I

Палявыя гваздзікі пахлі ваніллю, СЏРє святочны РїС–СЂРѕРі. Міхал РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўздыхнуў, зрабіўшы такое адкрыццё, Р±Рѕ любіў хатнія пірагі, Р° ўжо РґРІР° РґРЅС–, СЏРє еў хлеб Р· халодным мясам С– РЅРµ ведаў, ці давядзецца СЏРјСѓ яшчэ калі-небудзь пакаштаваць цудоўных праглаў С– перапечак. Нават печка, РґР·Рµ С–С… звычайна пяклі, больш РЅРµ належала СЏРјСѓ. Яноўшчыну разрабавалі, загонавая шляхта Ваўчанецкага зжэрла СћСЃС‘, аж РґР° зялёных, цвёрдых, СЏРє палка, РіСЂСѓС€, Р° сам ён, РЇРЅРѕСћСЃРєС–, - злачынец, СЏРєРѕРіР°, напэўна, шукаюць. РўСЂСЌР±Р° хутчэй ехаць РґР° незнаёмага РґР·СЏРґР·СЊРєС– РїР° маці РЇРєСѓР±Р° Знамяроўскага. РЃРЅ, кажуць, моцны чалавек, РЅРµ пабаіцца Ваўчанецкага, ён абароніць. Дзядзька павінен сустрэць СЏРіРѕ ветліва, паспачуваць, Р° там - хто ведае - можа, адбярэ Сћ Ваўчанецкага запаскуджаную Яноўшчыну С– зганьбаваныя магілы продкаў. РЃРЅ гэта зробіць! РЃРЅ сіла, Р° сіла - СѓСЃС‘ РЅР° зямлі.  

Цікава толькі, чаму сустрэчныя Сћ адказ РЅР° запытанні Міхала стрымана ўсміхаюцца (РћРіРѕ! Паспрабавалі Р± СЏРЅС‹ ўсміхнуцца нахабна!) С– кажуць:  

- Рђ-Р°, цыганскі кароль. Вам трэба РїР° гэтай дарозе, пане.  

РџР° маладосці РіРѕРґ С– легкадумнасці Міхал РЅРµ звяртаў увагі РЅР° "важлівыя РґСЂРѕР±СЏР·С–", С– СћСЃС‘ СЏРјСѓ было хоць Р±С‹ што. РЈ сіле ён звыкнуў бачыць дабрадзейнасць, хоць скончыў школу РїСЂС‹ калегіуме С– павінен быў ведаць РЅР° прыкладах Р· Катула, што РЅРµ заўжды дабрачынны Цэзар С– што курульнае1 крэсла часта займае вадзянка. Бацька, чалавек, настроены РїР°-старасвецку, таксама выбіваў Р· СЏРіРѕ такія РґСѓРјРєС– цытатамі Р· Сымона Буднага. Гэта РЅРµ дапамагала. Свет быў няўстойлівы, моцныя пагражалі адусюль, кароль РЅРµ РјРѕРі абараніць, схізматаў РЅРµ крыўдзіў толькі лянотны. Катул быў паганец, Р° Буднага яшчэ дзвесце РіРѕРґ назад абвінавацілі Сћ амярзіцельнай швейцарскай ерасі, С– таму ён РЅРµ меў рацыі. Сіла, С– толькі сіла!  

РЃРЅ РЅРµ ведаў яшчэ, чым канчае кожная грубая сіла, С– таму амаль весела падганяў каня Сћ напрамку РґР° Знамяроўшчыны. Надзея калыхала СЏРіРѕ.  

РЇРє РґРѕР±СЂР°, СЏРє прамудра СћСЃС‘ РЅР° божым свеце!  

Каля самай дарогі стаяў нацэлены кудысьці аглоблямі РІРѕР· без каня. Абады колаў былі збітыя, С– РІРѕР· стаяў СЏРє быццам РЅР° чатырох сонцах, Р±Рѕ спіцы нагадвалі праменні.  

Каля РІРѕР·Р° хадзіў, скрабучы патыліцу, чорны кучаравы чалавек. Срэбная, паўмесяцам, завушніца. Вопратка, СЏРє Р· сабачага вяселля. Цыган.  

- Што гэта ты СЂРѕР±С–С€, чалавеча?  

- Рапарую РІРѕР·. Да заўтра пасяджу.  

- Рђ потым?  

- Рђ потым павязу РЅР° сабе дадому. - Цыган павярнуў РґР° Яноўскага РЅСЏРґРѕР±СЂС‹ чарнабровы твар.  

- Што Р¶ гэта ты так... забаўляешся? - іранічна спытаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

Цыган пакалупаў пальцам Сѓ цыбуку С– раптам выбухнуў:  

- РљРѕРЅСЊ, бачыце, СЏРјСѓ спадабаўся. Даём СЏРјСѓ ад кожнага здабытага дзесятка аднаго каня. РђРґ катлоў таксама... РџР° закону... Мала. РЇ спрачаўся. РќСѓ С– РІРѕСЃСЊ. Гэта Р¶ ганьба цыгану так цяжка працаваць Р·Р° сваю Р¶ маетнасць. Абады Р· колаў пазбівалі... Каб СЏРіРѕ везлі РЅР° такіх колах, калі ён атрымае РїР° заслугах рану Сћ жывот: СЃР° спіцы РЅР° спіцу, Р· байрака РЅР° байрак.  

- Хто гэта? - спытаў непаразумела Міхал.  

- Хто?! Знамяроўскі! Кароль наш, каб СЏРјСѓ кадук... РЇ казаў: жывіце вольна, СЂРѕРјРµ. РќРµ, пасадзілі РЅР° сваю галаву шляхцюка. РЃРЅ быў голы СЏРє Р±С–Р·СѓРЅ, Р° цяпер ён кароль. Дзівуйцеся РЅР° цыганскую дурасць: першы раз такое РґР·С–РІР° бачыце... Каровін праснак!  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– слухаў, здзіўляючыся Р· бясконцых перыядаў, аж пакуль РЅРµ абрыдла. Уласна кажучы, варта было правучыць нахабніка Р·Р° непачцівыя словы РїСЂР° шляхту, але цыган так гаротна С– тужліва стагнаў, што Міхалу стала шкада СЏРіРѕ.  

Р† ён паехаў далей РЅР° сваёй шкапе, якая бразгала напалову адарванай падковай.  

Шлях збочыў ад пушчы. Ля рачулкі, пад дубамі, паказаліся шатры - нешта каля сотні, - агні каля С–С…, зграбныя постаці цыганак С– куцапыя - цыганоў. Чуліся крыкі дзяцей, стук молата РїР° кавадле, Р±СЂСЌС… сабак.  

Дзесяткі РґРІР° гэтых сабак, жоўтых, СЃР° стаячымі вушамі, абкружылі РєРѕРЅРЅС–РєР° Р· відавочным намерам зжэрці. Гледзячы РЅР° С–С… СЂСЌР±СЂС‹ С– чырвоныя Р·СЏРїС‹, РЇРЅРѕСћСЃРєС– падумаў, што гэта можа здарыцца, але ад вогнішча наблізілася чацвёра цыганоў. Сабак адагналі. Чорныя, СЏРє Рґ'яблы, худыя, Сѓ калматых кажушках, Р· чырвонымі павязкамі вакол галавы, Р· ражнамі Сћ руках, цыганы вельмі нагадвалі разбойнікаў.  

- РљСѓРґС‹ едзеш, бацю? - спытаў паважны, прыкметна СЃС–РІС‹ цыган.  

- Прапусці, - замест адказу Р· гонарам сказаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–. - РЇ беларускі шляхціц.  

Гэта гучала, СЏРє "РЅРµ СЂСѓС€ РјСЏРЅРµ, СЏ рымскі грамадзянін".  

Цыган павольна агледзеў Яноўскага ад высокіх кабцяў, пацёртых ля стрэмяў, ад скураных нагавіц, пацямнелых ад конскага поту, С– аж РґР° звычайнай, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ панскай магеркі Р· абламаным РїСЏСЂРѕРј. Пасля плюнуў РЅР° зямлю С– спаважна паказаў Міхалу РЅР° слуп, ля СЏРєРѕРіР° СЏРЅС‹ стаялі. Слуп быў упрыгожаны дошкай Р· сілуэтам каня Р· надпісам:  

--------------------------------------------------------------------------------

Знамяроўскае каралеўства, Р±РѕРі хай літуе СЏРіРѕ. Душ СЂСѓСЃС–РЅСЃРєС–С… РґРІР° ста, егіпецкага племя - ад зямлі ўсёй весі. Халупы. Жыдзішкі, Чэрнеў Р±СЂРѕРґ. РџСЂС‹ С–С… зямля ворная С– пасавіска. Урочышчы Альховы востраў С– РљРЅСЏРіС–РЅС–РЅР°, Р° таксама тэж балота Недабыліха. РќРµ торкайся Р· табунамі, калі гонар беражэш С– РЅРµ хочаш РЅР° смерць прыправіцца.  

--------------------------------------------------------------------------------

РЇРЅРѕСћСЃРєС– прачытаў варварскі надпіс, С– Сћ СЏРіРѕ пачала пацепвацца шчака.  

- РЇ РЅРµ Р· табунамі? - спытаў ён Р· жудасным спакоем.  

Цыган Сѓ адказ пачухаў РіСЂСѓРґР·С– пад кажухом.  

- Вяртайся, бацю, або давай грошы Р·Р° праезд РєСЂСЌСЃР°. РўСѓС‚ табе РЅРµ задрыпанца СЏРєРѕРіР° зямля, Р° СЏРіРѕ крулеўскае мосці пана РЇРєСѓР±Р° Знамяроўскага Р· Ліды. Наша, цыганскае, царства! Калі грошай РЅСЏРјР°, дык прызнавай СЏРіРѕ Р·Р° караля, злазь СЃР° сваёй СЃРїС–СЂСЌРїС‹ С– шыбуй пешака РґР° палаца. РќРµ - атрымай дубцы С– РіСЌРЅ хоць РґР° Рґ'ябла! Дзевяць РіРѕРґ РјС‹ тут гаспадары, прывілею зацвердзіў кароль польскі, хоць РјС‹ С–Рј платы падпіраць можам, калі захочам.  

- РЇ табе паразмаўляю, цыганская храпа! - РЇРЅРѕСћСЃРєС– выцягнуў шаблю, хоць РґРѕР±СЂР° бачыў, што ражны Сћ цыганоў даўжэйшыя.  

Цыган Сѓ адказ флегматычна СЃСѓРЅСѓСћ амаль пад РЅРѕСЃ РєРѕРЅРЅС–РєСѓ кулак, падобны РЅР° валасаты гарбуз, С–... атрымаў плазам удар РїР° галаве.  

- РќР° калені, хлопы!!!  

РЈ той самы момант СЏРіРѕ атакавалі. РЃРЅ закруціўся, адмахваючыся шабляй С– атрымліваючы адчувальныя штуршкі ражноў. РђРґР·С–РЅ Р· нападаючых спрытным ударам ражна РїР° падкаленных жылах каню прымусіў жывёліну спатыкнуцца. РЇРЅРѕСћСЃРєС– прыпомніў, што цыганы мастакі адным такім ударам зваліць быка, СЏРєС– імчыць "РЅР° РїРѕСћРЅС‹ намёт", С– таму, РЅРµ чакаючы ганебнага фіналу, сцёбнуў каня карбачом пад пах С– так пусціўся дарогаю, што толькі пыл закурэў.  

Каня ўдалося стрымаць толькі тады, калі Р·Р° павароткаю дарогі ўстаў РІР° ўсёй прыгажосці "стальны град" цыганскага каралеўства. Злева была рэчка, справа, Р·-Р·Р° далёкіх узгоркаў, выглядалі стрэхі вёскі, Р° паміж ракою С– вёскай, бліжэй РґР° ракі, размясціўся "град". Р— трох бакоў абкружаў СЏРіРѕ ці то вельмі запаскуджаны С– запушчаны сад, ці то ліставы лес, СЃСЏСЂРѕРґ СЏРєРѕРіР° СЃСЏРј-там узнімаліся Сћ неба чорна-зялёныя РєРѕРЅСѓСЃС‹ ялін. Р— чацвёртага Р±РѕРєСѓ быў выган Р· атрутна-зялёнай травой С– мноствам каровіных праснакоў. Дарога, РїР° СЏРєРѕР№ ехаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–, ішла выганам С– пераходзіла бліжэй РґР° "града" Сћ змрочную С– вільготную, СЏРє нара, алею Р· пакручаных, хворых ад вільгаці, нізкарослых ялін, алешніку, абламаных кустоў туі, карычкі С– хмелю, СЏРєС– Р±СѓР№РЅР° абкручваў СѓСЃС‘ гэта багацце. РќС–Р·РєС–СЏ берагі, мярзота пустэчы вакол, глухая крапіва, няўцешны выган.  

Ды С– палац стаў перад Міхалам РІР° ўсёй сваёй несамавітай галізне. РЈ той сваёй часціне, што была бліжэй РґР° рэчкі, гэта былі астанкі нейкага храма. Без званіцы, падобны РЅР° княжацкі старадаўні саркафаг, храм гэты быў пабудаваны Р· плоскіх каменных плітак, С– РЅР° франтоне ледзь выступалі збітыя літары "Anno Domini 1550". Р† тут была пустэча, толькі вітражы Сћ вокнах блішчалі ўмыта С– радасна пад праменнямі нізкага вячэрняга сонца. Будынак, СЏРє бачна, адыгрываў ролю камяніцы ("Што гэта Р·Р° магнат, калі РїРѕСЂСѓС‡ Р· новым замкам РЅСЏРјР° старой вежы? РЇРЅС‹-то, праўда, РЅРµ дапамагаюць, але Р¶ гонар").  

Р— камяніцы цягнулася над пушчай Р· лопухаў С– здзічэлых жоўтых РІСЏСЂРіС–РЅСЊ "галдарэя" РґР° астатняй часткі палаца.  

Гэта была вялізная драўляная хата, складзеная РЅРµ Р· бярвенняў, Р° Р· чатырохгранных дубовых Р±СЂСѓСЃРѕСћ. Шалёўка збераглася толькі СЃСЏРј-там, але магутна падтрымлівалі сцены бэлькі, пакладзеныя крыж-накрыж. Дах Р· пачарнелага РґРѕСЂСѓ, галерэя вакол хаты РЅР° драўляных слупках. Акенцы малюсенькія, затое ганак РЅР° каменных калонах раскошны, хоць С– самому каралю сядзець. РђРґ камяніцы падаў шэры адбітак РЅР° хату, сад, РЅР° СћСЃС‘ вакол.  

Каля ганка, РїРѕСЂСѓС‡ Р· пазелянелай гарматай, спаў вартаўнік, адклаўшы СћР±РѕРє павязку Р· пер'СЏРјС–, голым жыватом РґР° зямлі. РЈ валасах вартаўніка была салома.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– спешыўся С– крануў СЏРіРѕ нагою пад СЂСЌР±СЂС‹. Пасля трэцяй СЃРїСЂРѕР±С‹ вартаўнік ачмурэла ўскочыў, схапіў тлеўшы Сћ збане фіціль... С– СЏРє РїСЏСЂСѓРЅ гахнуў над палацам. Грукаючы, пакацілася кудысьці СЂСЌС…Р°, чорнай хмарай зляцелі Р· РґСЂСЌСћ вароны. РЈ РґРѕРјРµ пачаўся сапраўдны "аларм" - мітусяніна, крыкі.  

Р† тут адбылося такое, што Сћ Яноўскага вочы палезлі РЅР° лоб.  

Зарыпелі дзверы, С– РЅР° ганак выплыў, СЏРє павіч, чалавек Сѓ звычайным, але празмерна СЏСЂРєС–Рј СѓР±РѕСЂС‹ паюка: залатым цюрбанам Р· РїСЏСЂРѕРј, шаўковым жупане - РЅР° голае цела, Р· СЏСЂРєС–Рј шалем замест РїРѕСЏСЃР°.  

Чалавек узнёс жазло С– абвясціў:  

- Літасцю Р±РѕРіР° кароль РЇРєСѓР± Першы. Кароль цыганскі, вялікі намеснік Ліды, уладар Мацыевіцкі С– Беларускі, гаспадар СѓСЃС–С… мясцін, РґР·Рµ ступаў капыт цыганскага каня, гаспадар егіпцян беларускіх, падляшскіх, абедзвюх Украін С– Егіпта, РЇРєСѓР± - кароль. РќР° калені!  

Р—Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ Сћ Яноўскага заспявала труба. РўСЂСѓР±С–Сћ надоешні СЃРѕРЅРЅС‹ вартаўнік.  

Рђ цырымоніймайстар цягнуў далей:  

- Сіла С– РјРѕС†, апора Р±РѕРіР°, уладар вандроўных сцежак С– аброці, Р·Р° СћСЃС‘ вышэй - шляхціц!  

Р—РЅРѕСћ заспявала труба. РЈ трубача вісела пад носам вялізная кропля С– вочы былі чырвоныя, СЏРє Сѓ трусіка.  

РќРµ паспеў ён скончыць, СЏРє Сѓ дзвярах Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ чалавек, СЏРєС– аніяк РЅРµ РјРѕРі быць уладаром вандроўных сцежак, Р±Рѕ насіў манашую расу. РЈ чалавека была голая галава, патройны падбародак С– валасатыя СЂСѓРєС–. РЇРіРѕ РЅРµ паспелі затрымаць, С– ён, хістаючыся РЅР° нагах, раўнуў:  

- Пудзіла першы, гарлачагаловы, рызмананосны, цар белай СЂСЌРїС‹, вялікіх С– малых РіСѓСЂРєРѕСћ, вераб'інае пасмешышча С– вышэй Р·Р° СћСЃС‘ - дурань.  

Р† Р· размаху, СЏРє дзіця сеў задам РЅР° падлогу.  

- Дзень РґРѕР±СЂС‹!  

Гайдукі схапілі СЏРіРѕ Р·Р° СЂСѓРєС–, але ён, упіраючыся, крычаў РЅР° СћСЃС‘ горла:  

- Ізыдзіце, грэшнікі! Пакаянне накладу. Блукаеце самі, акі сабакі, шлях СЃРІРѕР№ згубіўшы, пастыраў ганьбіце. РђРєС– Елісей, мядзведзіц РЅР° вас напушчу, патрушчу вас аслінай сківіцай!  

Елісея гайдукі спалохаліся. Рђ чалавек шчасна спяваў, седзячы РЅР° ганку:  

РЇРє была СЏ малада.  

РЇРє была СЏ нежна...  

Р† адразу Р· гэтым, цалкам лагічна:  

Хоць Р· мядзведзем Сѓ бярлог,  

РђР±С‹ РЅРµ Сћ бацькі......................  

Р—Р° гэтым відовішчам Міхал РЅРµ заўважыў, што Сћ дзвярах ужо стаяў сам кароль, заспаны, азызлы, С– моцна СЃРѕРї носам. РќР° С–Рј была кашуля РґР° РїСѓРїР°, С– РЅР° галаве СЃСЂСЌР±РЅС‹ абруч. РЇРєСѓР± нагадваў Апалона, калі Р±РѕРіСѓ было пад сорак РіРѕРґ С– ён густа зарос дрымучымі валасамі.  

Ніводнай СЃС–РІС–РЅРєС– Сћ патлах, РЅС–Р·РєС– лоб, шырокія РіСЂСѓРґР·С–, РґРѕСћРіС–СЏ магутныя СЂСѓРєС–, караткаватыя для тулава РЅРѕРіС–, што моцна стаялі РЅР° зямлі. Р† твар гэты быў вельмі азызлы Сћ шчоках.  

- РўС‹ хто такі?  

- Ізыдзі, сатана! - раптам залямантаваў манах. - Няўдобанасімы ты кураед, мясаед, яйкаед!  

- Замаўчы, мітрапаліт, - сказаў кароль. - Адцягніце СЏРіРѕ РєСѓРґС‹ Сћ адпаведнае сану месца.  

Гайдукі падхапілі манаха С– пацягнулі, але ён яшчэ некаторы час упіраўся, напінаўся С– РїСЂС‹ гэтым СЂРѕСћ, пляваўся С– вытвараў СѓСЃСЏРєС–СЏ іншыя дзеянні.  

- РўС‹ хто такі? - уладна спытаў Знамяроўскі.  

Р† тут РЇРЅРѕСћСЃРєС–, нечакана для СЃСЏР±Рµ, РЅС–Р·РєР° пакланіўся С– сказаў:  

- Паслом РґР° цябе, вялікі кароль.  

Знамяроўскі ані словам РЅРµ выявіў здзіўлення.  

- РђРґ каго?  

- РђРґ СЂРѕРґСѓ РЇРЅРѕСћСЃРєС–С…... Дзядзечка, гэта СЏ , ваш пляменнік, сын вашай траюраднай сястры.  

- Гм... СЏРµ звалі, здаецца, Ганнай?  

- Алёнай, вялікі кароль.  

- Так-так, РЅСѓ РґР°, РЅСѓ РґР°. Каралі павінны мець РґРѕР±СЂСѓСЋ памяць, гэта С–С… дабрачыннасць. Ганна, Алёна - СѓСЃС‘ адзіна. Чаго ты тут?  

- Здарылася жахлівае, вялікі гаспадар. Падступны замах РЅР° маетнасць С– шляхецкі гонар вашай сястры. Ведаю, што кароль дапаможа, С– звяртаюся РґР° вашай літасці.  

Знамяроўскаму такая сітуацыя, здаецца, спадабалася.  

- Што Р¶ здарылася?.. Р­-СЌ... РјРѕР№ малады С– неабазнаны РґСЂСѓРі.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўпаў РЅР° адно калена. Р— гарачым благаннем Сѓ голасе РєС–РЅСѓСћ:  

- Сусед наш, Ваўчанецкі, нечакана напаў РЅР° наш маёнтак. РњС‹ спалі, Сѓ нас было толькі тры гайдукі, РЅРµ СЏРє Сѓ вашай літасці. РЃРЅ выгнаў нас.  

Знамяроўскі пагардліва СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ:  

- Чаго Р¶ РІС‹ пайшлі?  

- РЈ нас РЅРµ было сілы. РЃРЅ спаіў СЃСЏР±СЂРѕСћ нашых, С– СЏРЅС‹ РЅРµ абаранілі нас. Калі нас выгналі, СЏ ўдарыў нахабнага драпежніка нажом.  

- РћРіРѕ, - пажвавеў Знамяроўскі, - мая РєСЂРѕСћ! Пазнаю! Тыгра! Добра, што нажом, Р° РЅРµ сумленнай шабляй. Чаго Р¶ ты РїСЂРѕСЃС–С€?  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– вырашыў прасіць больш. Тады, можа, дадуць хоць частку.  

- Да РЅРѕРі прыпадаю сваяку, СЏРєС–Рј ганарымся! Да РЅРѕРі каралеўскай крыві! Прашу пакараць захопніка, вярнуць Яноўшчыну. Пасля РјС‹ Сћ братнім падначаленні вашым хочам быць.  

Знамяроўскі пачухаў патыліцу, паглядзеў РЅР° прыгожага юнака Р· падвітымі валасамі С– Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ:  

- Добра. Каралі павінны дапамагаць сваякам. Клікну цыганскае рушэнне, С– калі Р±СѓРґР·Рµ маё жаданне, магчыма, С– ашчасліўлю цябе, РјРѕР№ бедны, але мужны сваяк. Толькі маёнтак твой... Прыпішаш СЏРіРѕ назву РґР° маіх тытулаў. Пажыві, пакуль тое, месяц-РґСЂСѓРіС–.  

- Дзядзечка, вялікі кароль, - пачаў маліць "пасол", - мае бедныя бацькі памруць Р· РіРѕСЂР°.  

- РќСѓ! - раптам РіСЂРѕР·РЅР°, але ціха сказаў Знамяроўскі. - РўС‹ робак2 ля РЅРѕРі маіх. Жыві С– прасякайся ўсведамленнем маёй велічы. Рђ пасля паглядзім. Р† РЅРµ лямантуй, падобна СЏРє шакал С– стравус... РђРґ майго настрою залежыць свет, Р° ты хто?.. Адпачывай. Пазнаёмся Р· маім мітрапалітам. РЃРЅ РіРѕРґРЅС‹ чалавек С– калісьці ахрысціць СѓСЃС–С… тваіх язычнікаў. Уласна кажучы, маім дбаннем гэтыя карычневыя Рґ'яблы ўжо ахрышчаны, але сапраўднае схіленне РґР° веры РґР·СЏРґРѕСћ закладваецца, Р±Рѕ мітрапаліт мае частыя спатканні Р· зялёным зміем.  

- Добра, - дрыжачым ад крыўды голасам сказаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

РЇРјСѓ хацелася секануць шабляй гэтага вар'ята, але РєСѓРґС‹ пойдзеш потым, што рабіць самотнаму С– слабаму РЅР° гэтай грэшнай апалячанай беларускай зямлі?  

Рђ Знамяроўскі ўжо дабрадушна СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ:  

- РќСѓ-РЅСѓ. Можа, заўтра Сћ паход пойдзем, можа, годам пазней, Р° можа, С– СћСЃС‘ жыццё тут праседзіш, С– СЏ табе Сћ спадчыну каралеўства пакіну, Р±Рѕ СЏ яшчэ Сћ РґР·СЏСћРєРѕС…. Мая свентая воля. РЇ - кароль. Хачу - плюю, хачу - голым шпацырую, РІРѕСЃСЊ, СЏРє цяпер.  

- Дзякуй вам, ваша вялікасць, - ціха адказаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–, - Хай Р±СѓРґР·Рµ так.  

Р† тады кароль яшчэ раз павысіў голас, звярнуўшыся РґР° слуг:  

- Бачыце, СЏРє далёка дайшла слава мая, вялікага караля цыганскага. Дастаўныя РјС‹ РЅР° свеце СћСЃС–Рј, адусюль прыбягаюць пад нашу СЂСѓРєСѓ, Р±Рѕ моцныя РјС‹ больш, РЅС–Р¶ кароль, С– Р±РѕРі Р·Р° нас. Р† хто памышленне займее парушыць святую манархію нашу, таго сакрушу, знішчу, РЅР° каленях прымушу маліць літасці. Р’РѕСЃСЊ СЏРЅР°, шыбеніца!  

Р† кароткі палец караля торкнуў Сѓ Р±РѕРє гэтай няхітрай прылады ля камяніцы.  

- Ідзі пакуль што Р· маім лейб-медыкусам, - сказаў кароль Яноўскаму. - Рђ пасля РјРѕР№ сейм (Р±Рѕ РјС‹ кароль РґРѕР±СЂС‹ С– памяркоўны) адобрыць РјРѕР№ вырак.  

РЃРЅ затупаў быў валасатымі нагамі РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№, пасля павярнуўся РґР° медыка:  

- Паглядзі СЏРіРѕ каня, ці РЅРµ завёз ён Сѓ маю дзяржаву Р· мэтай падрыву СЏРµ дабрабыту конскай хваробы.  

Гайдукі ўзнялі Сћ неба стрэльбы С–, калі кароль Р·РЅС–Рє Р·Р° парогам, далі залп. Вароны Р·РЅРѕСћ сарваліся Р· камяніцы С–, непаразумела каркаючы, памчаліся кудысць.  

Лейб-медыкус павёў Яноўскага Сћ маленькі флігель Р·Р° домам, СЏРєС– тануў Сѓ лопухах. Амаль адразу ля стаўка прагучаў стрэл.  

- Што гэта? - таргануўся РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

- Пужаюць жаб, каб ліхадзейскім кумканнем сваім РЅРµ перашкаджалі спаць С–С… каралеўскай мосці, - Р·'едліва сказаў медык.  

Яноўскаму здавалася, што ён трызніць. Р† таму ён толькі тады разгледзеў медыкуса, калі СЏРЅС‹ апынуліся Сћ маленькім пакоі флігеля, РґР·Рµ сцены былі амаль заслонены кнігамі РЅР° паліцах С– вісеў вялікі аркуш пергаменту, выдраны, відаць, Р· РєРЅС–РіС– "Здароўя шлях верны". РќР° аркушы намалёваны чалавек, СЏРєС– стаіць СЃРїС–РЅРѕСЋ РґР° гледача. РќР° СЏРіРѕ голым целе былі намечаны тыя пункты, РЅР° СЏРєС–СЏ трэба ставіць банькі.  

Медыкус меў РіРѕРґ пад пяцьдзесят, быў С…СѓРґС‹ С– жоўты. Вочы, СЏРєС–СЏ надта блізка сядзелі адно ад РґСЂСѓРіРѕРіР°, глядзелі разумна С– іранічна Р·-пад калматай чупрыны; РЅРѕСЃ быў аж празрысты ад бледнасці; РЅР° кашчавых плячах вісела чорная мантыя, Р° РЅР° ёй, ля пляча, быў вытканы герб Знамяроўскага С– ніжэй, СЏРє знак прафесіі, гіпакратаў змей, што абвіў клісцірную трубку.  

Выпілі РїР° чарцы дагцыгскай залацістай гарэлкі, селі закусіць, С– толькі тут Яноўскага прарвала:  

- Слухайце, пан медыкус, гэта Р¶ вар'яцтва нейкае. РњРЅРµ РЅСЏРјР° РєСѓРґС‹ падзецца, але нашто РІС‹ тут, чаму носіце гэты ганебны шыфр?  

Медыкус СЃСѓРјРЅР° паглядзеў РЅР° Яноўскага разумнымі шэрымі вачыма:  

- Рђ Сћ РјСЏРЅРµ, пан думае, ёсць выхад? РќР° нашай зямлі РґСЂСЌРЅРЅР° жывецца вучоным, асабліва калі СЏРЅС‹ беларусы. Р† яшчэ... калі СЏРЅС‹ занадта цікаўныя С– хочуць ведаць РїСЂР° чалавечы трыбух значна больш, чым іншыя. РњСЏРЅРµ засудзілі РЅР° баніцыю, Р±Рѕ СЏ даставаў Р· магіл трупы С– рабіў забароненае анатаміраванне С–С….  

Яноўскага перасмыкнула.  

- Р† СЏРє РІС‹ маглі рабіць такое? Р’С‹ што, хацелі Р±, каб С– Р· вамі так зрабілі пасля смерці?  

Медыкус СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ:  

- Калі ласка. Што СЏ Р±СѓРґСѓ тады? Тло С– СЃРјСѓСЂРѕРґ.  

- Але Р¶ бессмяротная душа... РЇРЅР° пакутуе...  

Субяседнік Міхала выпіў яшчэ чарку гарэлкі С– раптам спакойна сказаў:  

- Рђ РІС‹ ўпэўнены, што... душа ёсць?  

- РќСѓ вас, - спалохаўся РЇРЅРѕСћСЃРєС–, - гэтак С– РґР° кастра РЅСЏРґРѕСћРіР°.  

- Нічога, Сѓ нас цяпер цывілізацыя, зацны пане. РќРµ паляць, Р° вешаюць... Зразумейце, што нават пачуцці РЅРµ сведчаць РїСЂР° бессмяротнасць душы. Пачуццяў РЅСЏРјР°, СѓСЃС‘ ад току крыві. Кінецца СЏРЅР° Сћ галаву - чалавек адчувае гнеў, кінецца яшчэ РєСѓРґС‹ - іншы вынік. Так што глупства СћСЃС‘! Чалавек менавіта такая самая С…СѓРґРѕР±Р°, СЏРє СЃРІС–РЅРЅСЏ, С– адрозніваецца ад СЏРµ толькі здатнасцю размаўляць, складаць вершы РґС‹ яшчэ тым, што ён бывае горшы Р·Р° самую горшую СЃРІС–РЅРЅСЋ.  

РЃРЅ адклаў СѓР±РѕРє РґРІСѓС…Р·СѓР±С‹ відэлец.  

- Р’РѕСЃСЊ С– засудзілі РјСЏРЅРµ. Рђ СЏ РЅРµ магу жыць без маёй зямлі, СЏРЅР° РјРЅРµ дарагая (яшчэ адно глупства чалавечай натуры). РўСѓС‚ СЏ Сћ бяспецы, С– тут іншая дзяржава. Пакіну СЏРµ межы - застаецца шыбеніца. Рђ тут РјСЏРЅРµ абароняць.  

- Знамяроўскі моцны чалавек?  

- Чалавек РЅРµ можа быць моцным. Але ён можа выставіць шэсцьсот коннікаў цыганскага рушэння, РґС‹ яшчэ ён лідскі шляхціц, Сѓ СЏРіРѕ СЃСЏР±СЂС‹. РўСѓС‚ ракою льецца гарэлка, С– СћСЃРµ гэтыя Рї'янічкі Р·Р° СЏРіРѕ хоць Сѓ агонь. Ды яшчэ сяляне. Так што, калі хто Сћ гэтай мясцовасці кароль, дык гэта ён... Пракляты богам край вар'ятаў С– ёлупаў.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– быў Р·РіРѕРґРЅС‹ Р· медыкусам: свет звар'яцеў менавіта Сћ той самы дзень, калі загонавая шляхта Ваўчанецкага адабрала Сћ Міхала маёнтак. Таму ён адсунуў ад СЃСЏР±Рµ РјС–СЃСѓ, наліў Сѓ кубак РїС–РІР° С– зручна сеў Сѓ глыбокае мяккае крэсла. Медыкус сеў Сѓ РґСЂСѓРіРѕРµ крэсла, побач, С– закурыў люльку.  

- Дарэчы, СЏРє прозвішча пана? - спытаў распешчаны Міхал. - РЇ быў такі непачцівы... РЇРє вас завуць?  

- Ніхто, - раўнадушна сказаў эскулап. - РњСЏРЅРµ завуць "Ніхто".  

РЇРЅРѕСћСЃРєС–, СЏРє выявілася, яшчэ РЅРµ перастаў здзіўляцца:  

- РўРѕ Р±РѕРє...  

- Рђ нашто вам трэба ведаць гэта? РҐС–Р±Р° РЅРµ СЏ сам РїРѕСЂСѓС‡ Р· вамі, С…С–Р±Р° нельга РјСЏРЅРµ называць проста медыкус? РђР±Рѕ, можа, РІС‹ лічыце, што імёны адпавядаюць сутнасці рэчы або чалавека, што С–С… носіць? РЇ ведаў магната Кішку, С– ён Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ быў падобны РЅР° кішку. Нават для прамой кішкі ён быў занадта тоўсты С– Р±СЂСѓРґРЅС‹. Паўстанец Дубіна быў адзіным РЅР° свеце разумным беларусам Сѓ СЃРІРѕР№ час. Леў Сапега хутчэй падобны РЅР° лісіцу, С– СЏ ніколі РЅРµ бачыў ніводнага РЇР·СЌРїР°, СЏРєС– РјРѕРі Р±С‹ насіць тытул "прыўкраснага". Называйце РјСЏРЅРµ проста медыкусам.  

РЃРЅ ахутаўся хмарамі тытунёвага дыму, С– нечакана Р·-пад цяжкіх павек бліснулі СЏРіРѕ вочы. Сказаў нечакана проста С– СЃСѓРјРЅР°:  

- Р† нашто гэта каму ведаць, хто абараніў РјСЏРЅРµ, слабага Сћ СЃРІРѕР№ час. Людзям РЅРµ было справы РґР° таго, СЏРє памерлі РґРІР° самыя дарагія РјРЅРµ чалавекі, памерлі Р· голаду. Рђ СЏ стаяў тады Сћ клетцы ля РјСѓСЂРѕСћ нясвіжскага палаца... Дзень, РґСЂСѓРіС–, трэці... Р† няхай СЏРЅС‹ здыхаюць цяпер, Р±Рѕ гэта СЏ, чалавек, РїСЂР° С–РјСЏ СЏРєРѕРіР° ніхто ніколі РЅРµ даведаецца, першы РЅР° свеце ачысціў аднаму чалавеку РјРѕР·Рі ад кавалкаў раструшчанай чарапной косці С– наклаў РЅР° РґР·С–СЂРєСѓ Сћ чэрапе лапік Р· залатой пласцінкі. Р† гэты чалавек застаўся жыць.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– толькі тут пабачыў, што пляшка Р· гарэлкай амаль пустая. Медыкус быў відавочна Рї'СЏРЅС‹: Р·СЂСЌРЅРєС– СЏРіРѕ вачэй зрабіліся чорныя, вялікія С– трапяталі, СЏРє Сѓ атручанага. Р† аднак РЇРЅРѕСћСЃРєС– РЅРµ СЃРїСѓРґР·С–СћСЃСЏ: медыкус валодаў сваім мозгам, С– РјРѕРІР° СЏРіРѕ рабілася СћСЃС‘ больш рэзкай.  

- РќРµ думайце, што СЏ рабіў гэта С– многае іншае для людзей. РЇ РЅРµ шкадаваў С–С…, РЅРµ адчуваў С–С…РЅСЏРіР° болю, С–, відаць, таму РјРЅРµ СћСЃС‘ ўдавалася, Р·Р° што шкадаваць чалавека? Р’РѕСЃСЊ ён набудавў дзівосных палацаў, насаджаў РґСЂСЌСћ, вырасціў паэтаў С– дойлідаў. Рђ заўтра знойдзецца вар'СЏС‚ С– пачне перапальваць РЅР° вапну статуі, разбураць палацы, паліць гарады. Р† паэта, СЏРєРѕРіР° абвясціў ерэтыкам, спальваюць, С– Р· СЏРіРѕ праху робяць клісцір сабаку зваёўніка, Р±Рѕ сабака нячыстая жывёліна, С– ёй дапамагае клісцір Р· праху ерэтыка, СЏРє хрысціяніну - клісцір Р· мошчаў святога. Дзікуны С– варвары заўжды такімі будуць РїР° прычыне натуры сваёй... Мёртвае РґСЂСЌРІР° дае прытулак кузуркам, мёртвыя кветкі салодка вянуць, мёртвы чалавек - смярдзіць. Смярдзіць ён, праўда, С– жывы...  

- Даволі, - сказаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–. - РЇ шляхціц, РјРЅРµ непрыстойна такое слухаць. Але Р¶ РІС‹ таксама чалавек. Р† тыя, што будавалі, былі таксама людзі...  

РђР±РѕРґРІР° маўчалі. Потым, калі гэта стала нясцерпна, Міхал спытаў:  

- Лепей скажыце РјРЅРµ, СЏРє гэта РјРѕР№ РґР·СЏРґР·СЊРєР° стаў каралём цыганоў беларускай зямлі?  

- РќРµ толькі беларускай, - сказаў медыкус. - Р† Польшчы, С– Літвы, С– нават Украіны.  

- РЇРє жа Р¶ гэта атрымалася?  

- Вельмі проста. - Медыкус СЏРє быццам ачуняў ад ап'янення, Р±Рѕ выраз жаху Р·РЅС–Рє Сѓ СЏРіРѕ вачах С– Р·РјСЏРЅС–СћСЃСЏ галантнай С– трошкі Р·'едлівай усмешачкай. - Прыблізна Сћ 1779 РіРѕРґР·Рµ Знамяроўскі быў звычайным дробным лідскім шляхціцам. Р’С‹ ведаеце, цяпер цяпер шляхціцу стаць багатым - гэта СћСЃС‘ адно што дачакацца справядлівасці ад пана. Але СЃР° Знамяроўскім атрымалася так... РЈ СЏРіРѕ вёсачцы было РЅРµ больш СЏРє сорак халуп, Р° РЅР° стайні стаялі РґР·РІРµ кабылы-СЃРІС–СЂСЌРїС‹ РґС‹ дрыкгант каралеўскі, СЏРєРѕРіР° РІСЏСЃРЅРѕР№ ражнамі РЅР° РЅРѕРіС– ставілі. Р—Р° лета РєРѕРЅС– трохі сыцелі, С–, відаць, гэта было прычынай, што РЅР° С–С… паквапіўся нейкі цыганскі табар. Коней укралі. РўСѓС‚ РЇРєСѓР± выявіў сапраўдную адвагу. Р† РЅРµ РґР·С–РІР°, іначай давялося Р± здыхаць Р· голаду, макам сесці С– РЅР° месяц брахаць. РЃРЅ СѓР·СЏСћ РґРІСѓС… СЃСЏР±СЂРѕСћ, сеў РЅР° сялянскіх коней С– пагнаўся Р·Р° табарам. Дагналі СЏРіРѕ ўночы. Іншы, можа, падумаў Р±С‹, Р° СЏРЅС‹ ўтрох напалі РЅР° цэлы табар, С– пачалася Р±РѕР№РєР°. Змялі мужчын, адсцябалі тых, хто супраціўляўся, адабралі СћСЃС–С… коней Р· табара С– адлупцавалі СћСЃС–С… цыганоў, што Сћ гэты час там былі. Р— багатай здабычай рушылі СЏРЅС‹ дадому, Р° С–С… суправаджаў лямант абрабаваных. Нават пярыны цыганскія ўзялі для слуг. Паб'еш чалавека - ён пачынае цябе паважаць. Праз некалькі дзён Р·'яўляецца РґР° Знамяроўскага дэлегацыя цыганоў Лідскага павета С– просіць прыняць С–С… пад сваю высокую СЂСѓРєСѓ - Р·Р° мужнасць. Пасля Р·'явіліся Р· Гародні, РўСЂРѕРє, Вільні. РЃРЅ СѓСЃС–С… літасціва прыняў. Нашто С–Рј было патрэбна галаву торкаць Сѓ хамут? РЇРЅС‹ РЅРµ мелі права голасу Сћ сейме С– палічылі, што такі моцны чалавек Р±СѓРґР·Рµ С–С… там РґРѕР±СЂР° абараняць падчас сеймавых спрэчак. Словам, 17 жніўня 1780 РіРѕРґР° кароль Станіслаў-РђСћРіСѓСЃС‚ зацвердзіў шляхціца РЇРєСѓР±Р° Знамяроўскага каралём над СѓСЃС–РјС– цыганамі СЏРіРѕ зямлі С– даў СЏРјСѓ адпаведны прывілей. Загадана мець цыганскую сталіцу Сћ Эйшышках, але Знамяроўскі РЅРµ любіць там жыць. Да таго Р¶, загадай СЏРјСѓ мець сталіцу Сћ раі, ён пабудуе СЏРµ Сћ пекле, Р±Рѕ РЅРµ хоча падначальвацца РЅС–РєРѕРјСѓ, нават каралю. Р† РІРѕСЃСЊ дзевяць РіРѕРґ ён трымае пад моцнай уладай СѓСЃС–С… цыганоў. РЃРЅ стаў багаты: кожны дзесяты РєРѕРЅСЊ, кацёл, талер, СѓСЃС‘, што належыць цыганам, СѓСЃС‘ СЏРіРѕ. РЃРЅ адбірае С– больш, калі захоча. Р—Р° гэта ён абараняе правы сваіх васалаў Сѓ сейме, чыніць там знешнюю палітыку сваёй вялікай дзяржавы.  

- РЇРєСѓСЋ? Што ён, РІРѕР№РЅС‹ РІСЏРґР·Рµ, ці што? - Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

- Рђ чаму РЅРµ. Збіраецца Р¶ ён памагчы вам. Чым гэта РЅРµ вайна? РњС‹ цяпер, літасцю нашай шляхты С– добранькага пана Р±РѕРіР°, зрабіліся такім народам, што Сћ нас цыганскае каралеўства - вялікая дзяржава, Р° Р±РѕР№РєР° РЅР° палявой мяжы - знешняя палітыка...  

- РќРµ абражайце беларускай шляхты, - сказаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–. - РЇРЅР° - соль зямлі.  

- Любы РјРѕР№ юнача, - РјСЏРєРєР° сказаў медыкус. - РЇ сам быў калісьці шляхціцам С– РґР·СЏРєСѓСЋ Р±РѕРіСѓ, што СЏ цяпер стаў проста чалавекам. РЇ РґРѕР±СЂР° бачу, што РІС‹ сніце РїСЂР° згубленую веліч, СЏРєРѕР№ Сѓ шляхты нашай ніколі РЅРµ было. Быў вялікі наш народ. РЃРЅ быў такім пад Крутагор'ем, Піленамі, Грунвальдам, падчас вялікай мужыцкай вайны семнаццатага стагоддзя. Р† што шляхта зрабіла для СЏРіРѕ? РњС‹ спудзіліся СЏРіРѕ сілы, калі ён разбіў татар. РЈ той час РјС‹ прадалі нашы вольныя княствы Літве: СЏРЅР°, маўляў, падтрымае нас супраць нашых сярмяжных братоў. Добра, РјС‹ асімілявалі Літву, РјС‹ пачалі набіраць сілы дзякуючы народу. Р† тады РјС‹ пайшлі РЅР° РґСЂСѓРіСѓСЋ здраду: прадалі СЃРІРѕР№ край палякам, адракліся ад веры, РјРѕРІС‹, самастойнасці, шчасця, першародства дзеля чачавічнай поліўкі, дзеля ўлады, дзеля ганебных грошай. Злоснаму ворагу прадалі. Soaequdtio iurium - ураўнаванне правоў Літвы С– Беларусі Р· каронаю - гэта было ўраўнаванне СћСЃС–С… перад тварам галоднай смерці.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– спалохаўся - такі злосны твар стаў Сѓ медыкуса. Вочы наліліся крывёй, РІСѓСЃРЅС‹ крывіліся. Р— невымоўна Р·'едлівым, гідлівым выразам РЅР° твары ён сказаў:  

- Рђ pisarz ziemskiego sady po polsku, a nie po rusku pisac powinien ledzie. РњРѕРІР° наша мілая, паўнагучная, плаўная, дарагая. РЇРє поплаў блакітны! РљСѓРґС‹ РјС‹ СЏРµ кінулі, пад чые РЅРѕРіС– РјС‹ СЏРµ затаўклі?  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– РЅРµ знайшоў што сказаць.  

Рђ медыкус раптам СЏРє абмякнуў. Стомлена апусціў плечы:  

- РЇ нічога РЅРµ маю супруць палякаў. Нягоднікаў там РЅРµ больш С– РЅРµ менш, СЏРє Сѓ іншых народаў. Але СЏ РЅС–РґР·Рµ РЅРµ ведаю горшых паноў, чым там. Р— такой пагардай РґР° мужыка, Р· такой насякомай зласлівасцю, Р· такім адчуваннем сваёй вышэйшасці. РЇРЅС‹ С– нас заразілі гэтым. Р†, галоўнае, ніхто РЅРµ бачыць, што дзяржава коціцца РґР° РїСЂРѕСЂРІС‹. Гандлююць ёй напрапалую, Рї'юць, гуляюць, СЏРє перад гібеллю, раздзіраюць, катуюць народ. Р† загінуць хутка. Ужо смярдзяць нават. Што Р¶, нам РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ лепей РЅС– пад цяжкім нямецкім задам, РЅС– пад уладай дзяржаўнай шлюхі. Там дазволілі ссылаць сялян РЅР° катаргу С– забаранілі С–Рј скардзіцца РЅР° памешчыкаў. Там адсеклі галаву адзінаму сапраўднаму чалавеку нашага стагоддзя - Пугачову. РЇРјСѓ трэба было пасылаць людзей РґР° нас С– прасіць дапамогі. Р† СЏ першы СћР·СЏСћ Р±С‹ вілы.  

- Слухайце, - перабіў СЏРіРѕ РЇРЅРѕСћСЃРєС–, - калі РІС‹ будзеце так абражаць шляхту, СЏ вас шабляю ўдару. РЇ паскарджуся каралю.  

- Рђ чаго ад вас С– чакаць, - спакойна С– вельмі ціха сказаў стары, гледзячы РЅР° юнака дапытлівымі вачыма. - Ударыць старога, забыць рыцарства С– сумленне, выдаць... Але СЏ скажу вам, што гэта РЅРµ атрымаецца. Бачыце?  

Р† ён спакойна сагнуў кашчавай СЂСѓРєРѕСЋ СЃСЂСЌР±РЅС‹ талер, СЏРєС– дастаў Р· кішэні.  

- Да таго Р¶, Знамяроўскі РЅРµ памірае кожны месяц ад абжорства С– гарэлкі толькі таму, што СЏ мастак сваёй справы. Улічыце. РЃРЅ РЅРµ аддаў РјСЏРЅРµ Радзівілу, Р° Яноўскаму РЅРµ аддасць С– пагатоў.  

Р† раптам ласкава паклаў СЂСѓРєСѓ РЅР° Міхалава плячо:  

- Хлопчык РІС‹ РјРѕР№, РјРЅРµ, магчыма, нават радасна бачыць ваш запал С– свежую РєСЂРѕСћ Сѓ жылах. Але РІС‹, даруйце РјРЅРµ, вельмі яшчэ дурненькі. Р’С‹ сутыкнуліся Р· нашым правам сілы, вас выкінулі Р· уласнай хаты. Р’РѕСЃСЊ РІС‹ сутыкнецеся Р· уладай, Р· дэспатызмам паноў - С– тады РІС‹ зразумееце РјСЏРЅРµ, калі сэрца ваша баліць Р·Р° радзіму. Зразумейце, аснова СћСЃСЏРјСѓ - мужык. Рђ РјС‹, СЏРє кажа Вальтэр, даём СЏРјСѓ выбар: або тры тысячы палак, або тры кулі Сћ галаву.  

- Хто гэта, Вальтэр? - змрочна спытаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

- РђРґР·С–РЅ вельмі разумны француз. Р† няхай РјРЅРµ Р±РѕРі заб'Рµ Сћ зад самы тоўсты малітоўнік Р· бібліятэкі Радзівіла, калі Вальтэраў пасеў РЅРµ зарунее калісьці РЅР° зямлі. Можа, нават хутка. Р† тады нашы дурныя, СЏРє слуп, паны пойдуць РЅР° кажамякін шасток. Хрэнам С–Рј СЃСЏРґР·Рµ Сћ горле сённяшняя гарэлка... РЇ вам дам пачытаць ягонага "Кандыда". Сам пераклаў.  

Р† тут раптам заўсміхаліся. Лядок растаў. РЇРЅРѕСћСЃРєС– вырашыў нічога больш РЅРµ казаць медыкусу. Непрыемна, РІСЏРґРѕРјР°, што ён так лае СћСЃС‘ дарагое СЏРјСѓ, Яноўскаму, але рота СЏРјСѓ РЅРµ замажаш. Прынамсі, лае цікава...  

Увечары С–С… паклікалі РЅР° гулянку Сћ "палац" Знамяроўскага. Адмовіцца было нельга, хоць Міхал вельмі стаміўся: РїР° С–С… прыйшоў узброены гайдук, апрануты РЅР° польскі манер, Сѓ чыкчыры Р· вялікімі вызалачанымі гаплікамі С– Сћ жоўтых паўбоціках. Доўгія валасы гайдука былі сабраны Сћ касу, Р° РґР·РІРµ невялічкія РєРѕСЃРєС– звісалі РЅР° СЃРєСЂРѕРЅСЏС…, СЏРє СЏСћСЂСЌР№СЃРєС–СЏ РїСЌР№СЃС‹.  

- Бачыце, - іранічна сказаў медыкус, - вопратка нязручная, шыць СЏРµ цяжка. Таму выбіраюць ёлупа Р· добрай фігурай. Р† РІРѕСЃСЊ здаровы мужык, СЏРєРѕРјСѓ зямлю араць трэба, ходзіць СЃРєСЂРѕР·СЊ, СЏРє індык, смярдзючка такая.  

- Загадана адвесці паноў, - сказала "смярдзючка" густым басам.  

- РќСѓ, пакажы Р¶ ты РјРЅРµ СЃРІРѕР№ шчыры беларускі РЅРѕСЃ, - ласкава сказаў медыкус. - Бачыце, РЇРЅРѕСћСЃРєС–, якая РєС–СЂРїР°: Р·Р° тры сажні курнай хатай тхне, Р° спытайце СЏРіРѕ, што ён павінен рабіць.  

Гайдук радасна выцягнуўся С– затарабаніў:  

- Р—Р° РєСЃСЏРЅРґР·РѕРј Геронімам Капуцынам сачыць, каб мёд, што пану варыў, РЅРµ атруціў; хлопаў брудных карбачамі сцябаць Р·Р° падступныя, значыцца, намеры; трымаць шаблю панскую. Рђ таксама жыдоў, калі арэнды РЅРµ заплацяць, біць С– бахуроў С–С…РЅС–С… браць РЅР° пана-караля, прымушаючы Сћ веру хрысціянскую пераходзіць.  

- Рђ дзеці твае РґР·Рµ?  

- РџР° літасці панскай Сѓ школцы вучацца.  

- РќР° каго?  

- РќР° РїР°-РЅС‹!!! - гаркнуў гайдук, вырачыўшы вочы.  

- Рђ РґР° маткі Сћ вёску С…РѕРґР·С–С€?  

Гайдук засаромеўся:  

- Рђ чорт СЏРµ ведае, С– РґР·Рµ СЏРЅР° там жыве.  

Медыкуса перасмыкнула:  

- Г... ты, братка.

II

"Палац" Р·Р·СЏСћ агнямі С– плошкамі. РЈ зале было амаль пуста, стаялі толькі сталы, СЏРєС–СЏ аж ламаліся ад страў, С– простыя лавы. Больш тонкай мэблі тут РЅРµ было ніколі. Р—Р° сталамі сядзела ўжо дзесяткі РґРІР° гасцей, Р° РЅР° канцы стала, бліжэй пад дзверы, загонавая шляхта. Сам Знамяроўскі сядзеў РЅР° ўзвышшы РЅР° крэсле Р· высокаю спінкай. Выглядаў РїР°-ранейшаму, толькі нацягнуў РЅР° тоўстыя РЅРѕРіС– аксамітныя порткі.  

- Спазніліся, - раўнуў кароль. - Час пачынаць.  

Два гайдукі ўцягнулі Р· суседніх РґР·РІСЏСЂСЌР№ "мітрапаліта" Р· сенам Сѓ валасах С– РєРѕСЃР° насунулі СЏРјСѓ РЅР° галаву штосьці падобнае РЅР° мітру. Мітрапаліт завесіў галаву С– ціха мыкаў, парываючыся нешта сказаць. Паюк, што стаяў Р·Р° крэслам караля, паклаў перад святым айцом РЅР° пюпітр тоўстую біблію.  

- Пачынай набажэнства, - сказаў кароль.  

Адказам было мычанне.  

- Р’С‹ што, РЅРµ маглі працверазіць чалавека?  

- Цэбар вады вылілі, РЅРµ дапамагло, - спуджана замармытаў гайдук.  

- Раскрыйце РєРЅС–РіСѓ С– торкніце пальцам РґР·Рµ-небудзь. РЃРЅ прывычны, РЅРµ першы раз так, - параіў медыкус.  

Р† сапраўды дапамагло. Мітрапаліт механічна пачаў чытаць, водзячы асавелымі вачыма Р·Р° тоўстым, СЏРє капыт, пазногцем гайдука.  

- Другазаконне, раздзел дваццаць пяты. "Калі Р±'юцца РјС–Р¶ сабой мужчыны С– жонка аднаго падыдзе, каб адбіць мужа свайго Р· СЂСѓРє тых, хто Р±'Рµ СЏРіРѕ, С–, працягнуўшы СЂСѓРєСѓ сваю, схопіць СЏРіРѕ Р·Р° сорамны РІСѓРґ, то адсякі СЂСѓРєСѓ СЏРµ..."  

- РќРµ тое, здаецца, - закруціў галавою кароль.  

Старонку перагарнулі. Шляхта, якая ўстала, С– нацягнуўшы шапкі С– выцягнуўшы Р· похваў шаблі РЅР° доказ таго, што СЏРЅР° гатова абараняць веру аж РґР° самага СЃРєРѕРЅСѓ, таксама пачала круціць галовамі. Мітрапаліт Р·РЅРѕСћ пачаў мармытаць:  

- "Каханы РјРѕР№ прасунуў СЂСѓРєСѓ сваю праз шчыліну, С– нутро маё хвалявалася ад СЏРіРѕ".  

- Рњ-Рј-Рј, - замыкаў Знамяроўскі, - гартайце далей, Рґ'яблы.  

- "Бо адкрыецца сын РјРѕР№ Ісус Р· тымі, хто Р· С–Рј, С– тыя, хто застанецца, будуць цешыцца чатырыста РіРѕРґ. Рђ пасля гэтага памрэ сын РјРѕР№ Хрыстос С– СћСЃРµ людзі, што маюць дыханне".  

Мітрапаліт часта залыпаў вачыма, нешта ўзважваючы Рї'янай галавой. Пасля пачаў РґСЂРѕР±РЅР° жагнацца.  

- Дык... дык гэта РјС‹ 1400 РіРѕРґ таму СћСЃРµ памерлі... Божа РјРѕР№!.. Бо-ожа РјРѕР№!.. Рђ Р±Рѕ-РіРѕ-РіРѕ-РіРѕ-жа РјРѕР№!.. Р† яшчэ мала нам Р·Р° грахі нашы... Гэта атрымліваецца, браткі мае, пекла... Р† агні... Рђ ты - РЅР° ўзвышшы - Люцыпар.  

Знамяроўскі пачаў пацепвацца. Гаркнуў, наліваючыся крывёй:  

- Рђ С–РґР·С– ты ведаеш РєСѓРґС‹ Р· тваёй бібліяй?  

Р† РєС–РЅСѓСћ:  

- Канчай рытуал. Халера РЅР° вас, папоўскія храпы.  

Госці шумна пачалі рассаджвацца. Мітрапаліт таксама сеў, С– СЏРјСѓ Сћ нерухомыя СЂСѓРєС– ўсунулі кубак.  

- Слухайце, гэта Р¶ кашчунства, - прашаптаў медыкусу РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

- Нічога, сынок, вучыся, - таксама шэптам адказаў медыкус. - РЇРЅС‹ РЅРµ паважаюць нават апоры сваёй. Рђ зараз пабачыш, СЏРє СЏРЅС‹ паважаюць СЃСЏР±Рµ.  

Пачалі піць С– закусваць. Падавалі РїС–РІР° чорнае С– белае, настойку "тройчы дзевяць", кюмель С– мёд. Госці, што сядзелі ля Знамяроўскага, елі мядзведжыя шынкі, хрыбтавіну асятровую, смажанага лебедзя С– іншыя далікатэсы. Загонавая шляхта - боршч Р· сасіскамі, разварную ялавічыну, палаткі, гарох СЃР° свінінай; сотнямі знішчалі гарачыя, СЏРє агонь, наперчаныя біткі. Нягледзячы РЅР° тлустую ежу, СѓСЃРµ хутка ап'янелі, Р±Рѕ пілі так, СЏРє нават Яноўскаму РЅРµ даводзілася бачыць. РЃРЅ звык РґР° штодзённай РЅРѕСЂРјС‹ ўжывання РІС–РЅР° шляхецкай вялікай СЃСЏРј'ёй - дванаццаць бутэлек. Першыя чатыры амаль паўсюль выпівалі Р·Р° першым абедам, Сѓ дванаццаць гадзін РґРЅСЏ. Другія чатыры - Р·Р° РґСЂСѓРіС–Рј, Сѓ чатыры гадзіны. Р—Р° вячэраю, якая бывала, звычайна, Сѓ 10-11 гадзін вечара, канчалі РЅРѕСЂРјСѓ С– больш РЅРµ пілі. Дванаццаць апосталаў - дванаццаць бутэлек. Рђ тут РЅР° стол СѓСЃС‘ цягнулі С– цягнулі бутэлькі "мядзведзікі", "СѓРґРѕРІС‹", маленькія бочачкі. Бутэлькі былі розныя: пузатыя, РґРѕСћРіС–СЏ, пляскатыя Р· "таліяй" (каб зручна было трымаць Сѓ Рї'янай руцэ). "Мядзведзікі" былі Сћ выглядзе мядзведзяў, бараноў, ільвоў - гарэлка біла Сћ С–С… Р· ратоў. Але цікавей Р·Р° СћСЃС‘ былі "СћРґРѕРІС‹", бутэлькі Сћ выглядзе абаранка. Удовамі С–С… звалі таму, што такія бутэлькі С– сапраўды часцей Р·Р° СћСЃС‘ ўжываліся ўдовамі. Прычапурыцца жанчына, налье Сћ такую бутэльку гарэлкі, насуне РЅР° РЅРѕСЃС–Рє абаранак, надзене бутэльку РЅР° СЂСѓРєСѓ, бліжэй РґР° локця, С– С–РґР·Рµ РґР° аўдавелага РєСѓРјР° развеяць тугу.  

Напіліся РґР° таго, што нейкі шляхцюк пачаў рагатаць, гледзячы РЅР° ўласны палец, Р° РґСЂСѓРіС– засяроджана браў Р· талеркі пірагі, выграбаў Р· С–С… пальцам начынку, Р° астатняе кідаў пад стол, РґР·Рµ круціліся дацкія сабакі -Рї'СЏСћРєС–.  

Але стрыжнем вячэры была вялікая чаша, Сѓ СЏРєСѓСЋ ўваходзіла пяць бутэлек РІС–РЅР° С– яшчэ тры Сћ накрыўку. Сапраўдны пітун павінен быў піць РЅРµ глытаючы, каб РІС–РЅРѕ проста пералівалася Сћ горла. Таму Р· накрыўкі дазволена было піць толькі адным глытком, Р° самы келіх - Сѓ РґРІР° прыёмы. Р† РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ мінала горкая чаша СЃС–СЏ.  

Пасля СЏРµ зала нагадвала поле пабоішча, С– гайдукі пачалі ўжо сцягваць некаторых гасцей, што абражалі апетыт параўнальна цвярозых, Сѓ "мярцвецкую". Дзіва, але мітрапаліт стаў амаль цвярозы, С– толькі збытак вінных пароў выходзіў праз СЏРіРѕ голую галаву, якая курылася, СЏРє вулкан.  

Знамяроўскі сядзеў арлом. Азызлыя шчокі падабраліся, Сѓ карых вачах Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ агеньчык, РЅРѕСЃ, падобны РЅР° РїС–РїРєСѓ, міла чырванеў.  

РЈСЃС‘ было РґРѕР±СЂР°. Дзяржава СЏРіРѕ была вялікая, сам ён быў цар цароў, эканоміка была Сћ парадку, пілі С– елі дасхочу. Нават эмігранты Р· іншых краін (Сѓ асобе Яноўскага) прыпадалі РґР° СЏРіРѕ ступакоў. Велічны жывот караля ляжаў РЅР° каленях, РґРѕСћРіС–СЏ СЂСѓРєС– былі падкладзены пад зад, РЅР° твары блукала шырокая ўсмешка, С– нават вочы замасліліся ад асалоды. Р† самыя РґСѓРјРєС– былі прыемнымі.  

РЃРЅ мацнейшы Р·Р° СћСЃС–С…, цыганы дрыжаць пад СЏРіРѕ позіркам, улада над акругай поўная. Што можа зрабіць СЏРјСѓ кароль? Праўда, царыца дабіраецца РґР° СЏРіРѕ зямлі, дзеліць Польшчу, але чорт СЏРµ Р±СЏСЂС‹. РЇРјСѓ, Знамяроўскаму, С– РїСЂС‹ царыцы Р±СѓРґР·Рµ РЅРµ РіРѕСЂС€. Рђ калі надта ўжо РЅРµ спадабаюцца новыя парадачкі - можна разам Р· падданымі адкачаваць туды, РґР·Рµ яшчэ будуць залатыя шляхецкія вольнасці. Ды РЅРµ, РЅРµ папусціць Р±РѕРі. Гэта Р¶ такая сіла, шляхта! Хоць Р±С‹ С– ён нават?! Рђ РґРѕР±СЂС‹ РјРѕР№ народ заўсёды дапаможа. РЃРЅ сваё панства любіць, шануе, ледзь РЅРµ вышэй Р·Р° пана Р±РѕРіР° ставіць. Р—Р° дзевяць РіРѕРґ улады ніхто СЃСѓСЂ'ёзна нават С– РЅРµ думаў абурацца. Рђ надумаецца - скручу.  

- Келіх СЃСЋРґС‹, свінтухайлы!  

Рђ медыкус, седзячы ля Яноўскага, раптам спытаў:  

- Ведаеце, чаму тут так Рї'юць... РЅРµ РЅР° жыццё, Р° РЅР° смерць?  

- Людзі тут такія, - разгубіўся РЇРЅРѕСћСЃРєС–, - тут ужо нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€.  

Медыкус непрыемна скасавурыўся:  

- Глупства! РњС‹ любім піць РЅРµ больш С– РЅРµ менш, СЏРє СѓСЃРµ іншыя людзі РЅР° зямлі. Але РјС‹ - РіРЅРѕР№ пад нагамі чужынцаў. Нават Сѓ жыцці сваім ніхто Сћ гэтым праклятым каралеўстве РЅРµ ўпэўнены. Рђ гарэлка - гэта СЃСЏР±СЂС‹, гэта - пяць - дваццаць - тысяча шабляў такіх сабутэльнікаў, узнятых РЅР° тваю абарону, калі нападзе мацнейшы сусед. РќСЏРјР° цвёрдай улады - пануе моцны, РјС‹ Рї'ём. Простая механіка? Рџ'янствуюць людзі - значыцца каралеўства РіС–РЅРµ. Верная прыкмета. Рџ'юць, каб забыць, каб заліць РіРѕСЂР° С– знішчыць няўпэўненасць. Але галоўным чынам, каб прыдбаць СЃСЏР±СЂРѕСћ.  

Р† ён спапяляючым позіркам паглядзеў РЅР° шляхцюка, СЏРєС– "скакаў", адрываючы РЅР° СЏРєС–-небудзь РґР·СЋР№Рј РЅРѕРіС– ад падлогі, круціў галавою С– вывяргаў брыдкую лаянку.  

- Дурныя людзі. РЈСЃС‘ РЅРµ РїР°-людску. Р— самага пачатку толькі С– робяць, што гандлююць радзімай. Магутная цыганская дзяржава... Рџ'юць, СЏРє СЃРІС–РЅРЅС–. Дзеці нараджаюцца ідыётамі: СЏРЅС‹ яшчэ Сћ чэраве маці атручаныя гарэлкай. Ёлупы С– юродзівыя! Р† Р·Р° СћСЃС‘ гэта заплацяць нашчадкі. Ім яшчэ рыгнецца Р·Р° кожную нашу чарку, Р·Р° кожную РЅРѕС‡ распуты. РЇРЅС‹ будуць кашчавыя, слабыя РЅР° цела С– РјРѕР·Рі.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– хацеў адказаць СЏРјСѓ, але пабачыў, што кароль заве СЏРіРѕ пальцам. РЃРЅ падышоў РґР° СЏРіРѕ. Знамяроўскі глядзеў РЅР° СЏРіРѕ вар'яцкімі вясёлымі вачыма.  

- Што , пасол, нудзьгуеш?  

- Наадварот, РјРЅРµ весела, вялікі кароль.  

- Рђ РјРЅРµ РЅСѓРґРЅР°. Насмяшы ты РјСЏРЅРµ, пляменнічак. Насмяшыш - шкадаваць РЅРµ будзеш, шчыра кажу. Загаўкай, ці што...  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– маўчаў. РЈ гэтую хвіліну ён лепей даў Р±С‹ СЃСЏР±Рµ разрэзаць РЅР° кавалкі, абы РЅРµ смяшыць гэтага тлустага кабана. РЃРЅ упарта сціснуў Р·СѓР±С‹.  

Знамяроўскі пазяхнуў.  

- РќСѓРґРЅР° РјРЅРµ Р· вамі. Адракуся СЏ хутка ад трона С– пайду... Сѓ манастыр. Буду там сабе Р±РѕРіР° маліць, Р±Рѕ Р· РґСѓСЂРЅСЏРјС– жыць РЅРµ хачу. Вас, РґСѓСЂРЅСЏСћ, С– РґР° Масквы РЅРµ перавешаеш... Жыць Р±СѓРґСѓ ціха, пад званы. Дам ігумену РєСѓРєСѓ Сћ СЂСѓРєСѓ, каб пахаваў РјСЏРЅРµ Сћ царкве. Бога, РґСѓСЂРЅСЏ барадатага, модламі падману. РЎСЏРґР·С–С€ РІРѕСЃСЊ тут Сѓ РјСЏРЅРµ, гарэлку маю жарэш...  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– РЅРµ вытрымаў. Р— С–Рј яшчэ ніхто так РЅРµ размаўляў:  

- Маўчыце, пан кароль. РЇРє Р±С‹ РЅРµ давялося вам казе пад С…РІРѕСЃС‚ глядзець... Задзярэш зараз пяты, чорт гладкі!  

Знамяроўскі зацікавіўся гэтай перспектывай:  

- РђРЅСѓ... ану, давай. Паспрабуем. Бач ты, нахаба якая! Прыйшлі Сћ маю хатку РґС‹ Р±'юць майго татку... РђС… ты, падла. Давай... паспрабуем, хто пяты задзярэ.  

Р† крыкнуў гайдукам ля РґР·РІСЏСЂСЌР№:  

- РђРЅСѓ, паршыўцы, цягніце СЃСЋРґС‹ палкі. Рыцарскі турнір!  

Праз СЏРєСѓСЋ хвіліну абодвум далі тонкія РґРѕСћРіС–СЏ палкі, С– Знамяроўскі Р· нечаканым спрытам падвёўся С– стаў Сѓ пазіцыю. РђР±РѕРґРІР° стаялі адзін супраць РґСЂСѓРіРѕРіР°, СЏРє баявыя пеўні, С– нават чупрынка РЅР° галаве караля вельмі нагадвала грабеньчык.  

Кароль зрабіў выпад - РЇРЅРѕСћСЃРєС– адбіў СЏРіРѕРЅСѓСЋ палку. Некалькі хвілін СЏРЅС‹ скакалі адзін вакол РґСЂСѓРіРѕРіР°, саплі. Толькі С– было чуваць:  

- РЇ табе, булавешка дурная, РЅРѕРіС– Сћ СЃРїС–РЅСѓ пазаганяю.  

- РЇ табе, дзядзечка, дам РЅР° пазвон.  

- Мазгавешку расквашу, галадранец.  

- Бач ты, кароль... (Трах-тах!) Рђ Сћ самога бажок РЅР° нітачцы! (Бах!)  

- РЎРІС–РЅРЅСЏ РЅРµ нашага Р±РѕРіР°! (Грук-РіСЂСѓРє!)  

- РЈ мазгаўні вычаўрыла.  

РЈ наступны момант ляпнула, СЏРє палкай РїР° гарлачу. Вакол зарагаталі, загігікалі. РЇРЅРѕСћСЃРєС–, адчуваючы, СЏРє РЅР° галаве наліваецца вялізны РіСѓР·, утрапёна замахаў палкай, шмякнуў РїР° нечым.  

Кароль РјСЏРєРєР° схіліўся С– заараў носам падлогу.  

РќР° адзін момант прыўзняў галаву, памацаў далонню размяжулены РЅРѕСЃ С– сказаў ціха:  

- Наша ўзяла... С– рыла Сћ крыві.  

Р† лёг РЅР° СЃРїС–РЅСѓ, паказаўшы небу круглы пукаты жывот.  

Да СЏРіРѕ кінуліся, пачалі завіхацца, але толькі праз некалькі хвілін ён прыўзняўся, сеў Р·Р° стол С–, гледзячы РЅР° племенніка, сказаў:  

- Заўтра надвячоркам ідзём Сѓ наезд.  

Праз гадзіну кароль абдымаў пляменніка, ціскаў СЏРіРѕ, лез мокрымі вусамі РґР° СЏРіРѕ вуснаў:  

- Братка ты РјРѕР№! Хоць ты С– тамцюр цара нябеснага, Р° СЏ цябе люблю, дальбог, люблю... Даю сваё каралеўскае слова - адаб'ём твой маёнтак... Чуеце, чэрці, кароль слова дае!.. Заўтра Р¶ паедзем. Р’РѕСЃСЊ толькі СЃСѓРґРЅС‹ дзень учыню.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– С– медыкус пайшлі Р· залы, РЅРµ дачакаўшыся канца гулянкі.  

Цёмнае-цёмнае неба ляжала над палацам. З адчыненых вокан далятаў да іх шум неўтаймаванай папойкі.

III

Наступнага РґРЅСЏ, ранічкай, ля каралеўскага РґРѕРјР°, пад шыбеніцай, сабралася вялікае цыганскае судзілішча. Паставілі высокае крэсла, ля СЏРіРѕ сталі РґРІР° шляхцюкі С– РґРІР° цыганы Сћ кажухах Р· РґРѕСћРіС–РјС– пугамі РЅР° плячы. Сабраўся натоўп, пераважна Р· егіпецкага племя.  

Кісла смярдзела РєРѕРЅСЃРєС–Рј потам, кажухамі, іржавым жалезам. Цыганкі курылі люлькі, часам даючы пасмактаць цыбук мурзатым дзецям. Пасля СћСЃРµ прыціхлі. Набліжалася ўрачыстая хвіліна.  

Пад спеў труб С– грукат старога барабана паважна выйшаў Р· РґРІСЏСЂСЌР№ кароль РЇРєСѓР±. Сеў, сціскаючы Сћ правай руцэ нейкі пацямнелы, апраўлены Сћ золата прадмет.  

- Што гэта? - зацікаўлена спытаў РЇРЅРѕСћСЃРєС– Сћ медыкуса.  

Левы РєСѓС‚ медыкусавага рота паехаў угару:  

- Рэліквія. Дзяржанне той самай РїСѓРіС–, СЏРєРѕР№ ён Сѓ дастаслаўны вечар, СЏРєС–Рј пачалося СЏРіРѕ цараванне, лупцаваў канакрадаў. Чым РЅРµ меч святога Стэфана?  

Паюк агласіў высокім хрыпатым голасам:  

- Слава. Сіла. РњРѕС†. РњС‹, кароль РЇРєСѓР± Першы... (Р·РЅРѕСћ пацягнуліся тытулы, СЏРєС–СЏ РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўжо чуў), добрай воляй нашай пастанавілі імем цыганскай дзяржавы, дабрабыту С– славы СЏРµ, склікаць сёння вялікае судзілішча, пасля СЏРєРѕРіР°, ачысціўшы РґРѕР±СЂС‹ наш народ ад зланамерных людзей, вялікі сейм дзяржавы цыганскай учыніць!  

Заспявала труба. РќР° тварах некаторых цыганоў РЇРЅРѕСћСЃРєС– заўважыў іранічныя ўхмылкі. Але СћСЃРµ маўчалі.  

Першая справа была нецікавай. Нейкі цыган падбіў РґСЂСѓРіРѕРіР° РЅР° крадзеж, загадзя ведаючы, што нічога добрага Р· гэтага РЅРµ атрымаецца: коней вартуюць РґРѕР±СЂР°. Сам падбухторшчык шчасліва ўцёк, Р° СЏРіРѕ няшчаснага саўдзельніка спаймалі С–, усклаўшы СЏРјСѓ РЅР° шыю вуздэчкі, білі, водзячы РїР° вёсцы. Добра хоць, што РЅРµ забілі РґР° смерці.  

Прысуд быў кароткі. Падбухторшчыку заплаціць штраф, трэцяя частка СЏРєРѕРіР° РїРѕР№РґР·Рµ пацярпеўшаму, С– атрымаць дваццаць лоз, каб РЅРµ быў напярод зламысным. Саўдзельніку - пяць лоз, каб РЅРµ быў дурнем. Калі стан здароўя РЅРµ дазваляе СЏРјСѓ перанесці экзекуцыю, ён павінен выплаціць палову сваёй часткі Сћ каралеўскую казну.  

- Колькі гэта Р±СѓРґР·Рµ? - спытаў няшчасны, Сѓ СЏРєРѕРіР° была абвязана галава.  

- Два бітыя талеры.  

Саўдзельнік, крэкчучы, пачаў спускаць нагавіцы. Атрымаўшы тое, што належала, ён, абапіраючыся РЅР° плечы дзяцей, адышоў СѓР±РѕРє С– лёг жыватом РЅР° траву. РЇРЅРѕСћСЃРєС– РЅРµ заўважыў РЅР° твары караля РЇРєСѓР±Р° пакут сумлення. Знамяроўскі глядзеў пыхліва С– паблажліва РЅР° стракаты Р·Р±СЂРѕРґ, СЏРєС– віраваў ля СЏРіРѕ трона.  

Разабралі яшчэ некалькі спраў, С– прысуд быў амаль той самы: лозы С– штраф Сѓ каралеўскую казну. Фінансавыя справы караля відавочна паляпшаліся, С– відавочна падаў настрой натоўпу.  

РЎСЏРј-там плакалі, скуголіла нейкая жанчына. РЇРЅРѕСћСЃРєС– заўважыў Сѓ вачах некаторых цыганоў С– РјРЅРѕРіС–С… мужыкоў падазроныя агеньчыкі. Але СЃСѓРґ ішоў сваёй чаргой.  

Новая справа прыцягнула СЏРіРѕ ўвагу. Р— радоў выштурхнулі маладаю дзяўчыну РіРѕРґ семнаццаці С– засмаглага, вельмі чыста, надзіва чыста апранутага цыгана, СЏРєС– быў, можа, гады РЅР° РґРІР° старэйшы Р·Р° СЏРµ. Р СѓРєС– СЏРіРѕ былі чорныя, скручаныя працай.  

- Гэта яшчэ што? - Р· пагрозай спытаў Знамяроўскі. - РЇ вам што казаў? Колькі гэта можа цягнуцца? РЇ забараніў вам жанніца РіРѕРґ таму назад.  

- Зваляліся, - каротка РєС–РЅСѓСћ "каронны СЃСѓРґРґР·СЏ", загонавы шляхцюк Знамяроўскага.  

Мітрапаліт узвёў вочы РґР° яснага неба.  

- Божа, - велягурыста загадаў ён, - даруй С–Рј, гэтым неразумным агнцам тваім, СѓСЃРµ С–С…РЅС–СЏ грахі. РќРµ Р±Рѕ, што робяць. РЈ цемры, Сѓ граху душы С–С…РЅС–СЏ... цёмныя вашы душы эфіопскія, каб РІС‹ здохлі, паскуднікі!  

- РЇ вам што казаў? - страшна спакойна спытаў РЇРєСѓР±.  

- Чаму? - выгукнуў цыган. - Чаму нам няможна? РЇ хрысціянін, РїРѕРї ахрысціў РјСЏРЅРµ. РЇ сышоў Р· дарогі майго народа, СЏ РЅРµ хачу гандляваць РєРѕРЅСЊРјС–. РЇ меднік, РґРѕР±СЂС‹ меднік. РЇ хачу чыніць замкі, Р° РЅРµ ламаць С–С…. Р’РѕСЃСЊ СЏРЅС‹, мае СЂСѓРєС–.  

РЃРЅ гаварыў горача, скажаючы ад хвалявання словы, патрасаючы чорнымі рукамі Сћ паветры:  

- РЇ хачу асесці Сћ хаце РЇРЅР°, СЏРµ татулі. РЇ Р±СѓРґСѓ РјРЅРѕРіР° працаваць Р·Р° СЏРµ. РЇ Р±СѓРґСѓ аддаваць пану ўвесь заробак. Чаму?  

Натоўп глуха зароў. Абражанымі здаваліся РЅРµ толькі цыганы. Але тут РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўбачыў, што Знамяроўскі ўстаў. Кароль быў амаль велічны Сћ гэту хвіліну. Трапяталі РЅРѕР·РґСЂС‹, вочы кідалі бліскавіцы.  

- Маўчаць. Р’С‹...  

Р† адразу стала цішыня.  

- РЇ забараніў. Хто ведае, можа, СЏ С– дазволіў Р±С‹. Але СЏРЅС‹ абышліся без дазволу. Рђ хто наважыцца ламаць РјРѕР№ наказ? РўС‹? РўС‹? РўС‹?  

Палец СЏРіРѕ торкаў Сѓ асобных людзей, С– тыя хаваліся Сћ натоўп.  

- Ніхто. РЇ забараніў. РЇ!.. Р† гэтага досыць. Паюк!  

Р СѓРєР° СЏРіРѕ зрабіла жэст Сѓ паветры. РЈ той самы час паюк прывычным рухам СЂСѓРєС– раздзёр РЅР° дзяўчыне летнік С– СЂСѓР±РѕРє С– адкінуў С–С… РЅР° траву. РЇРЅРѕСћСЃРєС– чакаў, што натоўп выбухне крыкамі абурэння, але натоўп маўчаў. Бацьку дзяўчыны яшчэ раніцою заперлі Сћ РїСѓРЅСЋ.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС–, здзіўлены маўчаннем, перавёў вочы РЅР° людзей С– заўважыў дзіўнае: СѓСЃРµ, нават хлопец-меднік, СЏРєРѕРјСѓ Сћ гэтым, здавалася Р±, РЅРµ было патрэбы, стаялі, шчыльна заплюшчыўшы вочы, быццам баяліся абразіць галізну. Глядзелі толькі людзі Р· акружэння Знамяроўскага.  

Дзяўчына, РЅРµ разумеючы яшчэ, што здарылася, глядзела вакол вялізнымі СЃС–РЅС–РјС– вачыма. Пасля глуха, Р· такім болем, што Сћ Яноўскага абарвалася сэрца, войкнула С– закрыла далонямі чырвоны твар. Худыя локцікі дарэмна намагаліся прыкрыць яшчэ слабыя неразвітыя РіСЂСѓРґР·С–.  

РќРµ маючы Р·РјРѕРіС– апусціць вочы, Міхал глядзеў РЅР° тонкую, РЅРµ аформленую яшчэ постаць, РЅР° РјСЏРєРєСѓСЋ акругласць жывата, РЅР° плаўную лінію, што падзяляла сціснутыя РЅРѕРіС–. РЃРЅ хацеў крыкнуць, хацеў спыніць гэту агіднасць, але РЅРµ РјРѕРі.  

-...С– таму, Р·Р° непаслушэнства загадам каралеўскім С– парушэнне законаў чалавечых РїСЂР° цнатлівасць дзявочую, прысудзіць Алёну Свеціловіч РґР° пакарання лазой.  

Дзяўчыну павялі. Р† тут Міхал сілай сваёй ранняй вопытнасці заўважыў РґР·С–СћРЅС‹ выгіб паясніцы С– нейкія звязаныя, ненатуральныя СЂСѓС…С– клубоў. Голас, СЏРєС–Рј ён крыкнуў наступнае, быў хрыпаты С– СЂСЌР·РєС–:  

- Пакіньце гэта!.. Р’С‹ што Р¶, РЅРµ бачыце, што СЏРЅР° цяжарная?!  

Знамяроўскі, СЏРєС– ўжо паспеў астынуць, паглядзеў РЅР° СЏРіРѕ заплыўшымі вачыма С– нерашуча сказаў:  

- РќСѓ што Р¶, можна С– так. Прынясіце лесвіцу. РњС‹ адлічым лозы, прывязаўшы гэтую распусніцу РґР° прыступак жыватом... каб РЅРµ скінула.  

- РџРѕР·РЅР°, СЏ вам кажу. РЇРЅР° РЅР° трэцім месяцы.  

Знамяроўскі, здаецца, нават узрадваўся гэтаму:  

- Добра. РЇ адмяняю загад.  

Мітрапаліт пасунуўся РґР° СЏРіРѕ С– зашаптаў нешта РЅР° РІСѓС…Р°. Кароль залыпаў вачыма:  

- Р† сапраўды... Р° СЏРє жа слова караля? РќРµ, так РЅРµ РїРѕР№РґР·Рµ...  

РЃРЅ павагаўся:  

- Рђ РІРѕСЃСЊ што... Калі лозы ёй пашкодзяць, дык РЅРµ пашкодзяць шляхецкія абоймы. Хто хоча ўзяць гэту распутніцу Сћ наложніцы?  

- РЃР№ спачатку трэба паразмаўляць Р· духоўнай асобай аб сваіх грахах, - сказаў мітрапаліт.  

- Гм, - хмыкнуў кароль. - РќСѓ што Р¶...  

Але Сћ гэты момант медыкус раптам выпаліў:  

- РЇ... СЏ Р±СЏСЂСѓ СЏРµ. Р† хай паспрабуе нехта крануць СЏРµ пальцам.  

Р† ён СЂСЌР·РєС–Рј рухам накінуў РЅР° плечы жанчыне сваю мантыю.  

Адказам РЅР° гэты жэст быў рогат. Забыўшыся РЅР° аўтарытэт, кароль захлынуўся смехам, трымаючыся Р·Р° бакі. РЃРЅ пасінеў, Сѓ горле СЏРіРѕ нешта сіпела С– клахтала.  

Празрысты РЅРѕСЃ медыкуса стаў малінавым: гэта быў СЏРіРѕ манер чырванець. РЃРЅ СѓР·СЏСћ Р·Р° плячо знясіленую сорамам, аслупянелую жанчыну С– павёў СЏРµ.  

Здавалася, што РЅР° гэтым справа скончыцца, тым больш дзіўным было Р·'яўленне перад каралём тоўстага цыгана Сћ кажусе.  

- Кепска СЂРѕР±С–С€ ты. Чым перашкодзіў табе РјРѕР№ сын?  

Кароль глядзеў РЅР° СЏРіРѕ Р· лютым гумарком Сѓ вачах.  

- РЃРЅ хоча жаніцца. Кепска скончыцца СћСЃС‘, калі СЂРѕРјРµ будуць так крыўдзіць.  

РЈ адказ РЅР° гэта Сћ паветры пралунаў гучны пляск.  

- Дурань ты, бацька, - прагаварыў цыган, трымаючыся Р·Р° шчаку.  

Але РЇРєСѓР± РЅРµ звяртаў ужо РЅР° СЏРіРѕ ўвагі. РЃРЅ стаяў над прыціхлым натоўпам, узнімаючы Сћ паветра СЃРІРѕР№ залаты скіпетр.  

- Улюбёныя цыганы! Добры РјРѕР№ народ! Скончыўся СЃСѓРґ, С– РјС‹, ачышчаныя ад брыдоты, моцныя СЏРє ніколі, можам сабраць наш вольны сейм.  

Міхалу абрыдла слухаць гэтыя словы. Р— цяжкім сэрцам выбраўся ён Р· гамарні С– сутыкнуўся Р· медыкусам, СЏРєС– вяртаўся РЅР° сваё месца.  

- Навошта РІС‹ зрабілі гэта? - Р· дакорам спытаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–. - Разбілі, сапсавалі жыццё людзям.  

- РћРіРѕ, - здзіўлена працягнуў стары цынік, - РЅРµ пазнаю доблеснай шляхецкай крыві.  

Р†, перш чым юнак паспеў ускіпець, працягнуў:  

- Каб СЏ быў бугаём, РјСЏРЅРµ, РЅР° жаль, даўно перадалі Р± РЅР° РјСЏСЃР°. Каб нехта сказаў РјРЅРµ: "Пане, зганьбіце гэтую дзяўчыну, Р° іначай РјС‹ вас павесім", - СЏ адказаў Р±С‹ СЏРјСѓ: "Бярыце РјСЏРЅРµ, менш Р±СѓРґСѓ пакутаваць. Адным ганебным успамінам Р±СѓРґР·Рµ Сћ РјСЏРЅРµ менш РЅР° зямлі".  

Р† дадаў:  

- Гэта, РІСЏРґРѕРјР° жарты. Людзі РЅРµ варты спагады, але... СЏ сёння проста РЅРµ РјРѕРі. Гэтыя слабыя плечыкі, гэты СЂСѓС…, СЏРєС–Рј СЏРЅР° закрывала твар, менавіта твар. Што Р·СЂРѕР±С–С€, СЏ непаслядоўны чалавек. РЇРєСѓР±, уласна кажучы, вельмі РґРѕР±СЂС‹ для шляхціца, РјС‹ ўломім СЏРіРѕ пасля. Прыйдзе С– РЅР° СЏРіРѕ часіна Р· добрым гуморам. Р† няхай дзяўчына чакае гэтай хвіліны Сћ маёй хаце, Р° РЅРµ Сћ хаце гэтага юрлівага папа.  

Р РѕСћ натоўпу перарваў СЏРіРѕ словы. РђР±РѕРґРІР° паспяшаліся праціснуцца РґР° трона. Адбылася нейкая змена. Людзей, СЏРєС–СЏ толькі што стаялі Сћ пахмурным, пагрозлівым маўчанні, нельга было пазнаць. Палаючыя нянавісцю вочы, ашчэраныя Р·СѓР±С‹.  

Р† СЃСЏСЂРѕРґ С–С… стаяў, узвышаючыся над галовамі, Знамяроўскі С– крычаў, патрасаючы рукамі:  

- Р’С‹ бачыце СЏРіРѕ (СЂСѓС… Сѓ Р±РѕРє Яноўскага), РІС‹ бачыце гэтага гожага чалавека, уладара братняй, але маленькай С– слабай дзяржавы? Р’С‹ бачыце СЏРіРѕ сумленныя вочы? Чым ён вінен, што хоча жыць самастойна С– шчасліва? Але СЏРјСѓ РЅРµ даюць так жыць. - Голас караля дрыжаў: - Злосны С– падступны сусед, адроддзе пекла... СЏРє Р±Рѕ СЏРіРѕ завуць, гэтае адроддзе пекла, Р°, Міхал? Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ... Ваўчанецкі СЏРіРѕ завуць... падступна напаў РЅР° СЏРіРѕ, парушыў ягоныя межы. РЇРіРѕ маленькі, даверлівы, РґРѕР±СЂС‹ народ пакутуе пад пятой чужынца, СЏРєС– ломіць СЏРіРѕ веру, звычаі, волю. Няўжо вялікая дзяржава цыганская, абаронца справядлівасці С– законнай улады, спусціць гэтаму аспіду С– васіліску? РќРµ, РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ гэтага.  

РЃРЅ прыкрыў СЂСѓРєРѕР№ вочы С– С…С–СЃРЅСѓСћСЃСЏ (Сѓ паветры моцна запахла гарэлкаю С– вайной). Баба, што стаяла непадалёку, раптам загаласіла:  

- Рђ-Р°, божа РјРѕР№, Р° што гэта Р¶ Р· С–Рј, галубчыкам нашым, робіцца? Рђ СЏРє жа Р¶ ён жаласна гаворыць!  

- Да таго Р¶, - працягваў кароль, - РјС‹, магчыма, С– змаўчалі Р±, каб гэты Ваўчанецкі РЅРµ рыхтаваў замаху РЅР° нашу волю С– незалежнасць. Гэты аспід С– васіліск пырскае чорнай жоўцю. РЃРЅ сабраў Р·Р±СЂРѕСЋ, паставіў пад ружжо сваіх гайдукоў. РЃРЅ збіраецца вераломна напасці РЅР° нас. Няўжо РјС‹ будзем цярпець гэта, мужны народ цыганскі С– СЂСѓСЃС–РЅСЃРєС–? РЇРЅС‹ захопяць нашу зямлю, згвалцяць нашых жонак, забяруць нашых коней, цудоўных коней. Р† РЅРµ застанецца нават следу цыганскага РЅР° зямлі, Р±Рѕ РІС‹ будзеце рабамі.  

РЈ натоўпе там-СЃСЏРј галасілі бабы. Апакаліптычны жах лунаў над галовамі людзей. Жах С– свяшчэнная нянавісць. Чуліся выкрыкі:  

- Смерць С–Рј! Бач ты, коней!!! Ражна Р·'ядуць!  

Р† грымеў голас Знамяроўскага:  

- РќРµ, РјС‹ самі нападзём РЅР° С–С…. РњС‹ ступім С–Рј РЅР° шыю. РњС‹ забяром С–С…РЅС–С… коней, РјС‹ згвалцім С–С…РЅС–С… жонак, РјС‹ спалім С–С…РЅС–СЏ хаты. Р† заззяе Сћ славе каралеўства цыганскае РЅР° векі РІСЏРєРѕСћ. РЈ славе С– свабодзе! Нас пакрыўдзілі! Р— намі Р±РѕРі!  

Натоўп СЂРѕСћ, стагнаў, задыхаўся. Трэслі кулакамі Сћ паветры, махалі дубцамі.  

- РљРѕРЅС–! РљРѕРЅС–! РљРѕРЅС–!  

- РЇ пайду! Р† СЏ... Р† СЏ...  

Нехта разважліва Р±СѓР±РЅС–Сћ:  

- РЇ РЅРµ люблю біцца. Але калі СЏРЅС‹ РЅР° нас так, дык РјС‹ С–Рј усыплем.  

- Бі С–С…! Смерць драпежнікам!  

- Выступаем сёння ўночы! - крычаў Знамяроўскі.  

- РЈ-СЂР°! РљРѕРЅС–! РљРѕРЅС–! Бацька ты наш, літасцівец, уладар!  

- Р’СЏРґР·С– нас! Р’СЏРґР·С–!  

Узрушаны натоўп паваліў з плошчы.

IV

РџР° пыльнай дарозе СЏРЅС‹ пад'ехалі РґР° пушчы. РђРґ узлесся РґР° Яноўшчыны заставалася РЅРµ больш трох гадзін СЏР·РґС‹. Першая Р·РѕСЂРєР° пералівалася Сћ вышыні кропляю крынічнай вады. Стаялі С– марылі паабапал дарогі замглёныя раннім туманам стагі.  

Ехалі РєРѕРЅРЅР°, людна С– Р·Р±СЂРѕР№РЅР° цэлыя суткі, зрабіўшы РґРІР° невялікія прывалы. Наперадзе ехала дзесяткаў пяць конных цыганоў Сѓ кажухах Р· рацішчамі, пугамі С– фузіямі. Пасля цягнуўся РІРѕР· Р· каралеўскай РєСѓС…РЅСЏР№, шатны РІРѕР·, РІРѕР· Р· трыма хартамі С– паляўнічымі сокаламі. Пасля - РІРѕР· караля, вышынёю Сћ РґРІР° сажні, упрыгожаны кілімамі.  

Р—Р° С–Рј - трыццаць вазоў СЃР° шляхецкай пяхотай. Гэта былі бясконныя загонавыя шляхцюкі, узброеныя шаблямі С– пулгакамі, Сѓ чыкчырах С– чугах, расшытых пазументамі, але СЃСЏРј-там зацыраваных С– нават проста дзіравых. Шляхцюкі ўзмоцнена паядалі вайсковы запас.  

Замыкалі шэсце семдзесят мужыкоў РЅР° калматых С– пузатых коніках.  

РЈСЃСЏРіРѕ сабралася больш Р·Р° трыста чалавек, СЏРєС–СЏ гарэлі жаданнем адпомсціць Р·Р° няшчасную, знявечаную краіну каралеўскага пляменніка. Сам РЇРЅРѕСћСЃРєС– ехаў начальнікам галаўнога атрада.  

РќР° каралеўскім РІРѕР·Рµ, вышэй Р·Р° СћСЃС–С…, СЏРє ідал, сядзеў кароль С– глядзеў РЅР° дарогу Сћ падзорную трубу.  

Раз-пораз ад СЏРіРѕ РІРѕР·Р° скакаў РґР° Яноўскага РєРѕРЅРЅС–Рє:  

- Выклікае вялікі кароль С– гетман.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– ехаў РґР° РЇРєСѓР±Р°.  

- Рђ што, каханку РјРѕР№, ці РЅРµ бачна РґР·Рµ РЅР° дарозе ворага?  

- РќРµ бачна, вялікі кароль.  

- РќСѓ глядзі Р¶. Рђ ці РЅРµ пад'язджаем РјС‹, маршал, РґР° межаў варожай дзяржавы?  

- РќРµ.  

- РўРѕ-то Р¶ Р±Рѕ. РќСѓ, С–РґР·С– сабе РґР° авангарда.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– ехаў, РґРѕР±СЂР° ведаючы, што праз дваццаць хвілін СЏРіРѕ паклічуць С– зададуць тыя самыя пытанні.  

Пасля РґСЂСѓРіРѕРіР° прывалу РєРѕРЅРЅС–РєС– чамусьці СћСЃС‘ намагаліся, седзячы Сћ сёдлах, зрываць кветкі, што раслі паабапал дарогі. Шлях ззаду быў густа засеяны цыганскімі шапкамі С– мужыцкімі магеркамі. Коней пачалі гнаць без літасці.  

Ляскаталі колы, грукалі капыты, РґРѕСћРіС– шлейф пылу С– дыму ад люлек стаяў Р·Р° атрадам. РЎСЏРј-там шляхта пачынала скакаць Сѓ вазах. Некаторыя вывальваліся Сћ пыл, С–С… РЅР° хаду ўсцягвалі РЅР° салому. Рогат, крыкі. РЈ такт стуку капытоў гучала шалёная песня:  

Чым жа Р¶ цябе частаваць,  

РўС‹ Р¶ РјРѕР№ міленькі?  

Чым жа цябе частаваць,  

Голубе сівенькі?  

Бізуном, мілая,  

Бізуном, мілая,  

Бізуном, СѓС…-С…Р°-С…Р°,  

Мая чарнабровая.  

Трэцяя частка воінаў нерухома ляжала Сћ вазах. Здавалася, што гэта РЅРµ РЅР° вайну едуць, Р° вяртаюцца пасля піравай перамогі.  

Пушча пачала радзець, калі РЅРѕС‡ агарнула зямлю цемрывам С– вільготным пахам далёкіх балот. Загрукаталі колы РїР° невялічкім мосце. РЈ таямнічай начной вадзе адбіўся рознакаляровы агеньчык Капелы. Кумкалі палка С– дружна жабы Сћ сітнягах.  

Толькі Р·Р° паўгадзіны РґР° гэтага кароль даў загад маўчаць. Нейкі шляхцюк плакаў РЅР° РІРѕР·Рµ.  

- Бож-жа Р¶ ты РјРѕР№? Рђ СЏРє жа Р¶ гэта маўчаць? Рђ РґР·Рµ Р¶ вольнасці нашыя? Рђ хто Р¶ гэта асмеліўся нам СЂРѕС‚ замазаць? Загінула наша краіна...  

РЇРјСѓ ўлілі Сћ горла кубак РІС–РЅР°, С– ён Р·РјРѕСћРє.  

Вялізныя начныя РґСЂСЌРІС‹ дыхалі водарам СЃСѓС…РѕРіР° летняга РґРЅСЏ, СЏРєС– заблудзіўся Сћ шатах: шкіпінарам, мятай, яшчэ чымсьці, нявінным, чыстым, бесклапотным.  

Заміргаў Р·Р° павароткаю дарогі жоўты РјС–СЂРЅС‹ агеньчык. Пасля РґСЂСѓРіС–, трэці. РЈ былым РґРѕРјРµ Яноўскага РЅРµ спалі. Дом гэты, аднапавярховы, Р· мезанінам С– галерэяй, Р· дворнымі будовамі, размешчанымі квадратам, быў абгароджаны высокім частаколам Р· завостраных бярвенняў.  

Пад'ехалі РґР° брамы. РЇРЅРѕСћСЃРєС– заляпаў цяжкім чыгунным кальцом. РЈ адказ сабачы Р±СЂСЌС… С– голас:  

- Хто там?  

- Госці РґР° пана Ваўчанецкага.  

РЈ гэты час цыганы зрабілі нешта накшталт РґР·РІСЋС… жывых лесвіц Сѓ баку ад брамы. РџР° спінах залезлі наверх РґРІР° здаровыя мужыкі.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– Р·СѓСЃС–Рј забыўся РЅР° тое, што Сћ браме ёсць ваўчок. Пыхнула РіСѓР±РєР°, асвяціла СЏРіРѕРЅС‹ твар.  

- Рђ-Р°, РІРѕСЃСЊ СЏРєС– госці! - прахрыпеў голас. - Стары гаспадар... Гэй, варта! Р’Рѕ-РѕС…!.. Што гэта.  

Пачуліся прыдушаныя РіСѓРєС– барацьбы. Форткі брамы расчыніліся, С– шэры натоўп рынуў РЅР° вялізны РґРІРѕСЂ. Пабеглі РґР° РґРѕРјР°. Р† раптам РЅР° галерэі нехта пачаў біць Сѓ Р·РІРѕРЅ. РЈ хаце заварушыліся, забегалі. Пасля жахлівы залп Сѓ РґР·РІСЏСЂСЌР№ ірвануў паветра.  

РЈСЃС‘ закруцілася, СЏРє РІС–СЂСѓС…Р°. Аглушаны, збіты Р· панталыку, РЇРЅРѕСћСЃРєС–, думаючы, што СћСЃРµ ўжо забіты, глянуў РЅР° атакуючых С– РЅРµ пабачыў страт.  

Пасля выявілася, што абаронцы, С– Сћ тым ліку сам Ваўчанецкі, былі Рї'яныя, СЏРє СЃСѓРєС–РЅС‹ каты. Іх заспелі проста Р·Р° РїРѕР·РЅСЏР№ вячэраю.  

РќР° ганку РґРѕРјР° Міхал убачыў дзесяткі тры гайдукоў, СЏРєС–СЏ палілі Сћ белы свет, С– СЃСЏСЂРѕРґ С–С… самога Ваўчанецкага Сћ ружовых портках С– Р· шабляю Сћ руцэ.  

- РќР° злом! РќР° злом! - раўлі нападаючыя. - Р—Р° радзіму! Р—Р° каралеўства цыганскае! Р—Р° караля!  

Абаронцаў змялі С– ўціснулі Сћ дзверы, РґР·СЏ СЏРЅС‹, устаткаваўшыся РЅР° сходах, атрымалі нейкую раўнавагу Р· нападаючымі. РђР±РѕРґРІР° бакі палілі Р· фузій так, што атынкоўка СЃР° столі ляцела вялізнымі кавалкамі, агаляючы драніцы. РЈ абодвух станах ужо меліся кантужаныя С– аглушаныя. Палюбоўніца Ваўчанецкага, падтрымліваючы гонар ваяўнічай беларускай матроны, выліла начнік проста РЅР° галаву шляхцюку, што ўзначальваў авангард.  

- Бі С–С…! Душы! Р— намі Р±РѕРі!  

- Святы Юры С– Р СѓСЃСЊ!  

Сілы СћСЃС‘ Р¶ былі няроўныя. Праз дваццаць хвілін барацьбы СћСЃРµ пачулі РґР·С–РєС– Р·РІРѕРЅ шкла: атрад "кароннага СЃСѓРґРґР·С–" выбіваў шыбы разам Р· рамамі, пранікаючы Сћ тыл ворага. РЎСЏСЂРѕРґ мужных абаронцаў узнікла паніка.  

- Нам здрадзілі! - зароў нехта.  

РђРґРЅС‹ абаранялі нарабаванае, РґСЂСѓРіС–СЏ змагаліся Р·Р° высокія ідэалы дабра С– таму, натхнёныя відовішчам панікі, СЏРє ільвы, рынулі РЅР° агідных С– вераломных ворагаў. Праз хвіліну С–С… схапілі, скруцілі С–, кінуўшы ляжаць РЅР° падлозе Сћ кутку залы, рассыпаліся РїР° пакоях.  

Р—РІРѕРЅ шкла, падаючы РїРѕСЃСѓРґ, трэск фіранак РЅР° вокнах. Частка доблесных пераможцаў занялася рэквізіцыяй трафеяў, другая - сыпанула шукаць РІС–РЅРЅС‹ склеп. Запалалі паходні, загарэлася наводшыбе падпаленая кімсьці адрына, надаючы феерверку яшчэ большую ўрачыстасць.  

Бочкі выцягнулі РЅР° лужок, выліўшы палову РЅР° сходах. Выбівалі днішчы, прыпадалі РґР° чырвоных каскадаў прагна, СЏРє атручаныя. РЈ бутэлек адбівалі рыльцы. Запалалі вогнішчы, Р· хлявоў даляцеў роспачны лямант авечак С– неўразумелае, здзіўленае кудахтанне РєСѓСЂСЌР№.  

Праз гадзіну РЅР° вогнішчах смажыліся вялізныя кавалкі ялавічыны, круціліся РЅР° ражнах цэлыя авечкі. Разліўное РјРѕСЂР° РІС–РЅР°.  

Дзікімі вачыма глядзеў РЅР° гэтае спусташэнне РЇРЅРѕСћСЃРєС–. Гэта была галеча. Уварваліся, СЏРє РґР·С–РєС–СЏ РіСѓРЅС‹, С– знішчылі ўвесь дабрабыт.  

Рђ РЅР° ганку, асветлены зарывам, стаяў кароль РЇРєСѓР± С–, абапіраючыся РЅР° шаблю, глядзеў РЅР° агонь, СЏРє Нерон РЅР° пажар вечнага горада.  

Паплавец перад С–Рј нагадваў поле бітвы: Сѓ карцінных позах ляжалі людзі, збіўшыся Сћ кучу; блукалі, хістаючыся, параненыя Сћ бітве Р· Бахусам.  

Шляхта піла Сћ зале. Елі, пілі, Р·РЅРѕСћ елі С– Р·РЅРѕСћ пілі. Ялавічына, бараніна, смажаныя РіСѓСЃС–, кюмель, мёд, гарэлка - СѓСЃС‘ знікала Сћ бяздонных жыватах, С– РЇРЅРѕСћСЃРєС– ледзь РЅРµ плакаў. Яноўшчына была спустошана РґР° канца. Нарэшце С– ён сам пачаў есці С– піць. Што Р¶ Р·СЂРѕР±С–С€?  

Стогны Р· кутка спынілі РЅР° хвіліну піраванне. Гэта нагадвала скаргі грэшных РґСѓС€ Сѓ пекле, але гэта стагналі пераможаныя:  

- Развяжыце, развяжыце нас. Есці хочацца, есці. Разарацца, дык весела.  

Кароль РЇРєСѓР±, СЏРєРѕРіР° падтрымлівалі пад СЂСѓРєС–, падышоў РґР° павержаных.  

- РђРіР°, аману просіце. Рђ маёнтак аддасі?  

- Аддам, РіРѕРґРЅС‹ рыцар, аддам.  

- Кажы - кароль  

- Кароль, каханенькі, кароль.  

- Дык РІРѕСЃСЊ, Р· маёнтка - РїСЂСЌС‡. Паспрабуеш Р·РЅРѕСћ захапіць - галаву скручу. Аддасі пану Яноўскаму дваццаць кароў, трыццаць авечак, шэсцьдзесят гусей С– іншае - РїР° ліку Р·'едзенага С– выпітага. Іначай - канец табе.  

- Добра ўжо, аддам, аддам.  

- Рђ дараваць табе - справа гаспадара. Зараз дашлеш аднаго гайдука РїР° бацькоў майго высакароднага пляменніка С– РґСЂСѓРіРѕРіР° - РїР° кантрыбуцыю. Каб раніцою СћСЃС‘ гэта было тут. Рђ зараз - развязаць.  

Р† кароль пацягнуў Ваўчанецкага віцаю ніжэй СЃРїС–РЅС‹ РЅР° знак падначалення, Р° пасля пацалаваў Сѓ РІСѓСЃРЅС‹.  

- РЃРЅ вялікі, ён РјСѓРґСЂС‹! - зацягнулі старую песню прыдворныя Знамяроўскага. - РЃРЅ умее пакараць С– ўмее літаваць.  

Рџ'СЏРЅРєР° цягнулася далей. Кароль С– Ваўчанецкі брахалі РїСЂР° старыя РїРѕРґР·РІС–РіС–, цалаваліся, ляпалі адзін аднаго РїР° СЃРїС–РЅРµ.  

Калі Р·РјСЂРѕРє знадворку стаў асабліва густым перад світаннем, РґРІРѕСЂ С– РґРѕРј нагадвалі суцэльнае пабоішча. Героі ляжалі паўсюль, СЏРє трупы, СЃРјСѓСЂРѕРґ цягнуўся ад дагараючай адрыны.  

РЎРІС–РЅРЅСЏ, што нейкім дзівам РЅРµ трапіла Сћ кацёл, хадзіла РїР° двары С–, задумленна рохкаючы, цалавала рыцараў Сѓ твары.  

Р—Р° сталом засталося РЅРµ больш дзесяці чалавек. Кароль С– Ваўчанецкі кудысьці зніклі. Медыкус дзяўбаў носам.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС–, СЏРєРѕРіР° амаль РЅРµ трымалі РЅРѕРіС–, даплёўся РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№ С–, чапляючыся рукамі Р·Р° сценкі (РјРѕС† божая: СЏ ад плота, Р° СЏРЅР° РґР° плота), пацягнуўся калідорам.  

Р† тут ён натрапіў РЅР° нешта такое жахлівае, што хмель адразу выскачыў Р· галавы.  

Упоперак калідора ляжалі РґРІР° гайдукі С– сам пан Ваўчанецкі, Р° РЅР° С–С…, Р· голаю шабляю, - Знамяроўскі. Ляжалі Сћ лужыне крыві.  

- Здрада! - нема закрычаў Міхал. - Ваўчанецкі завабіў караля С– здрадліва забіў СЏРіРѕ. Рћ подлыя!  

Прыбеглі людзі. Аслупянелыя, сталі СЏРЅС‹ над трупамі, Р·-пад СЏРєС–С… негустая чырвоная лужына распаўзалася далей С– далей.  

- Гора нам! - залямантаваў нехта. - Забілі караля! Упаў ты, паражоны СЂСѓРєРѕСЋ здрадніка! Змагаўся, СЏРє леў! РўСЂРѕС… забіў!  

Медыкус расштурхаў людзей С– схіліўся над трупамі. Памацаў пульс. Пасля прыўзняўся С– махнуў СЂСѓРєРѕР№.  

- Што Р· С–Рј? - трывожна спытаў Міхал.  

Медыкус плюнуў:  

- РЎРІС–РЅРЅСЏ. Выбраў месца, каб апрастацца. Р’РѕСЃСЊ што бывае, калі Рї'юць без меры С– РЅРµ закусваюць. Насматкаўся чырвонага РІС–РЅР°, лайдак.  

- Можа, дапамагчы чым? - спытаў Міхал, СѓСЃС‘ яшчэ РЅРµ разумеючы.  

- Нашто?! РЃРЅ зрабіў самае лепшае, што можна было. РќСѓ, калі вам так хочацца, дык засуньце СЏРјСѓ яшчэ РґРІР° пальцы Сћ СЂРѕС‚.  

РЈ адказ "забіты" кароль моцна захроп, С– СЏРјСѓ адказаў пяшчотным насавым свістам "здраднік" Ваўчанецкі.  

Так скончылася вялікая цыганская вайна, адна Р· самых славутых войнаў, СЏРєС–СЏ вёў кароль РЇРєСѓР± Першы. Вялікую славу здабылі Сћ ёй СѓСЃРµ мужныя змагары. Але С– страты былі вялікія: адзін шляхцюк адбіў пячонкі, упаўшы Р· РІРѕР·Р°; РґРІР° захлынуліся РІС–РЅРѕРј Сѓ склепе; пяць чалавек абпіліся РґР° смерці. РЇРЅС‹ загінулі Р·Р° радзіму. Забітых агнястрэльнай С– халоднай Р·Р±СЂРѕСЏР№ РЅРµ было. Параненых было шэсць. Кантужаных атынкоўкаю - тры. Акрамя таго, "кароннаму СЃСѓРґРґР·С–" вышэйпамянёная СЃРІС–РЅРЅСЏ ад'ела РІСѓС…Р°. РЎРІС–РЅРЅСЋ Р·Р° гэта раніцаю прысудзілі РґР° страты С– Р·'елі пад чорнай падліваю. Нарабілі брыдкасцей С– насваволілі - Сѓ ахвоту.  

Рђ калі раніцаю РЇРЅРѕСћСЃРєС–, перадаўшы спустошаны маёнтак бацькам, паехаў паўночнай дарогаю разам Р· Ваўчанецкім (С–С… памірылі) РґР° караля РЇРєСѓР±Р°, СЏРєС– СЏРіРѕ РЅРµ адпускаў, РЅР° паўдзённай дарозе РґР° Яноўшчыны можна было пабачыць павучальны малюнак: цягнуліся шляхам каровы, бэкалі авечкі, везлі РЅР° вазах гусей С– бочкі РІС–РЅР°. Каля вазоў крочылі пахмурныя хлопы Ваўчанецкага.  

Пераможаны, Р·РіРѕРґРЅР° Р· рыцарскім гонарам, сумленна плаціў кантрыбуцыю сялянскай худобаю. Сам ён аддаў толькі РІС–РЅРѕ.  

Дзядзькі ішлі панурыўшыся, пахмурна гледзячы пад РЅРѕРіС–. Р— хат уцякаў пах малака, уцякала няпэўная сялянская сытасць  

Курыўся дарогаю пыл.

V

Два РґРЅС– цягнулася святкаванне перамогі Сћ палацы РЇРєСѓР±Р° Першага. Гарэлі плошкі, палалі бочкі СЃР° смалою. Ляцелі крык, смех, тупанне аб падлогу. РЈ кароткія хвіліны прасвятлення РґРІР° разы ездзілі РЅР° шлях лавіць падарожных людзей Сѓ госці. Спаймаўшы мужыка, аддавалі СЏРіРѕ гайдукам, каб тыя зацягнулі Сћ людскую С– напаілі там РґР° зялёнага Р·РјС–СЏ.  

Калі трапляўся панскі вазок - пераразалі СЏРјСѓ РєРѕРЅРЅР° дарогу, выляталі Р·-Р·Р° РґСЂСЌСћ, гікалі, хапалі Р·Р° РјРѕСЂРґС‹ коней, устаўлялі Сћ колы вялізныя латы, бралі гаспадара Сћ палон С– Р· пашанаю везлі Сћ палац, каб РЅРµ было Р·Р° сталом пустых крэслаў. Рђ пустых крэслаў ставала СћСЃС‘ больш С– больш. Некаторыя госці захварэлі С– РЅРµ маглі нават СЂСѓРєРѕСЋ варухнуць. РўСЂС‹ загонавыя шляхцюкі ціха сканалі Сћ задніх пакоях. Адмучыліся.  

Яноўскаму СћСЃС‘ гэта так абрыдла, што ён знікаў Р· палаца С– накіроўваўся РєСѓРґС‹ вочы глядзяць, часцей Р·Р° СћСЃС‘ РґР° медыкуса. РўРѕР№ таксама РїС–Сћ, але хоць разумнейшым рабіўся ад гэтага. Сядзеў, мачаючы агурок Сѓ соль, хрумстаў С–Рј С–, утаропіўшы Сћ сабутэльніка ярасныя вочы, злосна казаў:  

- Бязглудзіца! РќРµ краіна, Р° плод шалёнай фантазіі Р±РѕРіР°. Р’РѕСЃСЊ РјС–РЅСѓСћ чэрвень 1789 РіРѕРґР°, ліпень стаіць. Мужыкі РїСѓРї падарвалі, Р° тут гуляюць, СЏРє быццам заўтра сканчэнне свету. РќРµ грамада, Р° авечы статак. Р’РѕСЃСЊ прыпомні мае словы: яшчэ С– новае стагоддзе РЅРµ настане, Р° гэтая гнілая дзяржава Р·РЅС–РєРЅРµ Р· зямлі. РќРµ Р±СѓРґР·Рµ СЏРµ, РґСѓС…Сѓ РЅРµ станецца. Р† моцны РІРѕСћРє зжарэ слабага. Р† хоць Р±С‹ РґР·Рµ агеньчык! РџР° ўсёй зямлі маўчыць хлоп. Р–РѕРЅРєСѓ СЏРіРѕ цяжарную сцёбаюць - ён пану ручкі цалуе, галаву СЏРјСѓ прабілі - ён крычыць: "Бацька наш, каралеўская РєСЂРѕСћ, РІСЏРґР·С–!" Душна РјРЅРµ, браце, душна РјРЅРµ. Р—СѓСЃС–Рј здохнем, калі хоць РґР·Рµ-небудзь РЅРµ запалае.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– слухаў СЏРіРѕ Р· дзіўным спакоем. РќС–Р±С‹ РЅРµ СЏРіРѕ любую, моцную, вольную дзяржаву лаялі. РќС–Р±С‹ Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ шляхціц ён, Р° самы звычайны лапаць. Словы медыкуса былі СЏРє павольна дзеючая атрута. Міхал РїР°-ранейшаму пагарджаў мужыкамі, але С– шляхту РЅРµ РјРѕРі любіць - наглядзеўся Р·Р° гэтыя РґРЅС–. Р† гэта было рыцарства, надзея Беларусі, СЏРµ блакітная РєСЂРѕСћ. Паганцы!  

Рљ канцу РґСЂСѓРіРѕРіР° РґРЅСЏ гулянкі адбылося адразу тры няшчасці: абпіліся РґР° смерці РґРІР° цыганы С– памёр, таксама пасля выпіўкі, той цыган, СЏРєРѕРјСѓ прабілі галаву. РЃРЅ быў цыганскі старэйшына С– РїС–Сћ ад ганьбы.  

РЈ дзень пахавання старэйшыны РЇРЅРѕСћСЃРєС– пайшоў РґР° табара. Дзень быў спакойны, ён дагараў Р·Р° лясамі чырвонаю стужкай зары, С– таямніча вымалёўваліся РЅР° гэтым фоне спічастыя цыганскія буданы. Міхал прапусціў момант, калі нябожчыка панясуць Сѓ апошні шлях. РЃРЅ інстынктыўна РЅРµ любіў чужой смерці, СЏРє кожны малады. Проста хацелася хоць хвіліну пабыць СЃСЏСЂРѕРґ людзей, СЏРєС–СЏ РЅРµ Рї'юць С– РЅРµ сваволяць.  

РЃРЅ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, убачаўшы, што трохі зводдаль ад шатра нябожчыка стаіць невялікі маўклівы натоўп, чарнеючы Сћ цемры.  

Каб РЅРµ перашкаджаць С–Рј, РЇРЅРѕСћСЃРєС– адышоў Сѓ супрацьлеглы Р±РѕРє С– сеў Сѓ хмызах, ля вялікага РґСѓР±Р°. РўСѓС‚ ён бачыў СѓСЃС‘, Р° СЏРіРѕ РЅРµ бачылі.  

Хвілін пяць стаяла цішыня. Пасля РЅСЏРїСЌСћРЅС‹, ледзь чутны голас заспяваў РґР·С–СћРЅСѓСЋ гартанную мелодыю. Праспяваў РґР·РІРµ-тры ноты С– Р·РјРѕСћРєРЅСѓСћ. Падхапіў РґСЂСѓРіС– жаночы голас С– павёў СЏРµ, скардзячыся, С– Р·РЅРѕСћ Р·РјРѕСћРє... Трэці, чацвёрты голас... Песня мацнела, але РґР° самага канца заставалася нягучнай. Р† раптам Р·РЅРѕСћ цішыня.  

Толькі тут пабачыў Міхал, што ад пушчы цягнецца дзіўная працэсія. Людзі, што праводзілі старэйшыну РЅР° месца апошняга заспакаення, ішлі РіСѓСЃСЊРєРѕРј, РїР° адным. Спачатку - цыганы, пасля - цыганкі.  

Ля шатра паступова пачало разгарацца вогнішча, людзі кідалі Сћ СЏРіРѕ СЃСѓС…С–СЏ палкі. Доўгая маўклівая Р·РјСЏСЏ павольна набліжалася ад пушчы.  

Калі СЏРЅР° прайшла палову дарогі, нехта выліў РЅР° вогнішча цэбар вады. Засіпелі галавешкі. Р† адразу запалала вогнішча ля суседняга шатра. РЈ СЏРіРѕ няпэўным святле РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўбачыў постаць проставалосай кабеты, якая крочыла насустрач працэсіі, трымаючы Сћ руках галавешку СЃР° згаслага вогнішча. Хустка РЅР° плячах кабеты развявалася ад хуткай хады.  

Р’РѕСЃСЊ СЏРЅР° падышла РґР° першага, падала СЏРјСѓ галавешку. РўРѕР№ СѓР·СЏСћ СЏРµ, РЅРµ аглядаючыся, перадаў цераз плячо наступнаму, Р° сам вымыў СЂСѓРєС– С– твар вадою, СЏРєСѓСЋ зліла СЏРјСѓ Р· гарлача тая самая кабета. РЈСЃРµ перадавалі галавешку цераз плячо, СѓСЃРµ мылі СЂСѓРєС–.  

Астатняя бабуля, таксама РЅРµ аглядаючыся, кінула СЏРµ РЅР° дарогу. Р—РЅРѕСћ скардзячыся, заспяваў С…РѕСЂ. РЇРЅРѕСћСЃРєС– РЅРµ разумеў слоў, але хваляванне сціснула СЏРјСѓ горла.  

- Ідзі, С–РґР·С– Сћ СЃРІРѕР№ далёкі шлях, - здавалася СЏРјСѓ, спяваў С…РѕСЂ. - Галавешка апошняга вогнішча, забытая РЅР° дарозе... Круцяцца, круцяцца колы... РќСЏРјР° спакою, РЅСЏРјР° адпачынку... РњС‹ едзем, РјС‹ едзем, спаўняючы даўні запавет... Далёкая дарога... Ідзі Сћ той край, РґР·Рµ скончацца бадзянні, РґР·Рµ цябе РЅРµ пакрыўдзяць... Круцяцца, круцяцца колы... Бясконцы, вечны наш шлях.  

Кабета, размахнуўшыся, кінула палаючую галавешку Сћ шацёр памёршага, С– ён адразу СћР·СЏСћСЃСЏ зыркім жоўтым агнём.  

- Р’РѕСЃСЊ палае твой шацёр, апошні твой шацёр, - здавалася, спяваў С…РѕСЂ. - Хутка нічога РЅРµ застанецца ад цябе РЅР° зямлі... Застанецца галавешка РЅР° пыльнай дарозе, дым забытых кастроў, С– колы твайго племя прарыпяць Сѓ цемры далей. Круцяцца, круцяцца колы... Далёкі шлях.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– РЅРµ заўважыў нават, што СћСЃС‘ скончылася. Абудзілі СЏРіРѕ ад задуменнасці РєСЂРѕРєС– С– галасы непадалёк. Пад дубам стаяла некалькі цёмных постацяў. Дзіўна, але размаўлялі СЏРЅС‹ РїР°-беларуску.  

- Р’РѕСЃСЊ С– канец.  

- РђРґ ганьбы памёр чалавек. РћР№, СЂРѕРјРµ.  

Яноўскаму здалося, што першы голас - голас таго цыгана, СЏРєРѕРјСѓ кароль даў аплявуху тады РЅР° ганку, Р° РґСЂСѓРіС– - голас таго няшчаснага, Сѓ СЏРєРѕРіР° гайдукі Знамяроўскага збілі абады РЅР° дарозе.  

- Хопіць, - азваўся густы бас. - Плачам справе РЅРµ паможаш. Але заўтра ён нам адкажа, Р±С–Р·СѓРЅ голы.  

Р—Р° РґСЂСѓРіС–РјС– табарамі паслалі?  

- Паслалі. Матыс Аўгусцінавіч накіраваў чатырох.  

- Добра. Толькі трымайцеся, браты. Так трымайцеся, СЏРє толькі можна.  

Загаварылі РїР°-цыганску, С– Міхал павольна пачаў адыходзіць ад таямнічага зборышча. Толькі РїР° дарозе дамоў ён зразумеў, што супраць РЇРєСѓР±Р° рыхтуюць нешта нядобрае, С–, хоць матыў цыганскагу плачу стаяў яшчэ Сћ СЏРіРѕ вушах, хоць РґРѕРј Знамяроўскага С– вечныя гулянкі СЏРјСѓ астабрыдлі, вырашыў папярэдзіць караля. Проста РЅР° знак удзячнасці.  

Але Сћ палацы Р·РЅРѕСћ спявалі, Р·РЅРѕСћ даляталі Р· акон крыкі, брынчанне струн, бразгатанне шкла.  

Р—-пад стала тырчалі РЅРѕРіС– мітрапаліта. Кароль РЇРєСѓР± сядзеў РЅР° сваім месцы, учапіўшыся ладонню Сћ нячэсаныя валасы. Карыя вочы былі ўтароплены Сћ нешта, што бачыў ён адзін. Міхал таргануў СЏРіРѕ Р·Р° плячо.  

- РўС‹ хто такоў? - цяжка, СЏРє РІРѕСћРє, павярнуўся РґР° СЏРіРѕ Знамяроўскі.  

- Гэта СЏ, ваша вялікасць, РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

- Рђ-Р°. РЇРЅ-РЅРѕСћСЃРєС–. Рђ чаго Р¶ гэта ты такі храноўскі? РўС‹ хто такоў?  

- РЇ пасол.  

- Рђ-Р°, пасол. Пасол замежнага каралеўства. Дык чаго ты лезеш СЃСЋРґС‹, калі кароль ад-Рї-пачывае ад Рґ-Рґ-дзяржаўных спраў. Ведай этыкет. Пасля прыму, праз тры РґРЅС–. Р† РЅРµ раней... Ведай маю дабрату. Пшоў РїСЂСЌС‡!  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– ледзь стрымаўся, махнуў СЂСѓРєРѕСЋ С– РЅР° папярэджанні С– РЅР° размову. Р”'ябал СЏРіРѕ Р±СЏСЂС‹, раз так. РЃРЅ Р·СѓСЃС–Рј сабраўся пакінуць залу, калі раптам галасы амаль СѓСЃС–С… гасцей зараўлі нешта адзінае:  

- Дзевак! Дзевак!  

Гэты раптоўны РїСЃС–С…РѕР· ахапіў СѓСЃС–С…. Нават мітрапаліт выкаціўся Р· месца свайго адпачынку С– пачаў крычаць:  

- Вачыма намізаюшчых, тонкашчыкалатных, барвянадзясных, палка лабазаючых!!!  

РЇРєСѓР±, СЏРє заўважыў РЇРЅРѕСћСЃРєС–, быў амаль раўнадушны РґР° жанчын. Таму ён абыякава паклікаў гайдука:  

- Адшукай гэтым бабздырам... Р† сумленных РЅРµ Р±СЏСЂС‹, гэтыя СЃРІС–РЅРЅС– СћСЃС‘ адно нічога РЅРµ разумеюць. Колькі С–С… тут? Дваццаць цвярозых? Р’РѕСЃСЊ столькі гуляшчых С– знайдзі РІР° СћСЃС–С… вёсках.  

Р† Р·РЅРѕСћ сеў. Баль працягваўся, Р° Знамяроўскі СћСЃС‘ ніжэй апускаў галаву. РЇРЅРѕСћСЃРєС– даўно заўважыў, што хмель налятаў РЅР° СЏРіРѕ хвалямі.  

- Дзевак! Дзевак! - Р·РЅРѕСћ зараўлі госці.  

Р† раптам РЇРєСѓР± устаў. РЇРЅРѕСћСЃРєС– жахнуўся, гледзячы РЅР° СЏРіРѕ твар. Наліты крывёй, Р· ашклянелымі вачыма, страшны. Вялізнай, СЏРє цэбар, лапай РіСЂСѓРєРЅСѓСћ РїР° стале:  

- Маўчаць, падлы!  

Знямелая цішыня запанавала Сћ пакоі. Толькі чутна было, СЏРє крывая свечка капала воскам РЅР° плеш нейкаму Рї'янаму С– той мыкаў Сѓ СЃРЅРµ.  

РќР° твары РЇРєСѓР±Р° краплінамі высыпаў РїРѕС‚.  

- Р’С‹ - падлы, РІС‹ - шчанюкі, Рї'СЏРЅСЋРіС–, нахабнікі. Дзевак С–Рј, РІС–РЅР°! Дзе слава, РґР·Рµ РјРѕС†, РґР·Рµ воля, РґР·Рµ веліч?! РЎРЅС‹ СћСЃС‘!!! РЎРЅС‹!!! РЎРЅС‹ аб загубленым! Р— вамі, ці што, царствы пакараць? Р’С‹, можа, РІРѕС–РЅС‹, РІС‹, можа, людзі? Лярвы РІС‹, еўнухі, чарвякі! Хто вам дасць больш - таму РІС‹ нявесту, маці, зямлю сваю... пад С…РІРѕСЃС‚!  

РЃРЅ заскроб пяцярнёю РїР° абрусе. Вочы сталі РґР·С–РєС–РјС– С– вартымі жалю.  

- Мерцвякі РІС‹! Людзей РІС‹ толькі распінаеце! Р† СЏ распінаю, С– СЏ Р±'СЋ. Дзярмо - людзі! Р СѓРєСѓ, што Р±'Рµ, ліжуць! Хоць Р±С‹ хто, хоць Р±С‹ хто РјРЅРµ РїР° РјРѕСЂРґР·Рµ даў Сѓ адказ. Гной прымушу вас есці - будзеце жэрці. Харкну Сѓ твар - зад пацалуеце. Шляхта! Соль зямлі!  

РЃРЅ павольна пачаў спаўзаць набок, вывяргаючы самую чорную лаянку, упаў РЅР° падлогу, забіўся Сћ Рї'яных сутаргах, рыдаў:  

- РњРЅРµ Р±... РјРЅРµ Р± хоць Сѓ Р·СѓР±С‹ тады... можа, чалавекам быў Р±С‹... Чалавекам.  

РЇРјСѓ прыціснулі РЅРѕРіС–, трымалі Р·Р° галаву. Пасля панеслі Сћ спальню. Запанавала маўчанне, такое цяжкае, што, здавалася, грымні РїСЏСЂСѓРЅ - Р±СѓРґР·Рµ лягчэй.  

Р† раптам "каронны СЃСѓРґР·СЏ" выскаліўся, С– Р· горла СЏРіРѕ вырвалася:  

- Гі-РіС–-РіС–-РіС–!  

Р† адразу загігікалі, ашчэрыліся СћСЃРµ. Нясмелы спачатку, смех узмацнеў, пакаціўся хвалямі. Смяяліся РґРѕСћРіР°, СЃР° смакам.  

- Дзевак прывёў! - абвясціў гайдук, Р·'яўляючыся Сћ дзвярах. - Недабраў толькі гуляшчых, таму Р· вёскі адну прыхапіў.  

Р† сапраўды, Сѓ дзвярах стаялі нарумяненыя дзеўкі. Амаль кожная - капа капою. Вочы падведзеныя, Р±СЂРѕРІС‹ падмазаныя, Р·СѓР±С‹ нахабна выскаленыя.  

РЈСЃС‘ завіравала. Тыя, што трымаліся РЅР° нагах, кінуліся РЅР° стракатую СЋР±Сѓ. Р’С–СЃРє, прытворныя ўскрыкі, смех. РЎСЏРј-там пачыналі скакаць, сёй-той знікаў Р· залы. Нейкая таўстуха кінулася РЅР° Яноўскага:  

- Прыгарні Р¶ ты РјСЏРЅРµ, красунчык.  

РЃРЅ Р· прыкрасцю адмахнуўся, выйшаў Сѓ калідор С– пайшоў РґР° выхаду. Слабы крык прагучаў Р·Р° павароткаю калідора. РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўбачыў постаць "кароннага СЃСѓРґРґР·С–", СЏРєС– паспешліва цягнуў кудысьці Р·Р° СЂСѓРєСѓ дзяўчыну Сћ белым СѓР±РѕСЂС‹. Танюткая, сінявокая, СЏРЅР° вельмі нагадала Міхалу тую, што схаваў Сѓ СЃСЏР±Рµ медыкус. Тая? РќРµ, РЅРµ тая. Але падобная. РЇРЅР° слаба чаплялася Р·Р° сценку, ён штуршкамі адрываў СЏРµ, цягнуў далей. Спуджаная налётам гайдукоў, напалоханая карцінай РѕСЂРіС–С–, СЏРЅР° толькі паўтарала перарывістым РґР·С–РєС–Рј голасам:  

- Пане! Пане! Пашкадуйце РјСЏРЅРµ. РЇ баюся.  

"Зараз папросіць ляльку ўзяць Р· сабою", - СЃСѓРјРЅР° падумаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

Месяц назад ён прайшоў Р±С‹ РјС–РјР°. Бацькі СЏРіРѕ РЅРµ заахвочвалі распусты, але гэта Р¶ былі прыгонныя, быдла, створанае для лепшых людзей зямлі. Ды яшчэ С– чужое быдла.  

- Пане! Пашкадуйце! Памажыце!  

Р† тут РЇРЅРѕСћСЃРєС– прыпомніў постаць той дзяўчыны, прыпомніў медыкуса, што накідваў РЅР° СЏРµ мантыю, прыпомніў Рї'яныя СЏРіРѕ словы над талеркай Р· гуркамі, разгром Яноўшчыны, страшны, звярыны крык РЇРєСѓР±Р° сёння Сћ зале, РЅРѕРіС– СЏРіРѕ, што біліся РЅР° зямлі.  

Адзіным скачком ён дагнаў аднавухага, СЏРєС– ўцягваў ужо дзяўчыну Сћ пакой, С– рвануў СЏРіРѕ Р·Р° плячо.  

- Пусці. Чуеш, пусці СЏРµ.  

- Рђ-Р°, шчанюк... Адчапіся! Мая! - Р† СЃСѓРґРґР·СЏ пацягнуўся Р·Р° шабляй. Замест таго каб выцягнуць сваю, РЇРЅРѕСћСЃРєС– сказаў зняважліва:  

- Р­С… ты, соль зямлі...  

Р† разлічана, страшна ўдарыў СЏРіРѕ РјС–Р¶ вачэй. Вораг быў Рї'СЏРЅС‹, толькі гэта С– дапамагло Міхалу, калі СЏРЅС‹ пакаціліся РїР° падлозе, месячы адзін аднаго кулакамі. Міхал хутка высвабадзіўся С–, схапіўшы СЏРіРѕ Р·Р° СЃРєСЂРѕРЅС–, ударыў галавою аб сцяну, Р° пасля яшчэ РґРѕСћРіР° Р±С–Сћ СЏРіРѕ, Р±С–Сћ раз'юшана, глытаючы слёзы ад абурэння РЅР° самога СЃСЏР±Рµ, РЅР° тое, што РЅР° С–С… амаль аднолькавая вопратка.  

РЈ калідоры пачуліся крыкі, тупат РЅРѕРі. Тады РЇРЅРѕСћСЃРєС– хутка выцягнуў ашаломленую дзяўчыну Р· кутка, штурхнуў Сѓ пакой С– замкнуў Р·Р° сабою дзверы. РЈ дзверы адразу пачалі ламацца, пасля пакінулі, пайшлі кудысьці, С– стала ціха.  

Дзяўчына РЅРµ плакала, СЏРЅР° проста глядзела РЅР° СЏРіРѕ Р· цемры бліскучымі вачыма.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– адсмактаў РєСЂРѕСћ С–, каб РЅРµ было саромна Р·Р° раптоўны парыў, амаль СЃСѓС…Р° спытаў:  

- РЇРє цябе завуць?  

- Аглая, - прашаптала СЏРЅР°.  

- РЇРєС– чорт цябе СЃСЋРґС‹ панёс, - сказаў Міхал С– пачырванеў.  

- Прывялі, пане, - уздыхнула СЏРЅР°. - РђРґРЅСѓ РјСЏРЅРµ ўзялі Р· вёскі. РЇ ведаю вас. Р’С‹ сястру маю абаранілі тады, калі СЏРµ хацелі караць... РЇРЅР° сястра мая.  

- Глупства, - разважліва Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

Р† таму, што Р· гэтай дзяўчынай нельга было размаўляць РїСЂР° РјРѕРІСѓ кветак С– прыгоды Дафніса, прыбавіў:  

- Кладзіся. РЎРїС–. Пойдзеш перад світаннем, калі СћСЃРµ заснуць. Зараз небяспечна. Могуць спаймаць Р·Р° дзвярыма. РЎРїС–.  

- Рђ РІС‹, васпане?  

- РЎРїС–. РЎРїС–.  

- Р’С‹ РґРѕР±СЂС‹, РІС‹ вельмі харошы чалавек. РЇРє быццам Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ пан. РЇРє брат старэйшы. Бог вам заплаціць Р·Р° гэта, РІС‹ будзеце Р· намі Сћ раі.  

Р† прывабіла Р· глыбокім сумам:  

- РЇ толькі думаю часам, ці ёсць ён, Р±РѕРі, - так РјС‹ пакутуем.  

- РќРѕ! - РїР° прывычцы прыкрыкнуў РЅР° СЏРµ РЇРЅРѕСћСЃРєС– С– спалохаўся, Р±Рѕ СЏРЅР° раптам РіРѕСЂРєР°, узахлёб заплакала:  

- Божа, СЏРє страшна! РЇРє страшна!  

"Раскапусцілася, Хадора", - назнарок РіСЂСѓР±Р° падумаў Міхал С– раптам убачыў СЏРµ РјРѕРєСЂС‹ ад слёз РјС–Р·СЌСЂРЅС‹ тварык, вочы, Сѓ СЏРєС–С… стаяў сапраўдны жах.  

Тады ён, сам РЅРµ ведаючы, што прымушае СЏРіРѕ так абыходзіцца Р· гэтай мужычкай, сеў РїРѕСЂСѓС‡ Р· ёю С– пацалаваў СЏРµ Сћ лоб.  

- РќСѓ што ты, што ты? Нашто плакаць? РЈСЃС‘ мінула. РќСѓ, супакойся! РЈ-Сѓ, СЂСѓРјР·Р°. РќСѓ ціха, ціха. РЈСЃС‘ Р±СѓРґР·Рµ РґРѕР±СЂР°. Пойдзеш адсюль перад світаннем. РЈСЃС‘ абышлося, будзеш сабе жыць. Мужа табе знойдзем добрага, будзеце жыць, гадаваць дзетак.  

РЃРЅ бачыў, што СЏРЅР° супакойваецца, але бачыў таксама, што ідылія, намаляваная С–Рј, РЅРµ даходзіць РґР° СЏРµ. Р† раптам СЏРЅР° сказала РіРѕСЂРєР°, але амаль спакойна:  

- РќРµ, пане. РќРµ абыдзецца. Другі раз РЅРµ абыдзецца. РЈСЃРµ гэтым канчаюць, хто раней, хто пазней. РќСЏРјР° выйсця.  

Р† таму, што ён СѓСЃС‘ яшчэ гладзіў СЏРµ галаву, адхіснулася ад СЏРіРѕ С–, прынікшы РґР° сцяны, сказала:  

- РЇ хацела Р± толькі, каб наступны раз, калі гэта Р±СѓРґР·Рµ... РјРЅРµ хацелася Р±, каб гэта былі РІС‹. Бо калі нейкі разлезнік або проста пан... СЏ ўтаплюся тады.  

Яноўскаму стала пякуча сорамна. Рџ'СЏРЅРєР°, наезд, СЃСѓРґ - С– гэтыя словы, першыя словы, Сѓ СЏРєС–С… быў чалавек. Р—Р° СћСЃРµ РґРЅС–.  

РЃРЅ сядзеў невядома колькі, сціснуўшы СЃРєСЂРѕРЅС–, Р° пасля ўбачыў, што СЏРЅР° спіць, стомленая перажытым жахам.  

Р† тады ён ціха, СЏРє злодзей, чырванеючы ад сораму, паклаў СЏРµ РЅР° падушкі, нячутна накрыў коўдраю, Р° сам РґРѕСћРіР° яшчэ глядзеў ёй Сѓ твар.  

Пасля ўздыхнуў, сцягнуў Р· СЃСЏР±Рµ чугу С–, разаслаўшы СЏРµ ла РґР·РІСЏСЂСЌР№, расцягнуўся РЅР° ёй.  

У гэтым была і ганьба, і помслівая асалода, і нейкае светлае, чыстае, трохі сумнае і зусім новае пачуццё.

VI

- Пане, уставайце. РћР№, пане, уставайце!  

- Што, што такое?  

- РћР№, пане, дрэннае нешта робіцца Р·Р° агароджаю.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўсхапіўся РЅР° РЅРѕРіС–. Перад С–Рј стаяў адзін Р· гайдукоў караля, спуджаны ледзь РЅРµ РґР° смерці. Міхал, здзіўлены, чаму ён спіць РЅР° падлозе, нарэшце СћСЃС‘ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ С– спытаў:  

- Рђ дзяўчына РґР·Рµ?  

- Якая дзяўчына? Рђ, гэтая, што тут? - Р† гайдук ашчэрыўся. - РњС‹ С–С… раніцою РЅРµ трымаем. Пайшла дахаты.  

- РќСѓ С– РґРѕР±СЂР°.  

Р— дзённым святлом, хоць С– вельмі саслабелыя, вярнуліся забабоны С– правілы маралі дзён былых. Яноўскаму было пякельна сорамна Р·Р° падзеі гэтай ночы. Так, гэтая Аглая цудоўная дзеўка, так, СЃСѓРґРґР·СЏ РЅРµ чалавек, Р° брудная СЃРІС–РЅРЅСЏ, С– ён РЅРµ шкадуе, што ўчора набіў СЏРіРѕ. Але суцяшаць, СЏРє быццам РїРѕСЂСѓС‡ Р· табою няшчасная РєРЅСЏРіС–РЅСЏ, але спаць ля РґР·РІСЏСЂСЌР№, СЏРє быццам ты Сћ спальні каралевы. Бязглуздзіца!  

РЃРЅ хутка апрануўся, прычапіў шаблю С– пабег РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№. РЈ замку было пуста. РќР° ганку Міхал убачыў натоўп гайдукоў, СЏРєС–СЏ завіхаліся ля гарматы, наводзячы СЏРµ РЅР° зачыненую браму. Бязладныя крыкі. Нехта сыпле Сћ жарало порах Р· картузоў. Мітусяцца, крычаць.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– расштурхаў людзей, выбег РЅР° РґРІРѕСЂ.  

- Што такое?  

- Паглядзі сам, - змрочна РєС–РЅСѓСћ нейкі шляхцюк, жоўты Р· перапою.  

РЇРіРѕ вачам адкрыўся жахлівы малюнак: выган перад частаколам быў чорны ад цыганоў. Задзёртыя засмаглыя твары, разяўленыя Р·СЏРїС‹. Суцэльны крык. РЈ паветры калы, сякеры, РїСѓРіС–.  

Кажухі расхрысталіся РЅР° РіСЂСѓРґР·СЏС…. РЈ вачах лютасць.  

Медыкус стаў РїРѕСЂСѓС‡ Р· Міхалам. Вочы СЏРіРѕ ззялі незразумелым захапленнем.  

- Сёння РјС‹, здаецца, загінем.  

Міхал РєС–РЅСѓСћ РЅР° СЏРіРѕ бліскавічны злосны РїРѕР·С–СЂРє:  

- РЇРЅС‹ загінуць. Забыліся, РЅР° каго ўзнялі меч. РњС‹ Рї'СЏРЅСЋРіС–, але РјС‹ ўмеем ваяваць.  

Р† СЃРєС–РЅСѓСћ шапку.  

- Дзякуй табе, божа. РўС‹ яшчэ раз дасі РјРЅРµ перад смерцю пабачыць, СЏРє замест РІС–РЅР° льецца блакітная РєСЂРѕСћ.  

Медыкус іранічна глядзеў РЅР° СЏРіРѕ:  

- Божа, СЏРєС–СЏ героі!  

- Дзе кароль? Дзе госці? - замест адказу спытаў Міхал.  

- Дрыхнуць.  

- РќСѓ што Р¶, тым лепей.  

Р† ён спусціўся СћРЅС–Р·. РЇРјСѓ ўдалося згуртаваць атрад Р· дваццацёх цвярозых шляхцюкоў. РЃРЅ паставіў С–С… трохі воддаль ад гарматы, злева ад брамы, каб ударыць, калі пачнуць прабірацца РЅР° РґРІРѕСЂ.  

"Каронны СЃСѓРґРґР·СЏ" выбег Р· РґР·РІСЏСЂСЌР№, пабачыў, што шляхту ўзначальвае Міхал, С– пачаў аддаваць загады гайдукам:  

- Смялей, дзецюкі. Радзіма глядзіць РЅР° нас. РЇРЅР° дарагая, СЏРЅР° вялікая. Хто памрэ, таго Р±РѕРі адзясную СЃСЏР±Рµ пасадзіць. Р—Р° радзіму, Р·Р° караля!  

- РќР° злом! РќР° злом! - раўлі тыя, што асаджалі. - Смерць уладарам!  

РЈ браму пачалі біць чымсьці цяжкім. Паляцелі гнілыя трэскі. Р† тут РЇРЅРѕСћСЃРєС– ўбачыў караля. Апрануты, СЏРє РЅР° баль, ён махаў Сѓ паветры шабляй, стоячы СЃСЏСЂРѕРґ захмялелых гасцей.  

- Неба! Радзіма! Кароль! Валі, браткі! Сякерай С–С…! Друком!  

Сэрца Яноўскага палала нябесным ярасным захапленнем. РќРµ, жывая была адвага сотні пакаленняў, жывая была слава! Р’РѕСЃСЊ СЏРЅР°, сонная, ля віннай бочкі, убачыла небяспеку, разгарнула крылы С– ляціць над галовамі людзей.  

Форткі брамы разляцеліся. РќР° РґРІРѕСЂ рынуў натоўп інсургентаў.  

- Святы Юры С– Р СѓСЃСЊ! Памром! - РґР·С–РєС–Рј голасам закрычаў РЇРЅРѕСћСЃРєС– С– РєС–РЅСѓСћСЃСЏ Р· шабляю насустрач. Адначасова ён пачуў крык РЇРєСѓР±Р° С– ўбачыў СЏРіРѕ ўзнесеную шаблю. РќРµ памятаючы СЃСЏР±Рµ, Сѓ РґР·С–РєС–Рј захапленні Р±РѕСЋ, ён урэзаўся Сћ натоўп, скрыжаваў Р· кімсьці шаблю, чакаючы, што зараз РїРѕСЂСѓС‡ стануць яшчэ С– яшчэ людзі, Гарацыі, героі Плутарха.  

Штосьці ўразіла СЏРіРѕ. РЃРЅ азірнуўся. РќР° пляцоўцы РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ было, акрамя РЇРєСѓР±Р° С– СЏРіРѕ. Дзе падзеліся астатнія, цяжка было сказаць. Міхалу здалося толькі, што пад ганкам, Сѓ лебядзе, варушыліся чыесьці РЅРѕРіС–. Аднак ён Р±С–СћСЃСЏ.  

- Зараз ахне гармата. Р’С‹ заскачыце яшчэ.  

Страшэнны РїСЏСЂСѓРЅ прагучаў над сечай. Калі дым разышоўся, Міхал убачыў ствол гарматы, амаль раздзёрты РЅР° закручаныя палосы, падобны РЅР° жоўтую лілею. РџРѕСЂСѓС‡ Р· гарматай ляжаў, задёршы дагары зад, "кароння СЃСѓРґРґР·СЏ".  

РЈ тую Р¶ хвіліну шалёны натоўп закруціў Міхала С– караля С– панёс ад ганка. Іх схапілі, абяззброілі, паставілі воддаль адзін ад РґСЂСѓРіРѕРіР°, скруцілі СЂСѓРєС–.  

Цыган, што атрымаў тады РїРѕСћС…Сѓ, узлез РЅР° ганак:  

- Р РѕРјРµ, РјС‹ скінулі СЏСЂРјРѕ, што давіла нас. Цыганская рэспубліка, жыві! РџСЂСЌС‡ дэспатаў!  

Натоўп адказаў крыкамі. Шапкі ўзляталі над галовамі людзей.  

- РњС‹ будзем судзіць караля. Рђ СћСЃС–С…, што лютавалі, баронячы СЏРіРѕ, аддаю Сћ твае СЂСѓРєС–, народ цыганскі. Скончыліся паборы, скончыўся прыгнёт.  

- РЈСЂР°, РЇРЅ! Жыві! РќР° шчасце цыганам!  

Караля павялі Сћ палац. РќР° ганку ён крыкнуў:  

- Кароль Сѓ кайданах - СѓСЃС‘ СЂРѕСћРЅР° кароль!  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– кусаў РІСѓСЃРЅС‹ ад ганьбы. Р† гэта былі людзі, гэта былі героі! Лепей было памерці... РђРґРЅС‹ беглі РЅР° гармату - С– гэта была быдлячая чарада Р· пугамі. Другія - узброеныя, магутныя, моцныя! Божа, божа! Засталася смерць. Толькі СЏРЅР°.  

РЇРЅ падышоў РґР° Міхала:  

- Гэты вёў супраць нас шляхту. РЃРЅ адзін РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РЅР° нас. Р’РѕР№СЃРєР° СЏРіРѕ знікла. Праўда гэта, былы пан?  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– СћСЃРєС–РЅСѓСћ галаву:  

- Праўда. Р† СЏ пагарджаю вамі. Забіце РјСЏРЅРµ.  

Натоўп зароў, замільгалі Сћ паветры РґСЂСѓРєС–.  

- Смерць СЏРјСѓ, смерць!  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– глянуў РЅР° неба, СЏРєРѕРµ было сведкам СЏРіРѕ смяротнай ганьбы.  

- Забівайце. РЇ хачу смерці. РњРЅРµ нельга жыць.  

РЃРЅ узвысіў голас:  

- Калі тут РЅРµ было сёння шляхты, калі тут былі адны СЃРІС–РЅРЅС–, хай хоць адзін памрэ Р·Р° СћСЃС–С…. - Р† дадаў хрыпла: - Гонар, жыві!  

Лаючыся, расштурхаў натоўп нехта калматы С– вялізны. Узнёс самаробную РґР·С–РґСѓ. Яшчэ! Яшчэ! Ударылі злёгку РїР° галаве.  

Р† раптам нешта адбылося. РЇРЅРѕСћСЃРєС–, што закрыў вочы, адчуў, СЏРє нешта цёплае прынікла РґР° СЏРіРѕ.  

- РќРµ дам СЏРіРѕ! Чуеце, РЅРµ дам! Забівайце разам!  

РЃРЅ Р·С–СЂРЅСѓСћ. Прыціснуўшыся РґР° СЏРіРѕ СЃРїС–РЅРѕСЋ, распасцёршы СЂСѓРєС–, стаяла С– глядзела проста Сћ вочы натоўпу Аглая. Глядзела белымі ад ярасці вачыма.  

- Р’С‹ што, здурэлі?! Тых, што мучылі вас, тых, што здзекаваліся, РЅРµ чапаць толькі таму, што сёння СЏРЅС‹ ўцяклі. Рђ гэтага, СЏРєС– РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ чапаў, СЏРєС– сястру С– РјСЏРЅРµ абараніў, - забіць толькі таму, што смелы, што РЅРµ спалохаўся адзін РЅР° СћСЃС–С… кінуцца? Р’С‹ баязліўцы, РІС‹, РІС‹, РІС‹...  

- Адыдзі, дзяўчына, - пагрозліва сказаў калматы. - Гэты - наш...  

Р† тут Аглая ляснула СЏРіРѕ РїР° шчацэ.  

- РўРІРѕР№! Хто гэта твой? РЃРЅ, можа? Твае толькі блохі Сћ кажусе РґС‹ крадзеныя РєРѕРЅС–. РђС… ты, халера, казалуп чорны, страшны, рыбак РїР° чужых стайнях. РўРІРѕР№ ён? РќРµ! РњРѕР№ ён, РјРѕР№! РЇ тут кожнаму Р· вас Р·Р° СЏРіРѕ... Р·Р° СЏРіРѕ... Р·Р° СЏРіРѕ...  

Цыган Р· апаскаю адступаў.  

- РЃРЅ С– РЅРµ пан Р·СѓСЃС–Рј. Пан РЅРµ абараняе ад Р±С–Р·СѓРЅРѕСћ прыгонную, пан РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ біцца Р· РґСЂСѓРіС–Рј панам Р·Р° дзявочую цноту, РЅРµ абароніць СЏРµ ад СѓСЃС–С…, РЅРµ ляжа РЅР° парозе, каб абараніць спакой прыгоннай.  

- Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏ шляхціц, - Р· гонарам сказаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–. - РќСЏРјР° жыцця. Дзякуй табе, харошая, але сёння РјРЅРµ хочацца смерці.  

- Сёння СЏРјСѓ хочацца... Можа, заўтра табе СЏРµ Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ захочацца, РґС‹ РїРѕР·РЅР° Р±СѓРґР·Рµ. Цыганы, родненькія РІС‹ мае, РЅРµ чапайце РІС‹ СЏРіРѕ, гэтага РґСѓСЂРЅСЏ! Гэта РЅРµ ён, гэта гонар РґСѓСЂРЅС‹ гаворыць.  

Р† раптам СЏРЅР°, расплакаўшыся, села ля СЏРіРѕ РЅРѕРі, абхапілі С–С… рукамі.  

- РќРµ дам... Разам СЃР° РјРЅРѕСЋ...  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– адчуў, СЏРє РІСЏСЂРѕСћРєС– ўпалі Р· СЏРіРѕ СЂСѓРє.  

- Але, - разважліва сказаў нехта. - Трошачкі маленькай памылкі РЅРµ зрабілі. Бач ты, СЏРє СЏРµ разбірае.  

- Ды Р±СЏСЂС‹ ты СЏРіРѕ хоць РґР° Рґ'ябла, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ РґСЂСѓРіС–.  

Р† раптам натоўп цыганоў С– мужыкоў зарагатаў такім нутраным гучным здаровым смехам, што стала СЏСЃРЅР°: РЅС–РєРѕРіР° пасля СЏРіРѕ нельга забіваць. Рагаталі РґР° слёз, рагаталі, узяўшыся Р·Р° Р±РѕРєС–, рагаталі РґР° болю Сћ РіСЂСѓРґР·СЏС….  

Р† Аглая, баючыся, СЏРє Р±С‹ РЅРµ перадумалі, цягнула саслабелага Міхала праз натоўп, усміхалася, выцірала слёзы:  

- Дзякуй вам, РґР·СЏРєСѓР№ вам, родныя.  

Пад рогат СЏРЅР° адвяла Міхала РґР° брамы С– пасадзіла РЅР° траву.  

Толькі тут, відаць, нехта заўважыў ля гарматы цела СЃСѓРґРґР·С–.  

- Рђ гэты мёртвы ці жывы? - спытаў нейкі мужык.  

Стары цыган падышоў блізка, схіліўся:  

- Нават пратухнуць паспеў.  

РЇРЅ стаў над нерухомым целам, падміргнуў людзям:  

- Мёртвы ён ці жывы, чорт СЏРіРѕ ведае. РќСѓРјР°, хлопцы, сцягніце Р· СЏРіРѕ жупан. РќРµ можа гэтага быць, каб шляхціц, калі ён жывы С– цвярозы, голым ляжаў. Калі жывы - СЃСѓРґ, калі мёртвы - выкінем РЅР° бераг, хай ляжыць.  

Гульню падхапілі.  

- РќСѓ РІСЏРґРѕРјР° Р¶, РЅРµ можа. РљСѓРґС‹ там! - чуліся галасы.  

РЇРЅ паглядзеў РЅР° голага СЃСѓРґРґР·СЋ:  

- Мёртвы-такі, напэўна. РђРЅСѓ, хлопцы, прынясіце Р· той пушчы чаго-небудзь.  

Прынеслі некалькі вязак вялізнай старой крапівы.  

- РќРµ можа Р¶, людзі, шляхціц згадзіцца, каб СЏРіРѕ без посцілкі, РЅР° голай зямлі, лупцавалі. РЇРє РІС‹ думаеце?  

- РќРµ можа. РќРµ можа, - разважліва загулі галасы.  

Пачалі шмагаць. Мёртвае цела пачало ад шыі РґР° пятак узнімацца белымі пухірамі.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– закрыў вочы. РЇРіРѕ пачало трэсці. Спуджаныя Аглая пацягнула СЏРіРѕ Р·Р° браму. Але Міхал раптам выпрастаўся. Белы СЏРє смерць, ён расштурхаў людзей, ненатуральна прама падышоў РґР° СЃСѓРґРґР·С– С– плюнуў Сѓ СЏРіРѕ Р±РѕРє:  

- Здраднік ты. Праклён РЅР° цябе.  

Р† таксама цвёрда пакрочыў РґР° частаколу.  

- Мёртвы, напэўна, - збянтэжана сказаў РЇРЅ. - Выцягніце СЏРіРѕ, хлопцы, РЅР° бераг. РќРµ варта аб СЏРіРѕ СЂСѓРєС– пэцкаць. Стой... Яшчэ слова. Калі ты, падла, паспрабуеш яшчэ хоць пальцам дзевак зачапіць, СЏРє ты гэта сёння паспрабаваў, - Р· пекла дастанем. Цягніце.  

Міхал РЅРµ чуў СѓСЃСЏРіРѕ гэтага. Ледзь дыхаючы, ён дацягнуўся РґР° рэчкі С– там, Р·Р° хмызамі, упаў РЅР° гарачы РїСЏСЃРѕРє. Аглая села ля СЏРіРѕ.  

РќРµ бачыць. РќРµ чуць. Памерці тут С– РЅРµ бачыць, СЏРє зламалася СћСЃС‘ жыццё, вера, смеласць, шчасце.  

- РЎРІС–РЅРЅС–! РђС…, СЏРєС–СЏ паршывыя СЃРІС–РЅРЅС–! - стагнаў ён, упіваючыся кіпцямі Сћ далоні.  

Рђ Аглая сядзела РїРѕСЂСѓС‡ С– гладзіла СЏРіРѕ РїР° галаве, СЏРє малога:  

- РќСѓ РЅРµ трэба, РЅРµ трэба. Гаротны ты РјРѕР№, няшчасны.  

- Цяжка РјРЅРµ, цяжка РјРЅРµ, Аглаечка. Што РјРЅРµ рабіць? Р— РєС–Рј жыць зараз?  

- Р— людзьмі, - сказала СЏРЅР°.  

- Нашто ты ратавала РјСЏРЅРµ?  

РЇРЅР° змаўчала, С– тут Міхал усхапіўся РЅР° калені.  

- Рђ сапраўды, чаму? - спытаў ён. - РЇ Р¶ пан, СЏ вораг ваш...  

Р† ўбачыў СЏРµ вочы. РЎСѓРј трапятаў Сѓ С–С…, радасць, яшчэ нешта незразумелае, але, галоўнае, - гонар. Такі сціплы, але цвёрды гонар, СЏРєРѕРіР° СЏРјСѓ яшчэ СЏРјСѓ РЅРµ даводзілася бачыць. Зломлены, Р· раздаўленай душою, ён РЅРµ РјРѕРі больш.  

РЃРЅ здаўся. РЃРЅ пацягнуўся РґР° СЏРµ, упаў перад ёю, абхапіў рукамі стан, прыпаў галавою РґР° ўлоння:  

- Ратуй РјСЏРЅРµ, родная. Ратуй РјСЏРЅРµ ад РјСЏРЅРµ самога, ад С–С…. РЇРЅС‹ страшныя, СЏРЅС‹ агідныя.  

РЇРЅР° схілілася над С–Рј, прыціснула Р±СѓСЏРЅСѓСЋ галаву бліжэй РґР° ўлоння.  

- Суцешся, суцешся. Засні. Засні.

VII

РЃРЅ прачнуўся, калі месяц пачаў спускацца Сћ рачныя РІРѕРґС‹. Сітнягі ледзь шапацелі пад напорам плыні, крычаў вадзяны бугай.  

РђРґ палаца слаба даляталі спевы, РЅРµ парушаючыя цішыні. РЃРЅ прачнуўся, адчуў, што галава СЏРіРѕ СћСЃС‘ яшчэ ляжыць РЅР° каленях дзяўчыны, СЏРєС–СЏ слаба пагойдваюцца, Р±С‹ Сћ такт нячутнай калыханцы. Значыць, СЏРЅР° так С– РЅРµ зварухнулася ўвесь гэты час. Р† ён ляжаў, выпрастаўшыся, жадаючы, каб гэта цягнулася яшчэ С– яшчэ. Месяц заліваў люстра ракі. Блакіт.  

Дзе ён? Што Р· С–Рј? Дзіўныя сілы Сћ душы. Быццам зніклі разам СЃР° СЃРЅРѕРј цені дзён былых. РЈСЃС‘ проста РЅР° зямлі, СѓСЃС‘ СЏСЃРЅР°.  

Месяц - гэта так, зямля - гэта так, людзі, каханне. Рђ што такое СћСЃС‘, што было, СѓСЃРµ прывілеі, СѓСЃРµ РїРѕРґР·РІС–РіС–, вайна, шляхта? Крык Рї'янага РЇРєСѓР±Р°? РђР±Рѕ, можа, зад кароннага СЃСѓРґРґР·С–?  

Дзе СЏРЅС‹, РєСѓРґС‹ СЏРЅС‹ зніклі? Чаму ён такі вольны С– спакойны? Кахаць - гэта так. Жыць, толькі жыць. Р’РѕСЃСЊ СЏРЅР°, сіла зямлі, улілася Сћ СЏРіРѕ праз гэтую, СЏРєСѓСЋ ён РЅРµ ведаў яшчэ некалькі дзён назад. Р—РЅРѕСћ ад СЏРµ? Р—РЅРѕСћ піць, біцца РЅР° шаблях, Р·РЅРѕСћ... РђС…, толькі РЅРµ гэта!  

РЃРЅ прыўзняў твар, глянуў РЅР° СЏРµ. Распусціла РєРѕСЃС‹, прыкрыла твар СЏРіРѕРЅС‹ ад сонца яшчэ ўдзень. Так С– сядзіць. Твар блакітны, Сѓ вачніцах СЃС–РЅС–СЏ цені. Глядзіць РЅР° СЏРіРѕ так, быццам сама нарадзіла.  

Прамаці Ева. Толькі СЏРЅС‹ ўдваіх існуюць РЅР° гэтай грэшнай, самай лепшай зямлі.  

РЇРЅР° зразумела, відаць, што заснуў РЅР° СЏРµ каленях адзін - С– ён быў слабы С– бездапаможны, - Р° прачнуўся Р·СѓСЃС–Рј РґСЂСѓРіС– - С– Сћ С–Рј РјРѕС† моцных. Р—РЅРѕСћ адчула СЃСЏР±Рµ слабай, аддаўшы сілу, якая РЅРµ належала ёй, Р·РЅРѕСћ вярнулася РґР° думак С–С…РЅСЏР№ першай ночы.  

Уставайце. Месяц плыве. Цяпер СЏ ўжо РЅРµ патрэбна вам. РЇ пайду, РјСЏРЅРµ шукаюць.  

Замест таго каб устаць, ён СѓР·СЏСћ СЏРµ СЂСѓРєСѓ, прыцягнуў РґР° СЃСЏР±Рµ С– пацалаваў Сѓ жорсткую далонь.  

Р СѓРєР°, - сказаў ён. - Пальцы.  

РЇРЅР° пацягнула СЂСѓРєСѓ:  

РќРµ трэба гэтага, РЅРµ трэба. РЇРЅС‹ РЅРµ такія, РЅРµ для вас. Гэта адно РіРѕСЂР°. Р† РјРЅРµ РЅРµ трэба падзякі.  

РЇРЅС‹ для РјСЏРЅРµ, - проста сказаў ён. - Толькі для РјСЏРЅРµ. Хай паспрабуе хто-небудзь забараніць РјРЅРµ цалаваць С–С…... СѓСЃС‘ жыццё. Няўжо ты думаеш, што СЏ Р·РјСЏРЅСЏСЋ гэтыя СЂСѓРєС– РЅР° іншыя, што СЏ адпушчу цябе. РќРµ Р±СѓРґР·Рµ такога, СЏРє мінулую РЅРѕС‡, але СЏ застануся. Гэта маё месца тут, РјРЅРµ тут зручна...  

Пане... - пачала СЏРЅР°, спуджаная пяшчотнай уладнасцю гэтага голасу.  

Пан памёр Сѓ СЃРЅРµ. РўСѓС‚ ляжыць просты чалавек. Адам. РЇРјСѓ РґРѕР±СЂР° СЃР° сваёй Евай.  

Р† ён прыцягнуў СЏРµ РґР° СЃСЏР±Рµ, пабачыў Сѓ вачах адбіткі Р·РѕСЂ. РЇРЅР° прасунула далонь РјС–Р¶ сваёй шчакой С– СЏРіРѕ вуснамі, але ён адсунуў СЏРµ ротам...  

А раніцаю ўзышло сонца.

VIII

- Устаць, СЃСѓРґ С–РґР·Рµ!  

Пад вялізным дубам, РЅР° лавах, сядзелі шэсць цыганскіх старэйшын. Высокая рада. РЇРЅС‹ адклеілі РЅР° хвіліну зады ад лавы, калі Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ выбраны цыганскі СЃСѓРґРґР·СЏ - той самы РЇРЅ, што выдумаў забаву Р· крапівою, пракурор - нейкі захожы шкаляр, С– "аблакат" - саладкамоўны малады цыган Р· хітрымі С– чорнымі вачыма.  

Вакол судзілішча расселіся проста РЅР° траве цыганы Р· навакольных табараў С– нешматлікія мужыкі. Р—Р° гэтую РЅРѕС‡ цыганскія масы паспелі раскалоцца РЅР° памяркоўных С– шалёных. РЈ памяркоўных балела галава пасля ўзліванняў Бахусу, С– хацелася пахмяліцца. Шалёныя спазніліся С– таму палалі свяшчэнным гневам. Сядзелі няўважныя. Размаўлялі.  

Устаў СЃСѓРґРґР·СЏ:  

- Народ цыганскі. Сёння РјС‹, упаўнаважаныя РЅР° гэта, СЃСѓРґР·С–Рј былога караля цыганоў Беларусі, Літвы С– Падляшша РЇРєСѓР±Р° Знамяроўскага, аспіда нячыстага, ваўка С– змея.  

- Чаму былога? - ляніва спытаў адзін высокі радца.  

- Рђ таму, што сёння РЅР° тайным пасяджэнні СЃСѓРґ цыганскі вырашыў прымусіць караля падпісаць абдыкацыю, СЃС–СЂСЌС‡ адрачэнне. Хай Р±СѓРґР·Рµ існаваць зныня С– РґР° веку рэспубліка цыганская.  

- Рђ што, гэта РЅСЏРґСЂСЌРЅРЅР°, - абазваўся ўсхваляваны малады голас.  

- РҐРІС–РіР° табе, Р° РЅРµ РЅСЏРґСЂСЌРЅРЅР°, - ускіпеў РґСЂСѓРіС– высокі радца, чалавек Р· жахлівым шрамам, СЏРєС– перасек РІРѕРєР° С– левую палову аблічча. - Нам тут Р·Р° рэспубліку СћСЃРµ навакольныя паны СЃРєСѓСЂСѓ здзяруць. Дзе мець прытулак? Дзе коней хаваць, каб улада РЅРµ дацягнулася? Дзе самому схавацца? Пад крыламі моцнага караля... РўС‹, можа, рэспубліку тую Сћ капусту пакладзеш? Ці Сћ дождж РЅР° плечы накінеш? Смаркач ты! Паспяшаліся тут Р· вашай мужыцкай рэспублікай. Палац штурмавалі, гармату сапсавалі, караля скруцілі, пабілі СЏРіРѕ людзей. Рђ зараз збірайся тут, думай, СЏРє выпраўляць становішча. Рђ Сћ сейме хто Р±СѓРґР·Рµ?  

Ускочыў РЅР° камень С– непачціва перабіў радцу галава партыі шалёных, той меднік, СЏРєРѕРјСѓ РЇРєСѓР± забараніў жаніцца.  

- Рђ што? РЈСЃС–Рј галовы РїСЂСЌС‡. РўСѓС‚, РЅР° плошчы. Дарогі Сћ белы стан цыганскага шчасця РїР° крыві вядуць. Сячы голавы! Р† шчасце, С– РјС–СЂ тады будуць. Воля!  

- Сапраўды РґРѕР±СЂР°, - расчулена сказаў хтось. - Воля. Ідзі С– Р±СЏСЂС‹ каня. Захацеў - едзеш, захацеў - РЅР° месцы СЃСЏРґР·С–С€. РљРѕРЅС– свабодна сабе перамяшчаюцца Р· СЂСѓРє Сѓ СЂСѓРєС–.  

- Цю-Сѓ! Захлусіўся! РҐС–Р±Р° хто РЅР° такую волю РїРѕР№РґР·Рµ, - загулі галасы.  

РЎСѓРґ РЅРµ атрымліваўся. Ледзь-ледзь удалося прымусіць СѓСЃС–С… замаўчаць.  

РЈР·СЏСћ слова пракурор Сѓ доўгай шкалярскай світцы:  

- Людцы! Вялікі натоўп цыганскі! РЇ абвінавачваю караля РЇРєСѓР±Р° Сћ зложываннях уладаю, несправядлівых прысудах С– празмерных паборах.  

- РЇ кароль, - РіРѕРґРЅР° сказаў РЇРєСѓР±, што сядзеў пад вартаю РЅР° зэдліку.  

- РЃРЅ РЅРµ кароль, ён рабаўнік. Quousque tandem abutere, Знамяроўскі, patientia nostre1? РЃРЅ шмагаў нашых людзей, Р±С–Сћ С–С…, хоць РјС‹ вольны народ... СЌ-СЌ... РІС‹ вольны народ. Несправядліва, жорстка каралі наш сумленны, абраны народ. Dura lex! РЃРЅ зрабіў нас жабракамі. РЇРє РјС‹ жылі? Semper rapox, raro каша, miseria наша2. РЃРЅ СѓР·СЏСћ Сѓ нас нашы Р·РІРѕРЅРєС–СЏ катлы, нашы вазы, нашых цудоўных коней, вараных, пісаных, спловацісаных, буланых, белых. РЈ С–С… былі такія цвёрдыя, непарэпаныя, неабрэзаныя капыты, такія роўныя свае непадпілаваныя Р·СѓР±С‹, такія РјСЏРєРєС–СЏ насы Р· чуллівымі валосікамі. Гарачыя без гарэлкі, моцныя... Ім РЅРµ трэба было штурхаць кулаком пад пахвіну, калі пакупец крадзецца Р· саломінкаю РґР° бяльма.  

Народ пачаў усхліпваць, СЃСЏРј-там нават рыдалі мужчыны. Пасля пачаліся нясмелыя, але СћСЃС‘ больш моцныя крыкі:  

- Смерць СЏРјСѓ! Смерць! Галаву РїСЂСЌС‡! Разумнік ты наш! Вучоная галава! Смерць каралю!  

- Тыран! Забойца! Манарх! - крычаў шкаляр.  

Пасля выступіў "аблакат". Хітра прыжмурыўшы чорныя, СЏРє вугаль, вочы, ён сказаў ціха:  

- Так, кароль нас абражаў, ён браў Р· нас дзесяціну С– больш. РњС‹ пакутавалі пад СЏРіРѕ ігам. Але С…С–Р±Р° можа хто-небудзь папікнуць наш народ Сѓ тым, што ён жорсткі, што ён крыважэрны? РќРµ, наш народ самы РґРѕР±СЂС‹, самы РјСЏРєРєС–, самы рахманы РЅР° зямлі. РЇ прашу РїСЂР° літасць. Р’РѕСЃСЊ ён сядзіць, гэты няшчасны. Няўжо РІС‹ РЅРµ бачыце, СЏРє ён схіліў галаву, СЏРє слёзы накіпаюць РЅР° гэтах добрых вачах, СЏРє ён стрымлівае ўздыханні сардэчныя? Майце жаль Сѓ сэрцах сваіх. Рђ РІРѕСЃСЊ СЏРіРѕ слаўны бацю глядзіць Р· нябёс РЅР° няшчаснага сына С– плача. Р† няўжо РІС‹ забудзеце СЏРіРѕ дабрату? РЃРЅ браў Сѓ нас коней, але непараўнальна больш ён даваў нам. РЈ вялікіх паходах С– войнах пад СЏРіРѕ началам РјС‹ прыдбалі ўтрая больш коней, РјС‹ хавалі С–С… тут, С– ніхто РЅРµ асмельваўся С–С… зачапіць. Рђ СЏРєС–СЏ гэта былі РєРѕРЅС–! Божа РјРѕР№, С–С… грывы былі, СЏРє хмары, вочы, СЏРє чорныя Р·РѕСЂС‹! Рђ СЏРєРѕР№ славы дастала РїСЂС‹ С–С… дзяржава цыганская! РЇРє баяліся СЏРµ ворагі, СЏРє слухаў СЏРµ голас Сѓ сейме сам кароль!  

Народ плакаў наўзрыд. Нават радцы, падобныя адзін РЅР° аднаго, шырока раскрыўшы Р·СЏРїС‹, раўлі густымі галасамі:  

- Р«-С‹-С‹!  

- РќСѓ што Р¶, - перапыніў СЂРѕСћ аднавокі радца. - Адвядзіце арыштаванага караля РїСЂСЌС‡.  

Р† РєС–РЅСѓСћ уладна:  

- РЇ думаю, хопіць. Падурэлі. Нарабілі агіднасцей, напіліся, нажартаваліся. РўСЂСЌР±Р° канчаць. Р† СЏ старажытнаю ўладай старэйшын даю загад. Гэта канчатковы прысуд.  

Натоўп Р·РјРѕСћРє, С– проста РЅР° галовы людзей упала кароткае слова:  

- Чупнa!  

- Рђ што Р¶, нічога. Часам дапамагае, - загаварылі Р· розных бакоў.  

- Дурні РІС‹! РЎРІС–РЅРЅС–! Вольнасць сваю прадалі, ёлупы! - крычаў РЇРЅ С– яшчэ некалькі чалавек. - Хоць Р±С‹ ён С– РЅРµ чапаў вас пасля, СЏРєС–СЏ РІС‹ СЂРѕРјРµ? Блюдалізы РІС‹! Адкачоўваю ад вас!  

Р† ён рушыў разам Р· часткай людзей РґР° шатроў.  

Аднавокі махнуў СЂСѓРєРѕСЋ, С– шкаляр стаў чытаць вырак:  

- Таго цыганскага круля РЇРєСѓР±Р° Першага Р·Р° злоўжыванні, РјРѕСЂРґ, падступныя намеры... РЅРµ складваючы Р· СЏРіРѕ каралеўскага высокага сану, калі дараванне СћСЃС–Рј дасць, хто СЃСѓРґР·С–Сћ СЏРіРѕ, РЅРµ адбіраючы маетнасці дзедзіч ягоных, чупной, СЃС–СЂСЌС‡ пугай, ад-сцябаць.  

Калі ўвесь натоўп рынуў РґР° палаца, РґР·Рµ павінна было адбыцца пакаранне, калі прыцягнулі Сћ вялікую залу РЇРєСѓР±Р°, нехта раптам крыкнуў:  

- Р’С‹ хочаце, каб ён быў вашым каралём, Р° РЅРµ думаеце, ці зможа ён быць С–Рј пасля такога. Неба РЅРµ павінна бачыць каралеўскай ганьбы С– крыві, ёлупы РІС‹.  

- Р† праўда, - спуджана сказаў шкаляр. - Што Р¶ рабіць?  

Збянтэжанасць пагражала перайсці Сћ анархію. Сапраўды, нельга пакараць, нельга выканаць прысуд. Сабаку пад С…РІРѕСЃС‚ аўтарытэт старэйшых. Р† Р·РЅРѕСћ выратаваў аднавокі:  

- Р РѕРјРµ, небу нельга бачыць каралеўскай крыві. Таму РјС‹ сёння адсцябаем арыштаванага так, каб ганьбы С– крыві РЅРµ бачыў ніхто.  

РќР° Знамяроўскага кінуліся С– скруцілі СЏРјСѓ СЂСѓРєС– С– РЅРѕРіС–. Паставілі. РЃРЅ быў бляклы С– жоўты, але РїРѕР·С–СЂРє РїР°-ранейшаму гарэў гардыняй.  

- Скручаны кароль - СѓСЃС‘ Р¶ кароль.  

Р† калі нехта штурхнуў СЏРіРѕ, загрымеў:  

- Што, над пешым арлом С– варона Р· калом? РќР° калені, хлопы.  

РЃРЅ думаў, што СЏРјСѓ збіраюцца сячы галаву. Р† толькі калі пабачыў прынесеныя РїСѓРіС– С– РґРѕСћРіС– РІСѓР·РєС– мех, зразумеў, стаў адбівацца галавой С– плячыма:  

- Рђ, падлы, Р° цыганскае адроддзе! РќСѓ чакайце...  

РЇРіРѕ схапілі, засуналі нагамі Сћ мех, выцягнуўшы СЂСѓРєС– над галавою. Пасля Сћ тую самую торбу палезла нагамі старая цыганка, вельмі падобная РЅР° ведзьму: сівыя пасмы, глыбока праваленыя вочы, кручкаваты РЅРѕСЃ. РЇРЅР° лягла РЅР° Знамяроўскага, С– ледзь пачалі завязваць мех...  

- РђРІ-РІРѕР№! Рђ СЏРє жа ён, нячысцік, кусаецца!  

Пачалі сцягваць Р· галавы мех С– краем алавянай талеркі расціскаць Р·СѓР±С‹ Знамяроўскага, СЏРєС–РјС– ён ухапіў цыганку Р·Р° жывот. Трымаўся ён моцна, СЏРє бульдог. Ледзь расціснулі, падвязалі СЏРјСѓ сківіцы хусткай, каб РЅРµ РјРѕРі кусацца, цыганку прапхнулі глыбей. Пасля завязалі СЂСѓРєС– Сћ вусці меха, прапуцілі РІСЏСЂРѕСћРєСѓ С– падцягнулі СЏРµ пад столь РЅР° вялізны гачок.  

Кароль павіснуў Сѓ паветры. Пад РЅРѕРіС– СЏРјСѓ падсунулі лаву, каб ён толькі-толькі стаяў РЅР° ёй вялікімі пальцамі РЅРѕРі С– РЅРµ РјРѕРі пручацца.  

- Нацягвай! - крыкнуў кат, СЏРєС– стаяў ужо РїРѕСЂСѓС‡ Р· вялікай пугай Сѓ руцэ.  

Размаўляў ён назнарок басам, каб пасля РЅРµ пазналі. Стаяў моцны, каржакаваты, густа аброслы смалянымі кучарамі. Толькі Р·СѓР±С‹ блішчалі РЅР° засмаглым твары.  

Цыганка нацягнула мех - рэльефна выступіла Р·-пад СЏРіРѕ СЃРїС–РЅР° С– РґРІР° гладкія паўшар'С–.  

- Ваша вялікасць, вялікі, літасцівы, РјСѓРґСЂС‹ кароль, - Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° С–С… аднавокі. - Р’РѕСЃСЊ твой народ, даведзены РґР° адчаю паборамі, рашыўся РЅР° такое. Найніжэйша, пакорліва, усепаддана просіць ён РЅРµ злавацца РЅР° гэта, явіць сваю літасць няшчасным. РњС‹ зрабілі СћСЃС‘, каб ганьба РЅРµ дакранулася РґР° твайго чала, каб РЅС– неба, РЅС– людзі РЅРµ бачылі святых членаў цела твайго, каб РЅС–РІРѕРґРЅС‹ ўдар РЅРµ трапіў РЅС–РєСѓРґС‹, акрамя таго месца, СЏРєС–Рј ты сам пагарджаеш.  

Малады цыган прыклаў вялізную РјСЏРґР·СЏРЅСѓСЋ патэльню РґР° СЃРїС–РЅС‹ Знамяроўскага; РЅР° волі засталося толькі тое, што ніжэй.  

- Даруй нам Р·Р° СћСЃС‘. РњС‹ будзем вернымі табе, РјС‹ зрабілі гэта толькі таму, каб ты РЅРµ забыў: нельга занадта крыўдзіць рабоў сваіх. Запомні гэта. РќРµ адбірай нашых коней, акрамя дзесятага, РЅРµ крыўдзі дзевак, РЅРµ Р±С– мужыкоў, РЅРµ трымай вакол СЃСЏР±Рµ людзей прагных. Р† даруй нам, вялікі.  

- Пачынай!  

Глуха, СЏРє Р· бочкі, забубнеў голас РЇРєСѓР±Р°:  

- РќСѓ СЏ Р¶ вас... РЇ Р¶ вас... Пачакайце толькі, пачакайце.  

Свіснула Сћ паветры РїСѓРіР° С– абвіла СћСЃС‘, што ніжэй патэльні. Мех захістаўся Сћ паветры.  

Адлічылі РЅС– РјРЅРѕРіР° РЅС– мала сто Р±С–Р·СѓРЅРѕСћ. Лічыла цыганка, што сядзела Сћ РјСЏС…Сѓ. Пасля няшчаснага пакутніка, вытурыўшы Р· залы амаль СѓСЃС–С…, выцягнулі РЅР° волю С– паклалі РЅР° ложак. РЃРЅ адразу скасціўся РЅР° падлогу С– пачаў качацца РїР° ёй, імкнучыся вызваліцца.  

- Хай гэта Р±СѓРґР·Рµ ўрокам тыранам!  

Знамяроўскі лаяўся, пырскаў слінаю, СЂРѕСћ так, што звінелі шыбы.  

Але варта С– тры радцы сядзелі так спакойна, РЅРµ звяртаючы РЅР° СЏРіРѕ ўвагі, што ён перастаў вырывацца. Праз РґР·РІРµ гадзіны ён проста ляжаў РЅР° жываце С– сыпаў вытанчанымі праклёнамі:  

- Храпы РІС‹ цыганскія, фараоны РІС‹ егіпецкія, нячысцікі! Каб РІС‹ хадзіць ціха РЅРµ маглі, каб вас РЅР° першым крадзяжы спаймалі, кажухі смярдзючыя, каб вас РєРѕР» Р· асіны РЅРµ РјС–РЅСѓСћ. Што, думаеце, РЅРµ загоняць СЏРіРѕ вам, канакрадам? Р’Рѕ-РѕР№, паганцы РІС‹, хрыстапрадаўцы. Каб РЅР° вас вечны дождж.  

- Бач ты СЏРє... лаецца, - флегматычна пакруціў галавой адзін вартаўнік.  

РЈ чатыры гадзіны, пасля працяглага ляжання, Знамяроўскі толькі глядзеў РЅР° СћСЃС–С… злоснымі, СЏРє Сѓ тхара, вачыма РґС‹ часам прарываўся кароткай лаянкай. РЇРіРѕ хацелі накарміць, але ён выплюнуў кашу Сћ твар аднавокаму С– лаяўся без перапынку гадзіну.  

Пасля праклёны пачалі РЅР° вачах радзець.  

РЈ шэсць гадзін ён упарта маўчаў.  

- Даруйце свайму народу. РњС‹ развяжам вас, - пачціва звярнулася РґР° СЏРіРѕ дэлегацыя.  

РЈ адказ выбух лаянкі РґР° СЃСЏРјС– гадзін, аднак нейкі стомлены С– Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ красамоўны. Нават таму, хто круціў галавою, СЏРЅР° РЅРµ спадабалася.  

РЈ восем гадзін трыццаць хвілін вечара Знамяроўскі раптам зарагатаў. Занепакоеныя падданыя кінуліся РґР° СЏРіРѕ.  

- Развязвай, халуйскія храпы, - крычаў, рагочучы, Знамяроўскі. - Даю вам СѓСЃС–Рј амністыю. РќРµ такая, відаць, СЃРІС–РЅРЅСЏ - чалавек.  

Радцы сталі трымаць кароткую раду, пасля аднавокі Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° ляжачага:  

- Р† нічога РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ? Даруеце СћСЃС–Рј нам, ваша вялікасць?  

- Развязвайце, Рґ'ябал вас РґР·СЏСЂС‹. Нічога РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Дарую.  

- Р† помсціць, прыгнятаць РЅРµ будзеце? - асцярожна пыталі СћСЃРµ.  

- РќРµ Р±СѓРґСѓ. Хай вас кадук.  

- Р† дазволіце хлопцу-медніку ажаніцца? Р† ваяваць РЅРµ будзеце больш?  

- Будзеце РІС‹ РјСЏРЅРµ нарэшце развязваць ці РЅРµ? РќРµ Р±СѓРґСѓ, калі кажу.  

- Так, РЅСѓ яшчэ апошняе, каб нічога такога, СЏРє раней, РЅРµ было. Р† Р·СѓСЃС–Рј апошняе - адпусціць РЅР° волю сваю прыгонную Аглаю Свяціловічаву.  

- Гэта чаму яшчэ? - усклікнуў Знамяроўскі.  

- Р— ёй хоча жанніца ваш пляменнік, Міхал РЇРЅРѕСћСЃРєС–.  

Кароль павесіў галаву:  

- РҐРІРѕСЂС‹ чалавек. Безнадзейна С…РІРѕСЂС‹. Ды чорт СЏРіРѕ Р±СЏСЂС‹, што РјРЅРµ, шкада дзеўку? Хай Р±СЏСЂСЌ. Спакусы Сћ дзяржаве менш Р±СѓРґР·Рµ. Толькі РґСЂСЌРЅРЅР° гэта. РљСѓРґС‹ падзенецца СЏРіРѕ рыцарскі РґСѓС…? Р­С…, было нас РґРІР° РЅР° свеце, зараз адзін СЏ застануся. Загінула радзіма! РќСѓ, развязвайце. Клянуся вачыма маці божай, удзелам святога Юрыя - зямлёй сваёю - СЏ Р±СѓРґСѓ ціхім каралём, калі РІС‹ хочаце.  

Салют Р· фузій раздзёр паветра Р·Р° вокнамі, калі РІСЏСЂРѕСћРєС– ўпалі РЅР° падлогу.  

- Слухайце, людзі. Кароль РЇРєСѓР± Сѓ літасці сваёй згадзіўся дараваць вам! РЃРЅ хоча правіць ціха С– літасціва!  

Дружны крык прагучаў паўсюль:  

- Кароль! Хай жыве кароль!..  

...Вечарам наступнага РґРЅСЏ, калі РЇРЅРѕСћСЃРєС–, паразмаўляўшы Р· Якубам, збіраўся ехаць СЃР° Знамяроўшчыны, медыкус зайшоў развітацца Р· С–Рј. Твар СЏРіРѕРЅС‹ Р·Р·СЏСћ небывалым радасным натхненнем.  

- Значыцца, едзеш?  

- Еду.  

- Р† СЏРЅР° Р· табою?  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– азірнуўся РЅР° Аглаю, якая стаяла РїРѕСЂСѓС‡, чырвоная ад шчасця С– сораму, засмяяўся, прыціснуў СЏРµ РґР° СЃСЏР±Рµ.  

- Рђ РєСѓРґС‹ РјРЅРµ без СЏРµ? Для РјСЏРЅРµ зараз адна дарога - Р· ёю.  

Медыкус сеў Р·Р° стол.  

- РЎСѓРјРЅР° РјРЅРµ Р±СѓРґР·Рµ без цябе, вельмі СЃСѓРјРЅР°. РЇ цябе палюбіў, хлопчык. Бачыш, СЏРє атрымалася: ты прыехаў СЃСЋРґС‹ няшчасным шляхціцам, Р° ад'язджаеш шчаслівым чалавекам... РќРµ баішся, што бацькі СЏРµ РЅРµ прымуць?  

- Прымуць, - упэўнена сказаў Міхал. - Дый што РјРЅРµ Сћ С–С…? РЇ еду толькі абвянчацца. Нагі маёй РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ Сћ Яноўшчыне. Пасля бацькоў... СЏ вызвалю сваіх людзей. РЇ РЅРµ жадаю быць панам. Гэта смерць, гэта жах...  

- Р† СЏ таксама больш РЅРµ Р±СѓРґСѓ тут, - цвёрда сказаў медыкус. - РЇ еду. Еду вельмі далёка. РњРЅРµ было сорамна ўчора. Пасля такога запалу скончылася лупцоўкай. РЇРЅС‹ далі Знамяроўскаму багатыя падарункі, Р· пашанаю адвялі Сћ палац. Хай ён выправіўся, хай Р±СѓРґР·Рµ выдатна правіць народам - што гэта Р·Р° народ, калі над С–Рј стаіць адзін? РҐС–Р±Р° можна такі народ назваць вялікім? РЇ РґРѕР±СЂР° бачыў, СЏРє СЏРЅС‹ падалі ніцма, СЏРє крычалі: "Хай жыве кароль!" РЇ думаў, што кожны народ мае такі ўрад, СЏРєРѕРіР° сам варты, С– РЅСЏРјР° добрых народаў РЅР° зямлі. Учора СЏ цвёрда вырашыў атруціцца. Але СЏ цягнуў, невядома чаму. Ці ад недарэчнай прывычкі жыць, ці аб Р±РѕСЏР·С– вялікага "нічога"? Р† СЏ ўзнагароджаны. Шчасце ёсць РЅР° зямлі.  

- Рђ што такое? - спытаў Міхал насцярожана.  

Медыкус схапіў СЏРіРѕ далонямі Р·Р° СЃРєСЂРѕРЅС–:  

- Любы РјРѕР№, любы. Пачынаецца РЅРѕРІС‹ дзень. РќРµ СћСЃС‘ яшчэ загублена. Два тыдні назад народ Сѓ Парыжы СћР·СЏСћ С– разбурыў Бастылію. РЇ ўпэўнены: пажар пачаўся надоўга. Р† хутка паўсюль захістаюцца троны, павее свежы, бурхлівы, магутны вецер. РЇ шчаслівы. Чалавек РЅРµ ліжа СЂСѓРєСѓ, што Р±'Рµ СЏРіРѕ. РЇ пайду туды, праскочу неяк РґР° Рыгі. Рђ пасля - морам. РЇ Р·'яўлюся РґР° С–С…, С– папрашу, С– скажу: " Вазьміце РјСЏРЅРµ. РЇ прыйшоў РґР° вас ад народа, СЏРєС– РЅРµ менш вас любіць святую волю, СЏРєС– абараняў СЏРµ РЅРµ РіРѕСЂС€ Р·Р° вас СѓСЃС‘ жыццё С– СЏРєС– зараз РЅРµ мае волі нават РЅР° тое, каб памерці. Гэта недарэчны, любімы РјРЅРѕСЋ народ. Сячыце галаву свайму каралю, Р° пасля пойдзем рабіць тое самае РЅР° ўсёй зямлі. Р†, магчыма, чарга РґРѕР№РґР·Рµ С– РґР° майго маленькага народа. РЃРЅ устане, ён выпрастаецца. Р† ён пакажа СћСЃС–Рј, якая ён сіла, СЏРє ён умее працаваць, ствараць, спяваць... РЇ С–РґСѓ РґР° С–С…... Але СЏ хутка РІСЏСЂРЅСѓСЃСЏ, пабачыш. Р† РЅРµ адзін. Р† тут сустрэне РјСЏРЅРµ армія волі... Рђ цяпер бывай... Уцякайце адсюль хутчэй, дзеці. РўСѓС‚ нельга дыхаць. Ідзіце РЅР° дарогі, РЅР° святло, РґР° людзей".  

Р† ён расчыніў акно.  

- Бачыце, сонца сядае. Вялікае сонца нашай зямлі. РЇРЅРѕ Р±СѓРґР·Рµ новым...  

- Калі ўзыдзе заўтра, - цвёрда дакончыў РЇРЅРѕСћСЃРєС–, С– абняўшы Аглаю Р·Р° плечы, глянуў ёй Сѓ вочы. Пасля СЏРЅС‹ глянулі РЅР° захад, РґР·Рµ дагараў дымны чырвоны дыск.  

_______________  

1 Дакуль будзеш ты, Знамяроўскі, злоўжываць цярпеннем нашым.  

2 Жорсткі закон!.. Заўсёды... рэдка... беднасць...

ЭПІЛОГ

Нам давядзецца сказаць толькі некалькі слоў РїСЂР° лёс нашых герояў.  

Кароль РЇРєСѓР± Першы выправіўся С–, РЅРµ прыгнятаючы цыганоў, літасціва правіў С–РјС– РґР° самай сваёй смерці, якая наступіла Сћ 1795 РіРѕРґР·Рµ.  

Паколькі РЇРЅРѕСћСЃРєС–, нягледзячы РЅР° СћСЃСЋ сваю ўдзячнасць, адмовіўся атрымаць Сѓ спадчыну цыганскую карону, СЃР° смерцю РЇРєСѓР±Р° скончылася С– дынастыя. Цыгыны выбралі каралём, С– даволі няўдала, таксама лідскага шляхцюка Міласніцкага.  

Польшча, дзякуючы гнілому панству, пала. Пачаўся РЅРѕРІС‹ перыяд гісторыі Белай Р СѓСЃС–. Новыя парадкі РЅРµ спадабаліся Міласніцкаму, С– ён Р· большасцю заможных цыганоў перакачаваў Сѓ 1799 РіРѕРґР·Рµ Сћ Турцыю.  

РќР° Беларусі засталася нязначная колькасць цыганоў без дзяржавы, без урадавай арганізацыі.  

РЇРЅРѕСћСЃРєС– стрымаў сваё слова, адпусціў РЅР° волю пасля смерці бацькоў сваіх сялян. Сам ён жыў працаю СЂСѓРє сваіх разам Р· жонкаю РґРѕСћРіР°, шчасліва С– небагата. Да канца жыцця ён франдзіраваў перад шляхтай С– нават прозвішча сваё Р·РјСЏРЅС–Сћ, узяўшы "прыдомкам" РґР° СЏРіРѕ прозвішча прыгоннай жонкі. Так прайшлі РЅР° зямлі беларускай Свеціловічы-РЇРЅРѕСћСЃРєС–СЏ.  

Праўда, дзеці СЏРіРѕ Р·РЅРѕСћ прыдбалі невялікі маёнтак, адзін Р· маёнткаў РґР·СЏРґРѕСћ, але прыгонных Сѓ С–С… ніколі РЅРµ было. Рошчына бацькі-вальтэр'янца дала свае плады.  

Што Р¶ датычыцца слаўнага медыкуса караля РЇРєСѓР±Р°, то звесткі аб С–Рј, няпэўныя С– нешматлікія, кажуць РІРѕСЃСЊ што.  

РЈ славутым Канвенце адным Р· дэпутатаў, выбраных Р·Р° заслугі перад рэвалюцыяй, быў чужак, грамадзянін Р· невядомай краіны, што звалася РїР°-латыні Alba Russia. Некаторыя сцвярджалі, што РїР° прафесіі ён лекар, СЏРє Марат. РЃРЅ гэта быў ці РЅРµ ён - невядома. Але ён адным Р· першых падаў голас Р·Р° смерць караля, быў некаторы час урадавым камісарам адной Р· армій РЅР° Р СЌР№РЅРµ С– Сћ Вандэі.  

РЈ страшны дзень, калі Рабесп'ер раздрабіў сабе сківіцу стрэлам Р· пулгака, гэты чалавек - адзін Р· РЅСЏРјРЅРѕРіС–С… - РґР° канца абараняў СЏРіРѕ С– склаў галаву РЅР° славутай машыне доктара Гільятэна, якая, СЏРє прадажная дзеўка, служыла спачатку рэвалюцыі, Р° пасля СЏРµ ворагам.  

Калі гэта быў наш добры знаёмы - шкада. Ён так і не мог вярнуцца на сваю радзіму з воляй на сцягах. Але суцешымся тым, што ён зрабіў усё, што магчыма, што жыццё ягонае было адзіным акордам, у якім не было фальшывых нот.