КНІГА ПЕРШАЯ. ВЫЙСЦЕ КРЫНIЦ
Увечары вы кажаце: будзе пагода, бо неба чырвана;
А ўраннi: сёння непагадзь, бо неба пахмурнае.
Крывадушнiкi! аблiчча неба распазнаць
умееце, а знаменiй часу не можаце?
...Мацея, XVI
I
Груша цвiла апошнi год. Усе галiны яе, усе вялiкiя расохi, да апошняга пруцiка, былi ўсыпаны бурным бела-ружовым цветам. Яна кiпела, млела i раскашавалася ў пчаліным звоне, цягнула да сонца сталыя лапы i распасцiрала ў яго ззяннi маленькiя, кволыя пальцы новых парасткаў. I была яна такая магутная i свежая, так утрапёна спрачалiся ў яе ружовым раi пчолы, што, здавалася, не будзе ёй зводу i не будзе канца. I, аднак, надыходзiла яе апошняя часiна. Дняпро падбiраўся да яе спакваля, патроху, як разбойнiк. У вечным сваiм iмкненнi скрышыць правы бераг, ён падступаў у палавень зусiм блiзка да яго, руйнаваў адхоны, зносiў, каб пасадзiць у другім месцы, лазу, гвалтоўна вырываў кавалкi берага або асцярожна падмываў яго, каб раптам абурыць у ваду цэлыя брылы зямлi. Потым адступаў, да наступнай вясны, i трава лiтасцiва спяшалася залячыць раны, нанeсеныя Дняпром. А ён вяртаўся зноў: дзе руйнаваў, дзе падмываў i з часам абкружыў грушу амаль з усiх бакоў. ...За грушай канчаўся Кагутоў надзел. Год сорак таму назад стаяла яшчэ за дрэвам чорная лазня. Але ў адну з начэй, зусiм знянацку, Дняпро ўхапiў яе - нават бервяна не паспелi вылавiць. Так, пэўна, i сплыло бярвенне з Азярышча аж у самы Сухадол, дзе напаўгалодныя мяшчане i трэскi не прапускалi. Новую лазню стары Данiла Кагут вывеў сажняў за сто ад берага, куды вышэй за ўласную хату. Нявесткi скардзiлiся: пакуль нацягаеш вады - рукi адвальваюцца. Данiла слухаў iх i бурчаў у ласкава-з'едлівыя, залацiстыя тады яшчэ вусы: - Абы мой вацок1 з грашыма не адвалiўся. Рук - не купляць... І гнаў сыноў, каб памаглi бабам прынесцi балеi дзве-тры. Новая лазня з часам стала занадта раскошнай для Кагутовай радзiны. Сыны па дурным новым звычаi аддзялiлiся, з бацькам застаўся толькi старэйшы, Мiхал, з жонкаю ды шасцёра iхнiх дзяцей: пяць сыноў i дачка-мезенiца. Пойдуць сем "мужыкоў" у першую пару, дык месца - хоць сабак ганяй, i ад гэтай прасторы халодна. I ўсё ж старой лазнi нiхто не шкадаваў. Разам з лазняй сплыла чорная гiсторыя. Было гэта праз некалькi год пасля таго, як Прыдняпроўе адпала ад "Кароны". Данiла быў тады яшчэ падлетак, адзiны сын у бацькi, адзiны ўнук у дзеда. Як насланнё нейкае было. За тры пакаленнi халера двойчы выкасiла Азярышча. Кагутам пашанцавала. Хоць па адным мужыку засталося на завод. Астатнiя паўмiралi. Не памагло i тое, што Раман, Данiлаў дзед, лiчыўся ведзьмаком. I ён нiчога не мог зрабiць, пэўна таму, што справа была новая. Нават самыя старыя не чулi ад дзядоў пра халеру. Хто не ўцёк у лес - тым было дрэнна. А Раману з сынам, Маркам, не дазволiў уцячы пан. Даў стрэльбу i загадаў застацца у пустой вёсцы, каб не парабавалi сялянскага набытку лiхiя людзi. Стрэльбы, бадай, i не варта было даваць. Ад халеры стрэльбай не адаб'ешся, а лiхiя людзi баялiся Рамана з яго славай горш як стрэльбы. Пэўна, Раман не быў бы Раманам, каб не знайшоў сродак. Ён i адпаiў сына рэзкiм бярозавым квасам. Не аддаў смерцi. Але астатнiх не паспеў. Халера сышла. Забылi i пра яе. Аў Кагутовай хаце так i жылi стары, вялiкi ды малы. I вось тут i здарылася. У адну з цёмных лiстападаўскiх начэй Марка забiў бацьку ў лазнi. Запароў старога вiламi. Акiм Загорскi, стары азярышчанскi пан, пачуўшы, за галаву схапiўся. Чаго ж тады чакаць ад чалавека, калi ён на забойства бацькi iдзе? Што ж гэта робiцца? Цi бiблейскiя часы вяртаюцца, цi апошнiя надыходзяць? А як ён дваццаць год нязменна хадзiў у ганаровых суддзях, i да раздзелу i пасля, у губернскiм земскiм судзе, то намерыўся ўпячы злачынцу, адкуль i крумкач костак не прыносiў, балазе цяпер абшары былі нямераныя i нават Сiбiр сваёю была. Схапiлi Марку - добра? У ланцугах ён - добра! Хутчэй яго, вылюдка, у Сухадол, на судовую сесiю. А потым узяў Акiма роздум. I не тое каб пан цяпер апраўдаў забойцу. Ён задумваўся: як магло здарыцца, якая выгада была пайсцi на такое любаму, ад смерцi бацькам уратаванаму, сыну, адзiнаму спадкаемцу? I, галоўнае, здзiўляла Загорскага тое, што нiхто з аднавяскоўцаў i словам, i мiргам нават не асудзiў Марку. Быццам так i трэба было. Акiм Загорскi ведаў сiлу абставiн. I ведаў: да самай глыбiнi чалавечай душы i таго, што прымусiла яе зрабiць тое цi iншае, не дакапаецца нiколi нiводзiн суд. Не на тое людзi суды выдумалi. Суд - гэта расправа. I гаспадары кожнага суда хочуць толькі, каб расправа была хуткая i не вельмi дарагая. I таму ён аднойчы ноччу з'явiўся у вязнiцу скасаванага за непатрэбнасцю замка. Замак быў двухпавярховы, з сутарэннямi. У вежах новая ўлада размясцiла правiянцкiя склады, а сутарэннi так i заеталiся вязнiцай. Думаў Акiм Загорскi, што пабачыць слiмака, раздушанага цяжарам уласнай вiны, а ўбачыў чалавека, якi нават не хавае вачэй. - Можа, не твая правiна? - сумеўся Загорскi. - Можа, нехта другi?.. - Мая правiна, - сказаў Марка. - Мая рука зрабiла, мне i адказваць. - Дык што ж ты тады святым прыкiдваешся?! - ускiпеў пан. - У сабакi вочы пазычыў?! - Вы не крычыце на мяне, - зусiм не па-мужыцку, з гонарам, сказаў закуты. - Нада мною зямнога суда няма. Мяне апраметная чакае. Я душу сваю навек загубiў, i мне ўжо з агню нiколi не выйсцi... Загорскi так нiчога i не дабiўся, пайшоў. I пачаў распытваць у другiх, пераважна ў сваiх жа азярышчанскiх сялян. Доўга нiчога не мог даведацца, пакуль адна старая не расказала. У Акiма валасы ўсталi дыбарам. Нездарма нябожчыка Рамана лiчылi за ведзьмака. Сам Акiм Загорскi такому глупству, вядома, не верыў, але яны, яны ж усё верылi. Ды i як было не верыць, калi Раман лячыў травамі скурапею2 i скулы, упраўляў звiхi, выводзiў цяменнiк, браў на рукi дзяцей з пярэпалахам i глядзеў iм у вочы, i дзецям адразу рабiлася лягчэй. А такiя справы без нячыстай сiлы, вядома, не робяцца. I кожнаму нават самаму разумнаму варажбiту, нават таму, хто не ўжываў сваёй сiлы на злое, даводзiцца пасля смерцi расплачвацца. Прыходзiць такi час, і вядзьмак павiнен залезцi у падпечча, лепей за ўсё ў лазнi. I менавiта так аддаць д'яблу душу. Там i павiнен быў Раман зводзiць з д'яблам апошнюю рахубу. I побач з iм абавязкова мусiў быць сын. Яны i пайшлi ў лазню ўдвух, калi стары адчуў наблiжэнне смерцi. Стары залез у падпечча i доўгi час гаварыў нешта. Мо ўспамiнаў жыццё, а мо трызнiў. Потым апрытомнеў i працягнуў руку, каб сын дапамог яму выбрацца. I вось тут настала самая страшная хвiлiна. Усiм вядома, калi сын возьме бацькаву руку - уся вядзьмарская сiла пяройдзе да яго. А з сiлаю - смерць у падпеччы i тое, што пасля яе. Марка ведаў: ён не можа гэтага. Супраць гэтага было жыццё i словы, якiя ён кожную нядзелю чуў у царкве. Каб жа гэта яшчэ ратавала ад пекла душу старога. Але тэта не ратавала, гэта толькi абяцала пекла яшчэ i яму, Марку, не сёння, дык праз колькi год. I ён не ўзяў рукi, хоць i ведаў, калi не возьме, бацька будзе пакутаваць у падпеччы асаблiва доўга: ноч, дзве, магчыма, нават тры. Ён сядзеў над старым амаль да ранiцы. I той увесь час стагнаў i ўсё часцей i часцей пачынаў нема крычаць. А Марка сядзеў над iм i плакаў ад жалю. Перад свiтаннем ён устаў. Ен вырашыў. Вядома, тое, што ён хацеў зрабiць, пагражала яму, Марку, апраметнай i вечнымі пакутамi, але ж за адну хвiлiну рабiла бацькаву душу вольнай ад кiпцюроў нячыстага. Усе ведалi, што пакутнiцкая смерць, ды яшчэ ад рукi блiзкага, адразу нiшчыць уладу цёмнай сiлы. А хто ж блiжэй Раману, як не ён? Няпiсаны закон загадвае яму даканаць бацьку, каб той не пакутаваў тут i не пакутаваў там. Што ж, ён зробiць гэта. I няхай будзе кепска яму. Марку застанецца радасць, што бацьку добра, i гордасць, што ён зрабiў правiльна. Ён пайшоў на прыгуменне i прынёс вiлы. . . . . . . . . . . . . . Даведаўшыся, Загорскi пачаў судзiць сябе i забойцу. Так, гэтаму варварству i дзiкунству няма апраўдання. Але ж хто вiнен у тым, што гэтыя людзi дзiкуны? Дзяржава, якой ёсць да iх справа толькi ў часы мяцяжу? Уладары над душамi, якiм ёсць да iх справа толькi пасля жнiва? Адкуль iм ведаць асновы свету, што вакол iх? Царква крычыць iм аб апраметнай, паданнi пагражаюць д'яблам i ведзьмакамi. Вось і суду толькi цяпер будзе справа да Маркi. I чым дапамог гэтым сваiм людзям ён, Акiм Загорскi? Не забiваў, не рабаваў, бо не меў у гэтым патрэбы. Але што агульнага памiж Маркам i iм, якi ганарыцца тым, што наведаў у Фернэ Вальтэра? Гаспадар i мужыкi - жыхары розных светаў. I хутка ад усiх разважанняў у яго сэрцы засталося толькi разуменне таго, што суд зробiць кепска i ён, Загорскi, не здолее нiчым перашкодзiць. Сляпыя судзiлi сляпога. Таму Загорскi ўсiм сваiм уплывам цiснуў на судовых, i прысуд быў мяккi: дзесяць год катаргi. ...Марка з Сiбiры не вярнуўся. Данiла, i той даўно стаў дзедам. Памерла iмператрыца, i сын, і адзiн з унукаў яе. Памёр i Акiм Загорскi. Амаль забылася i здарэнне з лазняй, а потым i лазню злiзаў Дняпро. Быццам i не было нi людзей, нi закуранай нiзкай будынiны на беразе. Толькi груша... За ёю ляжалi прыдняпроўскiя адхоны, вёскi, пушчы i мястэчкi. За ёю стаялi замшэлыя замкi, чорныя хаты i старажытныя белыя званiцы. А груша цвiла апошнi год. Дняпро падбiраўся да яе спакваля, як разбойнiк. Гэты апошнi год яна стаяла толькi сiлай сваiх карэнняў, умацаваўшы iмi сабе паўкруглы фарпост. Чарговая з мiльёнаў паводак якiя бачыў Дняпро, спадала. Наступная павiнна была кiнуць дрэва ў хвалi, разам з квеценню. Але яна не ведала аб гэтым. Яна цвiла ў вiраваннi пчол, i пялёсткi падалi на быстрыню ракi. _______________ 1 Каліта. 2 Каросту.
|
|
II
Дняпро цячэ РјiР¶ высокiС… берагоў спакойна i ўпэўнена, вымываючы Р·-пад адхонаў РїСЏСЃРѕРє, адкрываючы часам для вачэй чалавечых тое, што сам жа раней схаваў ад iС…: наздраватыя вапнякi, чырвоныя Р· Р»iловым адценнем РїР»iткi жалезняку i векавечныя, варажскiС… часоў, РґСѓР±С‹. РЇРЅС‹ чорныя, СЏРє косць, гэтыя мораныя РґСѓР±С‹. РЇРє абгарэлая чорная косць. I калi бачыш РЅР° водмелi напаўзанесенае РїСЏСЃРєРѕРј мокрае бервяно - адразу становiцца зразумела, адкуль СѓР·СЏСћ народ паданне аб волатах, што спяць, засыпаныя жвiрам i заплеценыя травой, спяць, пакуль РЅРµ прыйдзе час РІСЏР»iкай Р±СЏРґС‹ i пакуль iС… РЅРµ паклiча народ. ...Бяда прыходзiла шмат разоў, Р° СЏРЅС‹ РЅРµ ўваскрасалi. Можа, сапраўды скамянелi, СЏРє тыя РґСѓР±С‹? Хто ведае? Але плыве i плыве РІСЏР»iкая рака. Нас РЅРµ было, Р° СЏРЅР° ўжо несла свае хвалi РјiРјР° заток, пушчаў i буславых гнёздаў. Рђ калi нас РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, СЏРЅР° СћСЃС‘ яшчэ Р±СѓРґР·Рµ бегчы далей i далей, РґР° апошняга, далёкага РјРѕСЂР°. ...Вёску Азярышча, што прыткнулася над Дняпром, РЅР° белапясчаным адхоне, РІСЏСЃРЅРѕР№ залiвае вада, i СЏРЅР° стаiць РЅР° востраве. Царква - убаку, таксама РЅР° востраве, i РЅР° РІСЏР»iкдзень папу Р· прычтам часам даводзiцца РЅРµ абыходзiць СЏРµ, Р° аб'язджаць РЅР° чаўнах. Прайшоў РІСЏР»iкдзень, моцна апала вада. РќР° ўзвышшах ужо адаралiСЃСЏ С— адсеялiСЃСЏ. Вёска дрэмле Сћ лянiвых праменнях майскага сонца, пустая, разамлелая. I СћСЃС‘ Р¶ Дняпро, амаль Р·СѓСЃiРј адступiўшы Сћ летняе рэчышча, РЅРµ можа супакоiцца i лянiРІР° точыць РЅiР·С‹ берага... Р¦iша. Спакой. Дурны крык пеўня над дымным гноем. ...РЈ той майскi дзень РЅР° пясчаным адхоне, пад той самай грушай, СЏРєРѕР№ канчаўся цяпер Кагутоў надзел, сядзела чародка дзяцей - тры хлапчукi i дзяўчынка. Толькi РґРІР° старэйшыя - кожнаму РіРѕРґ РїР° адзiнаццаць - сядзелi, абкруцiўшы клубы кужэльнымi сарочкамi. РўСЂСЌС†i, СЃСѓСЂ'ёзны мужычок РіРѕРґ васьмi, i дзяўчынка, яшчэ гады РЅР° РґРІР° маладзейшая Р·Р° СЏРіРѕ, былі Р·СѓСЃiРј голыя, але РЅiколькi, РІiдаць, РЅРµ саромелiСЃСЏ Р· гэтай прычыны. Р— гэтых чатырох РґРІР° галышы i адзiРЅ трохi адзеты былi вельмi падобныя. Залацiстыя зблытаныя валасы, РґР·iкаватыя светла-СЃiРЅiСЏ вочы i, нягледзячы РЅР° РґР·iцячую рэзкасць, нейкая асаблiвая, няспешная ладнасць Сѓ рухах. Кожны, паглядзеўшы РЅР° iС…, сказаў Р±С‹: - Кагутова племя. Чацвёрты быў Р·СѓСЃiРј непадобны РЅР° iС…. Больш тонкi. Цёмны скурай. Р— простым носам, СЏРє астатнiСЏ тры, але Р· крутымі ноздрамi. РЎР° спакойным, РЅРµ РїР°-РґР·iцячаму цвёрдым ротам. РЃРЅ i сядзеў неяк больш вольна i лёгка. Каштанавыя, вельмi iскрыстыя пад сонцам валасы гэтага хлопца ляжалi буйнымі хвалямi. Цёмна-шэрыя шырокiСЏ вочы спакойна глядзелi РЅР° iРјРєР»iРІСѓСЋ плынь Дняпра. Рќiчога РЅРµ было РЅР° гэтай плынi, РЅi ветразя, РЅi чарады качак, i таму гэты занятак хутка абрыдзеў шэравокаму. РЃРЅ лёг РЅР° СЃРїiРЅСѓ i Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° суседа: - Пойдзем яшчэ Сћ ваду, Павёлка? - Р—РґСѓСЂСЌСћ, Алесь? - салiРґРЅР° сказаў Павал. - Пачакай, СѓСЃСЋ Р¶ ваду скаламуцiР»i. Вада Сћ Дняпры была яшчэ халаднаватая, i таму СЃСЏР±СЂС‹ выбралі для купання невялiчкую затоку, РґРѕР±СЂР° прагрэтую сонцам. КупалiСЃСЏ, РІiдаць, Р·СѓСЃiРј нядаўна, Р±Рѕ валасы Сћ iС… былі мокрыя. - Горача, халера РЅР° СЏРіРѕ, - уздыхнуў Алесь i апусцiСћ чорныя вейкi. - Пойдзем праз тыдзень РЅР° Равеку. Стафан там надоечы РІРѕ СЏРєРѕРіР° акуня выхапiСћ. Павал маўчаў. - РўС‹ што маўчыш, Павёлка? - сказаў Алесь. I, ужо ўстрывожаны, убачыў, што Сћ СЃСЏР±СЂР° дрыжаць РІСѓСЃРЅС‹. - РўС‹ чаго, Паўлюк? - Праз тыдзень цябе, магчыма, тут РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, - глуха сказаў Павал. - Р’Рѕ, дурына. РљСѓРґС‹ Р¶ гэта СЏ падзенуся? - Сёння ранiцай - ты якраз апошнi РІРѕР· РіРЅРѕСЋ РЅР° РќiР·РѕРє вазiСћ - прыязджаў Карп Р· маёнтка. Сказаў, што паны пагаворваюць: маўляў, досыць. Маўляў, цяжка Рњiхалу Кагуту без нашай дапамогi, i час браць Алеся... Гэта каб Р·Р° цябе бацька "пакормнае" i "дзядзькавое"1 атрымаў... РЈ вачах Сѓ Алеся Р·'СЏРІiлася трывога. I адразу Р¶ Р·РЅiкла, саступiўшы месца рашучасцi. - Рђ СЏ РЅРµ пайду. Хто РјСЏРЅРµ прымусiць, калі РјРЅРµ i тут РґРѕР±СЂР°? - Гэ-СЌС…, брат, - тонам дарослага сказаў Павал. - РўСѓС‚ ужо РЅiчога РЅРµ Р·СЂРѕР±iС€. Возьмуць Сѓ РґРІРѕСЂ - i канцы. РќР° тое СЏРЅС‹ паны. РќР° тое РјС‹ мужыкi. РЇРє аддалi СЏРЅС‹ цябе, так i возьмуць. - Рђ СЏ ўцяку. РЇ РЅРµ iС…РЅi. РЇ - ваш. - Прывыкнеш, - працягнуў Павал. - Памятаеш, СЏРє шэсць РіРѕРґ таму СЂРѕСћ, калі цябе РґР° нас прывезлi? I страшна Сћ нас, i чорна. Прывык жа... - РљСѓРґС‹ гэта Алеся забяруць? - спытала дзяўчынка. Стаяла перад iРјi, голенькая, круглая. Трымала Сћ роце палец. - IРґР·i ты, РЇРЅСЊРєР°, - Р· прыкрасцю сказаў Павал. - Што ты ведаеш? - РљСѓРґС‹ СЏРіРѕ забяруць? РЃРЅ жа наш, - Сѓ голасе дзяўчынкi было неўразуменне. - Наш, РґС‹ РЅРµ Р·СѓСЃiРј. I тут Алесь СѓСЃРєiРЅСѓСћСЃСЏ РЅР° калені . - РЇРє гэта РЅРµ ваш? РЇРє гэта? Рђ чый жа СЏ? Буслаў?! Арышкi-РґСѓСЂРЅiчкi?! РќР° вачах СЏРіРѕ накiпалi ўжо злыя слёзы. РЃРЅ РЅРµ стрымаўся i адважыў дружбаку гучнага ляпаса. Рђ яшчэ праз С…РІiР»iРЅСѓ СЏРЅС‹, адзiРЅ цераз РґСЂСѓРіРѕРіР°, кацiР»iСЃСЏ СћРЅiР·, РґР° ракi, СѓР·РЅiмаючы хмары РїСЏСЃРєСѓ. Р—Р° кулакамi - свету РІiдаць РЅРµ было. Скацiўшыся РЅР° самае ўзбярэжжа затокi, чырвоныя, пыльныя, СЏРЅС‹ малацiР»i адзiРЅ аднаго i раўлi. РЇРЅСЏ, захлынаючыся ад крыку, пабегла РґР° iС…, густа ссоўваючы нагамi РїСЏСЃРѕРє. - РќРµ трэ-СЌ-СЌ... Але-Рµ-Рµ... РџР°-Р°-Р°!!! Р—Р° ёю паважна, адхiнаючыся назад, быццам круглае РїСѓР·Р° магло пераважыць, рухаўся галыш "мужэска полу", Юрась Кагут. Дзяўчынка крычала ўжо Р·СѓСЃiРј без голасу i часта тупала нагамi, РЅРµ заўважаючы, што зайшла Сћ ваду. I тады васьмiгадовы Юрась, паглядзеўшы РЅР° СЏРµ, нагнуўся, чарпануў поўныя прыгаршчы глею i гучна шалёснуў РЅР° абедзве галавы. Бойка спынiлася. РђР±РѕРµ глядзелi адзiРЅ РЅР° аднаго i РЅР° Юрася. Рђ той, пасля паўзы, павольна сказаў: - Р-Рє, важна... I пайшоў РґР° дзяўчынкi: - Хадзем, Янечка, хадзем, золатка. Гэта Р¶ СЏРЅС‹ жартуюць. Гэта Р¶ Алесь пажартаваў... Бач, запырскалася СћСЃСЏ. Хлопцы глядзелi, СЏРє Юрась павёў РЇРЅСЊРєСѓ Сћ затоку. Потым Сѓ Алесевых вачах Р·'СЏРІiР»iСЃСЏ слёзы. - Дурнi, - сказаў ён, - напалохалi дзяўчо. I ты дурань... Дурань ты, РІРѕСЃСЊ хто... Калi СЏ РЅРµ ваш, дык СЏ i пайду... РќРµ вельмi трэба... Толькi Сћ Загоршчыну СЏ РЅРµ хачу. Знайду РЅР° гасцiнцы магiлёўскiС… або РјiСЂСЃРєiС… старцоў Р· Р»iрамi - Р· iРјi рушу. I заставайцеся РІС‹ тут СЃР° сваей Равекай i Р· халернымi вашымi акунямi. РЃРЅ зайшоў РїР° РїРѕСЏСЃ Сѓ ваду i пачаў змываць Р· галавы шызы глей. I раптам адчуў, што Паўлава СЂСѓРєР° лягла СЏРјСѓ РЅР° валасы. - Чакай, - сказаў Павал. - Давай памагу... РўС‹... даруй... Алесь выпрастаўся. Так СЏРЅС‹ i стаялi адзiРЅ супраць аднаго i напалову Сћ вадзе. РќР° галаве Сћ Павёлкi была густая ляпёшка; Р· валасоў Алеся сплывалi РЅР° твар i РіСЂСѓРґР·i шызыя струменьчыкi. РЇРЅС‹ цяклi i ад вачэй, i нельга было зразумець, вада гэта С†i слёзы. - Паўлюк, - С†iС…Р° спытаў Алесь, - няўжо возьмуць? - РќРµ ведаю, - няшчыра сказаў той. - Можа, i абыдзецца. Давай лепш мыцца. Вечарэць СЃРєРѕСЂР° пачне. РЇРЅС‹ мылiСЃСЏ моўчкi. РЇРЅСЏ i салiРґРЅС‹ Юрась сядзелi ля самага берага, i Юрась браў РІСЏР»iзнай чарапашкай ваду i палiваў РЇРЅiРЅ жывот. - Дзецi, - прагучаў голас Р· адхону, - досыць вам боўтацца: РІСЏСЂР±Р° СЃР° СЃ... вырасце. Над СѓСЂРІiшчам, ля грушы, стаяў белы стары, белы ад галавы РґР° нагавiС†. Стаяў, абапiраючыся РЅР° кантовы чорны РєiР№ Р· вострым канцом. - Вылазьце, С†i што? РЇРЅС‹, дзядуля, зараз, - РІiскнула РЇРЅСЊРєР°. РџРѕР·iСЂРє дзеда адразу памякчэў, СЏРє толъкi ён глянуў РЅР° дзяўчынку. - РўРѕ РґРѕР±СЂР°. Вылазьце. РЇ пайду. Хлопцы моўчкi дамылiСЃСЏ. Юрась i круглая РЇРЅСЊРєР° паднялiСЃСЏ ўжо РЅР° адхон i Р·РЅiРєР»i Р·Р° грушай. - Р’РѕСЃСЊ i печку, Сѓ СЏРєРѕР№ летась бульбу РїСЏРєР»i, абурыў Дняпро, - хаваючы вочы, сказаў Алесь. Сапраўды, Сѓ адхоне, РЅР° свежай адколiРЅРµ, РІiдаць была толькi неглыбокая чорная СЏРјРєР°. РЇРЅС‹ СћСЃС‘ яшчэ марудзiР»i, быццам бачылi Дняпро апошнi раз. Алесь паставiСћ нагу РЅР° РІСЏР»iР·РЅСѓСЋ камлыгу Р·СЏРјР»i, што РєРѕСЃР° ссунулася Сћ ваду i напалову затанула Сћ ёй. РќР° той частцы, што яшчэ заставалася над вадою, спяшалiСЃСЏ дацвiСЃС†i РіСѓСЃiныя лапкi i жоўты падбел. Рђ iС…РЅiСЏ браты, пад вадою, таксама яшчэ цвiР»i, але былi бескаляровыя, быццам iС… пакiнула жыццё. РЈ Алеся балюча СЃС†iснула горла. - Хадзем, - С†iС…Р° сказаў СЏРјСѓ Павал. ...РђРґ грушы вяла РґР° хаты вузкая сцежка. РџР° абодва бакi ляжала нядаўна ўзараная чорная зямля, i надта белымi i танюткiРјi здавалiСЃСЏ ствалы яблынь i РІiшань, пабеленыя вапнай. Бязважкi салатавы РїСѓС… ахутваў РґСЂСЌРІС‹, i асаблiРІР° шэрай i безжыццёвай выглядала Сћ гэтай зялёнай хмары старая хата Кагутоў Р· надворнымі пабудовамi, размешчанымi Р»iтарай "Рџ". Сцены хаты, СЃСѓС…iСЏ, Р· глыбокiРјi расколiнамi, амаль напалову закрывала насунутая грыбам страха Р· такiРј тоўстым пластом смарагдавага РІiльготнага РјРѕС…Сѓ, што можна было засунуць СЂСѓРєСѓ амаль РїР° локаць. АрабiРЅС‹ i РІiнаград - так завуць Сѓ Прыдняпроўi карычку2 - буянымi хвалямi перахлёствалi цераз мёртвы РєaСЂaРІС‹ пляцень, быццам iРјРєРЅСѓР»iСЃСЏ схаваць ад вачэй людскiС… СЏРіРѕ пачварнасць. Над дрэвамi ўжо ўзляталi бронзавыя хрушчы. Сонца С…iР»iлася РЅР° захад, i Сћ вячэрнiРј паветры гучна ляскаў дзюбай бусел РЅР° страсе адрыны. Дзед Р· малодшымi сядзеў РЅР° прызбе, РґРѕСћРіi, снежна-белы Сћ сваей кужэльнай вопратцы. Сад садзiСћ ён. РЈ той час нават Сѓ багатым РЅР° сады Прыдняпроўi РїСЂС‹ кожнай сялянскай хаце было РЅРµ болыш СЏРє тры-чатыры РґСЂСЌРІС‹. Быў, праўда, загад прыдняпроўскай шляхецкай рады, каб кожны садзiСћ сады, але паслухаўся СЏРіРѕ далёка РЅРµ кожны. Дзед сядзеў, бязвольна склаўшы карычневыя СЂСѓРєi, Р° над СЏРіРѕ галавою нездаволена басiР»i хрушчы. Непадалёку ад СЏРіРѕ ляжала РЅР° ўскапанай курамі Р·СЏРјР»i Курта. Ляжала РЅР° баку, цяжка адвалiўшы страшныя льсняныя саскi, пакутлiРІР° глядзела РЅР° людзей. "РџСЌСћРЅР°, нават РЅРµ пабачу, СЏРєiСЏ Сћ СЏРµ будуць шчанюкi", - падумаў Алесь. Дзед разбiСћ буркатлiРІР°-ласкавым голасам С†iшыню: - Дзеткi, Юрась зараз агуркi палье, Р° РІС‹ схадзiце СЃРєiньце Р· вышак карове сена... Доўга, чорт РЅР° СЏРіРѕ, дажджу РЅСЏРјР°: паевiцца, пасвiцца, Р° Р±СЂСѓС…Р° пустое. Потым парсюкам бульбу пасекчы трэба. Марыля спарыла. Хлопцы моўчкi пайшлi Р·Р° хату. Дзед сядзеў нерухома i слухаў, СЏРє буркочаць Сѓ кошыку пад РІiльчыкам галубы. РЇРЅСЏ ўзлезла СЏРјСѓ РЅР° каленi. - Дзеда, Р° баяць калi будзеш? - Р’РѕСЃСЊ хлопцы вернуцца. Сёння СЏ РЅРµ толькi табе Р· Юрасём, сёння СЏ i хлопцам баяць Р±СѓРґСѓ. Дзед i ўнучка маўчалi. Р¦iшыня была асаблiРІР° поўная ад буркатання галубоў. ...Урэшце РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ Юрась i сеў РїРѕСЂСѓС‡ Р· дзедам. Нагавiцы ягоныя былі амаль РґР° каленяў мокрыя, РјiР¶ пальцамi босых РЅРѕРі - чорныя земляныя рагi. Р— хляўца даносiлася частае чахканне секача. - Сёння Павал Р· Алесем пабiР»iСЃСЏ, - сказаў Юрась. - Хто першы? - Алесь. - Тады РґРѕР±СЂР°... Тады РЅiчога... - Чаму гэта РЅiчога? - Рђ ты забыў, чаму вас, дзяцей, вучылi? Юрась адказаў Р±РѕР№РєР°: - Пакормнага панскага сына РЅРµ Р±iць i першым Р· iРј Р±iцца РЅРµ лезцi. - Правiльна, - сказаў дзед. РЇРЅСЏ лашчылася РґР° старога галоўкай. Юрась сядзеў натапыраны, СЏРє галчаня, i СЃСѓСЂРѕРІС‹: РІiдаць, абдумваў нешта. Потым сказаў: - РЇ нешта РЅРµ чуў, дзеда, каб СЏРіРѕ нам Р·Р° грошы аддалi, Сёння Павал казаў РїСЂР° нейкае "пакормнае" i "дзядзькавое"... Гата што? I чаму гэта толькi Сћ нас РґС‹ Сћ Маеўшчыне пакормнiРєi ёсць? Дзед перабiраў шурпатымi пальцамі валосiРєi ўнучкi, аж чуваць было, СЏРє СЏРЅС‹ чаплялiСЃСЏ Р·Р° далонi. РЎСѓРјРЅР° СћСЃРјiС…РЅСѓСћСЃСЏ: - Р—РІРѕРґР·iцца стары звычай, Юрак. Калісь РїР° СћСЃiРј Прыдняпроўi i далей гэта СЏРє звыклае было. РЇ РїРѕРјРЅСЋ, РґР° французаў яшчэ, мала хто Р· паноў, праваслаўных асаблiРІР°, РЅРµ рабiСћ гэтага... Рђ цяпер СѓСЃРµ радзей i радзей... - Рђ нашто РіСЌРіР°? - спытаў Юрась. Дзед гаварыў Р· iРј, СЏРє Р· дарослым, i малому гэта, РІiдаць, падабалася, Р±Рѕ слухаў, вушы развесiўшы. - Каб ведалі, СЏРє даецца зямля, - сказаў дзед, - каб РЅРµ Р·Р±СЌСЃС†iР»iСЃСЏ РЅР° сабаку. Аддавалi, бывала, СЏРє толькi чатыры гады дзіцяцi. Хто РЅР° тры, Р° хто С– РЅР° пяць РіРѕРґ. I Р·СѓСЃiРј РЅРµ дапамагалi халопскай СЃСЏРј'С–. Рђ потым, калі возьмуць хлопца Р·РЅРѕСћ Сѓ РґРІРѕСЂ - даюць мужыку пакормнае, Р·Р° тое, што хлопец Р·'еў, i дзядзькавое, Р±Рѕ СћСЃРµ РјС‹ СЏРє быццам РґР·СЏРґР·СЊРєi малому, выхоўвалi СЏРіРѕ, СЂРѕР·СѓРјСѓ вучылi. - РџРѕР№РґР·Рµ ад нас Алесь, - РїР°-даросламу ўздыхнуў Юрка. - РЇРєС– яшчэ ён потым Р±СѓРґР·Рµ? - РџСЌСћРЅР°, СѓСЃС‘ Р¶ лепшы Р·Р° iншых, - сказаў дзед. - Чуў, СЏРє саха зямлю скрабе. Каб РЅРµ забыў толькi. Р— бацькам С– дзедам СЏРіРѕ нам, можна сказаць, пашанцавала. РђРєС–Рј, прадзед СЏРіРѕРЅС‹, таксама РЅiчагоўскi быў. Можа, i яблычка РїР° яблынi. Можа, i РЅРµ забудзе вас i РјСЏРЅРµ... Бо, крый божа, калі Р±СѓРґР·Рµ, СЏРє суседскi Кроер... - Калі СЏРіРѕ забяруць? - спытаў Юрась. - Заўтра. Заўтра СЏРіРѕ забяруць, - сказаў дзед. - Толькi маўчыце, дзеткi. Рђ зараз бяжы, Юрка, прынясi Р»iСЂСѓ. Калi Павал i Алесь РІСЏСЂРЅСѓР»iСЃСЏ РґР° прызбы, дзед сядзеў ужо Р· пацьмянелай, залапанай Р»iрай РЅР° каленях. Павольна, быццам спрабуючы, пакручваў ручку, слухаў чмялiнае гудзенне струн. Курта глядзела РЅР° СЏРіРѕ i цяжка дыхала. - Р’Рѕ, - сказаў дзед Паўлюку, СЏРєi ўжо сеў РЅР° траву, - РЅРµ любяць СЏРЅС‹, чэрцi брахучыя, нашыйнiРєР°... СЏРє чалавек... Быў Сѓ РјСЏРЅРµ сабака, РЅiРєРѕР»i РЅР° СЃРІРѕСЂРєСѓ РЅРµ iшоў. Рђ тут Сѓ РјСЏРЅРµ скула РЅР° шыi села. Р–РѕРЅРєР°-нябожчыца падзерла старую сарочку, закруцiла РјРЅРµ шыю. Дык сабака пабачыў, завiскатаў, РєiРЅСѓСћСЃСЏ скакаць, Р·Р° горла хапае. Думаў: Сѓ гаспадара нашыйнiРє. - Уздыхнуў: - РќСѓ то РґРѕР±СЂР°, сядайце. Паслухайце, пакуль нашы РЅРµ вернуцца. Песня РїСЂР° жарабя святога Рњiколы... Толькi РІРѕСЃСЊ што, Алесь, калi ты Сћ Загоршчыне пачнеш расказваць, СЏРєiСЏ тут песнi спяваюць... Алесь пачырванеў: - Доўга РІС‹ тут РјСЏРЅРµ крыўдзiць будзеце? РўРѕ адзiРЅ, то РґСЂСѓРіi. РЇ РЅРµ РіРѕСЂС€ Р·Р° вас, калi трэба, маўчаць умею... Перад РєiРј РјРЅРµ там языкацца? Дзед уважлiРІР° глядзеў РЅР° СЏРіРѕ, быццам СѓСЃС‘ яшчэ вагаючыся. - Глядзi, сыне. Песня таемная. РќРµ РїСЂС‹ СћСЃiС… нават СЃРІР°iС… можна... Але СћСЃС‘ адно. РЇ ўжо чалавек стары. Выслухай маю апошнюю навуку... Дзед павольна павёў ручкай, потым раптоўна i СЂСЌР·РєР° крутнуў СЏРµ. ВысокiРј енкам заплакалі струны, быццам залямантаваў нехта Сћ роспачы. Хлопцы сядзелi ля СЏРіРѕ РЅРѕРі, Юрась i РЇРЅСЊРєР° ляжалi Р· РґРІСѓС… бакоў, РіСЂСЌР»i жыватамi прызбу, але стары Кагут РЅiРєРѕРіР° ўжо РЅРµ заўважаў. Р—СѓСЃiРј С†iС…Р° пачаў гучаць старэчы i таму слабаваты, але надзiРІР° чысты голас: Над зямлёю Дняпроўскай i Сожскай Праляталi янгалы смерцi. Дзе лятуць - там вымерла вёска, Дзе прыселi - там горад вымер, Там жыццё папам i далакопам. РЈ РЇРЅСЊРєi шырока акруглiР»iСЃСЏ вочы. Так нарэшце край абязлюдзеў, Што i янгалам страшна стала: "Чым пражыць, СЏРє памрэ апошнi?" Р† галоўны сказаў: "РҐРѕРїiць лётаць, РўСЂСЌР±Р° нам РЅР° Р·СЏРјР»i пасялiцца". Збудавалi СЏРЅС‹ палацы, Збудавалi РјСѓСЂС‹ Р· каменняў, Увесь Дняпро РјiР¶ сабой падзялiР»i, РЋСЃiС… людзей ад краю РґР° краю... Дзед Р·РјРѕСћРє РЅР° С…РІiР»iРЅСѓ, быццам прапусцiўшы некалькi асаблiРІР° хвосткiС… радкоў, але струны скардзiР»iСЃСЏ, можа, нават РЅРµ менш выразна Р·Р° словы... ...Збудавалi цэрквы i касцёлы, РџР° малiтву ладанам кураць, ЗадымiР»i, СЏРє лазню, неба. Твар старога стаў паважным, амаль велiчным. Бог гадамi сядзеў i нюхаў, Рђ пасля сказаў сабе Юр'СЋ: "РњРЅРѕРіР° дыму РґР° нас далятае, Вельмi мала шчырай малiтвы. РўРІРѕР№ народ РїР° Дняпры i далей. Што рабiць Р· тваiРј удзелам, Юры?" I сказаў СЏРјСѓ Юры-пераможца: "РўС‹ пашлi РЅР° зямлю Рњiколу. РЃРЅ Р· сялян, ён РґРѕР±СЂР° рассудзiць". Грозна Р±РѕРі свае Р±СЂРѕРІС‹ нахмурыў: "Добра ведаю СЏ людзей вясковых, Вечна СЏРЅС‹ скардзяцца, ныюць, РҐiтрасцю Р¶ аплятуць i чорта. РЇ пашлю Р· Рњiколам Касьяна. РЃРЅ Р· паноў, ён РґСЂСѓРіРѕРµ заўважыць". Р¦iС…Р° Юры адказвае Р±РѕРіСѓ: "Знаецца Касьян Р· нячыстай СЃiлай, Сэрца злоснае Сћ твайго Касьяна". Дзед перастаў граць. Толькi голас, засмучаны С– журботны, вельмi С†iС…Р° вёў песню. Бог салдата свайго РЅРµ паслухаў, Даў загад Рњiколу i Касьяну. Р’РѕСЃСЊ абодва СЃРїСѓСЃС†iР»iСЃСЏ Р· неба I пайшлi РїР° сёлах i вёсках. Быў Рњiкола Сћ кужэльнай СЃРІiтцы, Рђ Касьян Сѓ парчы залацiстай. Струны раптам так застагналi, што стала страшна. Гэта былi СћСЃС‘ тыя Р¶ чатыры-пяць РЅРѕС‚, але, здаецца, большай роспачы i болю РЅРµ было яшчэ РЅР° Р·СЏРјР»i. Ходзяць, ходзяць. РђРґ болю i жалю РЈ Рњiколы заходзiцца сэрца: Панства РіРѕСЂС€ Р·Р° цароў турэцкiС…, Басурманы РЅРµ так лютуюць... Алесь нясмела СћР·РЅСЏСћ вейкi i ўбачыў, што пальцы малога Юрася, СЃС†iснутыя Сћ кулачкi, аж збялелi РЅР° суглобах. Убачыў жорсткi РІСЏР»iРєi СЂРѕС‚ Паўла. РЃРЅ i сам адчуваў, што Сћ СЏРіРѕ перарывiста ўздымаюцца РіСЂСѓРґР·i i гарачыя робяцца шчокi... Раззлаваўся нарэшце Рњiкола: "РҐРѕРїiць iС… шкадаваць, сыраядцаў. Пойдзем, браде Касьяне РЅР° неба, - Хай заб'Рµ iС… Р±РѕРі Р±Р»iскавiцай". Адказаў Касьян чорнавалосы: "До, Рњiкола, пароць гарачку. Хлопы лепшых паноў РЅРµ варты, Рџ'юць гарэлку, бярвеннi крадуць, РќР° мяжы Р±'юцъ РІiламi брата. Кожны заслужыў свайго пана. Рђ калi паноў паб'еш маланкай - Хто тады нам храмы Р·Р±СѓРґСѓРµ? Хто тады нам ладан запалiць? Здохнем Р· голаду, дурань, РЅР° небе". РќР° нейкi асаблiРІР° ганарысты i жорсткi твар дзеда падалi апошнiСЏ праменнi сонца. Р¦iС…Р° РіСѓР»i струны, прыглушаныя СЂСѓРєРѕР№. Рђ голас Р· жорсткага рабiСћСЃСЏ РјСЏРєРєi i спеўны: Пакiваў Мікола галавою, I пайшлi СЏРЅС‹ моўчкi РЅР° неба... Вечар крадзецца над зямлёю, Недзе Сѓ РїСѓРїrчы ваўкi завылi. Чуе Сѓ дрэвах хрыпы Рњiкола, Чуе ён няпэўныя СЂСѓС…i. РЇРЅСЊРєР° Р· круглымі ад жаху вачыма забiлася памiР¶ плячом дзеда i сцяной, i дзед толькi РЅР° адно iмгненне адарваўся ад струн, каб накiнуць ёй РЅР° плечы крысо РґР·iравай СЃРІiткi. Алесь убачыў гэта i СЃС†iСЃРЅСѓСћ далонямi СЃРєСЂРѕРЅi, так шкада СЏРјСѓ стала СЃСЏР±Рµ i СћСЃiС…. "Хто такi? - спытаў Касьян Рњiколу. - Р¦i РЅРµ Рјiшка, баранi нас божа?" "РќРµ, РЅРµ Рњiшка, - проста кабыла", - Адказаў Рњiкола спакойна... ПамiР¶ С…РІРѕСЏСћ стаiць кабыла, - РќРµ кабыла, Р° здань без цела. Страшна СЂСЌР±СЂС‹ стырчаць, СЏРє латы Р— абадранай страхi сялянскай. Карак Р·Р±iты, бяльмо РЅР° РІРѕРєСѓ... I... жарэбiцца тая кабыла! Голас дзеда сарваўся. Пацягнулася РґР° святога, РЇРє РґР·iцёнак С…РІРѕСЂС‹, Р·iрнула: "Можа, гэты РјРЅРµ дапаможа?" Стаў Рњiкола, макаўку пачухаў: "Брат Касьян, давай дапаможам". РўСѓС‚, СЏРє чорт, Касьян раззлаваўся: "Гэтай падле найлепей здохнуць, Чым цягаць барану i бярвеннi
Ды жывiцца гнiлою саломай. Канавал я, цi што, нарэшце? Хочаш - пэцкай мужыцкiя рукі. Я прыйду на неба незайманым, Чыстым стану прад божыя вочы". Юрась з жахам глядзеў на дзеда. I дзед спаймаў яго позiрк, усмiхнуўся i без музыкi, - струны яшчэ замiралi, - амаль скорагаворкай, пaвёў песню далей. Тут Мiкола склаў сваю свiтку, Вогнiшча развёў мiж лаўжамi. Сеў Касьян да цяпла, рукi грэе, А Мiкола стаiць ля кабылы, Мацае ёй бруха рукамi, Па крыжы далонямi гладзiць... Каб ля Оршы ён быў канавалам Паўрубля яму б заплацiлi, Завалiўся б грашыма Мiкола. Нясмелая ўсмешка дрыжала ў краёчку вуснаў Паўлюка. Ён нягучна крануў Алеся ў бок, i Алесь адказаў усмешкай. Зноў павялi свой напеў, загулi струны. Цiха-цiха. Не спявалi яшчэ i пеўнi, Як кабыла глыбока ўздыхнула: Мокры, цёплы белы жарэбчык Мякка лёг у Мiколавы рукi. Аж да поўдня чакаў Мiкола, А пасля ён пагнаў худобу, I за ёй жарабятка пабегла. З палёгкаю ўздыхнула i легла на бок Курта, быццам i яна зразумела, што ўсё скончылася добра. А сонца сядала, i зелень дрэў набыла аранжавае адценне. Йшлi яны i прыйшлi на паляну. На паляне - курная хата. Каля хаты чвэртка валокi
I сухая старая дзiчка. Стаў Мiкола у лесе i бачыць: Гаспадар бяжыць да кабылы. На нагах падраныя поршнi, Твар змарнелы, на твары слезы. Адвярнуўся Мiкола i кажа: "Вось i ўсё, хадзем, брат Касьяне, Паспяшаем хутчэй на неба, Дасць нам бог за затрымку па шыi". Юрась варухнуўся, думаючы, што ўжо канец, але злавiў строгi позiрк дзеда i застаўся сядзець нерухома... Перад богам стаiць Мiкола, Порткi ў се заляпаны граззю, На кашулi крывавыя плямы, Твар знябыты, чырвоныя вочы. На Мiколу бог раззлаваўся: "Ля карчмы ацiраўся, вядома, З дзеўкамi качаўся па гумнах, Размяжулiлi нос табе хлопцы. Прэч з вачэй!" Тут Касьян засмяяўся: "Што табе я казаў, Мiкола? Як прыходзiш, каток, на неба, - Трэба чыстае мець адзенне, I не варта таго кабыла, Каб гнявiў ты госпада бога". "Пра якую кабылу ты кажаш Бог спытаў. I тады Мiкола Расказаў яму пра кабылу, Пра зямлю,пра бедныя весi: "Божа, божа, ты бачыш пакуты. Крыж у хлопаў паны здзiраюць, Каб ярмо нацягнуць на шыю. Мужыкi на зямлi азёрнай. Ўсю салому са стрэх паздзiралi, Ўсю кару з сасонак паелi". Алесю стала цяжка, ён лёг жыватом на траву i схаваў твар у далонi. Бог задумаўся, цяжка, глыбока, I сказаў: "Даруй мне, Мiкола. Я ўсё гэта давеку запомню". Гнеўна бог зiрнуў на Касьяна: "Чысты ты, Касьян, i прыгожы. Край мой бедны ваўкi раздзiраюць, - Ты ж аб чыстай адзежы дбаеш. А цi думаў ты, браце Касьяне, Што для сэрца майго даражэйшы Нават цёмны, апошнi злодзей. Ён царкву маю абдзiрае, На прастол брудным поршнем лезе, Але лезе з чыстай душою, Бо ад голаду дзецi канаюць I ў яго, i ў яго суседа. Ты пра гэта не думаў, Касьяне, I таму я даю Мiколу Кожны год два вялiкiя святы, Каб Мiколу славiлi людзi, А табе я даю, неразумны, Дзень апошнi, дваццаць дзевяты, Ў лютым месяцы, месяцы гурбаў". Сонца амаль дакранулася ужо да зямлi. I твар дзеда стаў ружовы. Тут Касьян, як бабёр, заплакаў: "Божа, божа, за што караеш? Ты пакрыўдзiў свайго святога За адроддзе паршывай кабылы!" I сказаў яму бог спакойна: "А цi думаў ты, браце Касьяне, Што з мячом я з'яўлюся хутка, Што надыдзе пан бог у славе Ратаваць свае белыя землi? З цiхай пагрозай заспявалi струны. Цяпер ужо не толькi колка, але i рука дзеда павольна бегала па iх. Ценi ляжалi ў вачнiцах i пад вуснамi старога, а твар быў чырвоны, быццам аблiты полымем i крывёй. Час той прыйдзе. I скора прыйдзе. Стане моцным канём жарабятка, I на гэтым канi я паеду Да пачынкаў3 i хат сялянскiх. Конi iхнiя мала елi, Працавалi, вазiлi цяжка, - Справядлiвасцi ездзiць належыць На мужыцкiх пузатых конях. Гнеўна ўзвiўся напеў. А калi на крыж мяне пацягнуць- Мужыкi мяне абароняць. Iм даю я ў лясах дубiны, Iм даю я ў зямлi каменне. А астатняе - самi здабудуць". Трывожна-барвяны твар схiлiўся над струнам. А напеў зноў стаў цiхi, амаль нячутны, пагрозны. Над зямлёю гудзе навальнiца, Над зямлёю халодная злiва. Недзе ў лесе таўсцеюць доўбнi, Недзе ў стайнi расце жарабятка. Павольна замiраў гук струн. I, пакуль ён сцiх, доўга яшчэ пасля таго панавала маўчанне. - Дзеда, - шэптам спытаў Юрась, - а дзе тое жарабятка? I дзед адказаў таксама цiха: - Хто ведае. Можа, нават i непадалёку. У Лапаты расце белае жарабя. Ды цi мала яшчэ дзе. I раптам паветра шумна вырвалася з Алесевых грудзей. Адчуваючы, што яшчэ хвiлiна i ён не стрымаецца, ён усхапiўся з месца i кiнуўся па сцежцы. Павал памкнуўся быў за iм, але рука легла яму на плячо. - Сядзi, - сказаў дзед, - яму лепей зараз аднаму. ...Сцежка вывела хлапчука на дняпроўскi адхон. I там, увесь дрыжучы, ён сеў на траву, прыпаўшы тварам да каленяў. Думкi былi бязладныя, але ён адчуваў, калi вось тут, зараз, ён не вырашыць, як яму быць, ён не здолее вярнуцца ў хату на апошнюю, - ён адчуваў гэта, - на апошнюю сваю ноч. "Яны не вiнаватыя. Iм цяжка. Араць зямлю - гэта зусiм не тое, што ездзiць на канi. Я нiколi не буду такi, як гэты Кроер, пра якога яны часам ка-жуць. Я куплю ў Кроера ўсiх людзей i зраблю, каб iм было добра. I яны, сустракаючы мяне, не будуць збочваць з дарогi, я буду вiтацца з iмi". Слёзы высахлi ў яго на шчоках. Ён сядзеў у прыцемку i сачыў, як бярвянае сонца, унутры якога нешта пералiвалася, сядала у спакойную плынь. Груша за яго спiною патанула ўжо ў цемры, i толькi вышэй, усе яшчэ залiтая апошнiмi промнямi, нерухома клубiлася яе асуджаная чырвоная квецень. _______________ 1 Па старому, часоў унii, звычаю, якi амаль знiк у XIX ст., беларускiя паны аддавалi сыноў на "дзядзькаванне" (выхаванне) у сялянскiя сем'i. 2 Какалуша, iрга. 3 Пачынак - хата ў нечапаным лесе.
|
|
III
У Кагутовай хаце вячэралi. Позна вярнулiся з поля, i таму даводзiлася есцi пры святле. На стале трапятаў агеньчык каганца. Каля печкi, дзе корпалася Марыля, гарэла над начовачкамi зацiснутая ў лучнiк лучына. Ад яе Марылiн твар, яшчэ не стары, але зрэзаны глыбокiмi ценямi, здавалася, быў таямнiчы i нядобры. На покуцi, пад закураным Юрыем i маткай боскай, - толькi i засталiся ад iх адны вочы, - сядзеў дзед. Поруч з iм Мiхал Кагут, мажны, з лёгкай сiвiзной у залацiстых патлатых валасах. З асалодаю чэрпаў путру, нёс яе да рота над праснаком. Згаладаўся чалавек. Па левую руку ад яго спяшаўся есцi старэйшы семнаццацiгадовы сын Стафан. Гэты паспеў яшчэ да вячэры прыбрацца, надзягцярыць бацькавы боты i нават новую чырвоную жычку прыладзiць да каўняра сарочкi. Хлопца час быў жанiць. Мiхал глядзеў на яго з усмешкай, але маўчаў. А дзед, вядома ж, не мог стрымацца: - Чорта зводнага сабе шукаеш? Стафан маўчаў. - Спяшайся, брат, - не сунiмаўся стары, - там цябе Марта каля Антонавага ўзвозу чакае. Круг нагамi вытаптала. Уздыхнуў, паклаў лыжку (еў па-старэчаму мала). - Чаго вы, дзядуля, - буркнуў Стафан. - Хiба я што? - А я хiба што? Я нiчога. Я ж i кажу: дзеўка... як вось наша лава. Хоць садзiся, хоць скачы, хоць цэглу накладай... Векаўшчына!.. А потым, ранiцай на касьбе, як толькi бацька адвернецца, дык ты галаву ў кусты i драмаць. На нагах. Як конь. - Ну вас, - сказаў Стафан, паклаў лыжку i ўстаў. - Пайдзi, пайдзi, - сказаў другi Мiхалаў хлопец, пятнаццацiгадовы Кандрат. - Запозна твая Марта марцуе. Стафан толькi носам чмыхнуў. Пайшоў. - Цяпер да ранiцы не чакай, - сказаў бацька. - А ты, Кандрат, не чапiся да яго. Сам яшчэ горшы. А ён хлопец цiхi. - Чаму гэта я горшы буду? - усмiхнуўся Кандрат. - Па носе вiдаць. Кандрат i Андрэй былi блiзнюкi. I калi ўжо ўсе Кагуты былi падобныя, дык гэтых, пэўна, i сама мацi блытала. Так яно ў дзяцiнстве i здаралася. Дурэў Кандрат, а кухталёў давалі Андрэю, i наадварот. Толькi потым, у восем год, з'явiлася ў Кандрата прыкмета, паўкруглы белы шрам на лобе: накiнула капытом жарабя. Але, акрамя вонкавага падабенства, нiчога ў блiзнюках не было агульнага. На Кандрату шкура гарэла. Бiцца дык бiцца, скакаць дык скакаць. З ранiцы да вечара ўсюды чулiся яго смех i жарты. А ў светла-сiнiх вачах iскрылася такая прыкметная, а таму бяспечная хiтрасць, што дзеўкi нават цяпер, у пятнаццаць год, заглядалiся на яго. Заглядалiся i на Андрэя, хоць той быў зусiм iншы. Той самы, здаецца, твар, i ўсё ж не той. Вочы нават цямнейшага колеру, чым у Кандрата, пэўна таму, што веi заўсёды сцiпла апушчаны. Рот нясмела ўсмiхаецца. Галава схiлена трошкi ўбок, як кветка ў весняга "сну". Слова часцей за ўсё абцугамi не выцягнеш. Але затое з першага разу запомнiць і праспявае пачутую на кiрмашы цi недзе ў млыне песню. I праспявае так, што ўспомнiць маладосць самая старая баба. Марыля паставiла якраз на стол гушчу налiваную - пшанiчную кашу з малаком, калi ў хату зайшоў Павал. - Як там Алесь? - спытаў дзед. - Падняўся ўжо ад грушы на сцежку. Iдзе сюды, - змрочна сказаў Павал. - Да заўтра пачакаць з песняй не маглi. Пакрыўдзiлi хлопца. - Ну i дурань, - сказаў дзед. - Бо, можа, сённяшнi вечар цябе ад крыўды ўратуе праз пяць год. Ты не забывай, ён твой будучы гаспадар. Пан. - Не будзе ён панам, - упарта сказаў Павал. - Я ведаю. - А дурныя ж усе, - азвалася ад печы Марыля. - Сядай во лепей, Павал. - Я не сяду, - сказаў Павал. - Я Алеся буду чакаць. - Пачакай! - сказала мацi, выглядаючы ў акно. - Унь ён iдзе ўжо, твой Алесь. Усе замаўчалi. Алесь зайшоў у хату вонкава спакойны. I адразу Андрэй выцiснуў з сябе: - Мы ўжо... думалі... Глянуў на Алеся, затым пасунуўся, даў месца памiж сабою i Паўлам. Падаў яму праснак. Алесь сеў. Андрэй падсунуў яму лыжку i ўсмiхнуўся. У Андрэя, наогул, шмат было жаноцкага. Вiнаватая ўсмешка, вялiзныя васiльковыя вочы, нясмеласць рухаў. Марыля заўсёды казала: "Дзяўчынка была б, ды певень закукарэкаў, як мелася раджаць". - Еш, - сказаў Андрэй, бы праспяваў. I Алесь узяуся за ежу. Згаладаўся ён вельмi. Але няёмкасць усе ж панавала ў хаце, i развеяў яе, як заўсёды, Кандрат. Курта села ля яго, дагодлiва стала глядзець у вочы. Нават вiскнула - цi ад болю, цi, можа, папрасiла. - Iдзi, iдзi, - сказаў Кандрат паважна. - Бог падасць. - Нашто ты яе? - сказаў Андрэй i кiнуў сабаку кавалак праснака. - Паскупiўся, - сказаў Кандрат. - Усе вы, спевакi, такiя. Што поп, што ты. Памачаў свой кавалак ў малако i даў сучцы. Тая стала есцi, прыцiсну ў шы вушы на круглай, як гарбуз, галаве. - Сёння смехата была, - сказаў Кандрат. - Звончыкаву хату вада ўсе яшчэ трымае. Дык яны човен прымайстравалi. Нават у хмызы на iм ездзяць. Я з ворыва каня павёў паiць. Аж гляджу, Звончыкава старая выходзiць з хаты проста ў човен i пачынае пхацца да хмызоў. А вецер сустрэчны, моцны. Гаравала яна, гаравала. Потым гляджу, пастаяла хвiлiну ў чоўне i пачала пхацца назад, у хату. - Iдзi ты, - адмахнулася, смеючыся, Марыля. - Брэшаш ты ўсё. Алесь таксама смяяўся, але сядзець вось так апошнi раз за iхняй вячэрай было цяжка. Апошнi раз каганец, апошняя лучына, апошняя добрая ўсмешка на аблiччы Марылi. - Мацуйцеся, - сказала Марыля, ставячы яму i Паўлюку мiску кулагi. - Сёння на начлег паедзеце. I таму, што гэта быў апошнi начлег, Алесь пракаутну ў цяжкi камяк. Кандрат вырашыў ратаваць становiшча i сказаў першае, што прыйшло ў галаву: - Кулага гэтая... Колерам як мядзведзь н... I адразу аб ягоны лоб гучна лузнула дзедава лыжка. - Прыемнага апетыту, - сказаў Кандрат, пацiраючы лоб. Тут засмяяўся нават дзед. I ўсе засмяялiся. А ўжо Алесь галасней за ўсiх. I адразу ж з яго вачэй пырснулi слёзы. Выцiраючы iх, ён сказаў глуха: - Няўжо вы хочаце мяне аддаць, бацька Мiхал? Або, можа, вам сапраўды цяжка, а пакормнае i дзядзькавое, пакуль не аддасцё мяне, не належыцца? Мiхал устаў i паклаў руку яму на галаву. - Гары яно гарам i дзядзькавое тое i пакормнае, - i, махнуушы рукой, пайшоў да дзвярэй. Алесь звярнуўся да адзiнага, хто яшчэ заставаўся, да дзеда: - Я не хачу туды. - Ну i што? - жорстка сказаў дзед. - Мужыком будзеш? Не, брат, ад гэтага нам карысцi мала. Ды i табе. Ты лепей добры да ўсiх будзь, хлопчык. Марыля падышла да Алеся: - Ну пакiнь... Што ўжо... Бацькi ўсе ж яны... А ты да нас прыязджаць будзеш... Будзеце з Паўлючком рыбу лавiць... - Пакiньце, - сказаў раптам негаваркi Андрэй. - Яму ад вашых слоў яшчэ горш плакаць хочацца. Хай ён лепей з Паўлам на начлег едзе. Павярнуў Алеся да сябе i зiрнуў на яго: - А хочаш, i я з вамi паеду? - На чым гэта ты паедзеш? - спытаў дзед. - На кiйку верхам? - Не, - сказаў Андрэй. - Я каня ў Кахноў вазьму. Iм яшчэ лягчэй. Не трэба Петрусю ехаць. - Вядома, няхай возьме, - з палёгкаю, заўсёдным сваiм грубаватым голасам сказаў Кандрат. - Бадай што, i я паеду. Усё адно ж i кабылку Кахнову браць давядзецца. - Добра, - сказаў Алесь, уздыхнуўшы. - Паедзем тады ўжо. Ён зразумеў нарэшце, што ўсё гэта марна, што нiчога не зробiш, i заўтра яму давядзецца пакiнуць гэтую хату. ...Яны выехалi з двара, калi дзед залез ужо на печ, а Мiхал пайшоў спаць у адрыну. Адна Марыля цёмным высокiм ценем стаяла ля варот, быццам праводзячы хлопцаў бог ведае ў якую дарогу. Наперадзе ехаў на мышастым Кахновым канi Андрэй. Ехаў, высока закiнуўшы галаву. За iм на цiсавай Кахновай кабылцы, неяк бокам, па-залiхвацку, ехаў Кандрат. Кабылка няспешна трухала i часам, быццам адчуваючы вiльготны водар далёкiх паплавоў, шумна пырхала мяккiмi ноздрамi. За старэйшымi братамi ехалi побач, нага да нагi, Павал i Алесь. Павал на сплова-стракатым жарэбчыку, Алесь на спакойнай белай кабыле. Конскiя капыты з мяккiм плясканнем паглыблялiся ў цёплы пыл вулiцы. Вёска ўжо засыпала. Рэдка-рэдка ў якiм акне свяцiў, як памiраў, ружовы агеньчык. У схаладнелым паветры гучна разлягаўся недзе далёка сабачы брэх. З дубовых шатаў на могiлках гучаў часам неўразумелы крык дрэўнага жабяняцi-квакшы. Больш нiчога. Хлопцы ехалi, падмасцiўшы пад сябе кажухi i сярмягi. У празрыста-сiнiм небе гарэла на захадзе Вечарнiца. Пералiвалася, як сцюдзёная кропля. I Алесь шырока расплюшчанымi вачыма глядзеў на ўсё гэта, быццам з заўтрашняй ранiцы яму выпадала жыць зусiм пад iншым небам, без гэтай Вечарнiцы, без гэтых скупых паўночных сузор'яў, без самотных Стажараў, якiя цесна сышлiся, каб пагаманiць аб справах нябесных i зямных. Цёмныя стрэхi вёскi засталiся за iмi. Конскiя капыты зачвякалi: табунок пераязджаў цераз вiльготны лугавы клiн каля затокi. Потым дыхнуў халаднаваты павеў з Дняпра i пачалi наблiжацца круглыя, як стагi, хмызы. Табун спусцiўся з адхону, i конi па калена зайшлi ў ваду, а яна закалыхалася, расплылася кругамі ад iхнiх ног, зрабiла зоркi дрыготкiмi i вельмi вялiкiмi. Цiсавая кабылка зайшла ў ваду глыбей за ўсiх i працягнула мяккую храпу да вячэрняй зоркi ў вадзе. Зорка замiтусiлася ў трывозе. - Зараз праглыне, - шэптам сказаў Алесю Андрэй, i Алесь усмiхнуўся ўдзячна. Андрэй разумеў яго. Конi пiлi доўга, усмак, часам адрываючыся ад вады. Чуйна слухалi вецер з зарэчных паплавоў, адпачывалi, а потым зноў прагна прыпадалi да зорак, да кругоў, якiя бясконца беглi ў змрок. - Досыць вам, воўчае мяса, - буркнуў нарэшце Кандрат. Падымалiся на адхон, i чуваць было, як булькоча ў пакруглелых конскiх жыватах вада. ...На лузе Алесь з Паўлам спуталi коней. Старэйшыя хлопцы нацягалi сушняку. Зыркае полымя рвалася ўжо кудысьцi ў ноч. Яны сядзелi на шырокай касе, што ўдавалася ў Дняпро. На ёй былi там-сям раскiданы дубы з рэдкай яшчэ лiстотай. Толькi вузкi перашыек памiж касой i высокiм мацерыковым берагам быў сухi. Астатнюю частку поймы займаў мокры луг, якi цягнуўся вярсты за дзве. За iм былi, невыразныя цяпер у цемры, шаты парку, а над шатамi гарэў яшчэ, як амаль нябачная iскра, далёкi агеньчык. - У Раўбiчавым маёнтку нехта не спiць, - сказаў Павал. - I наша вогнiшча бачыць, - дадаў Алесь. - Напэўна бачыць, - сказаў Кандрат, - адсюль да Раўбiчавага дому вярсты тры якiх. Замаўчалi, гледзячы на агонь. Полымя шугала высока. Конi даўно разышлiся ад яго па касе. Толькi страляла часам у агнi вiльготная галiнка, ды ўтрапёна сакаталi жабы ў далёкай затоцы, ды на другiм беразе, у лугах, раз-пораз крычаў драч. Як палатно дзёр. Хлопцы ляжалi вакол агню на кажухах i свiтках, ляжалi нерухома, з шырокiмi ад задуменнасцi вачыма. Толькi Кандрат не мог супакоiцца. Ды i той клаў бульбу ў прысак асцярожна i амаль бязгучна. Маленькi, меншы за самую маленькую iскру, свяцiўся ў цемры далёкi-далёкi агеньчык. Бабухнула недзе: вiдаць, абвалiўся ў ваду бераг. - А памятаеш, Кандрат, як бацька нас упершыню на начлег узяў? - спытаў Андрэй. - Анягож. I собiла ж яму якраз у тую ноч. - А што такое? - спытаў Павал. - Ноч была, - цiха сказаў ён, - такая ж, як сёння, цёмная. I якраз на пачатку мая. Берагi ў такi час заўсёды бурацца. Мы, малыя, ляжалi на кажусе. I раптам бабухнула. Далёка, глуха, страшна. Зусiм не як бераг... I потым звон аднекуль здалёк. Узгоркi i дрэвы яго глытаюць, i таму звон рэдкi. Як на хаўтурах. Памаўчаў. - У тую ноч старэйшая дачка Раўбiчава нарадзiлася. Дык гэта Раўбiч з гарматы стрэлiў. Там, пэўна, весела было, а тут страшна. Надта ўжо цёмная ноч была. Маўчалi. Вадкая барва трапятала на тварах, i тварам было горача, а патылiцы ласкава сцiскаў начны халадок. - А цi праўду гэта кажуць, Андрэйка, што Раўбiч той - чараўнiк? - спытаў Кандрат. - Чаму гэта? - упершыню за ўвесь вечар спытаў Алесь. - Не ведаю, - сказаў Кандрат. - I я чуў, - упэўнена сказаў Павал. - Бо ён вунiятам быў. - Цю на цябе, - сказаў Кандрат. - Гэтак выходзiць, што i наша мацi чарадзейка. Яна ж таксама з вунiятаў была, аж пакуль iх ад вунii не адвялi. Сiлком адводзiлi. Каб гэта яшчэ поп убачыў, што яна дагэтуль смуткуючага1 ў каморы хавае, дык звону было б, як на сабачае вяселле. - Наша мацi - iншае, - сказаў Андрэй. - Ну забаранiлi малiцца як хочацца, дык яна i кiнула. - А Раўбiч, кажуць, сапраўды чараўнiк. Бо нi з чым не змiрыўся, як унiю знiшчылi, i, кажуць, у першую ж ноч прадаў д'яблу душу, абы толькi не па-iхняму выйшла... - Хто гэта бачыў? - вальнадумна спытаў Алесь. - Я-то не бачыў, - уздыхнуў Андрэй. - Магчыма, i брэшуць... Але нешта ўсё ж ёсць. Начамi ён, кажуць, не спiць. I агнёў ужо нiдзе няма, а iскра ўсё свецiць. Аднойчы наш Кастусь Боўда праходзiў апоўначы паўз ягоныя клецi, дык так, казаў, серай з подпалу цягне! I потым, ноччу раптам у яго людзi. Толькi поначы. Невядома як з'яўляюцца, невядома, куды знiкаюць. Дый цi людзi яшчэ? - А можа, яны там фальшывыя грошы робяць? - засмяяўся Кандрат. - Не, - памаўчаўшы, упэўнена сказаў Андрэй. - Нешта там усё ж няладна. Во i зараз, глядзi, агонь. Усе мiмаволi павярнулiся i доўга глядзелi ў змрок, на далёкую iскрачку, амаль нябачную адсюль i такую кволую, што нават камар мог загасiць яе. Агонь трохi сцiшыўся, стаў нiжэйшы, цемра з-за купiн усё часцей лiзала цёмнымi языкамі пляму святла ля вогнiшча, а гэты далёкi агонь, вельмi самотны ў цемры, усё гарэў i гарэў. Кандрат падкiнуў у цяпло сушняку. Сядзеў нерухома. Усе астатнiя таксама як анямелi. Алесь глядзеў на iх i адчуваў, што любiць iх, што няма для яго цяпер на зямлi даражэйшых твараў, чым грубавата-суровы твар Паўлюка, чым мяккае і пяшчотнае аблiчча Андрэя, чым твар Кандрата, на якiм цяпер блукала хiтраватая ўсмешка, быццам ён успамiнаў нешта вясёлае. - З чараўнiкамi гэтымi, наогул, бяда, - сказаў Андрэй. - Ведаеце хутар Памярэч? - Ведаю, - сказаў Павал. - Ля Недабылiхi. Нiчога там няма. Толькi некалькi камянёў на балоце ды здзiчэлыя слiвы... А што? - Там усе людзi ў чорны год паўмiралi. Ды iм нiчога, усе хрышчоныя. А вось у малодшай нявесткi толькi што дзiця нарадзiлася. Так i не паспелi ахрысцiць. - Чым жа яно вiннае? - сурова спытаў Павал. - Не ведаю, - сказаў Андрэй. - Вiдаць, i сам бог разумее, што тут нешта не да ладу i справядлiвасцi тут няма, прымушаць бязвiннага пакутаваць. Таму такая душа i лётае над блiжэйшым раздарожжам i плача, просiць прахожага, каб ахрысцiў. - Што ж ён, спаймае яе, у царкву панясе? - усмiхнуўся Павал. · - Нашто, - сказаў Андрэй. - Проста роўна ў поўнач, калi iдзеш раздарожжам i яна пачне над тваёю галавою лётаць, - назавi першае лепшае iмя, мужчынскае цi жаночае. - А адкуль гэта ведаць? - спытаў Павал. - А тут ужо ўгадаць трэба. Бо як не ўгадаеш - так душа i будзе лётаць. Сем год будзе лётаць, а потым заплача i паляцiць у пекла з вечнаю крыўдаю на людзей. Алесь пасунуўся блiжэй да агню. Сказаў: - Чаго ж тады нiхто не пайшоў на Недабылiху? Гэта ўжо свiнства, не памагчы. - Анiхто не ведаў, - сказаў Андрэй. - Дарогай ля Недабылiхi ўначы пайсцi, гэта трэба каменнае сэрца мець. I вось зусiм ужо нядаўна Пятрок Кахно затрымаўся ў дзяўчыны i iдзе недабылiцкiм раздарожжам акурат у поўнач. Толькi стаў на скрыжваннi - як заплача нешта над шлавою. Ды так заплакала - адразу зразумець можна, апошнiя днi лётае душа. I нiзка лётае, аж шолах крылаў чуваць. Пятрок спалохаўся, але перахрысцiўся ды i кажа: "Васiль! Васiль будзе тваё iмя". Так i сказаў? - з павагаю запытаў Кандрат. - Ну, я цяперака з Петруся нiколi жартаваць не буду. - Так i сказаў. Як заплача тут душа, ды яшчэ больш жаласна, як паляцiць кудысць. Не ўгадаў Пятрок сказаць iмя. I так яна жаласна крычала, што Пятрок прыпусцiўся дахаты. Прыбег i ўсё дзеду расказаў. Дзед Кахно не спалохаўся, а ўзяў i ноччу пайшоў на раздарожжа, каб якраз у поўнач патрапiць. I апынуўся на скрыжаваннi якраз тады, калi на Раўбiчавай званiцы звон пачаў бiць дванаццаць. - Што ж гэта ён так спяшаўся? - спытаў Алесь. - А ён зразумеў, што гэта душа павiнна лётаць апошнюю ноч. Iначай чаго б ёй ледзь не ў твар Петрусю кiдацца i так страшна галасiць... I вось ледзь ён пачуў удары - як застогне, як заскуголiць нешта над iм. Як хворае дзiця. Дзед нават павеў крылаў адчуў на твары. I тады дзед перахрысцiўся ды i кажа: "Нiна. Нiна будзе тваё iмя. А ты памянi жонку-нябожчыцу, Нiну. Скажы, што i я ўжо хутка..." Тут нехта застагнаў, быццам з палёгкаю. А потым душа ўздыхнула. I паляцела далей, i толькi далёка ўжо стала паўтараць: "Нi-iна, Нi-i-на". Панесла iмя да госпада. - Трэба будзе старому рыбы налавiць i прынесцi, - грубавата сказаў Павал. - Няхай душою пацешыцца. Ён стары, яму бруха напiхаць абы-чым нельга. - Добра зробiш, - сказаў Андрэй. - Толькi ты яму не напамiнай. Не любiць. Скажы, што цябе хутка ў падлеткi стрыгчы будуць i ты грахi павiнен акупляць. - Якiя гэта ў мяне перад iм грахi? - буркнуў Павал. Андрэй мякка ўсмiхнуўся: - А грушу ягоную хто латашыў? Усе засмяялiся. Ноч ляжала над вогнiшчам, над спакойным недалёкiм Дняпром. Мяккая цеплыня гэтай ночы зрабiла Андрэя гаваркiм, а хлопцаў маўклiвымi. I гэта было зразумела i добра, як шолах лазы, як песня жаб, што гулi ў пустыя бутэлькi па ўсiм абшары затокi. I таму нiкога не здзiвiла, калi ў свеце нарадзiлася пакуль што яшчэ цiхая песня. А ўжо човен вады повен, з чаўна вада свiшча. Ой, там хлопец дзеўку клiча, не голасам - свiшча. Магутны, мяккi, як гэта ноч, тэнар пачаў з нейкiх асаблiва патаемных, глыбокiх таноў. I, здавалася, нiчога прыгажэйшага за гэтую песню не раджала глухая ноч i цiхая плынь Дняпра. А голас лёгка пералiваўся, плакаў i малiў кагось: Няма вёслаў, вецер човен ад берага ўносiць. Выйдзi, ясачка, на бераг, кiнь любаму косу. Лiлася, лiлася песня, i гэта было падобна на дзiва. I радасна стала ўсiм, калi хлопец выйшаў на бераг i абое пайшлi дахаты, а дзяўчына сказала: Пi, матуля, тую ваду, што я нанасiла. Шануй, мацi, таго зяця, што я палюбiла. Голас замоўк, але ўсiм здавалася, што ўсё яшчэ адказваюць, адгукаюцца яму i паплавы з шолахам дубоў, i Дняпро, што пялёскаўся ля берага. А Андрэй, не даючы iм апамятацца, заспяваў зноў: Ад усходу да заходу Вятры павяваюць, А там голуб галубачку З слязамi шукае. А дзе ж тая галубачка, Што з намi лятала? Аддаў бы я свае жыцце, Каб мяне нахала. I зноў мякка сарваўся, заплакаў голас: Не я цябе, сэрца, суджу, Судзяць на нас людзi, Што з нашага каханейка Нiчога не будзе. Песня раптам абарвалася. Алесь убачыў насцярожаныя, утаропленыя ў змрок за вогнiшчам Андрэевы вочы. Хлопец павярнуўся i глянуў туды. Амаль за яго спiною, кронак у пяцёх ад вогнiшча, узвышаўся чалавек на вараным канi. Менавiта ўзвышаўся, бо конь быў ледзь не ў два разы вышэйшы за гэтых коней, якiх пасвiлi хлопцы. Так, ва ўсякiм разе, здавалася. Коннiк гэты ўзнiк, як здань, быццам сама цемра спарадзiла яго якраз на тым самым месцы, дзе ён стаяў цяпер. Магчыма, мяккая трава прыглушыла конскую ступу, магчыма, хлопцы, заслухаўшыся, проста не звярнулi ўвагi i палiчылi ступу варанога за тупат сваiх коней... Конь быў вараны. Пад iльснянай скурай пералiваўся кожны мускул. Цуглi адцягвалi маленькую галаву трохi ўбок, i дзiка бялеў у цемры бялок вока, падобны на аблупленае яйка. А коннiк сядзеў на канi, i дарожны плашч, таксама чорны, падаў з яго плячэй на крыж каня ледзь не па самую рэпiцу хваста. Доўгi чорны плашч. Як абвiслыя вялiзныя крылы. - Добра спяваеш, хлопчык, - сказаў чалавек, усмiхнуўшыся. Алесь бадай што перапалохана глядзеў на яго. Больш страшнага твару яму яшчэ нiколi не даводзiлася бачыць. Шырокi i загарэлы ледзь не да гарчычнага адцення, ён увесь быў папаласаваны i зрэзаны страшнымі шнарамi2, якiя толькi нейкiм дзiвам не закранулi носа i вачэй. Тоўстага гарбатага носа i бязлiтасных блакiтных вачэй пад чорнымi брывамi. Вусы былi таксама чорныя i доўгiя, але нават яны не маглi схаваць ганарыстых, напышлiва падцiснутых вуснаў. А вось чорныя кудлы на галаве нехта густа перавiў сiвым павуцiннем. Павуцiнне ляжала цэлымi жмутамi, чаргуючыся з чорнымi пасмамi, i падала на плечы коннiка, на каўнер карычневага паляўнiчага адзення, калiсьцi багатага, а цяпер пацёртага i там-сям нават запэцканага. Вышываныя саквы3 , якiя носяць аўчары, былi перакiнуты спераду цераз збялелую ад часу скуру сядла. З адной саквы, ля самай рукi, што сцiскала павады, тырчала дзяржальна пiсталета, вiдаць, вельмi дарагога, панскага. - Добра спяваеш, хлопчык, - паўтарыў чалавек. Алесь устаў. Ужо каму iншаму, а яму не выпадае цяпер хаваць вочы толькi таму, што другi сядзiць на панскiм канi. - Хто вы? - спытаў ён больш цiха. Чалавек не адказаў. Проста працягнуў руку i кончыкам нагайкi прыўзняў падбароддзе хлопца. - У зрэб'i, - сказаў ён. - Але гэта не тое. Памаўчаў i ўладна спытаў: - Чый? - Загорскi, - адказаў замест Алеся Андрэй, - Гм, - усмiхнуўся чалавек, - не вывеўся, значыць, яшчэ звычай. Што ж, Загорскiя, пазней трапiце да д'ябла ў лапы. I, жорстка ўсмiхнуўшыся, дадаў: - Не думаў, што ў некаторых хрыбцiна ёсць... Хлопцы маўчалi, цесна прыцiснуўшыся адзiн да аднаго. Маўчаў i чалавек. - Хто скажа, як праехаць на Раўбiчы? - сказаў ён нарэшце. - Разводдзi, дарогу там-сям залiло. Блытаў паплавамi. Дзецi вагалiся. - Ну? - сказаў чалавек. - I тады Алесь узняў руку. - Туды, - сказаў ён. - Проста туды, цераз паплавы. - Бачыце, iскра, - дадаў Андрэй, - дык гэта якраз акно ў Раўбiчавым доме. - Акно ў Раўбiчавым доме, - пакiваў галавою чалавек. - Важна. Што ж, буду кiравацца туды... А ты спявай, хлопчык. Спяваць добра... Спявай, пакуль даюць. Ён рушыў каня i пачаў агiнаць вогнiшча, але раптам спынiўся. I на твары яго Алесь пабачыў няўмелую i таму нават вартую жалю ўсмешку. - Гэй, - няголасна сказаў ён, - гэта вам. I, дастаўшы з сакваў, кiнуў да ног Алеся... змяю. Змяя варухнулася пару разоў i замерла. Алесь не адскочыў. Яму ўпершыню вось так падымалi нагайкай галаву. З хвiлiну ён i коннiк глядзелi адзiн аднаму ў вочы. Потым чорны адвярнуўся i шэнкелямi крануў каня з месца. Праз якую хвiлiну i каня i коннiка паглынула цемра. Быццам iх нiколi i не было. Быццам змрок нарадзiў iх i змрок адразу ж забраў. Дзецi яшчэ нейкую хвiлiну стаялi аслупянелыя i глядзелi ў цемрыва. Потым Алесь нагнуўся. - Укусiць, - з жахам сказаў Павёлка. - Не бяры яе. Алесь адмахнуўся i падняў змяю, трымаючы каля галавы. Падышоў да вогнiшча. I толькi тут Кандрат здзiўлена цмокнуў языком. Змяя была вырабам. З тых вырабаў, што майструюць людзi, якiм вельмi доўга i люта няма чаго рабiць. З доўгай цэльнай палкi, рассечаная амаль наскрозь глыбокiмi выразамi - праз кожную чвэрць дзюйма - i ўмацаваная па баках, спiне i жываце жыламi на ўсю даўжыню, яна нават пафарбаваная была. Спiна i бакi стракатыя, жывот жоўты. Сям-там бакi i разяўленая пачала былi крануты густым кармiнам. Хлопец варухнуў рукою, i змяя начала выгiнацца, зусiм як жывая. Падабенства было такое поўнае, што Павал грэблiва сыкнуў. - Дай, - кiнуў Алесю Андрэй. Яны зноў паселi вакол вогнiшча i пачалi разглядаць пачвару. - Нават джала ёсць, - сказаў Кандрат. - I вочы. Во, поскудзь! Андрэй круцiў змяю ў руках. Потым плюнуў i кiнуў яе ў агонь. Жылы, вiдаць, сталi карабацiцца, бо змяя зноў пачала выкручвацца i вiцца, на гэты раз сама. Драпежна ўздымала галаву i ледзь не ставала на хвост. - Нашто ты яе? - спытаў Кандрат. - Можна было б суседскiх дзевак пужаць. - Ды яе ў рукi ўзяць гiдка, - азваўся Павал. - I гэта, - уголас падумаў Андрэй. - Ды яшчэ i невядома, што за чалавек. Чорны ўвесь. А конь злы, як д'ябал. Змяя ўсё яшчэ выгiналася, ахопленая агнём. - Не, хлопцы, - пераканана сказаў Андрэй. - З Раўбiчам нешта не тое. Можа, гэты якраз па яго душу ехаў. Нездарма на ягоны агонь кiраваўся... Тут ужо добрага не чакай, калi па начах такiя шныраць вакол па балоце i з акон вачэй не зводзяць... Прыедзе вось такi - уночы, - абдыме гаспадара, i знiкнуць абодва... Вы глядзiце, не кажыце пра гэта нiкому, а то поп эпiцiм'ямi замучыць. Кандрат сеў на кукiшкi i пачаў разграбаць жар, а потым прысак. - Гатова, - сказаў ён, выкочваючы на траву адну бульбiну за другой. - I плюньце вы, хлопчыкi, на гэтыя пабрахенькi. Страшна будзе да ветру ў хмызы схадзiць. Ешце во лепей. I першы абскроб бульбiну аж да ружовай лушпайкi, разламаў, - пара так i павалiла з сопкага разлому, - i, ашчадна пасалiўшы, пачаў есцi. Елi бульбу з тонкiмi скрылёчкамi сала. Бульба была смачная, i таму ва ўсiх аж за вушамi трашчала, так намiналi. Павал дык той, наогул, не трацiў часу, каб аскрабаць, i таму увесь рот у яго быў чорны, як у злога сабакi. - А ты не кажы, - сказаў нарэшце Андрэй. - Пабрахенькi-пабрахенькi, а такiя вось, як гэты, балотныя паны ча-аста па начах лётаюць. Гаўрыла з Драгавiчаў манiў, думаеш? - А я i не чуў нiчога, што ён там баяў, - сказаў Кандрат. - Дык ты скажы, Андрэйка, -· папрасiў Павал. Андрэй кашлянуў, збiраючыся з думкамi. - Гаўрыла гэты з панскага дазволу палюе. Калi там старому Загорскаму-Вежы качкi спатрэ6iцца цi яшчэ што, дык Гаўрылу кажуць. I вось пайшоў ён раз у пушчу i заблудзiў. Бачыць, што да ранiцы ўсё адно дарогi не знойдзе, i вырашыў начаваць. А багна вакол, дык ён выбраў сухое месца, расклаў на iм цяпло i сядзiць, грэецца. Пачаў быў ужо драмаць. Аж тут бяжыць з цемры нейкi ягамосць, худы, вёрткi i тварам цемнаваты. "Як ты, мужык, смееш на панскiм шляху вогнiшча палiць?! Тут паны хутка будуць ехаць!" "Паночак, - узмалiўся Гаўрыла, - якая тут табе дарога, калi адно багнiшча ўсюдых. Жыватом хутчэй наложыш, чым канем праедзеш". Той i слухаць не стаў, параскiдаў у багну галавешкi, аж тьrя засычэлi толькi, а сам пабег далей. Гаўрыла стаiць i чакае. Во, думае, напасць. Вiсус нейкi, басурман, жартаваць надумаў з хрысцiянскай душы. А потым чуе: тупочуць капыты, вiшчаць колы. Кацiць карэта шасцерыком, вакол яе конныя. А зверху на карэце паля прывязана. Крык, рогат, конi ржуць. А паны, - i у карэце, i на конях, - усе чорныя, акурат як тэты, са змяёю. Твары цёмныя, валасы чорныя, вопратка чорная з золатам. I карэта чорная. "Набок, мужык!" - крычаць. Тут Гаўрыла i зразумеў: балотныя паны. Кацяць па дрыгве, як па сухiм. Гарэзнiкi! I так цэлымi начамi ганяць будуць. Але Гаўрылу губляць няма чаго: яшчэ, можа, i ўдзень з дрыгвы не выйдзеш. Дык ён пачаў прасiць: "Мае вы паночкi, мае галубочкi, пакажыце дарогу, як мне выйсцi. Заблукаў". Тыя рагочуць: "Чапляйся ззаду за карэту". Гаўрыла падчапiўся - як памчалiся яны. Памчалi, як куля. Грукат, дрэвы паабапал валяцца, рогат. Блiзка-далёка-вузка-шырока i вышэй, вышэй. Дух заняло. Зоры вось-вось нiжэй колаў будуць. I тут якраз над галавою галiна высокага дрэва. Ён - цуп за яе! Карэта з-пад ног iрванула i памчалася далей. Толькi хурман зарагатаў i крыкнуў: "Ну, маеш шчасце!" - ды канцом доўгай пугi - мiж вушэй. Гаўрыла заверашчаў, але галiны не адпусцiў. Трымаецца, крычыць гвалту. А далей агледзеўся - аж гэта ён у сваiм двары, вiсiць на перакладзiне, на сваiх варотах. Жонка з хаты выходзiць. Якраз першыя пеўнi. I жонка яму кажа: "Звечара, - кажа, - прапаў, халера. Чаго ты туды палез, чаго ты гарлаеш, чаго лопаiссi, п'янюга?" Кандрат пакiваў галавою i адразу заўсмiхаўся, таксама ўспомнiў: - З Гаўрылавым шваграм яшчэ лепей было. Той дачуўся ад кагось, што калi не есцi цэлы дзень у апошнiя дзяды перад каляднымi запускамі i потым аднаму легчы ў хаце i не гаварыць, не смяяцца, дык можна ўбачыць "дзядоў". Так i зрабiў. А вечар цёмны, лiстападаўскi. Во ён ляжыць i бачыць, - лезуць праз вяршок для дыму... Спачатку бацька ягоны, нябожчык, лезе, потым дзед, потым прадзед. Пэўна, усiх, аж да самога Адама, пабачыў бы. Аж за прадзедам лезе дзядзька. Святога жыцця быў чалавек, службы нiводнай не прапусцiў. Вечна яго жыццём малому вочы калолi, як, бывала, забярэцца ў чужы гарох цi рошчыны цiшком возьме i наесца. Лезе дзядзька i лезе, амаль увесь ужо прасунуўся, аж тут яго нешта затрымала: як нi тузаецца- не пралазiць, i ўсё. Аж гэта ў яго да пояса барана прывязана. Украў у зямным жыццi i нават на споведзi не пакаяўся. Тут Данiлаў швагер прыпомнiў усе мукi, што праз дзядзькаву святасць нацярпеўся, ды як зарагоча. Ну i ўсё. Вылецелi яны ўсе ў вяршок i знiклi. Паклаў у вогнiшча вялiкую сухастоiну. - Кладзiцеся ўсе, хлопцы. Досыць. ...Усе паклалiся. Алесь толькi як ляжаў, так i застаўся. Андрэй паклаў кажух побач з iм, укруцiўся, цiха гукнуў. - Спiць? - спытаў Кандрат. - Спiць, - шапнуў Андрэй. - А ты заўважыў, што ў Раўбiча агонь пагас? "I не сплю зусiм", - хацеў быў сказаць Алесь, але адразу правалiўся ў такi глыбокi сон, што не паспеў нават варухнуць вуснамi. Дзецi спалi. Сухастоiна павольна дагарала, рассыпаючы жар. Туман узняўся з лагчыны i падступiў блiжэй, быццам хацеў паслухаць сонныя подыхi. Конi таксама ўжо танулi ў тумане, i толькi iхнiя галовы ды доўгiя шыi ўздымалiся над малочным туманным возерам. _______________ 1 Смуткуючы - статуэтка Хрыста ў паставе роздуму. 2 Шнар - шрам. 3 Саквы - перамётныя сумы.
|
|
IV
Палявая дарога нырала Сћ лагчыны, СѓР·Р±iралася РЅР° пагоркi i Р·РЅРѕСћ Р·РІiРІiста падала СћРЅiР·. I так было без канца, Р° вакол ляжала густа-зялёная, без анiводнай праплешыны СЂСѓРЅСЊ, такая маладая i вясёлая РЅР° ўзгорках i бяздонная Сћ лагчынах, такая прагрэтая РЅР° сонцы i сцюдзёна-шызая Сћ ценю, што аж РґСѓС… займала. Вельмi-вельмi СЂСЌРґРєР° траплялiСЃСЏ пасярод бясконцага зялёнага РєiР»iРјР° РІСЏР»iзныя, СЏРє РґСѓР±С‹, РґР·iчкi, РґС‹ там-СЃСЏРј, РґР·Рµ Сћ СЏСЂС‹ выбiвалася крынiчка, СЃС…iлялася над ёй срэбная РІСЏСЂР±Р°. I Р·РЅРѕСћ СЂСѓРЅСЊ, адна толькi СЂСѓРЅСЊ. Рђ над СЂСѓРЅРЅСЋ, прывязаныя нябачнымi РЅiцямi, трапечуць жаўрукi. Рђ РЅР° Р·СЏРјР»i, РЅР° СћСЃiРј СЏРµ густа-зялёным абшары, толькi адна рухомая РєСЂРѕРїРєР°: едзе дарогаю рысорны англiР№СЃРєi кабрыялет, Р° Сћ iРј хлопчык адзiнаццацi РіРѕРґ i трыццацiгадовы мужчына. Хлопчык Сѓ белым палатне, СЏРє мужык. Мужчына Сћ чашунчовай тройцы, чаравiках i шыракаполым саламяным брылi... - Можа, вам брыль аддаць, панiС‡? - голас Сѓ мужчыны легкаважны, Р· выразным польскiРј акцэнтам. - Галоўку напячэ. - РќРµ трэба, пане Выбiцкi. - РўРѕ добжэ, глядзiце. Нех тылько панi потым РЅРµ лае Выбiцкага, калi Сћ РґР·iцяцi забалiць галоўка. - РЇ каровы РЅР° сонцы пасвiСћ. РўРѕ СЏРЅС‹ часам загiзуюць i бягуць СЏРє шалёныя, Р° самому РЅiчога. Пан Выбiцкi глядзiць РЅР° хлапчука, i РЅР° СЏРіРѕ маладым, РЅР°iўным твары Р·'яўляецца пакутнiцкi выраз: РґР·iця пасвiла каровы, - Езус Марыя! РЇРјСѓ хочацца зрабiць хлопцу нешта прыемнае, i ён лезе пальцамі Сћ Рєiшэнь камiзэлькi. - РќР° цукерэк. - Нашто? - СЃСѓСЂ'ёзна кажа мужычок. - РЇРЅС‹ грошай каштуюць. Завязiце лепш СЃРІР°iРј дзецям. - Але Р¶ Сѓ РјСЏРЅРµ РЅСЏРјР° дзяцей, - непаразумела кажа Выбiцкi. - Р—СѓСЃiРј РЅСЏРјР°. Бяры. - РќСѓ, тады ўжо давайце. Пан Выбiцкi СЃР° скрухаю Рєiвае галавою. "Мужычок, Р·СѓСЃiРј мужычок. I гэта сын загоршчынскага РєРЅСЏР·СЏ. Спадкаемца амаль дваццацi дзевяцi тысяч сем'СЏСћ, калi прыйдзе час. Дурны звычай!" Выбiцкаму РґР° слёз шкада хлапчука. Так СЏРЅС‹ едуць i едуць. Рђ вакол СЂСѓРЅСЊ, СЂСѓРЅСЊ i СЂСѓРЅСЊ. ...Пан Адам Выбiцкi яшчэ шэсць РіРѕРґ назад ледзь РЅРµ памiраў Р· голаду разам Р· бацькамi. Быў ён Р· чыншавай шляхты, жыў, СЏРє большасць такiС…, земляробствам. Але стаў РЅР° гаспадарку Сћ няшчасны час. ...Нават РіРѕРґ СЏРіРѕ нараджэння быў годам чорнага недароду. Рђ потым пайшло i пайшло. Чатыры галодныя гады, Р· дваццатага РїР° дваццаць чацвёрты. Год адпачынку. Рђ потым пяць РіРѕРґ страшнай пошасцi РЅР° С…СѓРґРѕР±Сѓ, калi РїР° СћСЃiРј Прыдняпроўi ледзь засталася дзесятая частка коней i iншай С…СѓРґРѕР±С‹. Каб РЅРµ кончыцца наглай смерцю, давялося прадаць восем дзесяцiРЅ Р·СЏРјР»i Р· дзесяцi. Ды i апошнюю РЅСЏРјР° чым было абнасенiць, i СЏРЅР° зарастала Ріiрсаю, i асотам, i, ад РІСЏР»iкай Рєiслаты, хвашчом. РЈ дваццаць чатыры гады Адаму было ўжо так, што хоць Сѓ кавалкi iРґР·i. РўСѓС‚ СЏРіРѕ i падабраў Юры Загорскi. Аканомам хлопца прызначаць было рана, i таму пан зрабiСћ СЏРіРѕ чымсьцi накшталт фактара i перакупшчыка, Р· пенсiСЏР№ трыццаць рублёў месячных РґС‹ яшчэ Р· панскiРј жыллём, вопраткай i ежай. Р— таго часу Выбiцкi РЅРѕРі пад сабою ад радасцi РЅРµ адчуваў. Фактар Р· СЏРіРѕ быў нявопытны, але рухавы i, галоўнае, бездакорна сумленны, капейкi пад ногаць РЅРµ зацiСЃРЅРµ. I таму Загорскi прывык РґР° СЏРіРѕ i адпускаць РЅРµ хацеў. I РІРѕСЃСЊ зараз СЏРЅС‹ ехалi Сћ панскiРј кабрыялеце, белы, СЏРє апошнi мужык, шэравокi панiС‡ i Выбiцкi, гарбаносы i кашчавы, ушчэнт спалены сонцам, але СЃР° старанна дагледжанымi РІСѓСЃiкамi. Ехалi моўчкi, насцярожаныя адзiРЅ РґР° аднаго. - Што Р¶, С†i падабалася там панiчу? - спытаў нарэшце Выбiцкi. - Вельмi. - РўРѕ Р¶ бачыў СЏ, што тая хлопка так плакала, быццам роднага сына Р·Р° свет вязуць. - РЇРЅР° РЅРµ хлопка. РЇРЅР° Марыля, другая мацi РјРЅРµ. Пан Адам пакруцiСћ галавою. - Р—Р° што Р¶ гэта РІС‹ iС… так паважаеце, панiС‡? - Бо СЏРЅС‹ працуюць, СЏРє Адам i Ева, - завучана сказаў хлопец. - Аруць зямлю i прадуць лён. Выбiцкi ўздыхнуў: - Р-СЌС…, панiС‡. Прайшоў той час, калi РЅР° Р·СЏРјР»i былi толькi Адам i РРІР°. Прайшоў i РЅРµ вернецца. Цяпер над Адамам i Рвай цар, потым губернатар, потым ваш ойцец, Р° потым СЏ, паўпанак. РќР° вуснах СЏРіРѕ Р·'СЏРІiлася iранiчная ўсмешка. - Рђ СЏРЅС‹ Р· СѓСЃiС… нас пасмейваюцца, Р±Рѕ РЅiчога больш РЅРµ могуць зрабiць. РџСЂР° цара РЅРµ чуў, Р° губернатара, СЏРє СЏРЅС‹ кажуць, кулагай аблiР»i. РљРЅСЏР·СЊ, РїР° iС…РЅСЏРјСѓ прыслоўю, "лярва, хоць i Сћ барве". Рђ СЏ, наогул, "С†i пан сам пан, С†i пан Сѓ пана служыць?". "РќР° назе Р±РѕС‚ рыпiць, Р° Сћ гаршку трасца РєiРїiць". Так што РЅiРєРѕР»i вам, панiС‡, РЅРµ быць мужыком, Р° мужыку РЅРµ быць панам. I таму час вам забыць аб тым, што РІС‹ гулялi Р· хлопскiРјi дзецьмi Сћ цыркi1. Час вучыцца панаваць... РќiРєРѕР»i iРј, РЅР° жаль, РЅРµ быць вольнымі, СЏРє старапольская шляхта. Заўсёды над iРјi Р±СѓРґР·Рµ прыгон. Чалавек гэта такая халера што прыдумае... - Рђ белае жарабя? - спытаў Алесь i схаладнеў ад самага нутра, Р±Рѕ зразумеў, што ледзь РЅРµ ляпнуў Р»iшняе. - РЇРєРѕРµ белае жарабя? - спытаў пан Адам, уважна гледзячы РЅР° Алеся. - Камень СѓРЅСЊ Сѓ СЏСЂС‹, - няспрытна выкруцiСћСЃСЏ Алесь. - Ляжыць Сѓ траве, СЏРє белае жарабя. - Рђ-Р°, - сказаў абыякава Выбiцкi. - Дык гэта, панiС‡, хутчэй РЅР° белую авечку падобна... Вочы ягоныя амаль Р·СѓСЃiРј непрыкметна СЃРјСЏСЏР»iСЃСЏ. - Дык, значыць, вучылi вас там, панiС‡? - Вучылi. - РўРѕ i РґРѕР±СЂР°. Прынамсi, РЅРµ зблытаеце льну Р· пшанiцай. РђР±РѕРґРІР° Р·РЅРѕСћ маўчалi. Цёплы ветрык павяваў Сѓ твары, кабрыялет РјСЏРєРєР° пагойдвала. Пасля амаль бяссоннай ночы Алеся С…iР»iла Сћ СЃРѕРЅ, i ўрэшце ён задрамаў... ...РќРµ было ўжо РЅi СЂСѓРЅi, РЅi жаўранкаў над ёю, РЅi сонца. Была РЅРѕС‡, i туман, i РґРѕСћРіiСЏ РєРѕРЅСЃРєiСЏ шыi над белым возерам. РЇРє тады, Сѓ начлежнай няпэўнай дрымоце, ён падступаў траха РЅРµ РґР° РЅРѕРі, гэты туман, i Р· туману паступова вырасталі, выходзiР»i РЅР° ўзгорак, СЏРє РЅР° бераг, РґР·iўнай прыгажосцi белыя РєРѕРЅС–. Маўклiвыя белыя РєРѕРЅi, СЏРєiСЏ павольна перабiралi нагамi. РЃРЅ адзiРЅ ляжаў ля напалову згаслага РІРѕРіРЅiшча, Р° РєРѕРЅi стаялi вакол СЏРіРѕ i часта, пяшчотна СЃС…iлялi РґР° СЏРіРѕ галовы i дыхалi цёплым i харошым, Р° iС…РЅiСЏ вочы былi такiСЏ глыбокiСЏ i такiСЏ добрыя, СЏРєiСЏ бываюць толькi Сћ чалавечай мацi, калi СЏРЅР° глядзiць РЅР° РґР·iця... РљРѕРЅi стаялi i журботна, ласкава глядзелi РЅР° СЏРіРѕ, Р° памiР¶ iРјi стаяла яшчэ мокрае белае жарабя СЃР° смешным тоўстым хвастом... I гэта было такое незразумелае шчасце, што Алесь ледзь РЅРµ заплакаў. Рђ малочны туман збягаў Р· Р·СЏРјР»i, СЏРє вада, i ўсюдых былi белыя... белыя... белыя РєРѕРЅi... ...РЈ СЃРЅРµ ён адчуў, што нешта Р·РјСЏРЅiлася, што кабрыялет стаiць, i прачнуўся ад няяснай трывогi. Вакол Р·РЅРѕСћ былi СЂСѓРЅСЊ i жаўранкi. Рђ РїР° гэтай СЂСѓРЅi, здалёку, нехта ехаў РЅР° дарашаватым канi. - Чаго сталi? - спытаў Алесь. - Ды ён РІРѕСЃСЊ РіСѓРєРЅСѓСћ... - Рђ гэта што Р·Р° важны такi, што дарогi СЏРјСѓ РЅСЏРјР°? - Рђ гэта жандарскi паручнiРє Апалон Мусатаў... I чаго гэта Р· Сухадола СЏРіРѕ прынесла, РґС‹ яшчэ аднаго? РљРѕРЅРЅiРє павольна наблiжаўся РґР° СЂСѓРЅi. Баяўся, РІiдаць, кратовак i хамячыных РЅРѕСЂ. Часам амаль Р·-пад самых капытоў вырывалiСЃСЏ спуджаныя жаўранкi, РєРѕРЅСЊ стрыг вушамi, але, пакараючыся ўладнай руцэ, СЏРє РїР° струнцы, iшоў РґР° дарогi. Урэшце РєРѕРЅРЅiРє пад'ехаў РґР° самага кабрыялета. Алесь убачыў перш Р·Р° СћСЃС‘ РІСѓР·РєiСЏ, зеленаватыя, СЏРє Сѓ рысi, вочы пад пясочнымi брывамi, храшчаваты РЅРѕСЃ i маладыя, але ўжо шчэцiстыя РІСѓСЃС‹ i бакенбарды. Твар быў Р±С‹ амаль РіСЂСѓР±С‹, хаця i прыгожы, каб РЅРµ РІiшнёвыя РІСѓСЃРЅС‹ i Р·СѓСЃiРј СЋРЅС‹, празрыста-ружовы румянец тугiС… шчок. Гэты чалавек кепска загараў: твар быў таго самага колеру, што i трыкутнiРє грудзей пад расшпiленым каўняром блакiтнага РјСѓРЅРґР·iСЂР°. Але С†iкавей Р·Р° СћСЃС‘ былi СЂСѓРєi: учэпiстыя, вельмi характэрныя i прыхавана-нервовыя, СЃР° сплюшчанымi РЅР° канцах, СЏРє долата, пальцамi. РђРґРЅР° СЂСѓРєР° СЃС†iскала павады, другая гладзiла карак каня. Упоперак сядла ляжаў РґРѕСћРіi англiР№СЃРєi штуцэр; РґРІР° Рїiсталеты былi слаба засунутыя Сћ сядзельныя СЃСѓРјС‹. - Дзень РґРѕР±СЂС‹, Выбiцкi, - сказаў паручнiРє. - Дзень РґРѕР±СЂС‹, пане Мусатаў. Рысiныя вочы Мусатава абмацалi каня, кабрыялет, постаць Алеся. - РЈ вальтэр'янцы гуляеце? - спытаў паручнiРє. - Глядзiце, звыкне РІРѕСЃСЊ такi ездзiць, Р° потым паспрабуе i вас выпхнуць. - Гэта загоршчынскага пана сын, - быццам просячы прабачэння, сказаў Выбiцкi. - РЈ Азярышчы быў дзядзькаваны. РЈ вачах Мусатава Р·'СЏРІiлася iСЃРєСЂР° С†iкаўнасцi. - ПольскiСЏ штучкi, - сказаў ён. -Што РІС‹, пане Мусатаў. ЗагорскiСЏ Р· карэнных тутэйшых... Спрадвеку праваслаўныя. - Рђ самi Сћ каталiцкi лес глядзяць. - Пабойцеся Р±РѕРіР°! РЈ СЏРєi лес?! - Выбiцкi быў РІiдавочна пакрыўджаны i Р·Р° СЃСЏР±Рµ, i Р·Р° паноў. - Рђ чаму Р¶ гэта стары Загорскi-Вежа загадаў малодшага брата РІРѕСЃСЊ гэтага хлопца Сћ касцёле ахрысцiць? Скандал быў РЅР° СћСЃСЋ губерню. Выбiцкi апусцiСћ вочы. - РЇ чалавек маленькi. РќРµ РјРЅРµ ведаць намеры старога пана. Але Р¶ зразумейце i РІС‹: чалавек ён старасвецкi, Р· капрызамi. - Кацярынiнскага веку, - iранiчна дабавiСћ Мусатаў. - РЇРіРѕ РґР·iвацтвы РЅР° грошах стаяць, - сказаў Выбiцкi. - Пад кожным СЏРіРѕ капрызам - тысяча рублёў. Стане РЅР° ўвесь сухадольскi СЃСѓРґ. Так што РЅРµ нам Р° Р· вамi СЏРіРѕ СЃСѓРґР·iць. РќР° С…РІiР»iРЅСѓ замаўчалi. Р—РІiнелi над СЂСѓРЅРЅСЋ жаўрукi. - Чаго гэта РІС‹ без дарогi? - спытаў пан Адам. - Зараз нам дарогi непатрэбны... Рќiчога РЅРµ бачылi? - РќРµ, - устрывожыўся Выбiцкi. - Рђ што такое? Мусатаў прамаўчаў. Толькi ўчэпiстая СЂСѓРєР° паправiла штуцэр. - Чорны Р’РѕР№РЅР° Р·РЅРѕСћ Сѓ губернi, - сказаў ён пасля паўзы. Пан Адам падаўся наперад. - Уварваўся аднекуль, СЏРє шалёны РІРѕСћРє, - сказаў Мусатаў. - Спяшаецца рэзаць, пакуль пастухi РЅРµ агойталiСЃСЏ. Два гады РЅРµ было i раптам, СЏРє камень РЅР° галаву. - Рђ казалi, што РІС‹ СЏРіРѕ тады... падвалiР»i... РґРІР° гады таму. - РЇ каня ягонага падвалiСћ... РќР° гэты раз Р±СѓРґСѓ разумнейшы. РЇРіРѕ звалю, Р° РЅР° СЏРіРѕ канi ездзiць Р±СѓРґСѓ. I адкуль ён толькi коней такiС… Р±СЏСЂСЌ? Стрыжы, Р° РЅРµ РєРѕРЅi. - РќРµ ездзiР»i Р± РІС‹ цяпер адзiРЅ, пане паручнiРє. Гэты РЅРµ мажа. - I СЏ РЅРµ мажу, - сказаў Мусатаў. - ЕздзiСћ РІРѕСЃСЊ крынiцы Сћ ярах паглядзець. Рђ раптам недзе ля вады дрэмле... Чорта Р· РґРІР°. - Рђ дарэмна. Р— СЏСЂР° далёка РІiдаць. Рђ РЅР° аднаго i РЅРµ трэба РјРЅРѕРіР°. Стрэл - i СћСЃС‘. - РњРЅРѕРіР° памагло егерам, што СЏРЅС‹ РЅРµ адны былi? - Ды што ўрэшце здарылася? - Пазаўчора ранiцай абстраляў Р· пагорка РЅСЏРїРѕСћРЅС‹ СћР·РІРѕРґ егераў. РЈ той жа дзень, вечарам, затрымаў фельд'егера ад генерал-ад'ютанта. Пошту спалiСћ. Учора сустрэў РЅР° дарозе спраўнiРєР° Р· людзьмi i разрадзiСћ РїР° iС… стрэльбу. Удзень ледзь РЅРµ нарвалася РЅР° СЏРіРѕ земская палiцыя, але ражна дагналi. Толькi жарабцоў С…РІРѕСЃС‚ бачылi. Рђ ўначы РаўбiС‡ паведамiСћ: Р’РѕР№РЅР° праехаў праз вёску. - I СћСЃС‘ адзiРЅ? - спытаў Выбiцкi. - РЈСЃРµ адзiРЅ. Р— апошняга мяцяжу адзiРЅ. РќСѓ, бывай, Выбiцкi. I хвастануў карбачом каня. Пан Адам глядзеў СЏРјСѓ Сћ СЃРїiРЅСѓ. - Паехалi, панiС‡, - сказаў ён пасля паўзы. Кабрыялет пачаў спускацца Сћ лагчыну. ПаручнiРє Рјiльгнуў кропкай РЅР° далёкiРј пагорку i Р·РЅiРє... Пан Адам сядзеў натапыраны i неяк РґР·iСћРЅР° СћСЃРјiхаўся. - РаўбiС‡ СЏРјСѓ паведамiСћ, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ ён. - Чорнага Р’РѕР№РЅСѓ, бачыце, так лёгка злапаць... РќРµ ты, брат, першы. Ла-РІi-Р»i. - Рђ хто такi той Чорны Р’РѕР№РЅР°? Р’СѓСЃРЅС‹ Выбiцкага няўлоўна пацяплелi. - Люблю смелых, - сказаў ён. - Можа, таму, што сам РЅРµ такi. Рђ Р’РѕР№РЅР° смелы... I страшны. Ездзiць сабе РЅР° вараным i страляе. - Чаго СЏРјСѓ ездзiць? - Дваццаць РіРѕРґ ездзiць. РЈСЃiС… астатнiС… пабiР»i, пастралялi, РїР° цытадэлях Р·РіРЅР°iР»i. Рђ гэты ездзiць... Апошнi день. РђРЅi спаймаць СЏРіРѕ, анi РєСѓРїiць... РЇРє РґСѓС…... Каб РЅРµ спалi... Алесь зразумеў, што Выбiцкi больш РЅiчога РЅРµ скажа, i РЅРµ распытваў далей. Р—РЅРѕСћ Рјiльганула Р· левага Р±РѕРєСѓ срэбная стужка Дняпра, трохi больш вузкага Сћ гэтым месцы. Справа пайшлi лясы. Маладыя каля дарогi, СЏРЅС‹ ўзбягалi РЅР° ўзвышша, рабiР»iСЃСЏ СћСЃС‘ больш i больш старасвецкiРјi, пакуль РЅРµ пераходзiР»i - РЅР° верхавiРЅРµ грады - Сѓ перастойную адвечную пушчу. Дарога пайшла Р· грывы СћРЅiР·, Р±Р»iжэй РґР° Дняпра, i тут вачам адкрылася прытульная i даволi РІСЏР»iкая лагчына. РЈР·РіРѕСЂРєi абкружалi СЏРµ i прыцiскалi РґР° ракi. Лагчыну, РІiдаць, утварыла невялiчкая рэчка, якая Р·Р»iвалася Р· Дняпром тут, амаль пад нагамi коней. - Папараць, - сказаў Выбiцкi. - Р–СЌРєР° цёмна. Кабрыялет спускаўся РґР° рачулкi РїР° спадзiстым адхоне. Лазняк РїР° берагах разарваўся, паказаўшы драўляны масток. Р—Р° iРј сталi перад вачыма вясковыя хаты, значна больш дагледжаныя, чым Сѓ Азярышчы: амаль СѓСЃРµ Р· садкамi, амаль СѓСЃРµ крытыя новай саломай, Р° СЃСЏРј-там нават i гонтамi. - Загоршчына, - сказаў пан Адам. - Ваш маёрат, панiчу. Рђ над Загоршчынай, вышэй РїР° адхоне, слаўся пладовы РІСЏР»iР·РЅС‹ сад, абрываючыся ўверсе, СЏРє РїР° Р»iнейцы, цёмнай i раскошнай сцяной iрэгулярнага парку. РЈ парку бялела нешта, перакрэсленае РїР° фасадзе серабрыстымi мётламi iтальянскiС… таполяў. Чым Р±Р»iжэй пад'язджаў кабрыялет, тым ясней вымалёўваўся двухпавярховы будынак Р· РґРѕСћРіiРј мезанiнам i РґРІСѓРјР° балконамі, над СЏРєiРјi цяпер былi нацягнуты сляпуча белыя, бялейшыя, чым РјСѓСЂС‹, маркiР·С‹. Вакол РґРѕРјР° iшла галерэя РЅР° лёгкiС… каменных арачках. - Ложно понятый провансальскiР№ замковый СЃС‚iль, - сказаў, чамусьцi РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ, пан Адам, сказаў Р· такой завучанай iнтанацыяй, што адразу можна было зразумець: гаворыць РЅРµ свае словы. Здалёк можна было яшчэ заўважыць Сѓ парку, лявей i глыбей РґРѕРјР°, нейкi круглы павiльён, Р° яшчэ лявей i значна далей - зграбную i вельмi высокую, РІСѓР·РєСѓСЋ цэркаўку РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ, такую белую i празрыстую, быццам СѓСЃСЏ СЏРЅР° была пабудавана Р· сонечнага святла. Алесь, напэўна, паспеў Р±С‹ лепей разглядзець СѓСЃС‘ гэта, але тут здалёк пачуўся тупат капытоў. Потым Р· вузкага жарала цёмнай алеi вырваўся, СЏРє СЏРґСЂРѕ Р· гарматы, РєРѕРЅРЅiРє РЅР° белым канi i наўскапыта памчаўся РґР° iС…. АсадзiСћ каня ля самага кабрыялета так СЂСЌР·РєР°, што РєРѕРЅСЊ СЏРє быццам СѓСЂРѕСЃ СѓСЃiРјi капытамi Сћ зямлю. Алесь убачыў касы, нервовы зрак каня, СЏРіРѕ раздзьмутыя РЅРѕР·РґСЂС‹. Р—РґР·iўлены, амаль спалоханы гэтым нечаканым Р·'яўленнем, РЅРµ разумеючы яшчэ, што РґР° чаго, ён баяўся ўзняць вочы i таму бачыў толькi белую СЃРєСѓСЂСѓ сядла i белы гарнiтур для верхавой СЏР·РґС‹. Потым нясмела, спадылба, РєiРЅСѓСћ РїРѕР·iСЂРє вышэй i ўгледзеў вельмi загарэлы, амаль шакаладны твар; усмешку, што адкрывала роўныя белыя СЏРє снег Р·СѓР±С‹; белакурыя, хвалiстыя РІСѓСЃС‹ i грыву валасоў i, галоўнае, смяшлiвыя васiльковыя вочы Р· нейкiРј нетутэйшым, РґРѕСћРіiРј, Рјiндалевiдным разрэзам тонкiС… павек. РЈ наступны момант моцныя СЂСѓРєi бесцырымонна схапiР»i СЏРіРѕ, падкiРЅСѓР»i СћРіРѕСЂСѓ i Р·РЅРѕСћ спаймалi, i легкаважны, гучны голас весела пракрычаў нешта незразумелае i адначасова РЅiР±С‹ трохi С— зразумелае, але прызабытае. - РњРѕn СЂРµtit СЂzinСЃРµ ZР°gРѕrski!2 Збянтэжаны, ён паспрабаваў выкруцiцца, але СЂСѓРєi трымалi СЏРіРѕ моцна, Р° СЂРѕС‚ чалавека, СЏРєi пахнуў нейкiРј вельмi прыемным тытунём, цалаваў СЏРіРѕ твар. - РњС‹ пратэстуем!.. РўРѕut vР° biРµn! РўРѕut vР° biРµn, mРѕn СЂРµtit fils!3 РЎiРЅiСЏ вочы СЃРјСЏСЏР»iСЃСЏ, заглядаючы Сћ Р·СЂСЌРЅРєi маленькага звераняцi, што скурчылася РЅР° руках, СѓРЅiкаючы чужых вуснаў. I тады белы сцёбнуў лёскай каня i закурыў Сѓ алею, Сѓ зменлiРІС‹ цень, Сѓ СЃРєРѕРєi сонечных зайчыкаў, пакiнуўшы далёка Р·Р° сабою кабрыялет. Алея разарвалася РЅР° РґРІР° паўколы Р· РґСЂСЌСћ, i наперадзе, Р·Р° клумбай, Р·Р° кругам гонару, стаў РґРѕРј, шырокi ганак, аблямаваны лёгкiРјi арачкамi, i белакаменная тэраса, РЅР° СЏРєРѕР№ - невысока ад Р·СЏРјР»i - стаяла жанчына Сћ шырокiРј ранiшнiРј СѓР±РѕСЂС‹. Белы - проста праз клумбу - падскакаў РґР° тэрасы, Р·РЅРѕСћ СѓР·РЅСЏСћ Алеся i лёгка перасадзiСћ СЏРіРѕ цераз парэнчы, РЅР° СЂСѓРєi жанчыне. Потым стаў РЅР° сядло i перакiРЅСѓСћ над балясамi свае гнуткае цела. - Рђh, GеоrgРµs! - сказала Р· дакорам жанчына. I адразу прыпала РґР° хлопчыка, важлiРІР° заглядаючы Сћ СЏРіРѕ вочы СЃСѓСЂ'ёзнымi, цёмна-шэрымi, СЏРє Сѓ Алеся, вачыма. Гаварыла i гаварыла нешта гартанна-страснымi i С†iС…iРјi словамі i толькi потым спахапiлася: - РЃРЅ РЅРµ разумее, Р–РѕСЂР¶. - Рђi-jРµ biРµn Р°ttасhРµ lРµ grelot? KoРЅi - мара хлапчукоў. Р’РѕСЃСЊ СЏ i пракацiСћ. - Р— самага пачатку i так РїР°-чужому, Р–РѕСЂР¶. - Чорт, СЏ i РЅРµ падумаў, - сказаў смяшлiРІС‹. I абхапіiСћ жанчьну i хлопчыка, прыцiСЃРЅСѓСћ С–С… РґР° СЃСЏР±Рµ: - РќСѓ, пацалуй РјСЏРЅРµ, пацалуй СЏРµ... РќСѓ! Жанчына С– Белы, абое СЏРЅС‹ гаварылi РїР°-халопску Р· модным акцентам, але СћСЃС‘ Р¶ гаварылi, i гэта рабiла iС… неяк больш Р±Р»iР·РєiРјi. - Пацалуй РјСЏРЅРµ, - сказаў Белы. Але хлопчыку было няёмка, i ён, СЃС…iР»iўшыся, пацалаваў, - Р·СѓСЃiРј СЏРє Кагутова папу, - СЂСѓРєСѓ жанчыны, пяшчотна-тонкую, асаблiРІР° белую СЃСЏСЂРѕРґ чорных карункаў шырокага рукава. - Fасоn dРµ vРѕir d'un СЃhРµvР°liРµr, - засмяяўся мужчына. - РЇ Р¶ казаў, што ён РјРѕР№ сын, РјРѕР№. Да СЂСѓРєi жанчыны - перш Р·Р° СћСЃС‘. РЎhРµ-vР°-liРµr!Р— - GеоrgРµs! - Р·РЅРѕСћ Р· дакорам сказала жанчына. Алесь РЅР° СћСЃРµ вочы глядзеў РЅР° СЏРµ. РќРµ, гэта было РЅРµ тое. РЈ СЏРµ былi маленькiСЏ СЂСѓРєi i РЅРѕРіi, непрыгожа танклявая постаць. Але Р¶ СЏРµ твар Р· такiРјi цёплымi шэрымi вачыма, Р· такiРј спакойным ротам! Але Р¶ каштанавыя iскрыстыя валасы! РЈСЃС‘ гэта было роднае, толькi РЅР° С…РІiР»iРЅСѓ забытае, i РІРѕСЃСЊ цяпер усплывала Сћ памяцi. I ён раптам несамавiта, нечакана крыкнуў: - РњР°-РјР°! Крыкнуў амаль СЏРє сялянскае малое, РЅР° СЏРєРѕРµ рушыць РІСѓР»iцай карова, крыкнуў, цвёрда верачы, што РІРѕСЃСЊ зараз мацi прыйдзе i ўратуе. Крыкнуў i адразу засаромеўся. РЃР№ толькi таго i трэба было. Абхапiла, пачала шаптаць РЅР° РІСѓС…Р°. Але Сћ iРј ужо расло абурэнне i сорам, быццам ён здрадзiСћ хаце, рукам Марылi, вачам братоў. I ён так разрыдаўся Сћ гэтых РІСѓР·РєiС… руках, быццам сэрца СЏРіРѕ рвалася РЅР° шматкi. Рђ СЏРЅР° цалавала. РЃРЅ плакаў, Р±Рѕ адчуваў, што злоўлены, што Р· гэтым шэптам канчаецца для СЏРіРѕ СћСЃС‘. ...РЇРіРѕ павялi мыць i пераапранаць. I калi бацька i мацi засталiСЃСЏ РЅР° тэрасе адны - усмешка няёмкасцi так i РЅРµ сышла Р· iС…РЅiС… вуснаў. Пазбягаючы глядзець мужу Сћ вочы АнтанiРґР° Загорская глуха спытала Сћ пана Адама, СЏРєi стаяў наўздалёк: - Што, пан Адам, СЏРє вам панiС‡? Пан Адам РјСЏСћСЃСЏ. - Праўду, - С†iС…Р° сказала СЏРЅР°. - Мужычок, проша панi, - наважыўся Выбiцкi. - Але Р· чыстым сэрцам, Р· добрай душою. - Рќiчога, - нават Р· нейкай палёгкаю ўздыхнула мацi. - Навучым. Бацька лёгкаважна зарагатаў, паказваючы белыя Р·СѓР±С‹. - Бачыце, пан Адам? Так лёгка i навучым. LРµs fРµmmРµs sРѕnt СЂР°rfРѕis vРѕlР°gРµs4. - Гэтую iРґСЌСЋ падаў ты, GеогgРµs, - шэрыя вочы мацi сталi РІiльготнымi. - I ты РЅРµ маеш права... - Скажам, i РЅРµ СЏ, - сказаў пан Юры. - Скажам, бацька РјРѕР№, i нам нельга было РЅРµ паслухацца. - Але чаму СЏРіРѕ аднаго? - Самадурства. Меў РЅР° Алеся РІСЏР»iРєiСЏ надзеi. I ты ведаеш, што ён РјРЅРµ сказаў перад дзядзькаваннем? - Кажы. - "РЇРє шкада, што СЏ РЅРµ аддаў Сѓ дзядзькаванне цябе, Юры. Можа, тады ты, сын, быў Р±С‹ чалавекам, Р° РЅРµ прадметам для царквы i РїСЃСЏСЂРЅi". - Гэта СЏ Р·РЅРѕСћ аднавiла Сћ Загоршчыне царкоўную службу. I ён РЅРµ любiць цябе... праз РјСЏРЅРµ. - РљiРЅСЊ. Глупства. - РќСѓ, Р° чаму РЅРµ хоча дзядзькавання для Вацлава? - Баюся, што Вацлаў СЏРјСѓ абыякавы. - Другi СћРЅСѓРє?.. - РЇ РЅРµ хацеў, АнтанiРґР°. РЇ Р¶ толькi сказаў аб легка думнасцi... Мацi ўжо СћСЃРјiхалася: - Дык што Р¶ Р·СЂРѕР±iС€, GеогgРµs, калi ты СћСЃС‘ бачыш Рµn nРѕir2. Р—РЅРѕСћ гаротна задрыжалi СЏРµ РІРµi: - Забыў СѓСЃС‘. Забыў французскую. Рђ гаварыў, СЏРє маленькi парыжанiРЅ... РЇ прашу цябе, СЏ вельмi прашу, GеоrgРµs, РЅРµ спускай Р· СЏРіРѕ вачэй, хадзi Р·Р° iРј Сѓ першыя РґРЅi, Р±Рѕ СЏРјСѓ Р±СѓРґР·Рµ СЃСѓРјРЅР°... РђС…, жорстка, жорстка гэта было - аддаць! Пан Выбiцкi далiкатна кашлянуў, прастуючы РґР° сходаў, i толькi тут панi Загорская спахапiлася, СѓСЃРєiнула РЅР° СЏРіРѕ рахманыя вочы: - Прабачце, пан Адам, СЏ была такая няўважлiвая. Вельмi прашу вас - паснедайце разам Р· намi. - Бардзо Рјi пшыемне, - пачырванеў Выбiцкi, - але Р¶ прабачце, СЏ Р·СѓСЃiРј РїР°-дарожнаму. - РђС…, РЅiчога, РЅiчога... РЇ вас вельмi прашу, пан Адам. Выбiцкi РЅiякава палез Сѓ Рєiшэнь РїР° чырвоны фуляр, СЏРєi нагадваў невялiчкi абрус. Лёгка i РїР°-англiР№СЃРєСѓ выкацiР»i РЅР° тэрасу стол РЅР° кольцах, прыставiР»i СЏРіРѕ РґР° накрытага ўжо абедзеннага стала. Матуля начала здымаць накрыўкi Р· Рјiсаў. - Накладайце сабе, пан Адам, - сказала мацi. - Вазьмiце курыную пячонку "брашэ"... Бачыце, снедаць будзем РїР°-англiР№СЃРєСѓ. Першыя РґРЅi СЏРјСѓ Р±СѓРґР·Рµ нязручна СЃР° слугамi, беднаму. Аконам спачувальна РєСЂСЌРєРЅСѓСћ, стараючыся зрабiць гэта СЏРє мага больш далiкатна i РЅРµ абразiць тонкага слыху панi. I якраз Сѓ гэты момант Р·'СЏРІiСћСЃСЏ Сћ дзвярах Алесь Сѓ мярэжанай пад народны РіСѓСЃС‚ - сарочцы, СЃiРЅiС… шальварыках i чырвоных кабцiках5. Менавiта так, РЅР° РґСѓРјРєСѓ панi АнтанiРґС‹, выглядалi Сћ свята дзецi багатых сялян, i таму хлопчыку можна было РЅРµ адчуваць нязручнасцi. Бацька хацеў быў пырснуць Сѓ сурвэтку, але стрымаўся, памятаючы нядаўнюю жончыну крыўду. Таму ён толькi паказаў РЅР° крэсла побач Р· сабою. - Сядай, сыне. Алесь, зазвычай такi зграбны, медзведзявата палез РЅР° крэсла. Глядзеў РЅР° ломкiСЏ абрусы, РЅР° старое серабро, РЅР° РґРІСѓС…Р·СѓР±С‹ iтальянскi РІiдэлец, РЅР° блакiтны крыштальны келiС…, Сѓ ломкiС… гранях СЏРєРѕРіР° драбiлася нейкая янтарная вадкасць. - Што гэта? - амаль без голасу спытаў ён. - "Го-Сатэрн", - адказаў бацька. - Гэта, брат, такое РІiРЅРѕ, што i ты можаш Рїiць. - Р’iРЅР° РЅРµ хачу, ад СЏРіРѕ людзi дурныя. Лаюцца. Выбiцкi зморшчыўся ад СЃРєСЂСѓС…i, i, убачыўшы гэта, Алесь раптам раззлаваўся. Урэшце, iС…РЅСЏСЏ гэта была РІiРЅР°. Урэшце, гэта самi СЏРЅС‹ давялi СЏРіРѕ, Р° цяпер яшчэ ўчынiР»i СЏРјСѓ гэткае катаванне. Таму ён смела палез падрапанай лапай Сѓ хлебны кошычак, палажыў кавалак РЅР° сваю талерку i лыжкаю пацягнуўся РґР° бацькавай талеркi, адчуваючы Сћ сэрцы пачуццё, Р±Р»iзкае РґР° адчаю. - Еш, еш, сыне, - спакойна адказаў пан Юры. - Мацуйся. Давай РјС‹ i табе РЅР° талерку пакладзем. Але маленькi зацкаваны мужычок ужо нёс РґР° рота самы РІСЏР»iРєi кавалак. РЇРјСѓ было нязручна, i таму ён успёрся левай далонькай РЅР° край стала, Р° калi ўспёрся - Р·-пад гэтай далонькi ўпаў РЅР° падлогу падрыхтаваны кавалак хлеба. Дзiця начало навольна спаўзаць Р· крэсла над стол. Спаўзло. Р—РЅiкла. Рђ потым Р·-пад стала Р·'СЏРІiлася СЃСѓСЂ'ёзная галава. РЎСѓСЂРѕРІР°, Р· адчуваннем важнасцi моманту, малады РєРЅСЏР·СЊ пацалаваў паднятую Р· падлогi СЃРєiР±Сѓ i СЃСѓСЂ'ёзна сказаў: - Даруй, божухна. I ўжо Р·СѓСЃiРј РїР°-гаспадарску хлопец сказаў наступныя словы: - Пакладзiце гэта, калi ласачка, каню. Пан Адам пакутлiРІР° пачырванеў. Няёмкасць трывала РґРѕСћРіР°. Потым бацька, увесь час аглядаючыся РЅР° мацi, пачаў тлумачыць сыну, што так РЅСЏРґРѕР±СЂР°, што так РЅРµ робяць, i выгляд СЏРіРѕ, РІiдаць, быў горшы, чым Сѓ Алеся, Р±Рѕ мацi раптам засмяялася - ласкавым сумным званочкам. Лёд растаў. Перастала быць няёмка Алесю. РЈСЃРµ засмяялiСЃСЏ. Ды толькi смех яшчэ гучаў РЅРµ вельмi весела. - Что же РІС‹, например, ели сегодня РЅР° завтрак, РјРѕР№ маленький? - спытала панi АнтанiРґР°. - Сёння... РЅР° заўтра? - неўразумела перапытаў Алесь. - Антонида, - сказаў пан Юры. - Если можешь, РіРѕРІРѕСЂРё РїРѕ-мужицки. - Што ты еў сёння РЅР°... сняданне? - спытала мацi. - Крышаныя буракi, - басам адказала медзведзяня. - I курыцу елi... Зарэзалi Р· такой прычыны старога пеўня... Марыля сказала: "РЈСЃС‘ адно ўжо, дык няхай хаця панiС‡-сынок памятае". Мацi СћСЃРјiхалася, СЏРµ забаўлялi "крышаныя буракi". - Р–РѕСЂР¶, - сказала СЏРЅР°, - няўжо стары певень для iС… - свята? I СЏРє РјРѕРі жыць маленькi? Нашто такая жорсткасць Р· Р±РѕРєСѓ старога Вежы? Шакаладна-матавы твар бацькi спахмурнеў. - РЇ РІiнен перад табою, АнтанiРґР°. Бацька даў толькi лёгкi намёк РЅР° тое, што Алеся пажадана аддаць РЅР° "дзядзькаванне". Астатняе дадумаў i вырашыў СЏ. Кагуты - лепшыя гаспадары. Майстры. Сумленныя, здаровыя людзi. РЇРіРѕ моцныя СЂСѓРєi СЃС†iСЃРЅСѓР»i край абруса: - Бачыш, ты i СћСЃРµ Р»iчылi РјСЏРЅРµ легкадумным. РЇ РЅРµ хацеў, каб сын пайшоў Сѓ РјСЏРЅРµ. РЇ хацеў, каб ён быў моцны, увесь ад гэтай Р·СЏРјР»i. Няхай сабе СЏРіРѕ РЅРµ кармiР»i каплунамі. РўС‹ паглядзi РЅР° большасць СЏРіРѕ аднагодкаў: спешчаныя, саслабелыя. Заўсёды РґРѕР±СЂР° рабiць, СЏРє рабiР»i РґР·СЏРґС‹. РЇРЅС‹ былi РЅРµ Р·СѓСЃiРј РґСѓСЂРЅi. РЇ хацеў, каб Р· СЏРіРѕ вырас сапраўдны пан, мацнейшы Р·Р° хлопаў РЅРµ толькi розумам, Р° i целам. Памаўчаў. Потым сказаў: - Сын графа Хаданскага, даражэнькага суседа, едзе дарогаю РјiР¶ iльноў i кажа СћСЃСѓСЂ'ёз, што мужычкi будуць Р· хлебам. РЇРєi Р· СЏРіРѕ Р±СѓРґР·Рµ гаспадар? РЇРєРѕР№ павагi СЏРјСѓ чакаць ад прыгонных? Рђ гэты Р±СѓРґР·Рµ iншы... Некалькi РіРѕРґ СЃСЏСЂРѕРґ жытнiкаў, простая здаровая ежа, шмат паветра, С„iР·iчныя практыкаваннi, размеранае жыццё. Рђ лоск РјС‹ СЏРјСѓ вернем Р·Р° РіРѕРґ. РҐiтравата СћСЃРјiС…РЅСѓСћСЃСЏ Сѓ РІСѓСЃС‹: - Пад'еў, сынок? РќР° РІРѕСЃСЊ табе. Гэта цукраваная садавiРЅР°. Гэта называюць цукатамi. Можаш узяць РґР° iС… С„iР»iжаначку кавы. Густы карычневы струмень пабег Сѓ маленькую - Р· напарстак - С„iР»iжанку. Мацi Р· С†iкавасцю, нават трошкi РіСЂСЌР±Р»iвай, сачыла Р·Р° тым, СЏРє сын Р±СЏСЂСЌ загарэлай лапкай цукат, насцярожана кладзе Сћ СЂРѕС‚. РўРѕРµ, што першае трапiла РЅР° язык, спадабалася Алесю: цукар, СЏРєi часам прывозiР»i дзецям i Сћ Азярышча. Але далей Р·СѓР±С‹ ўлезлi Сћ нешта вязкае, - груша i РЅРµ груша, - нечаканае i таму Ріiдкае. РЃРЅ выплюнуў пад стол. - Нясмачныя твае... марцыпаны. Бацькаў твар спахмурнеў, Р±Рѕ РЅР° матчыных вачах выступiР»i слёзы. - РўС‹ РЅРµ маеш рацыi, АнтанiРґР°, - сказаў ён. - РЇ шчаслiРІС‹ Р·Р° хлопца. РЈ СЏРіРѕ СЃСЏР±СЂРѕСћ страўнiРє ужо цяпер назаўсёды сапсуты ласункамi. Рђ гэты Р±СѓРґР·Рµ, калi спатрэбiцца, варыць жалеза. Быстраногi, спрытны, здаровы. РўСЂСЌР±Р° Р¶ камусьцi цягнуць РїР° Р·СЏРјР»i СЂРѕРґ наступнае тысячагоддзе. I ён, прыцягнуўшы жонку РґР° СЃСЏР±Рµ, пацалаваў СЏРµ Сћ СЃРєСЂРѕРЅСЊ. - Рђh, GеоrgРµs, - сказала СЏРЅР°, - часам ты такi, што СЏ пачынаю вельмi, вельмi любiць цябе. Бацька ўстаў: - Пойдзем, сыне. Буду табе СћСЃС‘ паказваць. Рђ РІС‹ заставайцеся тут, пан Адам. Сёння дакладаў РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ РЅi Сћ вас, РЅi Сћ галоўнага аканома. Пасядзiце тут Р· жонкай, папiце кавы... Дарэчы, пенсiСЋ атрымаеце праз тыдзень, Р·Р° СћСЃРµ тры месяцы. - Што РІС‹, РєРЅСЏР·СЊ, - пачырванеў Выбiцкi. - I так бардзо задоволёны. Што РјРЅРµ трэба, СЏ адзiРЅ. - РќСѓ то i РґРѕР±СЂР°... Пойдзем, Алесь... Што спачатку, сады або РґРѕРј? Р— Алеся было ўжо досыць РґРѕРјР°. РўСЂСЌР±Р° было хаця РЅР° кароткi час ратавацца. I таму ён сказаў: - Сады. РЇРЅС‹ СЃРїСѓСЃС†iР»iСЃСЏ Р· тэрасы РЅР° РєСЂСѓРі гонару i заглыбiР»iСЃСЏ Сћ адну Р· радыяльных алей. Толькi тут Алесь адчуў СЃСЏР±Рµ лепей, Р±Рѕ СћСЃС‘ вакол было знаёмае: РґСЂСЌРІС‹, трава ля iС…РЅiС… каранёў, жвiСЂ пад нагамi. Некаторы час iшлi моўчкi. Потым бацька, неяк нават РІiнавата, сказаў: - РўС‹ любi СЏРµ, Алесь... Любi, СЏРє СЏ... РЇРЅР° мацi табе... РўС‹ РЅРµ глядзi, што СЏРЅР° строгая... РЇРЅР°, брат, добрая. I СЏРіРѕ праставаты прыгожы твар быў такi незвычайны, што Алесь апусцiСћ вочы: - Буду СЏРµ любiць... Што Р¶, калi ўжо так атрымалася. Бацька павесялеў. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, РІРѕСЃСЊ i РґРѕР±СЂР°... РўС‹ РЅРµ думай. Р’РѕСЃСЊ прыйдзе дзень пастрыжэння Сћ юнакi. Да гэтага РґРЅСЏ будуць цябе, брат, шлiфаваць... Р· РїСЏСЃРєРѕРј, каб РЅРµ пляваўся... марцыпанамi. Рђ потым, калi толькi захочаш, будзеш ездзiць i РґР° Кагутоў, i Сћ суседнiСЏ дамы. РЇ цябе абмяжоўваць РЅРµ хачу, РЅРµ Р±СѓРґСѓ. Расцi, СЏРє трава, СЏРє Р±РѕРі загадаў. Гэта лепш... Каня табе падару - дык РґР° Азярышча Р·СѓСЃiРј Р±Р»iР·РєР° Р±СѓРґР·Рµ, нейкiС… дзесяць вёрст. I РїРѕРјРЅi: ты тут гаспадар, СЏРє СЏ. Загадвай. Прывучайся. РЇ думаю, будзем сябрамi... Рђ Р·Р° Кагутоў РЅРµ Р±РѕР№СЃСЏ, Р±СѓРґР·Рµ iРј РґРѕР±СЂР°. - РЇ i цябе Р±СѓРґСѓ любiць... бацька. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ i РґРѕР±СЂР°, брат. Хадзем. Алея вывела iС… праз парк i пладовы сад РґР° РґРѕСћРіiС… шэрых будынкаў пад чарапiцай. Будынкi абкружаў глыбокi СЂРѕСћ, зарослы лопухамі i гускай. Пад iС… узнятымi парасончыкамi Р±СЂСѓiлася вада. Пад'ёмны масток ляжаў над ровам. - РўСѓС‚ РїСЃСЏСЂРЅСЏ i стайнi, - сказаў бацька. РќР° манежнай пляцоўцы ганялi РЅР° РєРѕСЂРґР·Рµ коней. РђРЅРіР»iчанiРЅ-жакей, даўгазубы i спакойны, СЏРє статуя, стаяў РЅР° ўзбочыне, паляскваючы лёсачкай РїР° лакавым чобаце. Непарушна прытаiСћСЃСЏ Р· бацькам Р·Р° СЂСѓРєСѓ. - Што новага, пан РљСЂСЌР±СЃ? - Гэты народ... - англiчанiРЅ адвёў СѓР±РѕРє СЃiгару, зацiснутую памiР¶ простымі, СЏРє алоўкi, пальцамі, - СЏРјСѓ Р± ездзiць РїР°-цыганску, без СѓСЃСЏРєi закон... Сёння засеклася Р‘'СЏРЅРєР°. - Можа, СЏРЅРѕ i лепей, - сказаў бацька, - СЏ заўсёды гаварыў вам, што трэба рыхтаваць РЅР° скачкi Змея. - Рћ, РЅРѕ! - запратэставаў англiчанiРЅ. - РќРѕ, Змей! Склад Змея РЅРµ ёсць адпаведны склад. Паглядзiце РЅР° СЏРіРѕ бабкi. Паглядзiце - Меры СЏРіРѕ мацi, - паглядзiце РЅР° СЏРµ калмыцкую грудастасць i бадай РІiслазадасць. РќРѕ, РЅРѕ! Р— манежа Р·Р±iралiСЃСЏ РґР° iС… РєРѕРЅСЋС…i. Старшы РєРѕРЅСЋС…, Р—Рјiцер, абпалены сонцам РґР° таго, што СЃРєСѓСЂР° лупiлася РЅР° РЅРѕСЃРµ, СЏРє РЅР° маладой бульбе, Р·РЅСЏСћ шапку. - Накрыйся, - сказаў бацька. - Ведаеш - РЅРµ люблю. Р—Рјiцер няшчыра ўздыхнуў, накрыўся. - I РЅРµ ўздыхай, - сказаў бацька, - РЅРµ падлiзвайся. Чуе кошка... Было табе загадана Р±iнтаваць Р‘'СЏРЅРєСѓ С†i РЅРµ? - Рћ Р—Рјiцер, бестыя Р—Рјiцер, - сказаў англiчанiРЅ, - С…iтры азiСЏС‚ Р—Рјiцер. РЇРЅС‹ СћСЃРµ Сћ Р·РјРѕРІРµ, СЏРЅС‹ РЅРµ хацелi Р‘'СЏРЅРєi, СЏРЅС‹ хацелi выпусцiць мясцовага дрыкганта... Р·СѓСЃiРј СЏРє сам пан-РєРЅСЏР·СЊ Загорскi. Бацькавы вочы няўлоўна СЃРјСЏСЏР»iСЃСЏ, вельмi СЃiРЅiСЏ i прастадушна С…iтрыя, СЏРє Сѓ маладога чорта. - Што Р¶ Р·СЂРѕР±iС€, Рјiстэр РљСЂСЌР±СЃ. РўСѓС‚ ужо РЅiчога РЅРµ Р·СЂРѕР±iС€. Р’iдаць, будзем выпускаць РЅР° скачкi трохгодак Змея, Чаркеса i Мамелюка. I раўнуў РЅР° Р—Рјiтра: - Яшчэ раз гэткае - РЅРµ пашлю купляць коней. Кувай сабе Сћ Загоршчыне! Уздыхнуў: - Падбяры для панiча кабылку Р· больш С†iхмяных i жарабца. - Глорыю С…iР±Р°? - спытаў Р—Рјiцер. - Каб галаву СЃРєСЂСѓС†iСћ? - Што РІС‹, пане, РЅРµ ведаеце, СЏРє ездзяць мужыцкiСЏ дзецi? РЇРЅС‹ Р· хваста РЅР° каня ўзлятаюць, чэрцi... каб брыкнуць РЅРµ паспела. - Рђ РјРЅРµ РЅРµ трэба, - сказаў пан Юры. - РњРЅРµ трэба, каб ён Р·Р° СЏРєi месяц навучыўся ездзiць прыгожа, Р° РЅРµ РїР°-халопску. Потым дамо i сапраўднага жарабца. - Добра, - сказаў Р—Рјiцер i пайшоў Сѓ стайнi. Алесь глянуў РЅР° англiчанiРЅР° i нечакана заўважыў, што вочы СЏРіРѕ смяюцца. - РўРѕ гэта малады РєРЅСЏР·СЊ? - спытаў англiчанiРЅ. - Будучы гаспадар? - Але, - сказаў бацька. - РќРѕРІС‹ мятла Р±СѓРґР·Рµ месцi РїР°-новаму, - сказаў РљСЂСЌР±СЃ. - РљСЂСЌР±СЃ РїРѕР№РґР·Рµ адсюль разам Р· веданнем коней i свавольнасцю. Га? - Можна РјРЅРµ сказаць, бацька? - спытаў Алесь. - Кажы. - Вам РЅРµ трэба Р±СѓРґР·Рµ iСЃС†i адсюль, пан РљСЂСЌР±СЃ. Р’С‹ харошы. Р’С‹ застанецеся тут, i СЏ вам Р±СѓРґСѓ больш плацiць. Бацька СћСЃРјiС…РЅСѓСћСЃСЏ. Халодныя вочы РљСЂСЌР±СЃР° пацяплелi. - Гуд Р±РѕР№, - сказаў ён. - Тады i СЏ Р±СѓРґСѓ рабiць малады пан РґРѕР±СЂР°. РЇ навучу пан ездзiць, СЏРє малады лорд Р· найлепшых фамiР»iР№. - I, глянуўшы РЅР° пана Юрыя, дадаў: - I ён РЅiРєРѕР»i РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ прымушаць састарэлага ўжо тады РљСЂСЌР±СЃР° рабiць супраць сумлення... i падманваць СЏРіРѕ. Рђ РљСЂСЌР±СЃ Р·СЂРѕР±iць, каб трохгодкi пана былi лепшыя нават Сѓ Пецярбурзе. Засаромлены бацька адвёў вочы: - Вам РЅРµ давядзецца чакаць, пан РљСЂСЌР±СЃ. РЇ павялiчваю вам пенсiСЋ ўдвая. - Нашто РјРЅРµ гэта? - сказаў РљСЂСЌР±СЃ. - Лепей Р±С‹ РЅРµ трэба стаяць РЅР° СЃРІР°iРј. Сапраўдны лорд РЅРµ ўваходзiць Сѓ Р·РјРѕРІСѓ Р· конюхамi i супраць свайго Р¶ знаўцы, што хоча зрабiць РєРѕРЅРЅС‹ завод лорда лепшым Р·Р° СћСЃРµ. - Добра ўжо, РљСЂСЌР±СЃ, прабач, - сказаў бацька. - Больш РЅРµ Р±СѓРґСѓ. Рабi сабе што хочаш. РљРѕРЅСЋС…i павялi перад людзьмi РЅР° ўзбочыне коней. - РќСѓ, СЏРєСѓСЋ кабылку Р±СЏСЂСЌС€? - сказаў бацька. РЎСЏСЂРѕРґ СѓСЃiС… Алесь заўважыў адну, маленькую С– ладную, СЏРє цацка, СѓСЃСЋ РґР·iСћРЅР° падабраную, чысценькую i СЏРє быццам атласную. Масць кабылкi была мышастая, вушкi акуратненькiСЏ, капыткi, СЏРє сто-пачкi. - Гэту, - сказаў Алесь. РђРЅРіР»iчанiРЅ пажвавеў: - РЈ маладога ёсць РІРѕРєР°... Варта вучыць... Красуня кабылка... РЇРє маладая лэдзi... Галоўка маленькая, але РЅРµ злая; шыя - РґР·iРІР° шыя. Р—РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° бацькi: - Але вашы iмёны... Бог РјРѕР№, што Р·Р° iРјСЏ... Для такой лэдзi i раптам: РљР°-СЃСЋРЅСЊ-РєР°. - Касюнька! - РІiСЃРєРЅСѓСћ усцешаны Алесь i РєiРЅСѓСћСЃСЏ РґР° кабылкi. - Цукар вазьмi, - сказаў бацька. Алесь соваў пад храпу Касюнькi кавалак цукру, i тая далiкатна ляпала РїР° СЏРіРѕ далонi цёплай цвёрдай храпай. - Касюнька мая, Касюнька. - Р’СЏРґР·iце СЏРµ, - сказаў бацька. - Выбiрай РґСЂСѓРіРѕРіР°, Алесь. Р—РЅРѕСћ пайшлi РєРѕРЅi, i кожны быў прыгожы, Р±С‹ Сћ СЃРЅРµ, але нейкi РЅРµ той, без РїРѕРІСЏР·i, што РІСЏРґР·Рµ РґР° чалавечага сэрца. - ПераборлiРІС‹, СЏРє РњРЅiшкава Анэля, - сказаў бацька. Але ён дарэмна казаў гэта, Р±Рѕ Сћ той самы момант Р· варот стайнi Р·'СЏРІiСћСЃСЏ РЃРЅ, той, без каго жыццё РЅРµ магло мець СЃСЌРЅСЃСѓ. РЇРіРѕ вёў пад аброць С…СѓРґС‹ i падабраны хлопец, i РЃРЅ, дурэючы, рабiСћ выгляд, што хоча схапiць хлопца зубамi Р·Р° плячо. РЃРЅ быў прыгажэйшы Р·Р° СћСЃiС… РЅР° Р·СЏРјР»i, прыгажэйшы Р·Р° СћСЃiС… Р·РІСЏСЂРѕСћ i СћСЃiС… людзей. РЃРЅ iшоў, прытанцоўваючы РЅР° кожным РєСЂРѕРєСѓ, бязмерна ганарлiРІС‹ ад здароўя, СЃiлы i немагчымай сваёй прыгажосцi. Белы СЏРє снег i бялейшы Р·Р° СЏРіРѕ, Р· маленькай нервовай галоўкай i доўгай шыяй, увесь дасканаласць i без адзiнай заганы, ён касiСћ залатым i трошку крывавым РїР° бялку вокам, Р° ягоныя С…РІРѕСЃС‚ i грыва, неверагодна РґРѕСћРіiСЏ i РјСЏРєРєР°-залацiстыя, варушылiСЃСЏ лагоднымi хвалямi. "Р’С‹, маленькiСЏ людцы, - здаецца, казаў зрак каня. - Што РјРЅРµ РґР° вас? РЇ дазваляю вам апаганьваць нагамi мае бакi толькi таму, што раблю вам ласку. Р† так Р±СѓРґР·Рµ, пакуль СЏ РЅРµ знайду таго, каго палюблю. Рђ над тым Р±СѓРґСѓ панам, Р±Рѕ СЏ Р±РѕРі, Р° ён толькi чалавек..." Бацька глянуў РЅР° Алеся i ўздыхнуў: СѓСЃРµ было зразумела. - ЛогвiРЅ, - сказаў бацька РєРѕРЅСЋС…Сѓ, - РІСЏРґР·i РЈСЂРіСѓ СЃСЋРґС‹. Малады i СЃСѓСЂ'ёзны хлопец падвёў араба РґР° ix. - Будзеш канюшым маладога пана, ЛогвiРЅ, - сказаў пан Юры. - Будзеш ведаць толькi СЏРіРѕ. РЈСЂРіСѓ падрыхтуй. Праз месяц ён спатрэбщца. I ты, Р—Рјiцер, ведай: ЛогвiРЅСѓ належыць толькi Касюнька i РЈСЂРіР°. Рќiчога больш. ЛогвiРЅ СѓСЃРјiС…РЅСѓСћСЃСЏ СЃС†iплай харошай усмешкай. - Панiча намуштраваць, - сказаў Загорскi. - Навучыць СЃРєСЂСЌР±С†i, чысцiць, мыць, даглядаць капты. Навучыць лекавым травам для коней. - Р—СЂРѕР±iРј, - сказаў ЛогвiРЅ. - РўРѕ тады бывайце... Бывайце, Рјiстэр РљСЂСЌР±СЃ. РЇРЅС‹ прайшлi РєРѕРЅСЃРєiСЏ двары i падышлi РґР° старасвецкай каменнай сабакарнi. Чалавек СЃСЏСЂСЌРґРЅiС… РіРѕРґ, Р· прыкметнай ужо СЃiРІiР·РЅРѕСЋ Сћ РґРѕСћРіiС… вусах, Р±СѓСЂС‹, СЏРє абкураная пенкавая люлька, павольна iшоў РґР° iС…. РќР° РїРѕСЏСЃРµ, што ладна перахватваў СЏРіРѕ зялёную венгерку, РІiсеў РґРѕСћРіi медны СЂРѕРі. - Карп, - сказаў бацька, - старшы даязджачы. Р— гэтым, брат, трымай РІСѓС…Р° востра. РЎСѓСЂ-СЂРѕРІС‹. Карп падышоў РґР° iС… i, РЅРµ РІiтаючыся, пачаў дакладаць Р·РІРѕРЅРєiРј i трошкi СЃiпаватым, даязджачым голасам: - Юнка адышла, пан Загорскi. - Ведаю, - сказаў бацька, - старасць. Рђ добрая была. - Знайд, памятаеце, СЃР° СЃРІРѕСЂРєС– адбiСћСЃСЏ. РўРѕ схапiСћ, РІiдаць, ад нейкай вясковай сучкi, скурапею. Мазалi празрысценькiРј бярозавым дзёгцем i акурвалi. Празз РґРІР° тыднi Р±СѓРґР·Рµ СЏРє шкло... РЎС†iнай паздаравеў... I яшчэ РђР·Р° мела ласку прынесці шчанюкоў. - Р’РѕСЃСЊ гэта РґРѕР±СЂР°. Хадзем, Карп. Сабакарня ўнутры была паўцёмнай, Р· РІСѓР·РєiРјi акенцамi. Каля паўсотнi сабак розных парод i масцей ляжалi i хадзiР»i РїР° загарадках. РўСѓС‚ былi выжлы, ганчакi, норныя, дацкiСЏ Рї'СЏСћРєi для мядзведжага палявання. Брудастыя, шчыпцовыя, камякалапыя... Але хлопец яшчэ РЅРµ РјРѕРі адрознiваць iС…, i таму асаблiРІР° зацiкавiСћ СЏРіРѕ стракаты ньюфаундленд, Р· добрае цяля ростам, i куток хартоў. Харты былi СћСЃРµ белыя, Р· РґРѕСћРіiРјi шчыпцамi6. Р’СЏР»iзныя iС…РЅiСЏ вочы былi, СЏРє чорныя СЃР»iРІС‹. Бацька РЅР° хаду даваў парады, СЏРєiСЏ Карп слухаў пачцiРІР°, але Р· нейкай сваёй думкай. - Пайшлi Р± РІС‹ ўжо, княжа, РґР° РђР·С‹, - сказаў ён. - Хвалюецца. Калiдорчыкам прайшлi Сћ парадзiльнiРє. РўСѓС‚, Сѓ плеценым кашы, ляжала РЅР° аўсянай саломе чорная Р· белым СЃСѓРєР° iспанскай пароды i махала куртатым хвастом. Ля СЏРµ саскоў павiсквалi цёплыя шчанюкi. Убачыўшы гаспадара, РђР·Р° танютка брахнула. Р’СЏР»iзныя, СѓСЃРµ Сћ дробных завiтках, чорныя вушы раскрылiСЃСЏ. - Бачыш, - сказаў Алесю пан Юры, - РЅР° качак i цецерукоў лепшага РЅРµ бывае. Рђ якая акуратная. РќРµ сабака, Р° арыстакратка. - РЇ вазьму аднаго шчанюка, - сказаў Алесь. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, - сказаў бацька, - цяпер маеш СѓСЃС‘. Рђ iРјСЏ ёй Р±СѓРґР·Рµ - Алма. Хадзiць давялося РґРѕСћРіР°. Аглядалi палi, РЅРµ вельмi добрыя. Аглядалi бровар i - здалёк - багадзельню. Ля сцежкi, што вяла туды, выпадкова падслухалi размову РґР·РІСЋС… старых. Стаялi, абапiраючыся РЅР° Рєii. - РўС‹ РєСѓРґС‹ iдзеш? - Га? - РљСѓРґС‹ iдзеш, кажу? - Рђ-Р°... РЈ анвалiРґРЅС‹ РґРѕРј. - РќСѓ i СЏРє там? - Рќiшто-Рѕ. - Кормяць хаця РґРѕР±СЂР°? -До-РѕР±СЂР°. Цэбар РєСЂСѓРїРЅiРєСѓ дадуць РЅР° тыдзень, акрамя СЃСѓС…РѕРіР°, то хочаш адразу Р·'еш, хочаш - раздзялi. I гэта размова сапсула хлопцу СћСЃСЋ радасць ад РЈСЂРіi, Касюнькi i Алмы. РќРµ СћР·РЅiмаючы вачэй, ён глуха спытаў бацьку: - Гэта праўда, што iРј адразу даюць? - Рђ што iРј, РґСЂСЌРЅРЅР°? - Але чаму адразу? Селi адпачыць Сѓ парку, РЅР° лаўцы Р· неашкураных бярозак. Бацька пакручваў хвалiсты бялявы РІСѓСЃ, Р· усмешкай паглядаў РЅР° сына. РЇРіРѕ загарэлы твар здаваўся алiўкавым ад рухомага ценю РґСЂСЌСћ. - Добры ты, сыне. РЇ РІРѕСЃСЊ РєСѓРїiСћ Сѓ матчынага траюраднага брата, Сѓ Кроера, цукраварню. Прыйшоў - аж работнiРєi СћСЃРµ Сћ масках, каб РЅРµ елi цукру. Гэта Кроер прыдумаў. - РќСѓ i дурань, - сказаў сын. - РЇ i чуў, што гадзюка. - Ды i РЅРµ Сћ тым справа. Нельга дазволiць такога здзеку. Што СЏРЅС‹, быдла, гэтыя людзi, С†i што? РЇ Р·РЅСЏСћ... Але Р¶ нельга дагаджаць. Будзеш салодкi - Р·Ріiнеш. Багацця аднаго чалавека РЅР° СћСЃiС… РЅРµ выстачыць. Ведаеш, колькi дваран РЅР° Магiлёўшчыне? - РќРµ. - Патомных нешта каля дваццацi СЃСЏРјi тысяч, асабiстых - каля трох Р· паловай, але гэтыя РЅРµ Сћ Р»iРє. Дык РІРѕСЃСЊ, Р· гэтых дваццацi СЃСЏРјi тысяч маюць права голасу РЅР° выбарах Сѓ губернскi СЃС…РѕРґ толькi пяцьсот восемдзесят РґРІР°. Рђ сялян Сѓ губернi восемдзесят сем тысяч пяцьсот шэсцьдзесят адна душа - РїР° тры душы РЅР° аднаго дваранiРЅР°. Дробная шляхта - гэта бочка Р· порахам. Ненавiдзяць i нас, i сялян. Рђ Сћ цябе Р· братам сем тысяч гаспадарскiС… РґСѓС€. РўС‹ Р· часам дваццаццю дзевяццю тысячамі будзеш уладаць. Трэцяй часткай СѓСЃiС… РґСѓС€ губернi, РЅРµ Р»iчачы тых, што Р·Р° СЏРµ межамi. I калi будзеш даверлiРІР° глядзець Сѓ драпежныя Р·СЏРїС‹ - жывога праглынуць. - Рђ нашто СЏРЅР° РјРЅРµ патрэбна, тая, трэцяя? - спытаў Алесь. Бацька аслупянеў. - РќСѓ, хаця Р± для таго, каб быць добрым РґР° большай колькасцi хрысцiСЏРЅ... РўС‹ РЅРµ Кроер, РЅРµ Хаданскi, РЅРµ Таркайла... Нашы людзi Р±РѕРіР° моляць, каб РЅРµ трапiць ад нас РґР° iС…. - РЈСЃС‘ адно гэта РЅiРєСѓРґС‹ РЅРµ варта. Хай РґРѕР±СЂС‹ ты. Хай РґРѕР±СЂС‹ Р±СѓРґСѓ СЏ. Рђ што, СЏРє памрэм? РЇРЅС‹ Р¶ тады сваякам пяройдуць, напэўна... тым. РљСѓРґС‹ Р¶ такi парадак варты, калi чалавек РЅРµ ведае, што Р· iРј Р±СѓРґР·Рµ заўтра? I людзi РЅР° вёсцы так гавораць i баяцца. - Р— намi РЅiчога РЅРµ Р·СЂРѕР±iцца, - сказаў бацька. - РќРµ тое перажывалi. Восемсот РіРѕРґ Р·Р° плячыма. I вера Сћ будучае. РЇ РЅРµ баюся РЅi чумы, РЅi вайны, РЅi палiтычных забойстваў, РЅi СЂСѓРґРЅiРєРѕСћ. Хвала Р±РѕРіСѓ, СѓСЃСЏРіРѕ было. Горшага РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Памаўчаў, водзячы прутком РїР° РїСЏСЃРєСѓ. - Справа Сћ тым, што ты належыш РґР° самай РґР·iўнай суполкi РЅР° Р·СЏРјР»i. РЈ гэтага клана было славутае i грознае Рјiнулае, - але i тады Сћ СЏРіРѕ РЅРµ было iРјСЏ. РЈ гэтага клана сучаснае, РіРѕСЂС€ Р·Р° СЏРєРѕРµ цяжка знайсцi, i будучае, што губляецца Сћ тумане невядомага. Гэта грамада РЅРµ мае свайго аблiчча - i пагражала калiСЃСЊ РѕСЂРґСЌРЅСЃРєiРј землям. РЈ СЏРµ РЅСЏРјР° душы - i СЏРЅР° выклiкае магутны выбух СЃiР» Сѓ кожнага суседа, што датыкнецца РґР° СЏРµ. Тады СЏРЅР° дае такiСЏ ўзлёты генiСЏ, што СћСЃiС… Р±СЏСЂСЌ Р·РґР·iўленне. Часам СЏРЅР° Р·РЅiкае, СЏРє рака пад зямлёй, каб усплыцъ Сѓ Р·СѓСЃiРј нечаканым месцы, ШтохвiР»iРЅРЅР° РіiРЅРµ i адначасова жывучая, СЏРє РЅiхто. РЈ цябе РЅСЏРјР° адзнак, i менавiта Сћ гэтым РІСЏР»iРєiСЏ твае перавагi. РўС‹ Р±СЏР·Р»iРєi i ты мнагатвары, ты РЅiшто i ты СћСЃС‘. РўС‹ кладоўка самых неверагодных магчымасцей. I ты ганарыся гэтым, ганарыся сваей магутнасцю, ганарыся тым, што ты - гэта ты. Пан Юры паглядзеў РЅР° постаць сына i раптам спахапiСћСЃСЏ: - РђС…, божа, ты Р¶ яшчэ шмат чаго... Ды РґРѕР±СЂР°, РґРѕР±СЂР°... РЇ, С†i разумееш, i гаварыць РЅРµ магу. РќРµ мая гэта справа, СЏ чалавек просты. Р’РѕСЃСЊ паляваць РґС‹ сабачнiчаць - гэта ўжо iншае. Р—РЅРѕСћ абмiРЅСѓР»i РґРѕРј Р· серабрыстымi фантанамi iтальянскiС… таполяў. РђРґ бакавога ўвахода Сћ СЏРіРѕ цягнулася вузкая алейка. РЈ канцы СЏРµ стаяў той круглы павiльён, што заўважыў Алесь, пад'язджаючы РґР° Загоршчыны. Дах гэтага павiльёна перарываўся РїР° РєСЂСѓРіСѓ суцэльным шкляным акном, Р° вышэй шкла СћР·РЅРѕСЃiСћСЃСЏ зграбны круглы купал. - Царква, С†i што? - спытаў Алесь. - Гэта карцiРЅРЅС‹ павiльён. Зрэшты, ты пакуль мала што яшчэ зразумееш. РЇ хачу табе паказаць толькi адну карцiРЅСѓ. I ён адчынiСћ дзверы. - РўСѓС‚, брат, СѓСЃС‘ ёсць. Лепшая калекцыя толькi Сћ твайго дзеда... Р’РѕСЃСЊ глядзi. Проста перад iРјi РІiсела РЅР° сцяне даволi РІСЏР»iкая карцiРЅР° Сћ цяжкай, пацьмянелай ад часу залатой раме. РќР° карцiРЅРµ быў пейзаж, СЏРєiС… РЅРµ бывае - празрыста-блакiтны i няўлоўны. - Мантэнья, - сказаў бацька, - славуты iтальянскi мастак. Пейзаж праглядаўся праз галiРЅС‹ высокай яблынi Р· залацістымі пладамi. Рђ пад дрэвамi iшоў кудысь малады чалавек i вёў Р·Р° аброць белага каня. РќР° чалавеку была круглая шапачка; РґРѕСћРіiСЏ рукавы РґР·iвоснага СћР±РѕСЂСѓ адносiСћ вецер. РЈ чалавека былi цёмна-шэрыя вочы i прамы РЅРѕСЃ. - Увесь дзень думаў, РЅР° каго ты падобен, - сказаў бацька. - I РІРѕСЃСЊ СѓСЃРїРѕРјРЅiСћ. Ды гэта Р¶ ты, гэта ты Р· белым канём. Гэта ты i РЈСЂРіР°. РЇРє РґР·РІРµ РєСЂРѕРїР»i вады. РђС…, СЏРє РЅРµ адступаў ад Алеся СћСЃРµ гэтыя РґРЅi белы РєРѕРЅСЊ! I СћСЃС‘ гэта было СЏРє СЃРѕРЅ. I РІРѕСЃСЊ цяпер ён сам, сам Алесь, iшоў Р· белым канём Сѓ нейкую блакiтную далячынь. _______________ 1 Гульня накшталт бабак. 2 РњРѕР№ маленькi РєРЅСЏР·СЊ Загорскi! (франц.) 3 РЈСЃС‘ РґРѕР±СЂР°! РЈСЃС‘ РґРѕР±СЂР°, сынок! (франц.) 4 Жанчыны часам бываюць легкадумныя (франц.) 5 РЈ чорных фарбах (франц.) 6 Шчыпец - пашча Сћ хартоў (паляўнiчы жаргон).
|
|
V
Так пайшлі дні. Кожны з іх быў непадобны на другі, і ўсё ж няўлоўна падобны. Гэта таму, што кожны быў адкрыццём і нечаканасцю. Алесь гідаваў новым становішчам: празмернай пяшчотай бацькоў, недарэчнымі звычаямі палаца і неўсвядомлена ганарыўся гэтым, бо ён быў падлетак, бо яму ўжо, як кожнаму падлетку, хацелася сцвярджаць і ўстаткоўваць сваё "я". Бацькі, можа, і не ведаючы гэтага, выбралі зручны час. Непрыкметна з яго рабілі не тое, што ён хацеў, а тое, чаго хацелі іншыя. Падымалі яго а сёмай гадзіне раніцы. Бадай, запозна, бо ў Азярышчы ўставалі раней, і ён часцей за ўсё добрую палову гадзіны ляжаў без сну. Алесь ляжаў, кожны раз новымі пасля сну вачыма разглядаючы блакітныя сцены пакоя. Над яго галавою, у куце, плыла кудысь старажытная копія з божай маці Куцеянскай: маленькі горкі рот, "нос не кратак", доўгія вочы з такой дабрынёй і тугою, што часам, асабліва ўвечары, хацелася плакаць, гледзячы на іх. Рука прыціскае дзіця, падобнае на маленькага мудрага старога. Па старому паданню, гэту ікону напісаў, пасхіміўшыся, восемсот год таму назад ваявода Глеб, такі далёкі продак Алеся, што і ўявіць было страшна. Мячом прыводзіў у хрысціянства жыхароў Сухадола і Ршэ, быў у гэтым шчыраванні да веры ледзь не больш суровы, чым мсціслаўскі сабрат, Воўчы Хвост, ды, відаць, не вытрымала душа бязвіннай крыві нядаўніх братоў па Пяруну, таму што кінуў Глеб меч і кінуў ваяводства і, пад імем Анфімія, пайшоў на чорны пострыг і вечнае маўчанне. Ікон такіх напісаў дзве - адну для манастыра, другую - сыну (яна цяпер вісела ў старога дзеда Загорскага). А тая, што вісела тут, была копіяй шаснаццатага стагоддзя. Рабіў таксама Куцеянскі майстра, Іпаці. Вісела і, нават з некаторым здзіўленнем, глядзела на ложак з полагам, на канторку чорнага дрэва, на блюда з незабудкамі (карэнні іх прыціснулі кавалкам мармуру, кветкі ўсталі і стаялі над блюдам суцэльнай блакітная шапкай). Алесь ведаў, што за першымі дзвярыма светлы калідор другога паверха, што другія дзверы вядуць у ванны пакой, а потым у пакой для заняткаў, што ён можа заўсёды спусціцца з таго пакоя ў бібліятэку, што ўсё гэта для яго, і гэты прастор палохаў яго. А сёмай па ўсім доме білі гадзіннікі. Трэба было заплюшчваць вочы. І тады ў спальню заходзілі два чалавекі: немец-гувернёр, гер Фельдбаўх, тоўсты лысаваты і надта рухавы, і прыгонны дзядзька, Халімон Кірдун, па мянушцы Халява, чалавек вельмі добры і вельмі змрочны, напэўна, з той прычыны, што ягоная жонка была незвычайная прыгажуня. Алесь сам чуў ад дваравых, што Халімону даўно варта было б яе набіць. Але Халімон, відаць па дабрыні, усе ніяк не мог рашыцца на гэта. Таму, напэўна, і змрачнеў. Алесь ведаў, што немец пачне гаворку па-свойму, і не палохаўся гэтага. Проста дзівіўся, як хутка рабіліся зразумелымі чужыя словы. Як быццам выплывалі з далёкага, калісьці роднага, а потым забытага сну. Быццам даўно ведаў, а потым на хвіліну забыў. Так яно, урэшце, і было, бо да сямі год ён не ведаў іншых моў, акрамя французскай і нямецкай. І вось цяпер прагна, са свежай галавой наганяў. Немец кацiўся да ложка, як шар, i адразу пачынаў буркатаць нешта, зразумелае толькi з пятага на дзесятае, але прыемнае: - Oh, dieser kleiner Pennbub! Alle sind schon auf, kleine V?glien singen dem Herren Gott ihre ewige Ruhmlieder, n?ch. Der schl?ft aber immerfort und wei?t nicht einmal - Morgenstunde hat Gold im Munde, n?ch?1 Гэта быў, на яго думку, самы прыстойны стыль размовы з дваранскім дзіцем. Фельдбаўх - сын багатага бюргера - скончыў гімназію і першы курс універсітэта ў Гецінгене, але потым бацькі збяднелі, і сын паехаў шукаць шчасця ў невядомае Прыдняпроўе. Тут ён служыў ужо дзесяць год, з іх апошніх шэсць - у Загорскіх. Яго не адпусцілі нават тады, калі Алесь трапіў на дзядзькаванне. Засумаваўшы па рабоце, ён цяпер даганяў, хочучы, чаго б гэта ні каштавала, прымусіць вучня за нейкі год добра гаварыць па-нямецку. Фельдбаўх рабіў рэзкі рух крысом халата, быццам захінаў рымскую тогу. - Schon gut. Mach dich drau zu waschen, mach dich Mutti zu begr??en, mach dich an die Gottesgabe, - ja an die B?cher doch, wenn der F?rst zu keinen dummer F?rsten werden will, n?ch?2 ...Алеся падымалі, вялі ў ванны пакой, і там, пад даглядам немца, Кірдун абліваў хлопца вадой і расціраў. Кірдун раўнаваў паніча і таму ўвесь час бурчаў пад нос, лаючы Фельдбаўха, якому, немаведама нашто, далі права наглядаць за туалетам, як быццам бы ён, Кірдун, рабіў гэта без немца значна горш. Кірдун суправаджаў некалі пана Юрыя за мяжу і таму ведаў некалькі нямецкіх слоў. Нямецкая мова яго абражала. Спытае, бывала, Кірдун, ці трэба нагрэць яму ванну для ног, а немец адвазвае: - Das ist mir Wurst3. Проста чорт ведае што! Не мова, а свінства! Усё адно яму, бачыце, гарачая ванна або каўбаса... Чыстага і прычасанага паніча апраналі ў вузкія штаны (псеўданароднаму гарнітуру далі адстаўку ў канцы першага ж тыдня) ў вольную белую сарочку з адкрытым карункавым каўняром і вялі на балкон, асабліва светлы ад снежных маркіз. Тут за чайным сталом чакала маці і, у высокім крэсле, дзіўная істота - двухгадовы брат Вацак, які смешна вырачваў на Алеся шэрыя наіўныя вочы. Матуля цалавала Алеся ў скроню, трымала за падбародак вузкай, да смешнага маленькай рукой, пытала - зрэдку па-французску, каб прывучыўся, - як спаў. - Бьен, мадам, - адказваў ён, так пакутліва падбіраючы словы, што нават малому Вацаку рабілася смешна. Елі аўсянку з малаком, яйкі ўсмятку, тарцінкі з маслам і сырам, тварог і мёд. Дарослыя пілі каву, дзеці - чай. З'яўляўся з аб'езду бацька, загарэлы, смяшлівы, сыпаў жартамі. У рэкрэацыйнай чакалі ўжо Фельдбаўх і швейцарскі француз monsieur Jannot (гэтаму, як найбольш тандэтнаму, дазвалялася снедаць у сваім пакоі). І тут пачыналася пакута не пакута, а нешта накшталт упартага змагання. Людвіг Арнольдавіч біўся з Алесем над нямецкай і латынню плюс матэматыка і гісторыя, monsieur Jannot - над французскай плюс рыторыка і прыгожае пісьменства. Смеху варта было глядзець, як яны стараліся. Гадзіна ішла за гадзінай. Алесь дзякаваў богу за тое, што англічаніна і настаўніка дзяржаўнай мовы бацька абяцаў запрасіць толькі ўвосень, калі прадасць ураджай. Часам словы трох моў блыталіся ў галаве, ў хлопцу хацелася толькі аднаго: каб сёлетні ўраджай быў дрэнны. Але ён адразу ўспамінаў Кагутоў, і яму рабілася сорамна. Ды хоць бы нават і дрэнны ўраджай. Не, яго, Алеся, ужо нічога не ўратуе... Усё адно стары Загорскі дапаможа, у яго грошай граблямі грабі. Ад гэтых думак яго адрываў натхнёны голас гера Фельдбаўха, у якім гучалі нечаканыя для немца басовыя ноты. Гувернёр стаяў перад сакратэрам у позе Гракха на форуме: рука выцягнута дагары далонню, вялікі палец адстаўлен убок. Твар ганарысты. Брушка наперад. Гэта ён граміў бязбожных рымлян, што задалі такой шкоды нямецкай айчыне: - Eben darum st?r-rzte sich German Cher?sc einem L?wen gleich auf den gr-r?ulichen Varus, den F?hrer der ver-rf?hr-rten Romanier. Und Teutoburger Wald wurde zum Fel-lde der deutschen Ruhmheit4. "Як гэта лес мог стаць полем, - думала няшчаснае дзіця, - высеклі яго немцы, ці што? Магчыма, і так. Ад іх усяго можна чакаць. Немцы". ...Бiў гонг, абвяшчаючы канец заняткаў. Вочы Фельдбаўха, якiя толькi што кiдалi блiскавiцы, зноў рабiлiся блакiтнымi i добрымi. Пасля заняткаў на хлопца наводзілі вонкавы лоск. Гадзіна танцаў (акампаніраваў на лялечнай скрыпцы monsieur Jannot), якая была для малога пакутай, а пасля гадзіна верхавой язды ў манежы. Падчас танцаў француз прывіваў дзіцяці вытанчаныя манеры, якія потым паспяхова разбураў грубаваты, як кожны аматар коней, містэр Крэбс. - Шэнкелямі не цісні, шэнкелямі, кажу, не цісні. Не нервуй каня, сто тысяч д'яблаў і зарад карцечы табе ў задніцу... Як пaдаеш? Як пa-да-еш?! А яшчэ лорд! Лорд нават з каня падае прыгожа! Непарушны англічанін да непазнавальнасці змяняўся, калі даходзіла да коней. - Аз-зіяты! Хіба вам па-еўрапейску ездзіць?! Іначай вам ездзіць, вар-ва-ры. Ах-люп-кай, - з цяжкасцю вымаўляў ён чужое слова. А потым шкоду, нанесеную англічанінам, зноў лячыў француз, і на заднім двары яшчэ гадзіну чуўся звон шпаг і буркатлівыя выгукі: - Тэрца... Квінта... Не так... О месье, не так... Зноў у пазіцыю... Як вы стаіцё, месье? Вы трымаеце шпагу, як начны гаршчок, - пардон... Раз-два... О-ла-ла!.. У вас нечакана атрымаўся цудоўны ўдар... Ларошфуко не мог бы зрабіць лепшага... Брава, месье, я забіты!.. Вы забіты... Майце ласку заўтра рабіць гэта лепей. Бадай, адно жалезнае, цалкам мужыцкае здароўе дазволiла Алесю вытрымаць усе гэтыя выпрабаваннi. Ён схуднеў, на нагах i грудзях выявiлiся зусiм не дзiцячыя мускулы, позiрк стаў пiльны i насцярожаны. Але затое ў руках усё часцей прарывалася новая, лёгкая i пластычная зграбнасць. Можа, таму, што ён і раней добра біўся на палках - асабліва вялікімі былі поспехі ў фехтаванні. Ды і Крэбс, калі хлопец не чуў яго, усё часцей казаў: - Будзе. Будзе наезнік. Пасля купання аж да вечера быў вольны час. Але "вольны" было толькі словам. Абед быў не абед, бо ўвесь час даводзілася памятаць, які нож для чаго. Лёгка было толькі есці курыцу, бо гэта елі, як і ў Азярышчы, рукамі. Часцей за ўсё ён уставаў з-за стала галодны, і Халімон Кірдун, каб не звялося дзіця, цішком прыносіў яму ў пакой пад'есці. Са скрухай глядзеў на Алеся, уздыхаў па-бабску: - За што ж табе, гаротны, пакуты? Божа лiтасцiвы, забiваюць дзiця. Жыўцом ядуць. Толькі часам, вельмі рэдка, можна было ўцячы ў дворню ці ў асобны дамок, дзе жыў даязджачы Карп са сваёй жонкай Анежкай, і там адпачыць душой. Дзяцей у Карпа не было, і таму Анежка шкадавала паніча, частавала звыклым: арэхамі, праглымі на сланечкавым алеі. Русая і сінявокая, такая распаўнелая і добрая, Анежка глядзела на Алеся і ціхутка падгалошвала: - Еш, бедненькі, еш, зблажэлы ты мой. І нашто, каму гэта патрэбна, пакутніца ты мая Дарота? Па шкле цябе вадзілі, бедную, а яго па пакутах... Гэтае падгалошванне было такое чуллівае, што з вачэй Алеся, ад шкадобы да сябе, самі сабой пачыналі падаць рэдкія і буйныя, як боб, слёзы. Але і наплакацца ўдосталь не давалі. Толькі аджыў, як ужо шукаюць. ...Бацька вядзе па галерэі продкаў. - Даніла Загорскі!.. Пэндзля невядомага мастака... Даніла ўзначальваў смяротны атрад пры Крутагор'і. Загінуў разам з усімі воінамі... Ян Загорскі... Пэндзаль Сальватора Розы... Бадай, адзіны, які перайшоў у каталіцтва. Пасля страты зяця зноў удаўся ў схізму, быў пракляты папскім нунцыем і загінуў пры таямнічых абставінах... Багдан Загорскі. Пісаў крукамі царкоўныя гімны... Бадай, адзіным шчасцем Алеся было тое, што для бацькі гісторыя рода і геральдыка былі яшчэ больш нудныя, чым для яго. Таму ён і не мог перадаць сыну захаплення гэтымі небяспечнымі рэчамі. Затое бацька зусiм змяняўся, заходзячы ў круглую карцiнную залу. Тут ён мог гаварыць i гаварыць. Блага цi добра, але ён даваў сыну частку таго запалу, якiм гарэла яго душа. І ўсё ж найбольш цягнуў да сябе Алеся той самы "Хлопец з канём" Мантэньі. Было ў гэтай карціне нешта наіўна-прывабнае і мудрае. І не ў тым справа, што хлопец быў - выліты. Ён, хаця і ў чужым заморскім касцюме, а конь - сапраўдны Урга, той самы Урга, які палюбіў яго, Алеся, больш за іншых, бо хлопец не абразіў яго нават празмерным недаверам на бар'еры, нават ганьбай шэнкеляў, калі конь разумее без іх, як яму трэба рабіць. Не ў гэтым была справа. Справа была ў тым, што праз лісце густа-зялёнай яблыні з залатымі пладамі глядзеў такі далягляд, якога не бывае на зямлі, далягляд невядомай блакітнай краіны, у якую спакойна і ўпэўнена крочылі чалавек і белы конь. ...У адзінаццаць яго клалі ў ложак. За акном, сярод лістоты, дрыжаў і гайдаўся масляны ліхтар, шапацелі лісты італьянскай таполі і далятаў з Дняпра неўразумелы начны крык шэрай чаплі. Алесь засынаў, здаволены сабой. А ўначы прыходзілі забароненыя, брыдкія мужыцкія сны. Ён сніў адрыну і гнёзды ластавак над галавой. Ён зноў бачыў росныя пракосы і самога сябе з біклагай на плячы... Яму бачыліся вочы каровы, яе стомленыя сытыя ўздыхі ў цемры хлява і цурчанне малака ў пенную дайніцу... _______________ 1 О, гэты маленькі сануля. Усе ўсталі, маленькія птушкі спяваюць госпаду сваю хвалу, ці не так? А ён спіць і не ведае, што ў ранняй гадзіны золата ў вуснах, ці не так? (ням.) 2 Вельмі добра. Ідзі ўмывацца, ідзі прывітацца з матуляй, ідзі прамыць божы твар, ды потым за кніжкі, калі князь не хоча застацца дурным князем, ці не так? (ням.) 3 А мне ўсё адно (літаральна: гэта мне каўбаса) (ням.) 4 Таму Герман Херуск, льву падобна, р-рынуў на аг-гіднага Вара, правадыра р-разбэшчаных рымлян. І Таўтабургскі лес стаў пол-лем нямецкай славы (ням.)
|
|
VI
Скончыўся месяц траў, адквітнеў за ім месяц кветак. Аднесла ветрам арэхавы пылок, згінула да наступных надзей і новай вясны вампір-трава, адышлі пярэста-зялёныя "капыцікі марыінай асліхі" - падалешніцы. Прыйшоў пчаліны, касазвонны месяц цвету ліп. Усё мянялася. Нішто не мянялася толькі ў Загоршчыне. І вось аднойчы, прачнуўшыся пазней звычайнага ад прыглушанага звону гадзінніка, Алесь адчуў, што нешта не так. Не ўвайшоў Фельдбаўх, не з'явілася ў дзвярах хмурнаватае аблічча добрага Кірдуна. І хлопец на нейкую хвіліну адчуў сябе самотным і пакінутым на волю лёсу. Толькі на адну хвіліну, бо ў наступны момант ён успомніў, што прыйшоў той дзень і з ім, магчыма, нейкая воля, магчымасць быць хоць трошкі гаспадаром самому сабе. На гэта намякала адзенне, вольна раскладзенае на спінцы крэслаў, і тое, што дзверы ў ванны пакой былі адчынены, - рабі сам, што хочаш. З асалодаю ўспомніўшы гэта, ён пацягнуўся і раптам, быццам кім падкінуты, сеў на ложку. За акном пачуўся гулкі гук. Аднекуль з-за дома, з берага паркавага стаўка, ударыла гармата. Потым другі раз... трэці... восьмы... адзінаццаты. Дзверы расчыніліся рэзка, як быццам таксама ад удару гарматы. На парозе стаяў пан Юры, белазубы, загарэлы. Махровы персідскі халат расхінуўся на грудзях. Ад усёй постаці, ад хвалістых густых вусоў, ад сініх смяшлівых вачэй так і веяла здароўем. - Паставіць на ногі лайдака-князя, - грозна рыкнуў бацька. - Лайдак-князь спіць і не ведае, што яго чакаюць вялікія справы. Алесь не паспеў спахапіцца, як дужая мужчынская рука рванула коўдру і бліскавічна, асабліва гучна ляснула па мяккім месцы. - Stehe auf, - грымныў бацька, на хвiлiну так удала ўдаючы Фельдбаўха, што аж страшна стала. - Eine au?erordentlich perfekte F?rterhalbw?chsigerverrichtung ist keine Bettharrung auf'ne Vonsichselbstvollziehung, n?ch?1 І сцягнуў сына за нагу з ложка. - Мыцца, мыцца разам. У ванным пакоі, ля глыбокага басейна, бацька скінуў халат і пантофлі, і толькі тут старонні заўважыў бы, як яны падобны, пан Юры і Алесь. Хлапечыя, але моцныя формы сына абяцалі з часам зрабіцца падобнымі на гладкія і магутныя формы бацькі. Бацька нечакана злавіў яго і, прыўзняўшы, так спрытна кінуў галавою ў басейн, што Алесь колам перавярнуўся ў вадзе. - Адмірал, чалавек за бартом! - крыкнуў бацька, затым услед пляснуўся у блакітную ваду і схапіў сына за пятку. - Купанне Ахіла пачынаецца. У ролі маткі героя князь Юры Загорскі. ...Пасля купання яны апрануліся ў суседнім пакоі, і гэта было вельмі падобна на маскарад, бо абодва апранулі ўзверх батыставых сарочак з карункавай грудзінай і вузкіх нагавіц да калень яшчэ і шырокае мясцовае адзенне, што чакала дзесяцігоддзямі падобных выпадкаў, лежачы ў скрынях паміж лісцяў дарагога турэцкага тытуню. Бацька ўсклаў на сябе суконны паднізень вішнёвага колеру, а паўзверх яго чырвоную, тканую золатам чугу, крэкчучы нацягнуў малінавыя боты і чырвоныя замшавыя пальчаткі. Потым сын памог яму абкруціць вакол таліі залататканы слуцкі пояс. Бацька прыціснуў канец пояса далонню на жываце і павольна круціўся, сочачы, каб пояс лёг гожымі складкамі. Цяпер прыйшла чарга Алеся. Ён таксама нацягнуў боты, толькі белыя. Пасля замест паднізня бацька накінуў на яго шырокую белую кашулю з адным плячом, - на другім яе закалолі сярэбранай фібулай. Паўзверх кашулі пан Юры, па-мужску няспрытна, апрануў сына ў вузкую белую чугу, такую самую, як і ў самога, толькі тканую серабрыстымі і блякла-залацістымі травамі. - Велікародныя гаспадары Загорскія, князі Сухадола і Вежы збіраюцца на вайну. - Куды на вайну? - Вядома куды. На аршанскае поле. - Каго біць? - Там скажуць! - А за што? - А так, - сказаў бацька. - Без дай прычыны. Каралеўскі загад. Святочныя, яны выйшлі на тэрасу, дзе іх чакала маці з маленькім Вацлавам, гувернёры і некалькі слуг на чале з Кірдуном. Маці і Вацлаў былі ў звычайных святочных адзеннях з белага індыйскага мусліну і карункаў, гер Фельдбаўх у сурдуце, месье Жано - у зграбным чорным фраку. Затое слугі, падобна гаспадару з сынам, былі таксама ў старой паюцкай вопратцы. Маці прывіталася з сынам і ўстала за мужчынамі. Усе пачалі спускацца з тэрасы. Алесь ішоў, апусціўшы вочы, калі раптам нешта неўсвядомленае прымусіла радасна задрыжаць яго веі. Ён ускінуўся - перад ганкам стаялі ў святочных уборах Кагуты: Міхал, дзед Даніла, Андрэй, Кандрат, Павал, Юрась. Толькі Марылі не было ды старэйшага Стафана. Кінуўся быў да іх - бацькава рука ўладна сціснула плячо. Кагуты стаялі моўчкі. Ніхто з іх не глядзеў на пана Юрыя; толькі на Алеся глядзелі ўсе. І Алесь, адчуваючы амаль фізічны боль у сэрцы, ішоў да іх. Толькі наблізіўшыся, ён ўбачыў, як моцна яны цяпер адрозніваюцца ад яго, які высахла-белы стары Даніла, якая ссутуленая, прыгнутая цяжарам зямлі, спіна ў Міхала, якія нязграбныя рухі ў сыноў, быццам спуджаных святочнай вопраткай і дзівоснымі абставінамі. Усе яны хавалі вочы. Толькі Паўлюк, здзіўлена і нават неяк адчужана, глядзеў на паніча. Кірдун з аброццю на плячы зайшоў перад панамі і стаў твар у твар з Міхалам. Ён працягнуў адзін канец аброці Міхалу, другі - пану Юрыю. - Дзе тая аброць, на якой ты вадзіў гэтага стрыгуна? - спытаў Халява. - Вось, - паспешлівыя пальцы Міхала выцягнулі з-за спіны сырамятную цёмную аброць. Кірдун узяў і працягнуў другі канец гэтай аброці пану Юрыю. Так яны і стаялі, злучаныя дзвюма аброцямі, мужык і пан... Цяпер гаварыў Юры. - Ці абаранялі паніча твае сцены? - спытаў Загорскі. - Абаранялі. Як сыноў, так і яго. - Дай, - сказаў пан. Андрэй ступіў да паніча і выняў са скуранога вацка шчопаць сажы, тлустай сажы з хатняй сцяны. - Маж, - сказаў бацька. - Каб помніў. Калі Андрэй мазаў сажай пасму валасоў на Алесевай галаве, хлопец узняў на яго ўмольныя вочы. І толькі Андрэй, перахапіўшы позірк, непрыкметна для іншых усміхнуўся яму краёчкам вуснаў. Вацок з астатняй сажай таксама схавалі ў ларэц. - Ці вадзіў ты яго па зямлі, куды мы ўсе пойдзем? - спытаў бацька. - Так, - сказаў Міхал. - Тады атрымай трыццаць, - бацька глянуў на Алеся і паправіўся, - не, нават сорак восем дзесяцін... Той клін, што за Лугавым. Каб табе і дзецям тваім было па якой зямлі хадзіць... Гэта зямля вызваляецца ад пабору і давеку астанецца за тваёй сям'ёй. Юрась, відаць, загадзя падрыхтаваны, стаў на калені, і Юры паклаў яму на рукі шчопаць падножнага. - Ці вучыў ты майго сына быць літасцівым да жывёл, як то належыць чалавеку? - Так. - Тады атрымай сем коней-двухгодак і дзве каровы для жанчын. Веі ў Алеся былі вільготныя. Што б там ні было, а гэта яго, Алеся, прадавалі зараз, і ў гэтым было яго падабенства з другімі людзьмі ў белым. - Дом твой будзе моцны, - сказаў пан Юры. - Пад кожную пяту твае хаты і хаты сыноў ты пакладзеш па дзесяць рублёў, бо выхоўваў у працы і поце майго сына. Шэсць сыноў - дзвесце сорак рублёў... Скураны мяшочак бразнуў, упаўшы паміж двума строямі. …Пасля Алеся пасадзілі на Ургу і пан Юры павёў яго вакол маёнтка. Астатнія ішлі за ім. Бацька спыніўся на высокім урвішчы Дняпра і абвёў рукою ўсё, што вакол. - Гэта тваё, - сказаў ён. - Твая зямля і тваё неба. Помні, усё жыццё ты будзеш піць ваду з Дняпра і абмываць гэтай вадой сваіх нованароджаных. І адабраць гэта ў цябе не можа ні чалавек, ні бог, ні д'ябал. Адна смерць. Кірдун падышоў да Алеся і прышчапіў да яго збройнага раменьчыка кінжал і пісталет. Потым падаў бацьку кароткі корд у срэбных, з залатымі травамі похвах. Бацька стаў побач з канём і засунуў шаблю ў пятлю высокага сядла. - Ты носіш добрую зброю, каб не злоўжываць ёю, і багатую вопратку, каб не ганарыцца ёю перад астатнімі. І ён злёгку пацягнуў сына нагайкай па спіне, а потым прымацаваў гарапнік да другой пятлі сядла. - Помні. За ўсімі гэтымі цырымоніямі не заўважылі, як стамілася пані Антаніда. У яе забалела галава, і пан Юры нават з некаторай радасцю адпусціў яе. - Стаміўся? - спытаў бацька, з паблажлівай ласкавасцю заглядаючы ў вочы сына. - Не. - Гэта добра. Зараз, браток, пачнем абрад, на якім нікому не дазволена прысутнічаць, акрамя нас… Добра запомні… Бо давядзецца перадаваць сыну… Твар ягоны быў стомлены, відаць было, што яму абрыдзела ўсё гэта, але нават ён знаходзіцца зараз пад страшным цяжарам нечага абавязковага, наканаванага і непахіснага. …Яны мінулі палац і пайшлі па незнаёмай алеі ў тую частку ірэгулярнага парку, куды бацька дагэтуль ніколі не вадзіў Алеся. Тут, відаць, і наогул мала хадзілі: травы, што прарасла праз жвір, вельмі даўно не палоў садоўнік. Замест светлых ліп, ясакараў і італьянскіх таполяў паабапал алеі ўсё часцей трапляліся чорныя і нейкія зімнія яліны ды змрачнаватыя векавыя дубы. Яленец суцэльным магутным дываном укрываў палянкі, нечапаная папараць клубілася над зрынутымі дрэвамі. Парк быў ужо сапраўдным лесам. І тут бліснуў у непралазным гушчары празрысты, відаць, ад магутных крыніц, стаў, а над ім, на цьмянай ад ценю паляне паўстала дзіўная будыніна, вузкая і высокая, змураваная з шэрага і ружовага каменя-дзікуна. Такой яна была на вышыню аднаго паверха. Вышэй камень быў абчэсаны, былі нават там-сям раманскія арачкі. А яшчэ вышэй, амаль да верхавін пяцісотгадовых замшэлых дубоў, узносіліся дзве карункава-змрочныя гатычныя вежкі. Змрачнаватая, значна большая ў вышыню, чым у даўжыню і шырыню, будыніна думала аб чымсьці, што не датычылася двох чалавек, якія зараз ішлі праз заценены луг да яе дзвярэй, і гэты яе спакой быў спакоем канца. Перад ёю, у высокай траве, ляжалі па крузе сем абчасаных камянёў, а ў цэнтры круга ляжаў восьмы, з правільна круглым заглыбленнем наверсе. - Сядай на зямлю, - сказаў пан Юры. - І слухай. Неўсвядомлена пранікаючыся нечым страшнаватым, Алесь сеў. - Глядзі, - сказаў бацька. На баку цэнтральнага каменя быў выбіты няўмела парушаны ва ўсіх прапорцыях вобраз добрага пастыра, які нясе на плячах агнца. - А цяпер уяві, што сорак доўгіх чалавечых жыццяў ляжыць паміж табою і гэтым пастырам. Сорак. А ты сорак першы. Яны маўчалі, схіліўшы галовы. Пад вяршынямі дрэў быў такі спакой - лісток не шалахнецца. - Сорак. Гэта тыя, што былі да нас, і мы, і тыя, што яшчэ будуць. І кожнаму наступнаму цяжэй, бо ён нясе большы цяжар. Будуць і тыя, каму зробіцца нясцерпна цяжка, і я малюся богу, каб гэта не быў ты. Таму што ніхто не пазбегне. Кожны павінен будзе несці на рамёнах слабага, ягоны боль і ягоную крыўду. Хто гэты слабейшы - кожны выбірае сам. Друг, вера, жанчына або яшчэ нешта, пакуль невядомае… А цяпер паглядзі: на другой грані яшчэ больш старыя рысы. Гэты маладзік - гэта серп, а гэтыя калматыя трысцінкі - каласы. Хто будзе жаць - аб гэтым маўчаць гады і маўчаць стагоддзі. Ніхто яшчэ не дадумаўся, бо той, хто іх выбіў, памёр і не скажа… Пасядзі хвіліну, сыне, падумай або проста памаўчы. Алесь маўчаў і так. Яго краналі не словы, а проста мёртвы сон камянёў, дрэў, будыніны, якую абкружалі, сціскалі дубы. - Тут было паганскае капішча, - сказаў нарэшце бацька. - Якому богу яны маліліся - ніхто не ведае. Бо з іх не ўцалеў ніхто… Яны пакінулі гэтыя камяні і гэты серп маладзіка і зніклі, як аблокі. Тут яны збіраліся, а гэты камень і чаша на ім былі, відаць, ахвярнікам. Колькі год так было - невядома. А потым з Полацка прыйшоў Дняпром бліжні дружыннік Глеб, і тады гэтыя людзі ўбачылі кроў. Не варта было, калі не хацелі крыжа? Вядома. Але хто звяртаў увагу на тое, чаго хоча і чаго не хоча мурашнік? Не звяртаў і Глеб… Капішча шукалі доўга. І знайшлі… І вось пад гэтымі камянямі загінулі ўсе яго абаронцы. Да аднаго. Бацька памаўчаў. - Тут было раней два рады камянёў. Вонкавы ўзялі і залажылі ў падмурак будынка. Але потым Глеб раздумаў. Відаць, таму, што тут быў такі спакой і нельга было не палюбіць гэтага месца. Таму ён проста загадаў асвяціць галоўны камень вобразам пастыра, але тых камянёў з падмурка не выняў. Ты іх можаш убачыць… Спачатку пабудавалі першую частку будыніны, самы ніз. Другую трэць надбудавалі праз трыста год, калі ўжо і косці Глеба згнілі ў Куцеянскіх пячорах. Вежкі надбудавалі яшчэ праз дзвесце год… І вось усё гэта стаіць: камяні на беразе става, дубы, што ў тры разы маладзейшыя за іх, і камяніца. - Што гэта? - спытаў Алесь. - Гэта магільня Загорскіх, сыне. Бацька павольна адхінуў траву ад вобраза пастыра. - Калісьці мы, напэўна, маглі быць вялікія, але не здолелі. Наша палітычнае быццё скончылася. У нас - толькі магілы. Толькі адны магілы, раскіданыя па гэтай зямлі. Курганы на беразе Дняпра, капцы на сялянскіх могілках, твая і мая магільня, сыне… Вось яна… Моўчкі, быццам усё было сказана, яны пайшлі да магільні. Бацька адчыніў дзверы. У верхнім памяшканні было ціха, праз вузкія вокны лілося пыльнае святло. На сценах віселі старыя чаканы, двухручныя мячы, кальчугі. У нішах, пад замком, ляжалі скруткі нейкіх дакументаў, кнігі ў драўляных вокладках. Паміж імі стаялі срэбныя каўчэгі для асабліва важных манускрыптаў. Бацька зняў з цвiка доўгую гнуткую кальчугу. - Бачыш, гэта пра яе сказаў Сімяон Вежа: "Бог сведка, тады было гора. Я сам бачыў чалавека, у якога на кожным дробным кольцы кальчугі была выбіта назва месца, дзе яны рабіліся: сутычкі і сечы, змовы і паядынкі… Чалавек той быў мой бацька". Кальчуга пералівалася ў руках бацькі. - Бачыш, на грудзях і жываце ніводнага вольнага кольца… Па каменных плітах падлогі пан Юры прагрукаў да адной пліты, у якой было кольца. Пашча ямы адкрылася перад імі. Прыступкі вялі ўніз. Пан Юры першы спусціўся туды. Працягнуў Алесю руку. Потым унізе пыхнула губа, а за ёю кнот тоўстай і высокай, у рост хлопца, чырвонай свячы ў нізкім свечніку. Глыбокае і вузкае памяшканне было паточана на сценах нішамі, падобнымі да пячных чалеснікаў. Частка іх, не больш трэці, была закрыта - гэта былі месцы пахавання. Налой з евангеллем, свяча і нішы - больш нічога. Ды яшчэ на столі старая чырвоная фрэска: архангел з мячом у адной руцэ і царквою на далоні ў другой. - Вось, - сказаў бацька. - Гэта ўсё яны. Гэта ніша Акіма Загорскага. А тут яшчэ дзве пустыя. Старога Вежы і мая… Яму было цяжка гаварыць. - У наступную… палажы гэта. Ён выцягнуў з-за пояса жалезную скрыначку, тую самую, у якую клалі сёння сажу. - Ідзі, - сказаў ён. - Праз сто год гэта пакладуць табе пад галаву. Алесь падышоў да цёмнай нішы і засунуў у яе куфэрачак. - А цяпер ідзі сюды. Яны стаялі ля свечніка. Бацька апусціў руку на плячо сына. Полымя свячы рабіла ягоны твар суровым, бадай велічным. Толькі гэта давала Алесю змогу не адчуваць гідоты і пратэсту супраць усяго, што тут рабілася, супраць самай думкі пра трэцюю нішу. - Паўтарай за мной, хлопчык, - сказаў бацька. - Добра, - шэптам сказаў Алесь. - Я прыйшоў да вас, - шэптам сказаў бацька. - Я прыйшоў да вас. - У мяне няма нічога, акрамя вас. - У мяне няма нічога акрамя вас, - ужо больш цвёрдым голасам паўтараў малады. - У мяне няма нічога, акрамя магіл, бо я ваш сын. - У мяне няма нічога, акрамя магіл, бо я ваш сын. Бацька выпрастаўся, як ад нейкага натхнення. - Я клянуся любіць вас. - Я клянуся любіць вас. - Я клянуся абараняць вашы магілы мячом і зубамі, нават калі мая магіла будзе далёка ад вас. - Я клянуся… далёка ад вас. - Бо я ўсё адно буду тут, з вамі. Ба мяне нельга аддзяліць ад вас. - Бо я… з вамі… Бо мяне нельга аддзяліць ад вас. - Пакуль не скончыцца жывот людскі на зямлі. - Пакуль не скончыцца жывот людскі на зямлі. - Аман. - Аман. _______________ 1 Выключна пікантна-вытанчаныя адпраўленні, вартыя сапраўды княжацкага недарасля, ёсць не ўпаванні ў ложку на самапраісцяканне, ці не так? (Парыдыйны стыль) (ням.)
|
|
VII
Лёгкі звон рынуў з вышыні званіцы на цвінтар, на людзей, што выходзілі з царквы, на навакольны парк. Званіца стаяла наўздалёк ад стройнай, са святла пабудаванай царквы, і ў вяроўках званоў біўся, як муха ў павуцінні, клышаногі званар Давід. Дзярбаніў і падцілінкваў так, што званіца як не бурылася. А з царквы насустрач сонечнаму ліпеньскаму дню выходзілі людзі. Алесь ішоў недзе пасярэдзіне працэсіі. - На тваім пострыгу будзе хлопец, якому дадуць трымаць тваю пасму, - сказаў бацька. - Потым ты аддзячыш яму тым самым. Гэта азначае, што вы ўжо ніколі не будзеце ворагамі. Не маеце права. - А калі і сябрамі не будзем? Бацька легкадумна засмяяўся. - Ніхто не прымушае. Але я думаю, вам будзе добра разам. Гэто ўжо маці і я пастараліся. Гэта сын майго лепшага друга, нябожчыка, - мяккая яму зямля, - Мсціслаў Маеўскі. І вось цяпер Алесь ішоў і напружана чакаў, які ён будзе, гэты невядомы хлопец, з якім яны цяпер не маюць права быць ворагамі. Тое чаканне прымусіла яго быць няўважлівым да царквы і да набажэнства. Помніў толькі суровыя, нечалавеча вялікія вочы анёлаў, іхнія трошкі азызлыя твары і нясмелыя, уседаравальныя ўсмешкі. Помніў застылыя ўсплёскі іхніх крыл над яго галавой і незразумелыя па колеры, - ці ружовыя праз блакітнае, ці блакітныя праз ружовае, - складкі адзенняў. Помніў пералівістую, фіялетавую з золатам фелонь папа і тое, як падала ўніз ягоная епітрахіль - проста, бы драўляная. Страшнае рыканне дыякана калыхала агеньчыкі свечак, прымушала часам дробна звінець шыбы. Страшнае, бы ў льва з пячоры, рыканне. Усё гэта было як сон. Ён ведаў, што фрэскі іхняй старажытнай царквы былі дзівам, аб якім казалі ўсе альбомы, нават выдадзеныя ў Парыжы, што іхні пратаіерэй майстра і за гэта ўзнагароджаны камілаўкай, набедранікам і залатым наперсным крыжам, што загоршчынскага дыякана даўно збіраліся за яго дзівосны бас перавесці ў Магілёў і зрабіць іпадыяканам, каб прыслужваў толькі архірэю, ды пабаяліся псаваць адносіны са старым Загорскім. І ўсё гэта было як дурман, і ён бадай што ўзрадаваўся, калі набажэнства скончылася. Ішоў з прыступак, скоса паглядаючы на новую асобу, якая звалася "пастрыжным бацькам". Пастрыжны ішоў з боку ад яго, ладны, чырвоны тварам, сівы грывай валасоў і кароткімі вусамі. На чырвоным загарэлым твары дзівоснымі здаваліся наіўна-сінія дзіцячыя вочы. Гэта быў далёкі дзядзька Алеся, Пятро Басак-Яроцкі, гаспадар невялікага маёнтка, былы каўказскі афіцэр. На поясе ў Басака віселі срэбныя нажніцы. І вось наперадзе Алесь убачыў кілім, а ля кіліма купку людзей. У баку ад іх стаяў хлопчык, якому было, напэўна, страшнавата ад урачыстасці цырымоніі. Белавалосы, з залацістымі вачыма - бы напоены сонцам мёд, - відаць, трошкі слабейшы за Алеся, больш хударлявы, ён стаяў на кіліме, трымаючы ў руках медальён на доўгім залатым ланцужку. Дзівосныя сонечныя вочы глядзелі трошкі ўгору. Алесь не ведаў, куды яму ісці, і таму ледзь не зрабіў памылкі, накіраваўшыся да купкі людзей. Басак-Яроцкі паклаў руку яму на плячо. - Правей фронт, пляменнічак, - ледзь чутна сказаў ён. Цяпер Алесь ішоў проста на хлопца. І ледзь ногі яго ступілі на пушысты вялікі кілім - са званіцы зноў грымнулі, радасна заліліся званы. Хлопцавы вочы ласкава глядзелі на Алеся. - Глядзець весялей, - шапянуў пастрыжны. - Падайце адзін аднаму рукі. Алесь адчуў у сваёй руцэ руку Мсціслава. У той жа самы момант усе астатнія, акрамя гэтых трох на кіліме, нават бацька, апусціліся на адно калена. - Княжацкі сын Аляксандр Загорскі, сын Георгія, унук Данііла, праўнік Акіма і прапраўнік Пятра, схілі апошні раз сваю галаву. Гэта абвясцiў Басак-Яроцкi сваiм хрыплаватым басам. Алесь схіліў галаву. - Отрак Аляксандр, - сказаў пастрыжны, - ты пастрыгаешся днесь у падлеткі, як гэта загадваюць звычаі гэтай зямлі. Бачыш ты свайго пастрыжнога брата? Абдыміцеся першымі мужчынскімі абдымкамі. Яны абняліся. Алесь адчуў на плячы руку Мсціслава. - Скажыце адзін аднаму на вуха некалькі братніх слоў. Вочы Мсціслава смяяліся недзе ля вачэй Алеся. Потым Алесь пачуў шэпт. - Папаўся? - спытаў малады Маеўскі. - Плюнь. Яны лічаць, што мы зеляпаны, дык давай мо прыкідвацца далей. Хай ужо цешацца. - А я і плюю, - з нейкім раптоўным гарачым пачуццём да гэтага хлапца шапнуў Алесь. Дарослыя з некаторым нават замілаваннем глядзелі на двух прыгожых падлеткаў, якія з такой відавочнай пяшчотай шапталі адзін аднаму на вуха словы братэрства. - Ты, брат, накшталт таго скоч-тэр'ера. - Мсціслаў аж дрыжаў у абдымках Алеся ад прытоенага смеху. - Ведаеш, як іхніх шчанюкоў пазнаюць, чыстапародныя ці не? - Ведаю, - усміхнуўся Алесь. - Бяруць за хвост і падымаюць у паветра. Сапраўдныя не вішчаць. Гонар трымаюць. - Вось і ты трымай гонар. Пастарайся ўжо не вішчаць, як дварняк. Гэта глупства. Нязручна, але затое нядоўга. Яны не заўважылі, што вусы старога Басака неяк няўлоўна і падазрона паторгваюцца. - Пацалуйцеся, - сказаў Басак-Яроцкі. - І памятайце, вы казалі словы братэрства і цалаваліся яшчэ тады, калі былі дзецьмі. Яны пацалаваліся. Басак-Яроцкі палажыў далонь на галаву Алесю. - Ты насіў дзіцячыя доўгія валасы, з якіх сёння ўпадзе адна пасма. Заўтра іх падкароцяць, і такімі яны будуць, пакуль ты не станеш сапраўдным мужам. А тады насі іх як хочаш, толькі памятай, што людзі нашай зямлі любяць насіць доўгія валасы і вусы, але не любяць і ніколі не насілі барады, калі яны не папы, не манахі і не мудрыя стогадовыя дзяды. Ён узняў нажніцы. - З першай пасмай ты не будзеш дзіцём і зможаш сядзець з мужамі, бо сам займееш імя мужа… З гэтай хвіліны памятай, князь, душа твая належыць толькі богу і гэтым палям, шабля - ваяводзе справядлівай вайны, жыццё - усім добрым людзям, сэрца - каханай. Але гонар і чэсць - яны належаць толькі табе і больш нікому. Цябе пастрыгаюць у мужы, каб ты быў незалежны з моцнымі, братні - з роўнымі, памяркоўны і добры з ніжэйшымі. Цяпер ужо і Мсціслаў глядзеў сур'ёзна, быццам гэтыя словы краналі яго за душу. - Каб ты быў добры да дзяцей і жанчын, верны для сяброў і страшны для ворагаў, бо ты муж і зброя дадзена табе для таго, каб ты быў мужам і каб той, хто абразіў цябе, ніколі не абышоўся пустымі прабачэннямі, а крывёй плаціў за сваю абразу… Ляснулі нажніцы. Каштанавая пасма ўпала ў далонь дзядзькі Пятра. Ён павольна працягнуў яе Мсціславу. І Мсціслаў таксама патрымаў пасму, а потым схаваў яе ў медальён, а медальён схаваў пад сарочку. - Сын князя Загорскага стаў мужам, - сказаў Басак-Яроцкі. - Памолімся за ягоны доўгі век, за яго дабрыню і высакароднасць. Памолімся за тое, каб бог паслаў яму вялікія дарогі і сілы на тое, каб усё, што з ім будзе, стала вялікімі здзяйсненнямі. Аднекуль з-за палаца, з таго боку, дзе была магільня, данёсся празрысты, як лёд, і журботны, як галошанне, спеў срэбнай трубы.
|
|
VIII
РљС–СЂРґСѓРЅ ледзь РЅРµ луснуў СЃР° злосці Р·Р° тыя РґР·РІРµ гадзіны, СЏРєС–СЏ прайшлі Р· пастрыжэння. Здавалася, СѓСЃС‘ ішло РґРѕР±СЂР°. Здавалася, больш ганаровай пасады, чым тая, СЏРєСѓСЋ далі РЅР° гэтыя гадзіны СЏРјСѓ, РљС–СЂРґСѓРЅСѓ, нават быць РЅРµ магло. РЎСЏРґР·С– РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ, адкуль РІС–РґРЅР° дарога С– паварот Р· СЏРµ РЅР° загоршчынскі "прэшпект", трымай y руках падзорную трубу С–, ледзь толькі ўбачыш карэту ці кабрыялет, СЏРєС–СЏ паварочваюць Р· дарогі РЅР° алею, давай загад тром мужыкам, што завіхаюцца трохі ніжэй, y лагчынцы, ля гармат. I адразу залп. РЈСЃС‘ РґРѕР±СЂР°, СѓСЃС‘ чынна. Дык РЅРµ, прынесла Сћ апошнюю хвіліну немца, каб РЅР° СЏРіРѕ пошасць. Стаіць сабе, чортава РїСѓР·Р°, акурат ля СЏРіРѕ С– глядзіць РЅР° дарогу. I такі спрытны, што заўважае СћСЃС‘ раней, чым Халімон. I гэта так крыўдна, быццам немец y СЏРіРѕ хлеб адбівае. РџР° ўласнай, ці ведаеце РІС‹, ахвоце прыцёгся. Добра Р± ужо, каб нехта пасылаў. A то Р¶ сам. Выгляд y чорта важны, паблажлівы. Стаіць, СЏРє Банапарт багамерзкі, РїСѓР·Р° наперад, С–, кожны раз, СЏРє ударыць гармата, СЏРє ты СЏРјСѓ, скажы, цацку нехта даў, такое задавальненне РЅР° бязвусай РјРѕСЂРґР·Рµ. - Einem L?wen gleich... - далятаюць РґР° РљiСЂРґСѓРЅР° асобныя словы. - N?ch?1 I, СЃРєРѕСЃР° пазіраючы РЅР° Фельдбаўха, СЏРєС– абапіраецца РЅР° лёску, СЏРє РЅР° шпагу, РљС–СЂРґСѓРЅ бурчыць пад РЅРѕСЃ: - Das ist ihm Wurst... Гэта СЏРјСѓ каўбаса, ці ведаеце... I СћСЃС‘ "РЅСЋС…" РґС‹ "РЅСЋС…"... РќСЋС… ты С– ёсць РЅСЋС…. Нюхала нямецкае... Каб цябе ўжо РЅР° тым свеце так чэрці нюхалі смярдзючымі сваімі насамі. РљС–СЂРґСѓРЅСѓ Р·СѓСЃС–Рј РґСЂСЌРЅРЅР°. Але спраўна грукоча гармата, a то С– тры, гледзячы РЅР° тое, СЏРєС– госць зварочвае РЅР° алею. ...Гэта яшчэ хто? Шарабан старэнькі, РєРѕРЅСЊ ледзь перастаўляе відавочна парэпаныя капыты. I тут мужык-запальшчык адказвае: - РўРѕ Р¶ гэта высакародны пан Мнішак едзе РЅР° сваім Панчоху. РќСѓ, гэтаму хопіць С– аднаго стрэлу. ...Рђ гэта? Пара сытых коней. Тарантас лакіраваны. РђРіР°, едзе дзедзіц Іван Таркайла. Гэтаму можна грымнуць Р· РґР·РІСЋС…. ...Карэта шасцерыком. РљРѕРЅС– Сћ яблыках. Гэтыя, відаць, рэйнвейн Рї'юць, СЏРє пан Юры Сћ Кёльне, С– хоць РєРѕРЅС– РЅРµ чыстакроўкі... - Страляй... Страляй Р· СѓСЃС–С… чатырох. Хаданскія коцяць! A немец стаіць. A немец чорт ведае чаго СЃСЋРґС‹ прыцягнуўся. РњРѕРі Р±С‹ стаяць СЃСЏСЂРѕРґ гасцей, - РЅРµ, собіла СЏРјСѓ, РЅСЋС…Сѓ праклятаму. ...РљС–СЂРґСѓРЅ глядзіць РЅР° тэрасу, бачыць там фігурку маладога Загорскага, С– жаль працінае СЏРјСѓ сэрца, прымушаючы С– РїСЂР° немца забыць... Божа РјРѕР№, нашто гэта? Дзіця цэлы дзень РЅР° нагах!.. Мораць, забіваюць дзіця. Паны С– ёсць паны. Немец, відаць, СѓСЃС‘ Р¶ РЅРµ самы горшы... Прынамсі, любіць паніча, РЅРµ мучыць СЏРіРѕ, СЏРє тыя... РўРѕРµ, што ён РјСЏС…РѕРј стукнуты - гэта СћСЃС‘ лухта: без радзімы таксама, гаротны. A без радзімы хто хочаш ашалее... Таксама пашкадаваць трэба... Тым больш бясшкодны Р·СѓСЃС–Рј, паскудстваў РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ чыніць. Толькі што прыйдзе ўвечары РґР° аканомкі С– просіць: "Гнедзіге фрау... РђР№РЅ гляс шнапс..."2 Лузне сабе, бедалага, РґС‹ С– РїРѕР№РґР·Рµ... I правільна кажа, Р±Рѕ Сћ немцах амаль СѓСЃРµ жанчыны гнядыя, a аканомша - вылітая немка. Гнядая С– ёсць... Толькі Р± тут РЅРµ стаяў, a так Р·СѓСЃС–Рј прыстойны немец... I паніча любіць... Чорт Р· С–Рј, няхай стаіць, калі гэта СЏРјСѓ цацкі... Немцы, СЏРЅС‹ немцы С– ёсць. РЈСЃРµ чыста - СЏРє дзеці. Толькі Р± С–Рј грымела РґС‹ блішчала... Так Р±С‹ С– гулялі Сћ салдацікі РґР° сівых валасоў... Але Р¶ СЏРє там дзіця?.. Беднае дзіця! Алесю С– сапраўды даводзілася цяжкавата. РЃРЅ стаяў РЅР° тэрасе, адступіўшы РЅР° некалькі крокаў ад РґР·РІСЏСЂСЌР№ y РґРѕРј, так што кожны госць павінен быў прайсці непадалёку ад СЏРіРѕ. I Р· кожным трэба было раскланьвацца. Бацькі стаялі далей, СЏРЅС‹ абменьваліся Р· кожным парай слоў, усміхаліся, - С–Рј было РЅРµ РґР° СЏРіРѕ, ён быў нешта накшталт перадавога паста, высунутага Сћ самае размяшчэнне ворага - enfant perdu, загубленае дзіця. - Bonjour, madame3. Мадам сто РіРѕРґ. РќР° руках y СЏРµ абрыдлівая, кірпатая балонка. Мадам мінае СЏРіРѕ, С– ён чуе, СЏРє СЏРЅР° кажа маці: - Il est charmant4 . Часам РЅР° адну хвіліну РґР° СЏРіРѕ падыходзіць, каб памагчы, француз: шэпча, СЏРєРѕРіР° госця ён павінен сустрэць зараз, ці павінен сказаць СЏРјСѓ некалькі слоў. Некаторыя Р· гасцей выклікаюць y СЏРіРѕ агіду. РџР° сваёй ахвоце ён ніколі Р± РЅРµ паехаў РґР° такіх y госці. Так С– хочацца сказаць: - Je faut que r?curez la maison de votre pr?sence5. Але так нельга. I ён паважна схіляе галоўку Р· падплоенымі РЅР° канцах валасамі, робіць СЂСѓРєРѕР№ гасцінны жэст С– кажа: - Bonjour, monsieur. Бацька бачыць СѓСЃС‘ гэта аж занадта РґРѕР±СЂР°. РЈ самай СЃРїС–РЅРµ хлопчыка невыказная пакута. Але ён усміхаецца С– шэпча маці: - Глядзі, што ён вытварае... Les merweilles gymnas tiques6. Падыходзіць пан Мнішак... Гэтага шкада... Такі стрыманы гонар y вачах, С– такі змучаны твар... Кажа нешта РїР°-польску... Зразумець нельга, хаця РіСѓРєС– С– некаторыя словы падобныя... A РІРѕСЃСЊ гарматы грымнулі тройчы. Лёкай абвяшчае недзе пад тэрасай: - Віцэ-губернатар, С–С… яснавяльможнасць граф Ісленьеў. РќР° тэрасу падымаецца гнуткі С– станісты стары Сћ РјСѓРЅРґР·С–СЂС‹ палкоўніка. РЈ старога сівыя бакенбарды С– Р·СѓСЃС–Рј малады, без ніводнай зморшчынкі, СЂСѓРјСЏРЅС‹ твар Р· яснымі вачыма. РџСЂР° гэтага Алесь ведае. Выпадкова чуў размову бацькоў. Граф РЅРµ зробіць кар'еры. РЈ СЏРіРѕ занадта РјРЅРѕРіР° сваякоў, замешаных y той няшчаснай гісторыі, - РїСЂР° СЏРµ ніхто толкам РЅРµ ведае, СЏРЅР° адбылася РіРѕРґ Р·Р° трынаццаць РґР° Алесевага нараджэння, - калі "ныне здраўствуючы" цар страляў Р· гармат РїР° людзях. Невядома, што хацелі рабіць тыя людзі. Але стары прыемны. I ён РЅРµ мучыць СЏРіРѕ, Алеся. РЃРЅ ласкава, СЃР° старамоднай галантнасцю ківае СЏРјСѓ галавой С– адразу праходзіць РґР° бацькоў. Голас маці, y СЏРєС–Рј, СЏРє заўсёды, гучаць бездапаможныя інтанацыі. РЇРЅР° пытае графа... Нешта аб пераводзе Сћ Вільню... Граф стрымана смяецца: - РњРЅРµ РґРѕР±СЂР° Сћ вашым РґРѕРјРµ... Рыцарства заняпала. РЇРіРѕ РЅСЏРјР°. РњС‹ Р· вамі, СЏРє РґСЂСЌРІС‹ РЅР° лядзе. Іх пакінулі выпадкова побач, С– СЏРЅС‹ радуюцца гэтаму. Чаго яшчэ патрабаваць ад жыцця? Спадзяюся, ваш малады РєРЅСЏР·СЊ Р±СѓРґР·Рµ, СЏРє РІС‹. - РЇ спадзяюся, што ён Р±СѓРґР·Рµ лепей Р·Р° нас, - строга адказвае бацька. Іх РЅРµ можа чуць ніхто. Іх РЅРµ чуў Р±С‹ С– Алесь, каб РЅРµ СЏРіРѕ выключны слых, аб СЏРєС–Рј СЏРЅС‹ РЅРµ ведаюць. ...Ідзе цэлая кампанія: РїРѕСћРЅС‹ СЃС–РІС‹ чалавек y бездакорным фраку, старая Сћ чорных карунках С– хлопец, можа, гады РЅР° РґРІР° старэйшы Р·Р° Алеся. - Граф Мікіта Хаданскі!.. Графіня Альжбета Хаданская... Граф Ілья Хаданскі. РЈ старога графа паблажлівы, - Р±Рѕ РЅРµ прыродны, a прыдбаны выхаваннем, - выраз РЅР° поўным, СЃС–РЅС–Рј ад брытвы абліччы, такі выраз можна бачыць РЅР° старых партрэтах. РЃРЅ РЅС– РґР° чаго РЅРµ абавязвае, гэты выраз. Румяныя РІСѓСЃРЅС‹ завучана ўсміхаюцца, - нават ямачка амура РЅР° адной шчацэ. Відаць, быў y СЃРІРѕР№ час селадон, ведаў сабе цану. Калі спытаць аб такіх - добразычлівы чалавек толькі С– скажа: "Il a de l'esprit"7, таму што больш y заслугу С–Рј сказаць РЅСЏРјР° чаго. Графіня пабляклая, Р· прыпухлымі вачыма. Адразу відаць, што злая СЂСѓРјР·Р°. Алесь чуў С– РїСЂР° СЏРµ. Дворня казала. Казала, што Р· "людзьмі" капрызная, Р±Рѕ СћСЃС‘ жыццё плача аб першым сыне, СЏРєС– памёр немаўляткам. Затое Ілья Хаданскі нічога сабе. Гэткі Р·РІСЏСЂРѕРє, рухавы, спрытны, гарэзлівы. Вочы СЃС–РЅС–СЏ С– дурнаватыя, СЏРє y кацяняці, валасы залацістыя. Такім галубоў ганяць. Вітаюцца, праходзяць РґР° бацькоў... Цікава было Р± зараз уцячы Р· гэтым Іллём С– Мсціславам РєСѓРґС‹-небудзь y лес. Р’Рѕ пашукалі Р±! - Пан Таркайла! Панскi брат, Тодар Таркайла! Гэтыя былі яшчэ больш дзіўныя. РђР±РѕРґРІР° Сћ дыхтоўных, РЅР° сто РіРѕРґ, сурдутах шэрага колеру, абодва трошкі занураныя, абодва пышнавусыя, СЏРЅС‹ чымсьці нагадвалі камічных шляхцюкоў Р· карціны "Бітва пад Оршай". Праўдзівей, нагадвалі Р±, Р±Рѕ РЅС– Сћ аднаго Р· ix РЅРµ было Сћ вачах дабрадушнасці. Насцярожаныя шэрыя вочы, жорсткі прыкус вуснаў. Старэйшы, Іван, той хаця намагаўся ўсміхацца краёчкам вуснаў, РґС‹ С– наогул быў больш тоўсты С– гладкі. Затое Тодар, С…СѓРґС‹, згорблены нейкай невядомай сілай, глядзеў падазрона С– холадна. Стоячы РїРѕСЂСѓС‡, СЏРЅС‹ нагадвалі лічбу "20". Лічбу "20" in fiocchi8, якая павольна рухалася РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№ y РґРѕРј. ...Бацька глядзеў РЅР° С–С…. Потым перавёў РїРѕР·С–СЂРє РЅР° СЃРїС–РЅСѓ сына. РЇРЅР° была занадта выразная, гэтая СЃРїС–РЅР°. I таму ён СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ С– адшукаў вачыма маладога Маеўскага. - Мсціслаў, С–РґР·С– РґР° Алеся... Пастой Р· С–Рј трошкі, сынок... Цяпер ужо РЅСЏРґРѕСћРіР°. Алесю адразу стала лягчэй, калі ён пачуў РєСЂРѕРєС– Мсціслава, a потым дотык СЏРіРѕ СЂСѓРєС–. Цяпер СЏРЅС‹ стаялі РїРѕСЂСѓС‡, РґРІР° юнакі. A СЃa сходаў, што вялі РЅР° тэрасу, плыў С– плыў, насустрач С–Рј С– абцякаючы С–С…, стракаты людскі паток, y СЏРєС–Рј ужо бадай нельга было адрозніць твараў. - Пакінь, - казаў Маеўскі. - РўС‹ ўсміхайся, a СЏРЅС‹ няхай сабе ідуць. Chacun son metier. Р— СЏРєРѕР№ табе прычыны сіліцца РґС‹ ножкай дыгаць? ? propos de vieilles ganaches?9 Вочы Мсціслава смяяліся. - Такая пані, СЏРє простасардэчнасць, сёння пакуль што na point paru10. Нават прызнала лішнім de faire acte de pr?sence ici11. РќСЏРјР° чаго ёй тут рабіць. - Слухай, - ціха спытаў Алесь, - чаму гэта СћСЃРµ СЏРЅС‹ тут гавораць РЅРµ так? - Прыкідваюцца СћСЃС‘... Строяць Р· СЃСЏР±Рµ больш годных, чым РЅР° самае справе. - РќРµ, СЏ РЅРµ Сћ тым СЃСЌРЅСЃРµ. Чуеш, французская РјРѕРІР°... РЇРЅР° заглушае СћСЃС‘. Напэўна таму, што вельмі-вельмі прыгожая. Але Р¶ СЏРЅС‹ РЅРµ французы, гэтыя Хаданскія С– іншыя. A РІРѕСЃСЊ гучыць польская - даволі моцны паток. A РІРѕСЃСЊ руская... I ніхто пакуль што словам РЅРµ абмовіўся РЅР° мужыцкай, акрамя цябе... - A РјРЅРµ СћСЃС‘ адно... Бацькі Сћ РјСЏРЅРµ РЅСЏРјР°. Маці заўсёды РЅР° водах, хворая. Ніхто РЅРµ прымушае. - ...Ды яшчэ Басак стары С– бацькі, калі гавораць СЃР° РјРЅРѕР№, то гавораць РїР°-мужыцку. РЈ чым тут справа? - A С…С–Р±Р° гэта РјРѕРІР° для РєРЅСЏР·СЏ? - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Мсціслаў. - Гэта, брат, так... Мужыкі гавораць, Р±Рѕ С–С… ніхто РЅРµ вучыў. РҐС–Р±Р° С–С… РјРѕРІСѓ параўнаеш Р· французскай? РЇРЅР° бедная С– грубая. - Бадай што, С– так, - сказаў Алесь. - Але Р¶ чаму СЏРЅС‹ РЅРµ саромеюцца гаварыць РЅР° гэтай грубай РјРѕРІРµ, калі загадваюць мужыкам: "Дашлі сёння сыноў Р· крыгай. Паны юшку будуць есці, дык, можа, якая рыбіна ўблытаецца?" I тут ужо РЅРµ саромеюцца такіх грубых слоў, СЏРє "крыга", "ублытаецца". Нешта тут РЅРµ РґР° ладу. Табе што, таксама РЅРµ падабаецца? - РњРЅРµ падабаецца, - пасля доўгай паўзы сказаў Мсціслаў. - РњРЅРµ нават здаецца, што СЏРЅР° мяккая, толькі С–С…РЅСЏРµ РІСѓС…Р° РЅРµ чуе... РўСѓС‚, разумееш, нешта накшталт спеву рагоў РЅР° псовым паляванні. Італьянец ад СЏРіРѕ вушы зацісне, гэта для СЏРіРѕ, СЏРє Бетховен пасля Беліні, a РјС–Р¶ тым РЅСЏРјР° для РІСѓС…Р° сапраўднага паляўнічага музыкі, саладзейшай Р·Р° гэту. Памаўчаў. - Толькі... РЅРµ нашага СЂРѕР·СѓРјСѓ гэта справа. Потым дадумаю. РЈ гэты момант y РєСЂСѓРі гонару СћР·'ехала старадаўняя карэта шасцерыком. Спынілася перад сходамі. - Памыліўся, - вочы Мсціслава смяяліся, - Р·'явілася нарэшце С– добрасардэчнасць. Р’Рѕ, брат, весялосці Р±СѓРґР·Рµ. Лёкай абвясціў нейкім асабліва высокім голасам: - Высакародная панi Надзея Клейна Р· дачкой. Сажэннага росту лёкай скочыў Р· запятак С– Р· ляскам адкінуў падножку, расчыніў дзверы. - Проша... РЈ карэце нешта варушылася, РЅРµ хочучы вылазіць. Другі лёкай паспеў Р·Р° гэты час памагчы фурману прыўзняць гальму12 (пані, відаць, увесь час загадвала трымаць СЏРµ РЅР° коле, баялася хуткай СЏР·РґС‹) С– Р·РЅСЏСћ Р· галоўнага каня хлапчыну-фарэйтара, y СЏРєРѕРіР° замлелі РЅРѕРіС–, a Р· карэты СћСЃС‘ яшчэ ніхто РЅРµ выходзіў. - Зараз Р±СѓРґР·Рµ смех, - паўтарыў РњСЃС†iслаў. Р— карэты пачулася бурчанне. Потым нехта перадаў РЅР° СЂСѓРєС– першаму лёкаю РјРѕСЃСЊРєСѓ, вельмі тлустую С– азызлую, але - РґР·С–РІР°! - Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ агідную. Потым яшчэ адну. Лёкай дарэмна спрабаваў прытуліць С–С… РґР° грудзей адной СЂСѓРєРѕСЋ, каб падаць РґСЂСѓРіСѓСЋ камусьці, хто сядзеў унутры. - Сабакам нязручна, - сказала Р· карэты буркатлівае старэчае кантральта. - Трымай Кадошку лепей, чорт бязглузды. A Віялету апусці... РўС‹ што, РЅРµ бачыш, што СЏРЅР° патрэбу справіць хоча?.. Ды РЅРµ СЃСѓРЅСЊ ты РјРЅРµ сваю СЂСѓРєСѓ. Што РјРЅРµ, сто РіРѕРґ? Р—РЅРѕСћ РґР·С–РІР°: РјС–РјР° Алеся паспяшаў РґР° сходаў бацька. Весела падміргнуў сыну. Збег СѓРЅС–Р· С–, падышоўшы РґР° дзверцаў, галантна падставіў СЂСѓРєСѓ. - I ты яшчэ тут, бацечка... РќРµ рассыплюся, РїСЌСћРЅР°, неяк. I тут, нарэшце, Р·'явілася Р· карэты С– стала павольна апускацца СћРЅС–Р· постаць старой жанчыны, такая незвычайная, што Алесь вылупіў вочы. Старая была апранута Сћ карычневы строй Р· карункамі, такі шырокі, што СћСЃСЏ СЏРµ нізенькая постаць здавалася падобнай РЅР° невялікі стажок сена. РќР° сівых буклях непрыступна ўзвышаўся беласнежны высокі чапец. Твар старой выглядаў асабліва цёмным пад гэтым чапцом, пергаментна-карычневым. Але цемната гэтая РЅРµ была безжыццёвай, надта ўжо здаровы Р±СѓСЂС‹ румянец выступаў РЅР° шчоках. - РќСѓ-Рє, - прагучала кантральта, - давай пацалуемся С…С–Р±Р°, ці што... Пастарэў ты, лэйбус, пастарэў... Спакайната стала Сћ вачах. - Якая тут спакайната, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ бацька. - РЇ С– РЅРµ кажу, што Р·СѓСЃС–Рј спакайната. Проста больш чым трэба СЏРµ стала. A малайчына быў. Памятаеш, мужа-нябожчыка СЏРє Р· вады выхапіў? Р—СѓС… быў, Р·СѓС…. РЇРЅР° глянула РЅР° лёкая Р· іранічнай ухмылкай, Р±Рѕ той непаразумела глядзеў РЅР° Віялету, відавочна РЅРµ ведаючы, што СЏРјСѓ цяпер рабіць. Віялета ляжала, растапырыўшы СћСЃРµ чатыры лапы. - Вазьмі ўжо СЏРµ. Аддай РЇРЅРєСѓ. Няхай ляжыць y карэце, калі пераела. Стрымацца РЅРµ магла, тэльбушына прагная... A сам С–РґР·С– Сћ людскую... Выпі... Дапытліва зірнула РЅР° бацьку: - Спадзяюся, РЅРµ паскупіўся ты РЅР° гарэлку для людзей? - РќРµ паскупіўся. - РќСѓ-РЅСѓ. Тады ўжо СЏРє струбіш багацце - прыходзь РґР° РјСЏРЅРµ. Хлігер адвяду для цябе дый для сабак тваіх. I гукнула Сћ карэту: - Вылазь, РЇРґР·СЏ. РќРµ Р±РѕР№СЃСЏ, РЅРµ пакрыўдзяць. Р— карэты РґСЂСѓРіС– лёкай дастаў маленькую С– зграбную, СЏРє ляльку, дзяўчынку РіРѕРґ дзевяці. Дзяўчынка была, таксама СЏРє лялька, апранута Сћ блакітную шаўковую сукенку, высока, амаль пад пахамі, перахопленую танюткім паяском. Валасы дзяўчынкі, попельныя, бязважкія, ляжалі Сћ доўгай - РЅР° грэчаскі манер - прычосцы. - Р’Рѕ пакутніца малая, - сказаў пяшчотна Мсціслаў. Алесь РЅРµ СЃРјСЏСЏСћСЃСЏ. Клейна РЅРµ была СЏРјСѓ смешная. Занадта РґРѕР±СЂР°, працягла, Р·СѓСЃС–Рј СЏРє нейкая вясковая бабуля, гаварыла СЏРЅР° РїР°-мужыцку. I было Сћ СЏРµ РјРѕРІРµ тое, чаго РЅРµ бывае РЅРµ Сћ вясковых людзей: закончаная меладычнасць кожнага сказа, уласцівая для мужыцкай РјРѕРІС‹. РЇРє удых С– выдых. Колькі набрала паветра Сћ РіСЂСѓРґР·С– - столькі С– аддала С–Рј С– праспявала сказ, шчодра, РЅРµ пакінуўшы для СЃСЏР±Рµ РЅС– драбніцы паветра, каб вымавіць яшчэ адно слова. A малая РЇРґРІС–РіР° С– наогул кранала СЏРіРѕ. Такая маленькая, СЏРє лялька. I раток лялечны. I вялізныя СЃС–РЅС–СЏ вочы глядзяць Р· такой нявіннасцю С– дабрынёй. A старая ўжо скардзілася бацьку: - Што гэта Р·Р° час пайшоў? Што ўжо Р·Р° долечка такая ліхая, апошняя? Гасцінец каменем забрукавалі ірады гэтыя дурныя. Грукоча С– грукоча пад коламі. Раней дык СЏРє РґРѕР±СЂР° было! Пыл мякенькі, СЏРє той дзьмухавец, рысораў табе гэтых РЅС–СЏРєС–С…. A цяпер! I Р±СЂСѓРє, С– рысоры. Быццам каменнямі РјСЏРЅРµ СћСЃСЋ дарогу білі, СЏРє першапакутніка Стафана, Р±РѕРі СЏРјСѓ няхай Р·Р° СћСЃС‘ адплаціць дабром... Рысораў напрыдумвалі... Гэта ўжо РіРѕСЂС€ Р·Р° карабель, РЅР° СЏРєС–Рј РґР° мужа РЅР° Каўказ ехала, - так закалыхвала. Пасля С–С… гэта ўжо апошнія часіны нашы настаюць. Апошняя гадзіначка наша. Мудруюць людзі! РЇРґР·СЏ прыціснулася лялечным тварыкам РґР° СЏРµ СЂСѓРєС–, С– яшчэ больш пяшчотнай С– свежай здавалася СЃРєСѓСЂР° РЅР° шчоках дзяўчынкі Сћ параўнанні Р· цёмнымі пальцамі старой. - Глядзі, - шапнуў Алесю Мсціслаў. - Гэта яшчэ што? РЈ карэце яшчэ нешта заварушылася, a потым Р· СЏРµ вылез нехта такі РґР·С–СћРЅС‹, што Алесь уздыхнуў. РЈ гэтага дзесяцігадовага чалавека Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ відаць было РЅРѕСЃР°. РЎРєСѓСЂР° чорная, СЏРє вакса, С– таму РЅРѕСЃ нельга было адразу заўважыць. Чорны, СЏРє сажа, стаяў ля карэты хлопец y блакітным курціку, С– толькі вільготна блішчалі СЏРіРѕ белыя Р·СѓР±С‹. - Гэта РјРѕР№ мурын, - Р· некаторым гонарам растлумачыла старая пані. - Саслужывец мужа-нябожчыка прывёз падарунак. Вымяняў аж y Турэччыне, калі хлот туды хадзіў... Мсціслаў падштурхнуў Алеся: - РџСЂР° гэтага С– СЏ чуў. Таркайлаў брат плётку пусціў, што гэта СЏРЅР° звычайнага хлапчука сажай вымазала... для пыхі. Дык СЏРЅР° СЏРіРѕ набіла. Проста так С– набіла старэчым сваім кіем. Каб РЅРµ плявузгаў. - A нашы С– РЅРµ ведалі... - Вашы мала Р· РєС–Рј сустракаюцца. Шляхта кажа: грэбуюць, заганарыліся... Ды С– СЏ толькі што чуў РїСЂР° СЏРіРѕ. Але Р¶ СЏРєС– чорны! РЇ С– РЅРµ думаў, што можна быць такім чорным. Старая Р· дзяўчынкай С– пан Юры ішлі ўжо РґР° сходаў. - Ды нашто ён вам? - спытаў пан Юры. - A СЏ i сама РЅРµ ведаю нашто. Але Р¶ павагу аказаў чалавек, нельга РЅРµ ўзяць. Старая ўсміхнулася: - Мурын... Розныя РґР·iРІС‹ бываюць... РѕР№, розныя! I занепакоена спытала Сћ бацькі: - Быў жа, здаецца, святы Р· мурынаў? Ці, можа, РЅРµ? - Быў, - сказаў бацька. - Здаецца, Хведар-мурын. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, - уздыхнула Р· палёгкаю Клейна. - A СЏ Р¶ С– спрачалася, што быў. Таксама, значыць, божыя душы. Р— сабак, скажам, a ці то Р· малпаў святых РЅРµ бывае, РЅРµ папусціць Р±РѕРі. - A людзі папусцяць? - Людзі, брат, Р·Р° грошы СћСЃС‘ што хочаш папусцяць. Люцыпару псалмы складаць будуць, бацькаўшчынай гандляваць, РґС‹ яшчэ С– Сћ Бібліі адпаведнае месца адшукаюць, што Р±РѕРі, маўляў, С– гэта С–Рј дазволіў. - Святых жа, здаецца, РЅР° ўсяленскіх саборах зацвярджалі? - блюзнерыў бацька. - A там што, РЅРµ людзі? Таксама, брат, людзі. РќРµ серафімскімі Р¶ крыламі СЏРЅС‹ Сћ Нікеі Арыя завушалі. Звычайнымі кулакамі... Біліся, СЏРє РјРѕР№ Марка Сћ карчме. - РЇРєС– гэта Марка? - Быццам С– РЅРµ ведаеш? Таго, што РЅР° аброку? A божа Р¶ РјРѕР№, Марку майго ён РЅРµ ведае! Ды той самы, што Сћ Сухадоле РїР° вулках хлеб без скарынкі возіць... Бацька пырснуў. Бабуля падазрона паглядзела РЅР° СЏРіРѕ. - A ты РЅРµ блазнуй. Бог СѓСЃС‘ бачыць. I твае смяшкі, С– Марку, С– прагнасць людскую, С– нікейскія "серафімскія крылы". Усміхнулася: - Бываюць, значыць, Р· мурынаў святыя. РЇ Р¶ казала, божыя душы. Значыць, заўтра Р¶ ахрышчу, цябе вазьму хросным бацькам... - Ды СЏРєС– СЏ СЏРјСѓ С…СЂРѕСЃРЅС‹? - зарагатаў бацька. - A ты маўчы. Гэта С– РјРЅРµ С– табе залічыцца, Р·Р° РјРЅРѕРіС–СЏ твае грахі. Дамо СЏРјСѓ С–РјСЏ Сћ памяць пакутніка РЇРЅР°... A там СЏ падумаю-падумаю РґС‹ С– Сћ прыёмышы СЏРіРѕ вазьму. - Прыгоннага. - Ды СЏРєС– ён прыгонны? РЃРЅ жа чорны, СЏРє Р±РѕС‚. Такія Сћ прыгоннікі РЅРµ прыдатныя. Бог С–С…, відаць, Р·Р° нешта колерам адзначыў. I раптам Надзея Клейна засмяялася так, што затрэслася СћСЃС‘ СЏРµ рошчыністае цела. - A потым дам Р·Р° С–Рј пару хутароў. Чаму Р¶ РЅРµ? Раней y РјРЅРѕРіС–С… калмычкі выхоўваліся. Гадавалі С–С…, пасаг давалі, выдавалі замуж. I нічога, РјРЅРѕРіС–СЏ жаніліся. Нават пікантным лічылася. Дык РІРѕСЃСЊ СЏ С– РЇРЅРєСѓ ажаню. A чаму РЅРµ? - Дык хто РїРѕР№РґР·Рµ? - РЈce пойдуць, - сказала старая. - Паглядзела Р± СЏ, якая засцянковая паненка Р·Р° СЏРіРѕ РЅРµ пайшла Р±. Гэта каб супраць майго жадання, РґС‹ калі СЏ сваццяй Р±СѓРґСѓ?! Рћ-РіРѕ, паглядзела Р±... A што Р¶ такога? Хлопчык ён РґРѕР±СЂС‹, сардэчны, галоўкай лашчыцца. Шанаваць жонку Р±СѓРґР·Рµ, цаніць С– шчасце С– дабрабыт. РќРµ тое што гэтыя Рї'СЏРЅСЋРіС– РґС‹ сабакары, - прабач, бацюхна. Памаўчала, падціснуўшы РІСѓСЃРЅС‹. - A i тая нейкая РїРѕР№РґР·Рµ. Добрыя РґС‹ багатыя мужы для бедных дваранак РЅР° дарозе РЅРµ валяюцца. Няхай сабе С– цёмны. РќРµ папэцкае, РїСЌСћРЅР°. Гэта Сћ СЏРіРѕ ад прыроды. I ціха, адзін пан Юры чуў, спытала Сћ СЏРіРѕ РЅР° РІСѓС…Р°: - Цікава толькі, СЏРєС–СЏ Р¶ гэта Сћ С–С… дзеці будуць? Крый божа, калі СЏРє шахматная дошка... квадратамі... Га? - Такія РЅРµ будуць. - РќСѓ то тады С– РґРѕР±СЂР°... Будзе РјРЅРµ занятак РЅР° старасці РіРѕРґ. РЇРЅС‹ набліжаліся РґР° падлеткаў, СЏРєС–СЏ стаялі асобна. Клейна падышла бліжэй Р·Р° СћСЃС–С… С– ўтаропіла Сћ хлопцаў пільны РїРѕР·С–СЂРє. - Гэты, - пасля імгненнага СЂРѕР·РґСѓРјСѓ паказала СЏРЅР° РєС–Р№РєРѕРј РЅР° Алеся. - Вочы матчыны, a РїРѕР·С–СЂРє твой. Толькі, прабач, без тваёй цяперашняй спакайнаты. Хлопец Р±СѓРґР·Рµ. Будзе хлопец, кажу табе. РќРµ прывучай толькі сабакаром быць. Зрабіла СЂСЌР·РєС– СЂСѓС…. - I адпусці. Адпусці адсюль. Асалоды Сћ гэтым мала, ляжаць РЅР° вачах СѓСЃС–С…, СЏРє РјСѓС…С– Сћ місцы... Антаніда, віншую цябе. Будзе хлопец. РџРѕР·С–СЂРє просты, шчыры, РЅРµ тое што Сћ гэтых малімончыкаў СЏРіРѕ ўзросту... РќСѓ, давай пацалуемся, Антаніда... A РІС‹, дзеці, марш гуляць... I Яначку Р· сабой вазьміце. Ды РЅРµ крыўдзіце СЏРіРѕ там. РЃРЅ сірата. Дзяцей С– прасіць РЅРµ трэба было: СЏРє чародка вераб'ёў, сыпанулі РїР° сходах. - Karo яшчэ РЅСЏРјР°, Georges? - спытала матухна. - Раўбічаў РЅСЏРјР°. Кроера РЅСЏРјР°. Старога Вежы РЅСЏРјР°. - Добра. Хай ідуць дзеці, - уздыхнула Загорская. Алесь бег наперадзе СћСЃС–С…. Дзеці абагнулі палац, РіРѕСЂРєСѓ, РЅР° СЏРєРѕР№ распараджаўся гарматамі РљС–СЂРґСѓРЅ, карцінны павільён С– спынілісяу гушчары парку, РґР·Рµ была дзярновая лаўка. РЈСЃРµ селі. Зялёная сетка святла ляжала РЅР° тварах дзяцей. - Дык СЏРє жа РІС‹ жывяцё, РЇРґР·РІС–РЅСЊРєР°? - спытаў Алесь. Лялечны тварык схіліўся СћРЅС–Р·. Вочы, такія нявінныя С– СЃС–РЅС–СЏ, засаромлена глядзелі РЅР° Алеся. - РЇ Р· маці жыву. I Р· Янкам. РЈ РјСЏРЅРµ тры старэйшыя браты... Былі тры браты... Два загінулі РЅР° вайне... РђРґР·С–РЅ - хто СЏРіРѕ ведае РґР·Рµ, РјРЅРµ РЅРµ кажуць. РЇ апошняя. Ніхто ўжо РЅРµ чакаў РјСЏРЅРµ, a СЏ ўзяла РґС‹ С– нарадзілася. РЈСЃРµ Р·Р° РјСЏРЅРµ таму вельмі баяцца. Толькі СЏ РЅРµ баюся. РЇ люблю, каб цёпла. Люблю, калі спяваюць. Люблю, каб РјРЅРµ РЅРµ перашкаджалі. A баюся толькі, калі хлопчыкі злыя... I сабак. Алесь слухаў гэта Р· памяркоўнай усмешкай. - РњС‹ РЅРµ будзем злыя, - сказаў Алесь. - Праўда, Мсціслаў? I сабакам СЏРµ Сћ крыўду РЅРµ дамо. Што сабакі. РЈ РјСЏРЅРµ СѓРЅСЊ РґРІР° кані ёсць. - Сапраўдныя РєРѕРЅС–? - спытала малая Клейна. - РђРЅСЏРіРѕР¶. Дзяўчынка паглядзела РЅР° СЏРіРѕ Р· павагай. - РќСѓ a ты, РЇРЅРєР°? - спытаў Алесь. - РЇ Р·СѓСЃС–Рј СЏРє СЏРЅР°, - вінавата СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ хлопец, С– СћСЃРµ Р·РЅРѕСћ здзівіліся, СЏРє РїР°-вясковаму, амаль Р·СѓСЃС–Рј чыста вымаўляе ён словы. - Толькі СЏ РЅРµ ведаю, РґР·Рµ мае бацькі. - Так Р·СѓСЃС–Рј С– РЅРµ ведаеш? - спытаў Мсціслаў. - РџРѕРјРЅСЋ... Слаба... РџРѕРјРЅСЋ агні... Вакол С–С…, РЅР° ражнах, сушылі рыбу... I Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ РїРѕРјРЅСЋ бацькоў... Толькі аднаго Кемізі... Напэўна, ён быў РјРЅРµ брат... РќРµ ведаю... I яшчэ РїРѕРјРЅСЋ жаночыя СЂСѓРєС–... Нічога больш - адны СЂСѓРєС–... Аднойчы Р·'явіліся крылатыя чаўны... Людзі казалі - "даў"13 С– паказвалі РЅР° С–С… пальцамі. Дзяцей схавалі, але нас СѓСЃС‘ адно адшукалі... РЈСЃРµ нашы, акрамя РЅСЏРјРЅРѕРіС–С…, ляжалі РЅР° РїСЏСЃРєСѓ... РЈ Кемізі тырчала Сћ РіСЂСѓРґР·СЏС… палка... Потым нас везлі морам... Потым быў нейкі бераг, С– белы-белы РїСЏСЃРѕРє, С– пячора Р· крыніцай, РєСѓРґС‹ нас заганялі РЅР° РЅРѕС‡. РЈСЃС‘ гэта звалася Мангапвані14, a вартавалі нас людзі Сћ белых павязках РЅР° галаве... Потым СЏ Р·РіСѓР±С–Сћ сваіх, С–С… РЅРµ стала... Р—РЅРѕСћ было РјРѕСЂР° С– потым вялікі горад, РґР·Рµ РјСЏРЅРµ Р·РЅРѕСћ купілі... I прывезлі СЃСЋРґС‹. - РЇРЅРєР°, - падаў голас Мсціслаў. - Няўжо гэта ты ад прыроды такі? Можа, гэта проста таму, што ты мыешся РЅРµ так, СЏРє трэба? - РЇ мыюся, - уздыхнуў РЇРЅРєР°. - РќРµ, тут ужо нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€. I спрабаваць РЅРµ варта. - РќСѓ С– чорт Р· С–Рј, - сказаў Алесь. - Падумаеш, Р±СЏРґР° вялікая. РЇРЅС‹ сядзелі С– гаварылі аб розных цікавых рэчах даволі РґРѕСћРіР°. Потым здалёк, Р· лагчынкі пад горкай, ударылі чатыры гарматы. Адным залпам. - Прыехаў нехта, - Р· неахвотай падняўся Алесь. - РўСЂСЌР±Р° ісці. - РЎСЏРґР·С–-С–, - сказаў Мсціслаў. - РќРµ, брат, трэба. Можа, гэта дзед. Тады РЅРµ пахваляць. - Дзеду тройчы стралялі Р±... Гэта або Раўбічы, або Кроер. - РЈСЃС‘ адно. РўСЂСЌР±Р° ісці. Калі СЏРЅС‹ падыходзілі РґР° РєСЂСѓРіР° гонару, РЅР° С–Рј, ля самай тэрасы, кідалі павады РЅР° СЂСѓРєС– слугам РґРІР° чалавекі. РђРґР·С–РЅ Р· С–С…, С…СѓРґС‹ С– жылаваты, вельмі пахмуры, быў незнаёмы Алесю. Гэты чалавек злазіў Р· белай кабылкі павольна, Р· падкрэсленай стрыманасцю. Ваўкавата глядзелі вочы Р·-пад калматых брывоў, РґРѕСћРіС–СЏ, СЏРє РІiлы, РІСѓСЃС‹ звісалі РЅР° зялёны паляўнічы гарнітур. Затое РґСЂСѓРіРѕРіР° Алесь пазнаў адразу. РќС– Р· чым нельга было зблытаць гэтыя зеленаватыя, СЏРє y рысі, вочы пад брывамі пясочнага колеру. РќС– Сћ РєРѕРіР° РЅРµ было такіх учэпістых СЂСѓРє С– такіх кашэчых спрытных рухаў. Жандарскі паручнік Мусатаў уласнай персонай завітаў y Загоршчыну. Перадаўшы коней слугам, абодва пайшлі РїР° сходах РЅР° тэрасу - адзін справа, РґСЂСѓРіС– злева, быццам РЅРµ жадаючы папіраць нагамі адны С– тыя Р¶ прыступкі. Алесь заспяшаўся. Калі дзеці падышлі РґР° Загорскіх, Клейны С– Ісленьева, Мусатаў ужо стаяў перад С–РјС–. A пахмуры чалавек чакаў наводдаль, муляўся, быццам РЅРµ адважваючыся падысці. - Прабачце, мадам, - сказаў Мусатаў. - РЈ РјСЏРЅРµ справа РґР° С–С… сіяцельства. РќР° абліччы Ісленьева Р·'явілася грымаса пакуты. - РќСѓ што яшчэ? - спытаў ён. Матуля, каб РЅРµ перашкаджаць віцэ-губернатару, звярнулася РґР° бацькі: - Чаму Р¶ гэта Кроер РЅРµ едзе? - Асмелюся звярнуцца, мадам, - шчоўкнуў абцасамі паручнік. - Пан Кроер РЅРµ прыедзе. - Чаму? - спытаў бацька. - РЈ адной Р· вёсак пана Кроера Р±СѓРЅС‚, - ціха сказаў Мусатаў. - Дзе? - РЈ Півошчах. - Р— СЏРєРѕР№ прычыны? Паручнік паціснуў плячыма. Твар Ісленьева скрывіўся. - РЇРєС–СЏ загады РІС‹ прынялі? Спадзяюся, РЅС–СЏРєС–С… агіднасцей? Стараліся ўгаварыць? - Стараліся. РќР° жаль, РЅРµ дапамагло. Давялося страляць. Ёсць параненыя. Свежае аблічча графа збялела: - Ведаеце, чым гэта можа скончыцца? Голас СЏРіРѕ сарваўся. Наступаючы РЅР° Мусатава, ён патрасаў перад СЏРіРѕ носам белымі СЃСѓС…С–РјС– старэчымі рукамі. - Гэта чорт... Гэта чорт ведае што такое! Beau monde! Notabilit?s!15 РЇРє РІС‹ смелі прыехаць РґР° РјСЏРЅРµ пасля такога?.. Мала было крыві? Мала шыбеніц РЅР° верках? - Супакойцеся, супакойцеся, граф, - дарэмна спрабаваў сказаць слова бацька. Мусатаў павярнуўся С– пайшоў РґР° сходаў, вонкава амаль спакойна. I толькі тут граф, глыбока ўздыхнуўшы, сказаў глухім голасам: - Стойце... Вазьміце Р· сабою лекара... Спадзяюся, пан Юры дазволіць... Вацька моўчкі схіліў галаву. - Р’РѕСЃСЊ, - сказаў Ісленьеў. - Загадайце запрэгчы коней... I запамятайце, РІС‹ ніколі РЅРµ Р·'яўляліся СЃСЋРґС‹ Р· вашымі ганебнымі звесткамі. РЇ нічога РЅРµ чуў... РЇ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ бачыў... Голас СЏРіРѕРЅС‹ перасеў. РЃРЅ нагадваў цяпер распатланага драча, СЏРєС– Р· крыкам робіць вартую жалю СЃРєС–РґРєСѓ, дарэмна імкнучыся адцягнуць увагу сабакі ад чагосьці дарагога СЏРјСѓ. I ён пайшоў y РґРѕРј, неяк РґР·С–СћРЅР° заграбаючы правай СЂСѓРєРѕР№ паветра С– РЅРµ звяртаючы ўвагі РЅР° гасцей, СЏРєС–СЏ стаялі наўздалёк, нічога РЅРµ разумеючы. - Дастукаўся Канстанцін, - змрочна сказала Клейна. - I падумаць толькі, што ён твой траюрадны брат, Антаніда. Бадай Р· аднаго РіРЅСЏР·РґР° горлінка чыстая С– драпежны РІРѕСћРє. Цьфу!.. Спадзяюся, ніхто РЅРµ памрэ... - Хто памрэ? - спытаў Алесь y маці. - РЈ каго стралялі? - Ніхто РЅРµ памрэ, сынок, - сказаў бацька. - Стралялі проста салдаты... РЅР° стрэльбішчы. Лухта СћСЃС‘... Ідзі... С–РґР·С– РґР° дзяцей. Хутка СЏ цябе паклічу. I СЏРє толькі Алесь аддаліўся, сказаў Клейне: - Чуў. - Чуў, але РЅРµ зразумеў, - СЃСѓСЂРѕРІР° сказала старая. - Цяжка зразумець такое. - A СЏ Р¶ казаў, - прамовіў пан Юры. Губка маці, пяшчотная РіСѓР±РєР° Р· мушкай-радзімкай, дрыжала. - Божа, - сказала СЏРЅР°, - Р·Р° што Р¶ гэта? Р—Р° што такое? РњРЅРµ ён, урэшце, РЅРµ больш прыемны, чым табе... Такі РіСЂСѓР±С‹, такое быдла... I гэты няшчасны, такі жалкі граф... Р— СЏРіРѕ жыццём, Р· СЏРіРѕ маладосцю... - Р, - сказаў бацька. - Ці мала С–С… Р· такой маладосцю? Р’РѕСЃСЊ былы наш губернатар, Міхаіл, граф Мураўёў. Пачынаў разам Р· тымі. Братоў павесілі - a ён y чынах ходзіць. Браты Сћ РЎС–Р±С–СЂС‹, a ён член Дзяржаўнай Рады РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ Р±СѓРґР·Рµ, калі ўжо РЅРµ ёсць... - Georges, - умольна сказала маці, - СЏ прашу цябе, ніколі больш РЅРµ гавары РїСЂР° забойствы... Прашу. - Добра, - сказаў бацька. - РЇ толькі думаю... РўСЂСЌР±Р° аб'явіць гасцям. - Так, канешне Р¶ так, - заспяшалася маці. - Адразу Р¶ зрабі. - РђРЅСѓ маўчыце... вераб'С–, - сказала Клейна. - Што? - спытала маці. - Глупства РЅРµ вярзіце, - сказала старая. - Свята юнаку сапсуеце - чым ён вінаваты? РЃРЅ, ці што, Р· дурным дзядзькам сваволіў РґС‹ Р· паручнікам страляў? - Што Р¶ рабіць? - жаласна спытала маці. - Маўчаць, - кінула Клейна. - Гэта цяжка, - сказаў бацька. - A РІС‹ цяжар y душы нясіце... Гэта вам пакута Р·Р° РґСѓСЂРЅРѕРіР° сваяка... Уздыхнула. Сказала ўжо больш спакойна: - Святкуйце... Святкуйце, каб сынок ніколі РЅРµ быў такі. - РЇ ведаю, - небывала СЃСѓСЂ'ёзна сказаў бацька. - РЇ С– сам хацеў гэтага. - Р—Р° гэта СЏ С– люблю цябе, РєРЅСЏР·СЊ-РІС–СЃСѓСЃ, - сказала Клейна. ...A Сћ гэты час Алесь пытаў y Мсціслава: - Што там адбылося? Нічога РЅРµ разумею. - I СЏ РЅРµ разумею, - сказаў Мсціслаў. - Дарослыя... РўС‹ РІРѕСЃСЊ скажы РјРЅРµ, ведаеш ты таго даўгавусага? - A СЏ ведаю, - весела віскнула РЇРґР·СЏ, амаль дагодліва гледзячы Сћ Алесевы вочы. Дзяўчынка, здаволеная тым, што С– СЏРЅР°, нарэшце, можа быць карыснай y такой цудоўнай кампаніі, весела засакатала: - РњС‹ Р· маці былі аднойчы Сћ старога Вежы... Стары Вежа маці паважае... I гэтага даўгавусага РјС‹ там бачылі... Гэта Кандраці, малочны брат старога Вежы. РЃРЅ наглядае Р·Р° СЏРіРѕ лясамі. ...Рђ бацька, РјС–Р¶ тым, таксама заўважыў даўгавусага. - Р’РѕСЃСЊ ён, Антаніда, - сказаў пан Юры. - Напэўна С– Р· Вежам нешта РЅРµ РґР° ладу. Кандраці наблізіўся РґР° паноў. Глядзеў РЅР° С–С… трохі нават вінавата. Але ганарыста выступала Р·-пад РґРѕСћРіС–С… РІСѓСЃРѕСћ крутая ніжняя сківіца. - Што здарылася, Кандраці? - спытала маці Антаніда. - Стары пан просіць прабачэння, - СЃСѓС…Р° сказаў даглядчык. - РЃРЅ РЅРµ зможа прыехаць... РЈ СЏРіРѕ... РіРј... падагра... - Што Р·Р° чорт, - сказаў бацька, - ніколі Сћ СЏРіРѕ ніякай падагры РЅРµ было. - РЇ СћСЃС‘ разумею, любы, - СЃСѓРјРЅР° сказала пані Антаніда. Кандраці РєСЂСЌРєРЅСѓСћ ад шкадобы. - Пан просіць прабачэння, - СЃР° скрухай паўтарыў ён. - Падарункі княжычу едуць. Будуць тут праз гадзіну... Пан таксама пасылае пані С– сыну сваю любоў. I пані Клейне пасылае сваю любоў... - Патрэбна СЏРЅР° РјРЅРµ ўжо дужа, тая любоў, - сказала Клейна. - I тут РЅРµ РјРѕРі СЏРє СѓСЃРµ людзі зрабіць, казёл стары... A СЏ Р· С–Рј яшчэ менуэт калісь танцавала. - ...С– пану Графу Ісленьеву - сваю любоў, - спяшаўся Кандраці. - A маладому РєРЅСЏР·СЋ сваю непарушную любоў С– блаславенне... A сам просіць прабачэння... - Кандраці, - сказала матухна. - Скажы, чаму ён так зрабіў? - РќРµ магу ведаць, - апусціў вочы даглядчык. - I СћСЃС‘ Р¶? РќР° нас злуецца? Наглядчык яшчэ ніжэй апусціў галаву. - РЃРЅ сказаў... РЃРЅ сказаў... "Халуi СћСЃРµ". Бацька толькі СЂСѓРєРѕСЋ махнуў: - РќСѓ i РґРѕР±СЂР°. Заставайся тады ты замест СЏРіРѕ. I РЅР° месца СЏРіРѕ Р·Р° сталом сядзеш. Кандраці пакланіўся: - I ён РјРЅРµ так сказаў... Сказаў, што шчаслівы быў Р±С‹, каб СЏ РјРѕРі замяніць СЏРіРѕ... Ды толькі прабачце, пан Юры, прабачце, паніматка, СЏ гэтага аніяк РЅРµ магу, Р±Рѕ СЏ хаця С– вольнаадпушчанік, a СћСЃС‘ адно свайму малочнаму брату раб, a фаміліі вашай давеку ўдзячны С– шкодзіць СЏРµ гонару аніяк РЅРµ Р·РіРѕРґРЅС‹. РќР° твары Загорскага быў такі разгублены выраз, што Клейна няўлоўна ўсміхнулася, a Сћ вачах СЏРµ загарэўся гарэзлівы, амаль дзіцячы, малады агеньчык. - Ідзі, бацюхна, - сказала СЏРЅР° бацьку. - Ідзі, пазнаём сына Р· Раўбічамі. РЇ ўжо тут неяк сама спраўлюся, можа... РђРЅСѓ, хадзем СЃР° РјРЅРѕСЋ, пане Кандрат. Паходзім РјС–Р¶ гасцей. РўС‹ РјСЏРЅРµ, старую, пад СЂСѓРєСѓ паводзіш - хай госцейкі шаноўныя асудзяць. Калі Вежа так сказаў, дык РјС‹ СЏРіРѕ ўважым... - РЇРЅС‹ РЅРµ наважацца, - змрочна сказаў Кандраці. - Правільна, - згадзілася старая. - РЈ тым С– Р±СЏРґР°, што ён мае рацыю, стары казёл. Халуі СћСЃРµ. Што Р± дужы РЅС– зрабіў - змоўчаць. Вольнасць y ix адабралі - змоўчалі. РЎР° старых паселішчаў сагналі - змоўчалі. Прымусілі права РЅР° шляхецтва даводзіць - С– тут СЏРЅС‹ змоўчалі. Моцна сціснула локаць Кандрацію, давяральна шапнула СЏРјСѓ РЅР° РІСѓС…Р°: - РўС‹ прабач, Кандраці. РўС‹ С–РґР·С– С– рабі выгляд, што цябе вядуць, што табе няёмка... РЇ прыдумала - РјРѕР№ С– адказ... Надта ўжо РјРЅРµ, старой, ix падражніць хочацца. - A РІС‹ падумалі, СЏРє гэта РјРЅРµ? - спытаў Кандраці. - Падумала, - вельмі СЃСѓСЂ'ёзна сказала Клейна. - Падумала, бацюхна. Ведаю - цяжка. Але Р¶ СЏ цябе, чортавага сына, люблю, сам ведаеш. Дык ты паступіся, паступіся РЅР° хвіліну гонарам... Няўжо вялікая цана, каб РїРѕСћС…Сѓ СћСЃС–Рј гэтым хвостміжножнікам даць? Га? Кандраці глядзеў РЅР° СЏРµ, СЃСѓСЂРѕРІР° выпнуўшы крутую сківіцу. Потым y СЏРіРѕ вачах таксама зацепліліся іскаркі. РЃРЅ рашуча РєСЂСЌРєРЅСѓСћ, вызваліў перадплечча Р· пальцаў Клейны С– далікатна СћР·СЏСћ СЏРµ пад локаць. Дзівосная пара пайшла РїР° тэрасе. Клейна С– Кандраці ішлі, паважна размаўляючы аб нечым, РјС–РјР° купак гасцей, сустракалі там-СЃСЏРј здзіўленыя альбо шакіраваныя РјС–РЅС‹. Тады старая зіркала проста РЅР° ix цяжка С– ўладна - С– вочы апускаліся. ...Рђ пан Юры тым часам вёў Алеся праз танцавальную залу, авальную, Р· тонкімі белымі калонамі С– хорамі, РЅР° СЏРєС–С… ужо брынкліва настройваў скрыпкі С– басы аркестр. Шматлікія госці купкамі стаялі РјС–Р¶ калон, гаманілі С– смяяліся. Пан Юры С– Алесь падышлі РґР° адной Р· купак. - Знаёмцеся, - сказаў Загорскі. - Гэта РјРѕР№ сын... A гэта Раўбічы, сынок, бліжэйшыя нашы суседзі... Р’РѕСЃСЊ гэта пан Яраслаў Раўбіч. Алесь схіліў галаву, a потым, можа, занадта СЂСЌР·РєР°, СѓСЃРєС–РЅСѓСћ СЏРµ. РЇРјСѓ аніяк РЅРµ хацелася, каб нехта заўважыў y ягоным паклоне нясмеласць. A ён пабойваўся. РЈСЃС‘ Р¶ гэта быў той самы Раўбіч, y РґРѕРјРµ СЏРєРѕРіР° гарэў далёкі агеньчык, такі маленькі, СЏРє С–СЃРєСЂР°... РўРѕР№ самы Раўбіч, СЏРєРѕРіР° лічылі чараўніком вясковыя дзеці. РўРѕР№ Раўбіч, Р· падполаў СЏРєРѕРіР° цягнула серай. РўРѕР№ Раўбіч, РїСЂР° СЏРєРѕРіР° казалі, можа, С– Р·СѓСЃС–Рј няпраўду, быццам ён страляў РЅР° раздарожжы Сћ прычасць. Раўбіч уважна глядзеў РЅР° Алеся. Быў ён СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏРіР° росту, але моцна складзены, Р· кароткай шыяй С– магутнымі пукатымі РіСЂСѓРґР·СЊРјС–. Чорныя СЏРє смоль С– сівыя РЅР° СЃРєСЂРѕРЅСЏС… валасы стваралі РЅР° патыліцы магутную грыву, a спераду падалі РЅР° лоб касой скобкай. Твар быў шыракаваты Сћ скулах, але ладна вытачаны. Бровы РґРѕСћРіС–СЏ, вычварна зламаныя С– таму пагардлівыя, a лоб пераходзіў y РЅРѕСЃ амаль СЂРѕСћРЅР°, СЏРє РЅР° старых статуях. Шчыльна сціснутыя РІСѓСЃРЅС‹ вялікага рота, высокі гладкі лоб - СѓСЃС‘ гэта пасавала РґР° агульнага выгляду С– рабіла няправільны ўвогуле твар нейкім РїР°-мужчынску прыгожым. Але самыя дзіўныя былі вочы: халодныя, карыя, Р· такімі пашыранымі зрэнкамі, што райка, здаецца, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ было. Гэтаму ўражанню дапамагала яшчэ С– тое, што вейкі былі РґРѕСћРіС–СЏ С– густыя, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ мужчынскія, a РЅР° павеках, займаючы СћСЃРµ вачніцы, ляжаў асмужаны цёмны цень. Страшнавата было глядзець y гэтыя вочы. I СћСЃС‘ Р¶ Алесь глядзеў. Гэты твар палохаў, але адначасова нечым прыцягваў СЏРіРѕ. Цяжкі, знясілены нейкай неадчэпнай думай, змардаваны С– РіСЂРѕР·РЅС‹ твар. ...Вочы без райка глядзелі Сћ вочы хлопцу, быццам выпрабоўваючы. I Алесь, хаця СЏРјСѓ было амаль фізічна цяжка, РЅРµ апусціў вачэй. I тады, пасля хвіліны гэтай РЅСЏРјРѕР№ дуэлі, РЅР° сціснутых вуснах y Раўбіча Р·'явілася ўсмешка. - Будзе сапраўдны РєРЅСЏР·СЊ, - трошкі нават расчулена сказаў ён. - РќРµ сродак, РЅРµ цацка чужой сілы... Віншую цябе, гаспадар Юры. Толькі калі Раўбіч адвёў вочы, Алесь заўважыў, якая РЅР° С–Рј дзівосная вопратка. Гэта быў СЃСѓСЂРґСѓС‚ РЅРµ СЃСѓСЂРґСѓС‚, a нешта пашытае пад кароткую С– шырокую чугу. Пашытае, відаць, першакласным майстрам Р· вельмі дарагога, танюткага шэра-блакітнага СЃСѓРєРЅР°. Каб РЅРµ гэта, Раўбіч выглядаў Р±С‹ старасвецкім дваранінам Р· мядзведжага кута. РЈСЃС‘ астатняе было звычайнае: шэрыя панталоны, забраныя Сћ боты РЅР° высакаватых абцасах. РЈСЃС‘, акрамя аднаго: запясце правай СЂСѓРєС–, жылістае С– загарэлае, моцна перахопліваў шырокі жалезны бранзалет, пацьмянелы Сћ паглыбленнях, бліскучы РЅР° пукатых паверхнях, зроблены таксама РїР°-майстэрску. Алесь краем РІРѕРєР° заўважыў РЅР° С–Рј нейкія трыліснікі, сцябліны чартапалоху, стылізаваную шыпшыну РЅР° капцы С– фігурку РєРѕРЅРЅС–РєР° РЅР° шалёным кані. РђРґ гэтых назіранняў адарваў СЏРіРѕ РјСЏРєРєС– жаночы голас: - Яраш, ты паглядзі толькі, СЏРєС– ён зараз гожанькі. Проста хлопчык Р· партрэта Аляшкевіча. Абражаны гэтымі словамі, ён таргануў галавой управа С– сустрэў спакойны РїРѕР·С–СЂРє цёмна-блакітных вачэй сталай жанчыны, якая стаяла побач Р· Раўбічам. Жанчына была звычайная, Р· русай каронай валасоў РЅР° галаве, Р· трошкі вінаватай, вельмі жаночай усмешкай РЅР° прывялых вуснах. - Р’РѕСЃСЊ вам С– РјРѕР№ старэйшы, пані Рвеліна, - сказаў бацька. - Бачыце, СЏРєС– недарасль выгадаваўся. - РЇРєС– ён недарасль, - сказала Раўбічава. - РЃРЅ проста харошы хлапчына. Якраз таварыш майму Франсу. Пазнаёмцеся, дзеці... Франс, чорнавалосы, матава-бледны, прыгожы хлопчык, працягнуў Алесю СЂСѓРєСѓ Р· пачуццём уласнай годнасці. РўРѕРЅРєС– СЂРѕС‚ ветліва С– трошкі завучана ўсміхаўся. Малады Раўбіч, асабліва ладны Сћ сваім бездакорным дзіцячым фраку Р· чорнага тонкага СЃСѓРєРЅР°, схіліў галаву: - РњСЏСЂРєСѓСЋ, РІС‹ цяпер будзеце Сћ нас частым госцем, РєРЅСЏР·СЊ, - сказаў ён РїР°-французску. - Ваша свята падабаецца СћСЃС–Рј, С– РІС‹ таксама. Алесь таксама схіліў галаву. Паводзіны Франса СЏРіРѕ забаўлялі, С– ён паспеў заўважыць Р·Р° манерамі маладога прыдворнага тое, што ратавала Франса С– РЅРµ рабіла СЏРіРѕ смешным: нейкую ўнутраную С–СЂРѕРЅС–СЋ РґР° таго, што ён казаў. - Чаму РІС‹ РЅРµ прывезлі сваёй малодшай? - ветліва спытаў пан Юры. - Старэйшую СЏ заўважыў. A Наталі РЅСЏРјР°... - Што РІС‹, - вінаватая ўсмешка Раўбічавай рабіла СЏРµ твар асабліва прыемным. - Наталі Р¶ толькі РґРІР° гады. - Гэта дзіцячае свята, - сказаў бацька С– падкрэсліў: - Таму СЏ С– запрашаў СѓСЃС–С…. Для такіх гасцей РјС‹ аддалі асобны пакой Р· цацкамі. - РЇ думаю, што наступны раз РјС‹ выправімся, - сказала пані Рвеліна. - A пакуль што, сапраўды, РґР·Рµ Р¶ старэйшая? Р— натоўпу гасцей якраз y гэтую хвіліну выбралася дзяўчынка, - гады РјРѕ РЅР° РґРІР° маладзейшая Р·Р° Алеся, - РїР°-дзіцячы даўганогая, y белай, званочкам, сукенцы, што адкрывала СЏРµ загарэлыя моцныя ножкі. - Notre enfant terrible16, - Р· усмешкай сказала Раўбічава. Enfant terrible набліжалася РґР° С–С… даволі рашуча С– амаль цягнула Р·Р° СЂСѓРєСѓ, СЏРє вялізную ляльку, Ядзечку Клейну. Тая ледзь паспявала Р·Р° сваёй мучыцелькай. - Р’РѕСЃСЊ, - сказала мучыцелька. - Р’РѕСЃСЊ СЏРЅР°, РЇРґР·СЏ. Так С– РЅРµ ўцякла. - Вечар РґРѕР±СЂС‹, Ядзенька, - сказала Раўбічава. - A ты, Міхаліна, трымай СЃСЏР±Рµ прыстойна. Р’РѕСЃСЊ хлопчык, СЏРєРѕРіР° сёння стрыглі, пазнаёмся Р· С–Рј. - РЇРіРѕ толькі сёння стрыглі? - прыўзняла Р±СЂРѕРІС‹ дзяўчынка. - Р—СѓСЃС–Рј СЏРє дзяўчынку... Бедны! Вочы Раўбіча смяяліся. РЃРЅ СЃРєРѕСЃР° глянуў РЅР° пана Юрыя С– сустрэў СЏРіРѕ вясёлы РїРѕР·С–СЂРє. - РќРµ чапляйся РґР° слоў, Міхаліна, - сказала Раўбічава. - РњР°-Р°, - Р· дакорам сказала малое, - ты Р¶ ведаеш, СЏ РЅРµ люблю... - РќРµ чапляйся РґР° маіх слоў, Майка, - больш паблажліва сказала маці. - РќРµ Р±СѓРґСѓ, - сказала Майка. - Дальбог, РЅРµ Р±СѓРґСѓ, матулечка. I глянула РЅР° Алеся халаднаватымі вачыма. - РЈ вас нейкае Р·СѓСЃС–Рј сялянскае С–РјСЏ, хлопчык, - паважным птушыным галаском сказала СЏРЅР°. - Чаму Р± гэта? Алесь раззлаваўся: - A чаму гэта Сћ вас такое дзіўнае С–РјСЏ, маленькая дзяўчынка? Белая шаўковая СЏРµ сукенка прыемна адцяняла слабы залацісты загар РЅР° руках. Валасы былі сабраны Сћ высокую прычоску, смешную РЅР° дзіцячай галоўцы. "Каб РЅРµ язык, Р·СѓСЃС–Рј някепскае было Р± дзяўчо. Адцягаць Р±С‹ цябе Р·Р° валасы. Ведала Р±, СЏРє жарты строіць". A пад брывамі насмешліва глядзяць РЅР° СЏРіРѕ цёмна-блакітныя, СЏРє марская вада, вочы. Дзяўчынка ўздыхнула С– першая адвяла РїРѕР·С–СЂРє, РЅРµ вытрымала. Губкі СЏРµ таргануліся, Р±С‹ ад няўлоўнай крыўды. Але СЏРЅР° стрымалася С– знешне спакойна паправіла РЅР° плячах РґРѕСћРіСѓСЋ карункавую мантылью. Калі СЏРЅР° гэта рабіла, СЏРµ СЂСѓРєС– агаліліся вышэй локцяў, няспрытныя, худыя, СЏРє пруцікі, СЂСѓРєС– Р· вострымі локцікамі. I гэта неяк памірыла Р· ёю Алеся, Р±Рѕ ён адчуў СЃСЏР±Рµ мацнейшым. Бацька падміргнуў Раўбічу, С– дарослыя перасталі звяртаць увагу РЅР° дзяцей. Пан Юры падаў знак музыкам, С– тыя грымнулі нейкую ўрачыста-СЃСѓРјРЅСѓСЋ мелодыю. - Прыгонны капельмайстар Вежы напісаў, - сказаў Раўбічу бацька. - Спецыяльна РЅР° гэты дзень... A музыка грала. Р— нейкай гордай прыхаванай сілай. Ці то шумеў сітняг РЅР° бясконцых балотах, ці то чуўся Сћ цемры стомлена-мужны РєСЂРѕРє тысяч РЅРѕРі? РЃРЅ перарываўся часам, каб даць месца чамусьці змрочнаму С– цяжкаму, a потым Р·РЅРѕСћ гучаў. I, прашываючы гэта, срэбная, РЅС–Р±С‹ Р· жураўлінага горла, вяла сола труба. Алеся СЏРє сціснула нешта Р·Р° горла. РЃРЅ РєС–РЅСѓСћ вачыма РЅР° Раўбіча С– ўбачыў, што Сћ таго апушчаны свінцова-цяжкія павекі. - Назва? - спытаў Раўбіч адрывіста. - "Курганная шыпшына", - адказаў бацька. - Бадай, ці РЅРµ надта змрочна для такога РґРЅСЏ. Але Вежа настойваў. - Правільна зрабіў Вежа, - пасля паўзы сказаў Раўбіч. РўСЂСѓР±Р° змоўкла. Госці стаялі трошкі адурэлыя ад нечаканага пачатку. I Сћ гэтай цішыні бацька выступіў амаль РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ залы. - Шаноўныя панове. Шаноўныя гаспадыні С– гаспадары. Сённяшні дзень - першы дзень юнацтва майго сына. Музыка, СЏРєРѕР№ РІС‹ так былі здзіўлены, была напісана дзеля СЏРіРѕ С– гралася для СЏРіРѕ. РЇРЅР° РЅРµ датычыцца вас. РЈ гэты ўрачысты вечар РІС‹ павінны весяліцца. Бацька быў бадай непрыемны Алесю Сћ гэтую хвіліну. Алесь Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° Раўбіча, сустрэў СЏРіРѕ РїРѕР·С–СЂРє С– зразумеў, што той адчувае тое Р¶ самае. - Сёння свята дзяцей, - казаў далей бацька. - I таму першы танец належыць дзецям... Дзеці, станьце Сћ пары... Алесь, выберы даму для першай пары. Невядома, СЏРє гэта выйшла, Алесь яшчэ Р·Р° хвіліну Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ хацеў гэтага, - але ён стаяў ля Майкі С– працягнуў гэтай агіднай зласлівіцы сваю СЂСѓРєСѓ... Р—Р° С–Рј, РґСЂСѓРіРѕР№ парай, стаялі Франс Р· Ядвігай, потым - Мсціслаў Р· нейкай дзяўчынкай, яшчэ С– яшчэ пары. Радасна грымнуў аркестр РЅР° хорах, С– пацяклі павольныя РіСѓРєС– паланеза. I тады Алесь, адчуваючы ўласны спрыт С– лёгкую сілу, якая раптам наліла СћСЃС‘ цела, паважна, РЅР° пальчыках, пайшоў, павёў даму РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№ y малую залу, СЏРєС–СЏ, Р·СѓСЃС–Рј РїР°-чарадзейску, самі адчыніліся Сћ РґСЂСѓРіС–Рј канцы вялікай залы. ...Увесь вечар СЏРЅР° была зменлівая, СЏРє красавіцкі вільготны вецер - Р·Р° кожным кутам хаты дастане. Магла сама шукаць СЏРіРѕ вачыма С– магла РЅРµ звяртаць увагі РЅР° тое, што ён шукае СЏРµ. Магла завесці Р· Мсціславам размову аб тым, СЏРєС–СЏ смешныя інтанацыі Сћ РјРѕРІРµ мужыкоў С– СЏРє СЏРЅС‹ РґР·С–СћРЅР°, нязграбна рухаюцца. I хаця гэта было несправядліва, Мсціслаў пакутліва чырванеў Р·Р° СЃСЏР±СЂР° С– яшчэ Р·Р° СЃСЏР±Рµ, Р±Рѕ СЏРЅР° Р· С–Рј загаварыла, a СЏРјСѓ гэта было прыемна. Алесь Р· кожным танцам падыходзіў РґР° СЏРµ С– адразу бачыў, СЏРє мяняецца СЏРµ капрызны тварык, робіцца пакорлівы С– амаль бязвольны: апушчаныя РґРѕСћРіС–СЏ вейкі, крыху ўсмешлівы СЂРѕС‚. РЇРЅР° ішла Р· С–Рј y танцы менавіта так, СЏРє хацеў ён, a y перапынках Р·РЅРѕСћ расплюшчвала вочы С– казала: - Шкада, што Сћ дзяцей РЅСЏРјР° бальных запісных кніжак... Рћ, каб былі!.. РќР° гэты баль y ёй стаялі Р± дваццаць прозвішчаў - кожны запісваў Р±С‹ сваё... I СЏ танцавала Р± увесь вечар Р· рознымі. I ён Р·РЅРѕСћ злаваўся: аднойчы нават пайшоў скакаць мазурку Р· маленькай Ядзенькай Клейнай. Заўважыў, СЏРє ахвотна СЏРЅР° падала СЏРјСѓ ручку, СЏРє уздыхнула Р· радасці, што ён падышоў, аж заззялі СЏРµ лялечныя, вялікія вочы. ...Рђ потым быў перапынак, калі разносілі марожанае. I тут Ядзенькай заняўся Франс. Сам прынёс ёй вазачку, сам стаяў ля СЏРµ, сам потым павёў РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№ РЅР° тэрасу. РўСѓС‚ С– падышла РґР° хлопца Майка. Хлопец пайшоў СЃР° злосці РЅР° веранду С– стаяў там, гледзячы РЅР° рознакаляровыя кітайскія ліхтарыкі, СЏРєС–СЏ прыгожа беглі Сћ цемру алей. A СЏРЅР° адшукала там СЏРіРѕ, стала побач, хутаючы плечы Сћ белую мантылью. - РЎСѓРјРЅР°, калі РЅСЏРјР° танцаў, - сказала СЏРЅР°. - РЇ танцавала Р± тры РґРЅС–... A РІС‹? РЃРЅ памаўчаў, a потым СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - РЇ таксама. РњРЅРµ падабаецца, СЏРє РІС‹ танцуеце... - Праўда? - загарэлася СЏРЅР°. - Ядзенька Р¶ лепей? - I гэта так... Але РјРЅРµ падабаецца, СЏРє танцуеце РІС‹. Размова ішла РїР°-французску, С– СЏРјСѓ часам даводзілася шукаць словы. Таму ён наўмысна гаварыў запаволена, Р· паўзамі. - Давайце ўцячом адсюль РЅР° некалькі хвілін, - сказала СЏРЅР°. - Пойдзем y парк. РўСѓС‚ горача... РЈ парку асветлены былі толькі галоўныя алеі. Спачатку РїР° С–С… ішлі ланцужкі ліхтарыкаў: аранжавыя, блакітныя, чырвоныя, СЏРЅС‹ пагойдваліся СЃСЏСЂРѕРґ лістоты. Потым пайшлі звычайныя зыркія каганцы. Іхняе полымя мігцела часам ад нячутнага ветрыку, С– сетка, сплеценая Р· ценю С– святла, бегала РїР° жвіры, РїР° галінках, РїР° ствалах магутных РґСЂСЌСћ, РїР° РґР·РІСЋС… маленькіх фігурках, СЏРєС–СЏ ішлі Сћ РЅРѕС‡. Каганцы таксама скончыліся, Р·СѓСЃС–Рј непадалёку ад стаўка, над СЏРєС–Рј схіліліся вербы. I тут С–С… агарнула РЅРѕС‡ Р· ціхім шалёсканнем маленькіх хваль РЅР° вадзе. Над стаўком перакочваўся Сћ хмарках бледны месяц. Некаторы час дзеці стаялі моўчкі, гледзячы РЅР° месячную дарожку, СЏСЂРєСѓСЋ ля РґСЂСѓРіРѕРіР° берага С– Р·СѓСЃС–Рј цьмяную ля С–С…РЅС–С… РЅРѕРі. - Р’С‹ ўвесь час так маўчыцё? - спытала СЏРЅР°. РЇРЅР° РЅРµ разумела, што Сћ ціхі час людзі павінны маўчаць, што РјРѕРІР° Сћ такую часіну РЅРµ гучыць. Непадрыхтаваны, ён шукаў слоў, СЏРєС–СЏ павінны былі легчы РЅР° ноты цішыні. Але новыя ўражанні Сћ СЏРіРѕ былі яшчэ кароткія С– мізэрныя, ён міжволі Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° старых, больш моцных. - Рыба любіць цёмныя ночы, - сказаў ён. - Але СћСЃС‘ адно Сћ такую РЅРѕС‡ СЏРµ лавіць прыгажэй. Дзеці апранаюць цёплае... рыззё С– ідуць Р·... таптухай. - Дзіўна гучала Сћ французскім сказе слова "таптуха". - Падстаўляюць СЏРµ пад вадзяныя хмызы, топчуць... I рыба Сћ сетцы СћСЃСЏ блішчыць, СЏРє блакітны жар. Пераліваецца, скача... A месяц плыве... РЃРЅ асекся, заўважыўшы, СЏРє грэбліва апусціўся куточак СЏРµ рота. - РЇ гэтых забаў РЅРµ разумею, - быццам назнарок, быццам жадаючы падражніць, сказала СЏРЅР°. - "Таптуха", "рыззё"... Мілагучныя словы, нічога РЅРµ скажаш. РўСѓС‚ раззлаваўся С– ён: - A Сћ чым жа яшчэ РїР° рыбу лазіць... РЈ гэтай маёй маскараднай чузе?.. РЈ вашай мантыльі? Смеху варта... - Чым гэта вам РЅРµ спадабалася мая мантылья? - іранічна, Р·СѓСЃС–Рј СЏРє дарослая, спытала СЏРЅР°. - A тым, што РЅСЏРјР° чаго выпінацца. A тым, што гэтыя словы аніяк РЅРµ горшыя Р·Р° вашы, - ён сыпаў гэта РїР°-мужыцку, быццам праз Р±СѓСЂ'СЏРЅ лез без дарогі. - A тым, што сорам удаваць Р· СЃСЏР±Рµ дарослую С– смяяцца Р· людзей, СЏРєС–С… РЅРµ ведаеш. - РЇ С– РЅРµ хачу ведаць, - нейкім асаблівым, вельмі агідным тонам сказала СЏРЅР°. - Р’СЏРґРѕРјР°, y вас была дагэтуль Р·СѓСЃС–Рј асобная кампанія. La compagnie exception-nelle17. РЇРЅР° асабліва падкрэсліла гэтыя словы: - La compagnie ex-ceptee Р· "тап-ту-хай". РЈ гэты момант СЏРЅР° здалася СЏРјСѓ такой дурніцай, што ён зарагатаў. Гэта, здавалася, збянтэжыла СЏРµ. Ужо значна менш упэўнена, але СћСЃС‘ яшчэ Р· гонарам СЏРЅР° сказала: - Je n'aime pas le gros rire18. - РЇ таксама РЅРµ люблю, - Р·СѓСЃС–Рј спакойна С– Р·РЅРѕСћ РїР°-французску сказаў ён С– дадаў: - РЇ думаю, нам лепей Р·Р° СћСЃС‘ вярнуцца. - РњРЅРµ РЅРµ хочацца, - паціснула плячыма СЏРЅР°. - A РјРЅРµ РЅРµ хочацца заставацца тут. I СЏ РЅРµ магу тут пакінуць вас адну... - РўРѕ што? - спытала СЏРЅР°. - РўРѕ СЏ завяду вас сілком. - РћРіРѕ, паспрабуйце. I, перш чым ён паспеў працягнуць РґР° СЏРµ СЂСѓРєСѓ, СЏРЅР° скочыла СћР±РѕРє С–, СЏРє каза, узбегла РїР° нахіленым ствале старой РІСЏСЂР±С‹, стала Сћ СЏРµ галінах, невыразна бялеючы над цёмнай вадой. - Сыдзіде адтуль, - сказаў ён. - Р’СЏСЂР±Р° крохкая. - I РЅРµ падумаю. - РЇ вам СЃСѓСЂ'ёзна кажу. Замест адказу СЏРЅР° здзекліва заспявала французскую песеньку РїСЂР° медзведзяня, СЏРєРѕРµ спаймалі Сћ лесе С– аддалі РЅР° вывучку жанглёрам. РЇРіРѕ імкнуліся навучыць, але Сћ жанглёраў СѓСЃС‘ адно нічога РЅРµ выйшла: занадта СЏРЅРѕ было тупое С– няспрытнае. РЇРЅРѕ так С– РЅРµ навучылася скакаць, a калі спявала, то спявала, СЏРє y лесе, С– нават жанглёры затыкалі вушы. Стоячы РЅР° РґСЂСЌРІРµ, СЏРЅР° гайдалася Сћ такт смешнай песеньцы С– здзекліва спявала, Р· асаблівым захапленнем выводзячы прыпеў: Les choses n'iront pas! Les choses n'iront pas!19 Гэта было нават РЅРµ вельмі складна. Бог ведае, РЅР° колькіх мясцовых вуснах пабывала смешная дзіцячая песня, пакуль РЅРµ абцерлася РґР° такога. A таму Алесь СЃСѓРјРЅР° паківаў галавою: - РЇ думаў, РІС‹ Р·СѓСЃС–Рј іншая. A РІС‹ проста злое С– вельмі РґСЂСЌРЅРЅР° выхаванае дзяўчо. Р— гэтымі словамі ён павярнуўся С– спакойна пайшоў РїСЂСЌС‡ ад РІСЏСЂР±С‹. I раптам Р·Р° СЏРіРѕ СЃРїС–РЅРѕСЋ пачулася выразнае "РєСЂСЌРє" С– ўслед Р·Р° тым ускрык. Р’СЏСЂР±Р° сапраўды была крохкая. РЃРЅ азірнуўся. Тоўсты СЃСѓРє надламаўся С– цяпер, гайдаючыся, боўтаўся Сћ вадзе. A РЅР° С–Рј, - паспела-такі зачапіцца, - трымаючыся адной СЂСѓРєРѕР№ Р·Р° СЏРіРѕ, a РґСЂСѓРіРѕР№ Р·Р° ствол, вісела Майка. РЃРЅ РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° РІСЏСЂР±С‹, узбег РїР° ствале С–, моцна абняўшы левай СЂСѓРєРѕР№ тоўстую разгаліну, правую падаў Майцы. - Трымайся. РЇРЅР° ўхапілася. РЃРЅ цягнуў СЏРµ, але адной СЂСѓРєРѕР№ нічога РЅРµ РјРѕРі зрабіць. I тады ён сеў, абхапіўшы нагамі ствол, С– пацягнуў дзяўчынку абедзвюма рукамі. РЃРЅ РґРѕСћРіР° Р±С–СћСЃСЏ, пакуль СЏРјСѓ ўдалося ўсцягнуць СЏРµ РЅР° РІСЏСЂР±Сѓ. РЇРЅС‹ пачалі спускацца. Ужо РЅР° беразе ён акінуў СЏРµ позіркам С– ўбачыў, што СЏРЅР° нават РЅРµ падрала сукенкі. Быццам нічога РЅРµ здарылася, СЏРЅР° памахала СЂСѓРєРѕР№. - РЇ Р¶ кажу: мядзведзь. Хапае Р·Р° СЂСѓРєСѓ, СЏРє Р·Р° СЃСѓРє. - Даскакалася? РЃРЅ адчуў нешта цёплае РЅР° запясці левай СЂСѓРєС–: Р· невялікай ранкі кроплямі сачылася РєСЂРѕСћ. Відаць, разадраў аб адколіну СЃСѓРєР°. - A хто вас прасіў? - спытала СЏРЅР°. - Лезеце тут... Тады ён РЅРµ вытрымаў. Дрыжучы ад злосці, схапіў СЏРµ левай СЂСѓРєРѕР№ Р·Р° плячо, a правай даў плескача РїР° тым месцы, РґР·Рµ СЃРїС–РЅР° перастае называцца СЃРїС–РЅРѕР№... Пасля ён моўчкі зрабіў СЂСѓРєРѕР№ знак, каб СЏРЅР° пайшла. РЇРЅР° РЅРµ ішла. Стаяла С– глядзела РЅР° СЏРіРѕ. - РњСЏРЅРµ РЅiРєРѕР»i РЅРµ Р±iР»i, - хутчэй Р· непаразуменнем, чым Р· крыўдай, сказала СЏРЅР°. РЃРЅ маўчаў. - Дальбог, РЅiРєРѕР»i... РўСѓС‚ ён азваўся: - I дарэмна. Ідзі адсюль. РЇРЅР° вагалася. Нават уздыхнула Сћ цемры. I тут ён пачуў нешта такое... - Можа, С– ёсцека тут праўда... - амаль Р· вясковым прыдыханнем сказала СЏРЅР°. Р—СѓСЃС–Рј чыста РїР°-мужыцку... - РўС‹ што Р¶... I гаварыць можаш? - спытаў ён. - Чаго Р¶ прыкідвалася? - Бацька СЃР° РјРЅРѕСЋ, калі РЅРµ РїСЂС‹ гасцях, заўсёды так гаворыць, - уздыхнула СЏРЅР°. - A прыкідвалася... так проста. - РќСѓ С– брыда, - СЃР° злосцю сказаў ён. - Ідзі адсюль. РќСѓ, чаго стаіш? Ідзі, кажу. - РЇ ніколі больш РЅРµ Р±СѓРґСѓ спяваць песню РїСЂР° медзведзяня, - сказала СЏРЅР°. РЃРЅ размяк. РЈР·СЏСћ СЏРµ далонямі Р·Р° галаву. - РўС‹... РЅРµ плач, - сказаў ён. - РќРµ трэба. Майка парывіста прытулілася РґР° СЏРіРѕ. - Рћ, прабач, прабач, Алесь, - уздыхнула, СЏРє усхліпнула, СЏРЅР°. - РЇ ніколі больш РЅРµ Р±СѓРґСѓ так. Алесь баяўся, што СЏРЅР° расплачацца. Магчыма, так С– здарылася Р±, каб СЏРЅР° краем РІРѕРєР° РЅРµ заўважыла кропляў крыві РЅР° СЏРіРѕ запясці. - Што гэта? - Рђ, глупства. - Рћ, прабач, Алесь... Што Р¶ цяпер рабіць? РђРіР°, ведаю. РЇ завяжу табе СЂСѓРєСѓ паловай гэтай мантыльі. I РєСЂРѕСћ цячы РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, С– ніхто РЅРµ даведаецца, што ты параніўся. Падумаюць, што СЏ проста дала табе павязку, СЏРє y песнях. I, перш чым ён паспеў сказаць нешта, СЏРЅР° прыўзняла Сћ тонкіх руках белы вэлюм, павяла вострымі локцікамі Сћ бакі, С– Сћ цемры прагучаў СЂСЌР·РєС– РіСѓРє. - I РЅР° цябе РЅРµ будуць сварыцца, што падзерла? - спытаў Алесь. - РќР° РјСЏРЅРµ РЅiРєРѕР»i РЅРµ сварацца, - сказала СЏРЅР°. РЇРЅР° зрабіла павязку Р· бантам, СЏРє шалік. Ніхто Р± С– РЅРµ здагадаўся, што гэта павязка. A потым СЏРЅС‹ пайшлі РґР° палаца, адкуль ужо далятала музыка: пайшлі спярша РїР° спляценні ценю С– святла ад каганцоў, потым РїР° каляровых плямах ад ліхтарыкаў. Каля самага ганка СЏРЅР° павярнулася С–, гледзячы СЏРјСѓ Сћ вочы, сказала: - РЇ ніколі РЅРµ Р±СѓРґСѓ... Толькі С– ты... паменш танцуй Р· Ядзечкай... Добра? - Добра, - паабяцаў ён. ...Рђ потым свісталі, імкнуліся кудысь над цёмнымі верхавінамі палымяныя змеі, зменлівае святло бегла РїР° тварах людзей РЅР° тэрасе, a італьянскія таполі здаваліся то срэбнымі, то Р·СѓСЃС–Рј чырвонымі, СЏРє РєСЂРѕСћ. Шалёна круціліся агнявыя колы, гучна лопаліся шматкаляровыя буракі, гарэлі Сћ небе літары "A" i "Р—", С– Майка міжвольна ўздрыгвала, калі РЅРѕРІС‹ барвяны дракон ляцеў y неба. Калі садзіліся Р·Р° стол С– Майка села побач Р· AР»eceРј, y Ядзечкі сталі такія вочы, што Алесь сумеўся: няўжо каму-небудзь магло быць РЅРµ так весела, СЏРє СЏРјСѓ. I тады Майка прыцягнула "ляльку" Р·Р° СЂСѓРєСѓ С– пасадзіла таксама побач Р· Алесем, толькі Р· РґСЂСѓРіРѕРіР°, правага Р±РѕРєСѓ, С– загаварыла Р· ёй, С– РЇРґР·С– таксама зрабілася весела, тым больш што С– Франс сеў Р· ёю, a Мсціслаў, Р· месца насупраць, жартаваў так, што СћСЃРµ аж трэсліся ад смеху. A потым госці асталіся Р·Р° сталамі, a дзеці пайшлі датанцоўваць. Але танцаваць ужо РЅРµ так хацелася, С– Алесь, РЇРґР·СЏ, Майка, Мсціслаў, РЇРЅРєР° С– Франс распачалі вясёлую гульню: падчас танцаў хто-небудзь знікаў, тады астатнія, спахапіўшыся, пачыналі СЏРіРѕ шукаць y напаўцёмных i Р·СѓСЃС–Рј цёмных сумежных пакоях. I РІРѕСЃСЊ калі Алесю выпала шукаць, ён выпадкова стаў сведкам незразумелай С– таму трошкі непрыемнай сцэны. РЃРЅ абышоў ужо тры ці чатыры пакоі С– нячутна крочыў авальным пакоем, РґР·Рµ Сћ нішах стаяў такі моцны С– прыемны водар кветак - Р·СѓСЃС–Рј Р±С‹ Сћ трапічным лесе - С– РґР·Рµ Сћ адной, самай вялікай, нішы паплюхваў фантанчык. I РІРѕСЃСЊ y гэтай самай нішы ён раптам пачуў мужчынскі голас С– спыніўся. Там было РґРІР° галасы: бацькаў С– графа Ісленьева. Разумеючы, што падслухваць РЅСЏРґРѕР±СЂР°, Алесь РЅР° дыбачках павольна пачаў пасоўвацца назад, РґР° выхаду. - T?n?bres! T?n?bres!20 - казаў граф Р· ціхімі прыдыханнямі. - Годзе вам, - супакойваў бацька. - РЈСЃРµ ведаюць, што РІС‹ РЅС– РїСЂС‹ чым. - РђС…, С…С–Р±Р° Сћ гэтым справа! РЇРє СЏ РјРѕРі думаць, што можна служыць С– аставацца сумленным! - Што Р·СЂРѕР±С–С€? РўСЂСЌР±Р° Р¶ неяк жыць. Граф перарывіста ўздыхнуў. - РЇ так С– думаў. I СћСЃС‘ Р¶ лепей было РЅРµ жыць. РЇ СћСЃС‘ часцей думаю аб гэтым. Пасля такога маладога, такога гарачага юнацтва - старасць, якая пахне псінай. Злітуйся, божа, над тымі, хто служыць Рґ'яблу, хто хоць словам, хоць маўчаннем дапамагае СЏРјСѓ... РҐС–Р±Р° гэта дваране?! РќС– сораму, РЅС– гонару. РЈСЃС‘ адно каго хваліць, СѓСЃС‘ адно перад РєС–Рј звівацца РЅР° РїСѓР·Рµ, СѓСЃС‘ адно каму бессаромна падтакваць. РЈСЃС‘ адно перад РєС–Рј каяцца РІР° ўчарашніх подласцях, a сёння рабіць новыя, каб заўтра было Сћ чым каяцца перад іншым. Р—РЅРѕСћ страшны ўздых. - Божа, якая РїРѕСЃРєСѓРґР·СЊ! Якая брыдота! Свежае губяць. Шворкай, маной, крывадушнасцю... Чаму СЏ быў Р·Р° мяжою Сћ той дзень... РЇ ведаю, гэта было ад страшнага адчаю... РЇРЅС‹ выйшлі, pour se faire mitrailler...21 - Chut! il n'e faut pas parler22. Ix ycС‘ адно РЅРµ вернеш. - Так, С–С… РЅРµ вернеш. A СЏРє пачыналі! РџРѕРјРЅСЋ, y РґРѕРјРµ Лаваля... Спрэчкі РґР° раніцы! Гарачыя маладыя вочы, дым, словы Р·-пад самага сэрца... Кандраша Рылееў, РґСЂСѓРі, такі светлы, пухам СЏРјСѓ любая зямля... Так подла СЏРіРѕ падманулі РЅР° допыце!.. Даверлівыя былі, добрыя, чыстыя. Дзеці!.. Святло было Сћ душах. Памаўчаў. - A тыя, што ёсць, лепей Р±С‹ РЅРµ заставаліся. - РЇРє можна, - сказаў бацька. - Упікаць Р·Р° жыццё нельга, граф. - A пачыналі Р¶ РјС‹, - Р· нейкім нават злосным смяшком сказаў граф. - РњС‹, недабітыя. Нацярпеліся жаху, пакуль нас было мала, С– аддалі стырно РґСЂСѓРіС–Рј, СЏРєС–СЏ палалі, a цяпер студзяць СЃРІРѕР№ агонь y галадайскім РїСЏСЃРєСѓ ці Сћ СЃС–Р±С–СЂСЃРєС–С… снягах... Р’С‹ Р¶ мелі шчасце сустракацца Р· Міхаілам Мікалаевічам?23 Самы разумны Р· усёй гэтай камарыллі. I РЅС–СЏРє РЅРµ можа забыць грахоў маладосці, Ліс Патрыкеевіч. Кідаецца РІР° СћСЃРµ бакі, слухае кожны вецер, абы толькі сабе РЅРµ пашкодзіць. Пачакайце, ён яшчэ дасца СћСЃС–Рј y знакі, СЏ СЏРіРѕ ведаю... A гэта Р¶ РјС‹, гэта РјС‹ прымалі Сћ кола першых. РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ Пушкіна... Дык РІРѕСЃСЊ бліжэйшага ягонага СЃСЏР±СЂР° прымала Сћ грамаду гэтая СЃРІС–РЅРЅСЏ Р· тытулам графа. I РІРѕСЃСЊ Пушчын y РЎС–Р±С–СЂС‹, напэўна, памёр, a СЃРІС–РЅРЅСЏ жыве, робіць выгляд, што забыла маладыя сумленныя словы. Да яшчэ, напэўна, кажа РїСЂР° "гарачую маладосць", што "РјС‹ таксама былі такія", што "СћСЃС‘ гэта РїСЂРѕР№РґР·Рµ". A загадаюць - Р±СѓРґР·Рµ вешаць гэтую моладзь... РќСЏРјР° горшай СЃРІС–РЅРЅС–, чым адступнік. Былі франдзёры, a цяпер адзін дзяржаўны РјСѓР¶, a РґСЂСѓРіС– - Рє-хат!!! Рћ божа, божа! - Супакойцеся, граф, РЅРµ трэба. - Жыць РЅРµ трэба, калі здрадзіў ахвярніку, калі кадзіш кату, РІРѕСЃСЊ што СЏ вам скажу, РєРЅСЏР·СЊ... Жыць РЅРµ трэба... РќРµ трэба хаваць галаву Сћ РїСЏСЃРѕРє. Гераічная эпапея! Вялікі эксперымент! Р’РѕСЃСЊ чым ён скончыўся. Трупамі С– здрадай. Былі юныя, чыстыя сэрцам людзі, a цяпер старыя мярзотнікі, СЏРєС–СЏ загубілі радзіму. Спалоханы гэтымі словамі такога спакойнага Р· выгляду чалавека, Алесь ціха выйшаў Р· пакоя. РЃРЅ ішоў y цемры РґР° вельмі далёкага, амаль нябачнага святла, што прабівалася наперадзе праз РІСѓР·РєСѓСЋ шчыліну. Глуха гучалі РєСЂРѕРєС–. Р—Р° вокнамі ледзь вымалёўваліся Сћ цемрыве ночы пагрозлівыя шаты паркавых РґСЂСЌСћ. Там, Р·Р° асветленымі дзвярыма, чакалі Майка С– СЃСЏР±СЂС‹, там была радасць... РЃРЅ ішоў, a Сћ вушах СЏРіРѕ СћСЃС‘ яшчэ гучалі прыглушаныя словы: - T?n?bres! T?n?bres! _______________ 1 Ільву падобна... Ці РЅРµ так? (РЅСЏРј.). 2 Дастойная фрау... Шклянку шнапсу... (РЅСЏРј.). 3 Добры дзень, мадам (франц.). 4 РЃРЅ вельмі мілы (франц.). 5 РўСЂСЌР±Р°, каб РІС‹ аслабанілі РґРѕРј ад вашай прысутнасці (франц.). 6 Дзівосы гімнастыкі (франц.). 7 РЃРЅ дасціпны (франц.). 8 РЈ парадным касцюме (С–С‚.). 9 Кожнаму сваё... Р— прычыны (Р·'яўлення) гэтых старых тупіц? (франц.). 10 Р—СѓСЃС–Рј РЅРµ Р·'яўлялася... (франц.). 11 Р—'явіцца тут РЅР° кароткі час (франц.). 12 Гальма - своеасаблівы тормаз. 13 РЎСѓРґРЅР° гандляроў рабамі. 14 Астравок ля заходняга берага Афрыкі. База арабаў - гандляроў рабамі. 15 Свет! Ганаровыя асобы! (франц.). 16 Наша немагчымае дзіця (франц.). 17 Адборнае кола (франц.). 18 РЇ РЅРµ люблю грубага смеху (франц.). 19 Справы РЅРµ пойдуць! Справы РЅРµ пойдуць! (франц.). 20 Р—РјСЂРѕРє! Р—РјСЂРѕРє! (франц.). 21 Каб падставіць СЃСЏР±Рµ пад кулі (франц.). 22 Цішэй! РќРµ трэба аб гэтым гаварыць (франц.). 23 Мураўёў Рњ.Рњ.
|
|
X
Раніцай назаўтра госці раз'язджаліся. Праводзячы іх стрэламі з гармат, зноў бурчаў на Фельдбаўха Кірдун. I зноў Алесю даводзілася стаяць на тэрасе, аддаваць развітальныя паклоны. Вось спыніўся перад ім Басак-Яроцкі. Спакойна глядзіць y вочы пастрыжнога сына наіўна-сінімі вачыма: - Бывай, сынок... Будзе сумна - заязджай лiсiц пастраляць... Кгм... I дадае шэптам: - A калі будзе цяжка, ды яшчэ, крый божа, знойдзецца вораг - помні: ёсць дзядзька Яроцкі, які ўмее трымаць пісталет. - Дзякуй вам. Пан Мнішак збіраецца ў дарогу. Глядзіць на Алеся разумнымі вачыма. Гэты не запрашае, гэтаму, уласна кажучы, няма куды і запрасіць. - До відзэня, млоды пан. - До відзэня, - чырванеючы, з жахлівым акцэнтам кажа Алесь. Ён ніколі не наважыўся б на такое ўніжэнне, каб не жаданне зрабіць старому прыемнае. ...Віцэ-губернатар падыходзіць да яго, зусім не такі румяны і свежы, як учора, хаця стараецца трымаць гонар. - Бывайце, князь! Старайцеся быць вартым сынам Расіі. Многа вам дадзена - многа з вас і чакаецца. "Трымайся проста, будзь ласкавы, будзь велічны, стары ваяка, але гэта ты гаварыў y далоні незразумелыя і страшныя словы, і я цяпер невыразна адчуваю, якія прорвы, якія безнадзейна мёртвыя пустэчы за кожным спакойным дарослым тварам, які адчай за кожнай паспяховай кар'ерай. Але я не пакажу табе гэтага. У мяне таксама няма нічога, акрамя магіл. Так мяне вучылі". Едуць Хаданскія. Паблажлівая ўсмешка старога графа, занадта ласкавая, каб ёй можна было шчыра верыць. A Ілля нічога сабе звярок. Так і не сышліся бліжэй. Хлопчык праводзіць вачыма кожную сям'ю, быццам яна знікае навекі, і не ведае, што ўсё гэта - ніці таго кіліма, які яму давядзецца ткаць усё жыццё, доўгім ці кароткім яно будзе. Некаторая нітa будзе ісці амаль суцэльным фонам, шэра-зялёным, як дажджлівы панядзелак. Некаторая сустрэнецца палоскай, вузкай, на дзень працы. Некаторая прамільгне чырвонай адзінай нітачкай, але праз усё жыццё. Людзі прыйшлі - людзі і знікаюць. I яму здаецца, што знікаюць назаўсёды. I Майка з Мсціславам сёння таксама знікнуць. A вось накіроўваецца да сходаў лічба "20", браты Таркайлы. - Бывай, князь, - басам кажа Іван. - Глядзі, Тодар, які хлопец расце. Сапраўдны прыдняпроўскі лыцар. Як вырасце - лепей з ім не звязвайцеся, розныя там англічане ды туркі. Дасць - лужына застанецца. Го-го-го-гык! Тодар кіславата ўсміхаецца. A Іван басіць далей: - Наш... Наш... Прыязджай, брат, да мяне - ажаню. Мы такога героя нейкім сушаным рыбам і панюхаць не дамо... Ах, выбірайцеся ж вы хутчэй з вашым лыцарствам. Бо Майка і Мсціслаў таксама паедуць. Бацька вядзе да карэты старую Клейну, a за ёю ідуць Ядзечка і Янка. - Бывай, бэйбас, - кажа старая. - Ты глядзі ў мяне. Ранавата пачынаеш банвінавіць ды ферлакурыць. - Дзякуй вам, мілы Алесік. Усё было добра, - сумна, зусім без дакору, кажа Ядзечка. - Вы толькі не забывайце... нас: мяне, і маму... і Янку. - Бывайце, Ядзечка... Вось ужо і Раўбічы выходзяць з дзвярэй. Раўбічы! A за імі паедзе Мсціслаў. Жоўчна-прыгожы твар Раўбіча сур'ёзны. Халодныя, з пашыранымі зрэнкамі, страшныя і ўсё ж нечым прыцягальныя вочы зноў ловяць позірк хлопца, выпрабоўваюць, забіраюцца павольна на самае дно душы. - Бывай, свет ясны, - з нечаканай цеплынёй кажа ён. - Бывайце, любая Майка. - Бывайце, любы Алесь. - Ці... здаволены вы? - Le plus beau bal, que j'ai vu de longtemps1, - адказвае за яе важны, як прыдворны, Франс. A яна не адказала, толькі кіўнула галавой. - Майка... Праз некалькі дзён я запрашу Кагутоў. Мне вельмі хацелася б... Мы паедзем глядзець руіны старога замка. Я запрашаю Мсціслава і... вас. Майка паводзіць галавою без асаблівага энтузіязму. I гэта такое нечаканае гора, што нават сэрца падае кудысь. - Міхаліна, - сурова кажа Раўбіч. - Падзякуй гаспадару. I пацалуйцеся, як добрыя дзеці. - Дзякуй вам, Алесь, - кажа яна. - Бывайце. Яна набліжае да яго тварык, дакранаецца нерухомымі вуснамі да яго шчакі і падае яму руку. I ў гэты момант ён адчувае ў далоні нешта. Ён няспрытна сціскае далонь і глядзіць на Майку. Пайшлі. Усё. Алесь ідзе ў дом, спакойна - бо на вачах усіх - перасякае залу, a потым... Потым шалёна бяжыць па сходах на хоры, a адтуль, вінтавымі сходамі, на антрэсолі другога паверха, a потым, прыстаўной лесвіцай, на адкрытую вежку. Ён яшчэ раз хоча ўбачыць павозку, якая вязе яе. ...Брычка аддалялася. Рабізна сонечных плям скакала па ёй, па конях, па людзях, якіх нельга ўжо было адрозніць адзін ад аднаго. Усё знікла, і на дарозе больш нічога не было. Тады ён успомніў пра рэч, якую трымаў y руцэ, і разняў кулак. На далоні ляжаў дзіцячы жалезны медальён, зроблены амаль y той жа манеры, што і бранзалет старога Раўбіча. Маленькі медальён са стылізаванай шыпшынай і коннікам. Ён раскрыў яго і ўбачыў пасмачку попельных, з залацінай, валасоў і згорнутую паперку. На паперцы было некалькі слоў з лацінскіх і французскіх літар. Некалькі нязграбных, відаць з вялікімі разважаннямі, напісаных слоў. I гэта не здзівіла яго, бо гэтага не рабіў ніхто, бо словы былі спробай напісаць... па-мужыцку. I ён з удзячнасцю, з нейкай раптоўнай надзеяй разабраў: "Kab nie zabywaw. Pryiazdjai". _______________ 1 Самы цудоўны баль, які я калі-небудзь бачыў (франц.).
|
|
XI
Ён расплюшчыў вочы, і з цёмнага мора трызнення пачалі выплываць цьмяныя, але ўстойлівыя вобразы. Перш за ўсё пасмы траў, што растуць уніз сухімі кветкамі. A карані іх на дрэве. Ах, як баліць цела! Яно зусім чужое: рукі і ногі свае і не свае, цяжкія, як свінец, і бязважкія, блізкія, вось тут, і вельмі-вельмі далёкія. Што гэта за травы? Ага, гэта яны не растуць, гэта яны проста вісяць уніз сухімі кветкамі, прывязаныя да лат. Гэта, напэўна, нейкі імшанік, але які? Вось цені нейкіх галоў на сцяне з бярвенняў. Адна мужчынская, другая, відаць, нейкай жанчыны. Сілы няма, каб павярнуць сваю галаву і глянуць на гэтыя галовы, ад якіх кладуцца цені. I чаму тут гарыць святло, калі за сцяною дзень? Вядома, дзень, бо ён чуе спеў дзённых птушак. Каб была ноч - крычаў бы вадзяны бугай. Дзе гэта ён крычаў надоечы? На якіх паплавах? I што там было? ...Успомніў! Яны стралялі. Зяхаў стары Губа... A потым была тая вадзяная курачка і бясконцы, нясцерпны шлях... Раптам з яго горла вырваўся такі страшны крык, што ён спалохаўся за тых, чые цені адпачывалі на сцяне. Але палохаўся ён дарэмна, бо страшна гэта было толькі яму: толькі здрыгануліся пальцы ног ды з вуснаў вылецеў бязгучны віск, - тыя не заўважылі і не пачулі. Зразумеўшы гэта, ён y адчаі паспрабаваў сказаць слова, самае лёгкае слова, бо перад вачыма былі шпары ў сцяне і тое, што паміж бярвенняў: - Мо-ох... о-ох... - Стогне, - пачуўся жаночы голас. Нехта цёмны і вялікі схіліўся над ім, і адразу ён адчуў y вуснах шурпаты край глінянай конаўкі. - Глыні шалянцу, мужык, - сурова сказала жанчына, - гэта табе на карысць... A слабы ж ты які... Яснела ў вачах. Так, гэта быў імшанік для пчаліных калод, цяпер пусты, і ў ім гарэў каганец, хаця за сцяной быў дзень, і плюхала недзе вада, так мерна, як на млыне. Вось ужо ногі і рукі сталі не далёкія, a бадай зусім блізкія. I з'явілася змога нават павярнуць галаву. Прычыненыя дзверы. Дзённы прамень коса падае з ix, i ў промені шыза і вясёлкава клубіцца дым, пераліваецца, наплывае адным завітком на другі. I так усё вышэй, вышэй. Дым цягнецца ад кучкі смалякоў, на якіх стаіць гаршчок, ды яшчэ ад люлькі ў мужчыны, што сядзіць ля дзвярэй. Што за мужчына? Увесь y белым - значыць, мужык. Твар сухі і амаль безбароды, вусы рэдкія. A вочы пранізлівыя, жоўта-бурштынавыя, бы ў коршака, спайманага ў сіло. Калі падыдуць людзі, ён глядзіць на іх непрымірыма, з той вышэйшай пакорай лёсу, якая бывае ў звяроў і драпежных птушак, якія разумеюць, што ўжо нічога не зробіш. Ля гаршка сядзіць на калодзе жанчына, тая, што давала піць. Дзіўная жанчына. Уся ў чорным, як мнішка. На галаве доўгі чорны шаль, што адкрывае толькі трохкутнік аблічча. Аблічча мужыцкае і не мужыцкае, цёмна-бронзавае і сухое, закасцянелае ў нейкай уладнасці. Сустрэўшы такую, спалохаешся, але той, коршак, трымае сябе вольна: відаць, аднаго поля ягады. - Пі, мужык, - кажа жанчына. Схіляецца над ім твар. Вочы страшэнныя, глыбокія і, дзіва, зусім не старыя. На гэты раз пітво як палын і блёкат - шэрхнуць паднябенне і язык, цьмянее ў вачах. - Пі, мужык. Бунтаваць дык саладзей было, дураломам. ...Якая палёгка. Цяпер можна ўжо і гаварыць. I ён пытае слабым, - бо рот як пасля моцнай аскомы, - голасам: - Дзе я? Чаму? - Лапата даставіў. Я Грынь Паківач. A гэта Марта... Гм, маці божая... I шчасце, што ты ў нас. Бо здох бы, як сабака, без прычасці... Хто ж гэтай бруднай вадой раны палівае, доўбня неразумная? - Гарэлі. - Маглі б зусім згарэць. Пакуль давезлі - быў y цябе ўжо антонаў агонь. Скура вакол раны стала плямамі. Вось яно як, пане Корчак. Панамі быць захацелі - вось вам скуру і вырабілі. - Пад сэрцам робiцца холадна. Значыць, канец? Млынар пускае дым. - Паглядзім, - кажа ён. - Першыя два дні смярдзела твая рана. Паглядзім, як цяпер. - Не лай яго, - сухім голасам кажа Марта. - Як жа не лаяць, - кажа Паківач, - калі ў яго ў кішках мазгі. Забыў, што такое пан і што мужык. Злосць зноў падкочвае пад сэрца Корчаку. I ён кажа: - Мы як ваўкі і як сабакі... Адных шчанюкоў нам з імі... ніколі... не пладзіць. - Разумны, - кажа млынар, - ды толькі яшчэ ніколі воўк не вартаваў пакояў, a сабака не выў y начным лесе. Дык, значыць, і не лезьце ў хаўрус адзін да аднаго, не пніцеся. Яны, бач, справядлівасці захацелі. - Кры-ыўда. - Ну, a каб вы панамі сталі - не крыўда была б? Камусьці ўсё адно была б крыўда. Можа, яшчэ і горшая. Няма горш, як з хама пана, a з дзярма пірага. Гэтыя буркатлівыя словы злуюць Корчака, але ён маўчыць. - Можа, і горш, - кажа Паківач. - Бо ўсё адно, хто зверху будзе класці ногі на чужы карак. Дык y гэтых паноў ногі больш кволыя, чым твае ступакі. Іхнія ногі да дыгаў і скокаў звыклі, яны такога выспятка даць не могуць, як ты ў карчме. - Іхнюю далікатнасць... зведаў... У крыжы стралялі, нехрысці. - Навучылі, - усміхаецца Паківач. - I правільна зрабілі, што навучылі. Вы ж, палахліўцы, вёскай ад дзесяцёх уцякалі. Не з вашымі зубамі арэхі есці. Хоць бы тое падумаў, ці нападае ў Янаву ноч воўк?.. Не-е. Ён чакае той ночы, якую яму бог вызначыў, ён піліпаўкі чакае і тады ў сенцы ўлазіць, каб сабаку дастаць. Таму што бог яму тую ноч даў для ўлады. A да таго ён маўчыць, ён да сялібы не пойдзе, як вы... Палезлі - і наклалі ўсім сялом y порткі. Таму што як быццам і разам, a на справе - быдлячая чарада. Нішто вас не вяжа, кожнаму свая шкура даражэй... Калі не зменіцеся - так вам давеку быдлам і быць. Забасцё часам аднаго, дык адразу будзе над вамі новая пуга... - Маўчы, Грынь, - сказала Марта. - Ты што, забыў, што ён ранены, што яго злаваць нельга. - A i ты маўчы, - сказаў Грынь. - Давай, во, лепей перавязвай. Марта разгортвала белыя анучы на грудзях Корчака. Паранены адчуў, як збалелае цела дробнай дрыготкай адказвае на штуршкі болю: Марта аддзірала палатно ад раны. - Тц-тц-тц, - пацмокаў Паківач. - Дрэнна? - спытаў Корчак, не расплюшчваючы вачэй. - Лепей, - сказаў млынар. - Але яшчэ не зусім добра. Яго грубыя рукі дасталі аднекуль жменю шараватай з прозеленню вязкай масы і пачалі раскладаць па ране. Корчак адчуў прыемны халадок. - Падзякуй свайму богу: тры тыдні не пяклі... Лета, праснакамі абыходзімся, - сказала Марта. - Гэта плесня, што ў дзежцы на рошчыне вырастае, калі не пякуць хлеба. - Ведаю, - сказаў Корчак. - Здымеш, a ніжэй добрая. - Ну вось, - сказала Марта. - Калі ёсць божая воля - ачуняеш. Пах рошчыны вярнуў Корчака да ўспамінаў аб хаце, аб жонцы і дзецях. Пасля ён успомніў хату і нябожчыцу матку. Матка збіралася саджаць y печ хлеб. "Хадзі сюды, сыночак", - казала яна. Ён ведаў і падыходзіў. Рукі маці былі голыя вышэй локцяў. "Нахіляйся", - казала маці. I потым яе рука з моцным плясканнем рэзка ўваходзіла ў надзьмутае грыбам цеста. Маці вырывала руку, і ён, малы хлопчык, прыпадаў носам да ямкі ў цесце, a адтуль - толькі на імгненне - шыбала кіслым і рэзкім, аж y вочы калола і ў галаве круцілася, неймаверна сытым і добрым духам. I гэта быў самы прыемны пах, дамавіты, як печ, як родная хата, і лепшы за кожны водар на зямлі - не нанюхаўся б і за ўсё жыццё. Таму што гэта быў - хлеб... З прыемнымі дрыжыкамі (гэта адыходзіў боль) Корчак падумаў, што цяпер ён, пэўна, можа і не памерці... ...Таму што гэта быў хлеб, a ён верыў хлебу. У хлеб можна было верыць. У хлеб трэба было верыць. Ад хлеба жыццё і ад хлеба адужанне. Ад хлеба не можа не быць адужання. Ён нясе чалавека, і чалавек жыве дзеля яго, памагае яму стаць хлебам, a той за гэта дае чалавеку частку самога сябе. I ў гэтым хлеб вышэй за чалавека, бо чалавек аддае яму ўсяго сябе. I гэта за хлеб лілася ў Півошчах мужыцкая кроў. Ён, неяк адразу і да канца, зразумеў, што цяпер яму ніколі не есці хлеба, які падыходзіў y роднай дзяжы. Не есці ні ў хаце матчынай, ні ў сваёй хаце. Маці памерла, яе ніколі ўжо не ўбачыць. A ў сваёй... - Грынь, - спытаў ён, - што ў Пiвошчах? Паківачу стала весялей, - хлопец цікавіўся нечым, значыць, будзе жыць. - У Півошчах зажывошчы, - сказаў ён. - Зажываюць над мужыкамі. Праўда, нікога не ўзялі, віцэ-губернатар абараніў. Таго-сяго адхвасталі за мэндлікі, ды і ўсё. - Чаму так... абышлося? - Кроера сам губернатар, Гамалея, пазваў y Maгілёў. Далі, відаць, прачуханa, бо вярнуўся злосны як сабака. Ягонаму фурману губернатарскі лёкай казаў за тытунцом, што на пана Канстанціна крычалі... Сам крычаў... Маўляў, з самага пачатку трэба было казаць, што згону плаціць не можаце... Злосны прыехаў Кроер... Заспяваеце вы цяпер, півошчынцы... Паківач змоўк. - Што пра мяне... кажуць? - Пра цябе... Гм... Твае справы, брат, дрэнныя... Аднаму табе давядзецца расхлёбваць кашу за ўсіх. Я ж кажу, што вы не руя, a чарада. Ты збег, можа, нават забіты, цябе няма - твой і адказ. Ды і татары паказалі, што ты вілы кінуў, што з цябе пачалося... Ды і заядлы: крычаў, каб не ўцякалі. Так, ён ведаў гэта і сам. Ён кідаў вілы, але ён не хацеў папасці. Які ж гэта спрытны мужык не пацэліць, калі захоча? Але апраўдвацца няма рацыі. Не павераць. Не захочуць паверыць. Таму што яны ніколі не нюхалі дзяжы, a значыць, y іхніх жылах цякла іншая кроў. Дзе крыві ні лыжкі, там праўды ні крышкі... Маці, калі была маладая, часам ціхутка спявала ўначы на прызбе. Месяц, такі поўны, выплываў над садам, і яна спявала: Ой, за-а лесам, за пралес-ам З'а-л'а-т'ая дз'я-а-а-ажа... Потым яна ўжо не спявала... I хто б яшчэ сказаў на месяц: залатая дзяжа? Тыя не маглі. Ваўкі, якія стралялі. A з ваўкамі - па-воўчы... A значыць, ніколі яму ўжо не давядзецца жыць ля сваёй дзяжы. - Ты - не таго, - быццам апраўдваючыся, сказаў Грынь Паківач... - Ты не бойся. Ніхто не выдасць... Вылечым... Пажывеш ды і пойдзеш y скіты, на Ветку... Там збеглых многа. Стараверы не выдадуць, бо лічаць, што ўлада - ад д'ябла. Пераправяць яшчэ далей... Аж на Кержанец... Так жа яно век і цягнуцца людзі: нашы - туды, a іхнія - да нас. Корчак маўчаў доўга. - Не, - сказаў ён урэшце. - Я не пайду... Тут мая зямля... Мой хлеб... Я не павінен пакідаць яго. - Глядзі, - сказаў Грынь. - Можаш і тут, пакуль не дазналіся. Яны маўчалі. Адзін пасмоктваў распаленую люлечку. Другі ляжаў з заплюшчанымі вачыма і думаў. Раптам цемра пад яго апушчанымі веямі ўспыхнула гарачым залаціста-чырвоным святлом, і ён здагадаўся: нехта адчыніў дзверы ў імшанік. Ён усведаміў гэта, але не ўзняў павек. Усё адно ён не можа пакуль што абараніцца, і, калі гэта прыйшлі па яго, ён не будзе глядзець на іх. Хай возьмуць такога. Ён так і памрэ з заплюшчанымі вачыма. ...A Грынь павярнуўся і ўбачыў y дзвярах Міхала Кагута, a за яго спіною твары Кандрата і Андрэя. Усе глядзелі проста на распрасцёртую постаць. Толькі Міхал глядзеў змрочна, a блізнюкі - здзіўлена. Грынь устаў насустрач, ледзь не выпхнуў ix i зачыніў за сабою дзверы. Ён злаваў на сябе: варон лавіў, старая макітра, a пялёхканне млына прыглушыла колы завознікаў. - Ну? - змрочна спытаў Грынь. - У нашым завозна, - сказаў Міхал. - Дык мы да цябе. - Хадзем. Увесь час, пакуль цягнуўся памол, завознікі і млынар не абмовіліся і словам, моўчкі цягалі мяхі, моўчкі засыпалі, моўчкі пускалі ваду. Грукат, значна больш гучны, чым раней, даляцеў і ў імшанік і супакоіў Корчака: значыць, не па яго. A людзі ля млына не глядзелі адзін на аднаго. Ды і што было Кагутам да млынара? Млынар як млынар. Значна цікавейшы быў старадаўні млын, вузкая стужка адзінай дарожкі, якая вяла да яго і якой яны прыехалі, невялічкі ставок з лілеямі і драмучыя лясныя нетры вакол яго. Як не цікавіцца? Ставок такі цікавы, раўнюткі. Страха млына зялёная ад моху. I латок увесь аксамітна-зялёны. I шкельцы зялёныя. A ствалы баравых дрэў зусім мядзяныя, бо сонца схіляецца. Зусім мядзяныя, быццам тысячы велічэзных змеяў-мядзянак сталі на хвасты. A над стаўком таўчэ мак камашня, таксама зусім залатая ад сонца. Вось і глядзі сабе, чалавеча. I нічога ты не бачыў, і нічога ты не чуў... Еш боршч з грыбамі, a язык трымай за зубамі... Хто моўча, y таго дума не воўча... М-ня... Вось яно, значыцца, і так, ці ведаеце вы... I толькі калі Міхал ужо адсыпаў Паківачу належныя гарцы, a дзеці адышлі да воза, млынар ціха спытаў y Кагута: - Бачыў? - Не бачыў, - змрочна сказаў Міхал. - I дзеці не бачылі. Дзікаватыя светла-сінія і бурштыновыя, як y коршака, вочы сустрэліся на хвіліну і зноў разышліся. Але Паківачу гэтага было мала. Яму трэба было ведаць, ці правільна зрабіў ён, Паківач. - A каб y каго другога ўбачыў? - I ўхваляў бы, і не ўхваляў, - з мужыцкай хітрасцю сказаў Кагут. - Я, брат, ніколі нікому нічога ніякага... - ...Ну, a калі што якое? - Ну, a калі што якое, дык што ж тут такое, яно ўжо... - Ну, a калі што якое? - настойваў Паківач. - Ды яно ж, тым часам, і ў другіх не бачыў, і ў цябе. Я чалавек рахманы. Ды і бацька мой, a іхні дзед, таксама не абы-што, і ўсім, вядома, можна, калі ўжо так, і сказаць. Вось яно, тым часам, і так. - Данясеш? - на чыстату спытаў Пакiвач. - Дзецi не данясуць, яны простыя душы. A ты? Міхал паглядзеў проста ў вочы Паківачу. - Не, - сказаў ён. - Не данясу. Калі завознікі паехалі, млынар, трошкі супакоены, пайшоў да імшаніка. Перад дзвярыма спыніўся, думаючы аб тым, што трэба будзе ўсё ж перанесці параненага ў будан ля бортнага ўрочышча. I не таму, што Кагут данясе. Ведаючы дзеда Данілу, гэтага можна было не апасацца. Проста далей ад граху. A раптам нехта налезе. Розныя бываюць людзі. Прыйдзе, калі цябе няма, і давай шныпарыць... З гэтымі думкамі ён адчыніў дзверы. Марта сядзела над параненым. - Непрытомны, - ціха сказала яна. Корчак не быў непрытомны. Проста яму трэба было застацца са сваімі думкамі, і ён не хацеў адгукацца. Так, для яго больш не было роднай хаты і роднай дзяжы. Таму што яго аднаго гналі, таму што адной ягонай крыві хацелі за падзеі ў Півошчах. A хіба яго трэба судзіць? Хіба гэта ён страляў? Не, пачаў страляць Кроер. Скончыў той паручнік з рысінымі вачыма. Корчак быў спакойны. Ён проста разважаў. Караць павінны ix, a караюць яго. Калі зямны суд такі хлуслівы, такі няправедны - чаму б не судзіць кожнаму, папраўляючы яго. Чаму не губернатару? Чаму не дзядзькаванаму смаркачу Загорскаму? Чаму не... мне? Чаму сапраўды? Ён няўлоўна ўсміхнуўся навізне і небяспечнасці гэтых думак. Так ён і зробіць. Суд дык суд. I ўсім, хто страляў y крыжы, не пайсці жывымі. Ён заступіцца за свайго Хрыста. Усе яны адкажуць перад праўдай. Таму што яны не дапамагалі хлебу расці, не дапамагалі зямлі-маці раджаць. Яны толькі глумілі яе, і таму праўды ў іх не было, і яны былі ваўкі. A з ваўкамі - па-воўчы...
|
|
XII
Выйшлі з двара надвячоркам, калі ўздоўж вуліцы наскрозь ружавеў ад сонца ўзняты каровамі пыл. Мэкалі авечкі, непаразумела штурхаючыся ля варот, і адусюль даляталі лісліва-абыякавыя галасы гаспадынь: - Шу-шу-шу. - Красуля, Красуля… Ах, каб ты здарова была… Чуліся рыпенне, шумныя ўздыхі, звонкія жаночыя галасы і добрыя плескачы па крыжах жывёл - гукі звычайнай вячэрняй сумятні. Але нават у неспакоі быў спакой, таму што быў вечар. І, нібы падкрэсліваючы гэтую стому і спакой, сярэдзінай вуліцы ішоў на вячэру ў чарговы дом азярышчанскі пастух Данька, ляніва, ад няма чаго рабіць, прыкладаючы часам да вуснаў даўгую берасцяную трубу. Гукі былі чыстыя і гучныя: Данька мог круціць трубы, як ніхто іншы. Дзеці ішлі насустрач яму, а пастух ішоў, так спакойна заграбаючы скуранымі поршнямі пыл, што аж зайздрасць брала. Дай бог быць на вялікдзень папом, узімку катом, а ўлетку пастухом. Дай бог! Бо нічога няма лепшага за гэты вечар, чыстыя гукі трубы і патаемныя позіркі дзевак на гожага пастуха. Падышоўшы да дзяцей, Данька, які зусім і не глядзеў на іх, нечакана паднёс раструб берасцянкі да вуха Кандрату і раўнуў так, што хлопец аж падскочыў. - Да-нька, каб на цябе! - А чаго, чаго ты пасярэдзіне вуліцы ідзеш? - усміхнуўся роўнымі зубамі Данька. - Ты, Данька, кінь, - сказала Янька. - Няможна. Яна сядзела на закарках у Андрэя: пабойвалася кароў. Глядзела на Даньку з асуджэннем і павагай. Такі гарэзнік, а кароў не баіцца. - Не буду, Янечка, - сказаў Данька, усмiхаючыся. - Дальбог, не буду, гаспадынечка. А хто ж мяне тады вячэраю накормiць, як не ты. Ён гэты тыдзень харчаваўся ў Кагутоў і быў здаволены: есці давалі добра. Кожная гаспадыня ўлешчвае пастуха. - Чакайце, хлопцы, - сказаў Данька. - Бярыце вось. Ён палез за пазуху і пачаў даставаць дзічкі, зеленаватыя, з карычнева-ляжалымі плямамі: кожнаму па жмені. - Буйныя якія дзічкі, - сказаў Паўлюк, набіваючы рот. - М-гу, - сказаў Данька, сакавіта чамкаючы вялікай дзічкай. - То ж посеркі1. Гэтыя есці мо-ожна. Усе елі дзічкі. Данька, гарэзуючы, даваў Яньцы адну за адной. Дзічак было многа, яны не змяшчаліся ўжо ў дзіцячых далоньках, а пастух, такі спакуснік, даваў яшчэ і яшчэ. Дзеўка глядзела на яго ўмольна, не ведаючы, што рабіць. - Кінь, Янечка, - сказаў гаспадарлівы Паўлюк. - Злазь з карка, тут кароў няма. Ну вось… А цяпер глядзі. Ён палез у Данькаву запазуху і там падчапіў далонню, як каўшом, цэлую горку дзічак. - На ў прыполік. І не глядзі на гэтага антыхрыста. - Дык чаго гэта Кагуты сёння такія кагуцістыя? - спытаў Данька. - Толькі пяра аднаго ў Кагутоў няма. І куды ідуць такія прыбраныя Кагуты? - Пастуха сустракаць, - сказаў Кандрат. - Дарагога госця. - Ну, гэта яшчэ нічога, - сказаў Данька. - Ад азярышчанцаў можна чакаць і горшага. Ён быў вывазень з другой вёскі і таму заўсёды трошкі кпіў з Азярышча. - Вы людзі ветлівыя. Вы не толькі пастуха, вы сена калісь званамі сустракалі. Думалі - губернатар, бо губернатараў вам, па мужыцкай вашай цемнаце, бачыць не даводзілася, а Мінка-салдат казаў: "У-га! Губернатар! Губернатар, браткі, важны, як, не раўнуючы, воз з сенам". Дык вы ўцямілі. Здагадаліся, сустрэлі. - Кінь, - сказаў спакойна Андрэй. - Брахня ўсё. - А я хіба кажу: праўда? Куды вы? - Да Загорскага ў госці, - апусціў вочы Андрэй. - Паклікаў. - Да дзядзькаванага паніча? Д-добра. Вы ж там глядзіце, хлопцы. Не накідвайцеся на розныя дабраны-смакаваны, як Лапатаў кныр на панскі мэляс. Гонару трымайцеся. Не ў іх адных ён ёсць. - А мы ведаем, - сказаў Паўлюк. - Мы не з пустымі рукамі ідзём. Мы во лузанцы нясём, гарэхі, мёд. - Ды нешта позна ідзяце? - спытаў Данька. Дзеці пераглянуліся. Потым Андрэй сказаў спакойна: - А мы пераначуем. А раніцай пойдзем глядзець усё. - Ну, глядзіце, - сказаў Данька. - Шчаслівай вам дарогі. І ён пайшоў, заграбаючы поршнямі пыл. …Дзеці выйшлі за весніцы. Ісці было прыемна. Ласкавы і яшчэ цёплы пыл прыемна казытаў пальцы, фантанчыкамі ўсплёскваў між іх. - Добра, што ты не сказаў яму, Андрэйка, - вымавіў урэшце Кандрат. - Ніхто і ведаць не будзе. Нават бацькі. Толькі мы ды Алесь. - Што я, дурны? Скажу я Даньку, што мы задумалі. Адразу б нас на возе ў Загоршчыну завезлі. А так збочым з дарогі, пройдзем лішнія тры вярсты ды і залезем у Раўбічаў парк. Разгледзім усё ды і пойдзем сваёй дарогай… А то ўсё: Раўбіч - чарадзей, Раўбіч у прычасць страляў, над Раўбічавым маёнткам цмокі лётаюць, да яго балотныя паны ездзяць… А хто бачыў? Хто ведае? Вось і трэба… памацаць… - А калі нас тыя балотныя паны зловяць? - Нічога не зробяць, - сказаў Андрэй. - Я з-за абразоў свянцоную ваду ўзяў. - А страшна. З аднаго пуду можна памерці. - Страшна, - сказаў Адрэй. - Ну і што ж. Сонца села, калі яны звярнулі з загоршчынскай дарогі на вузейшую, якая вяла на Раўбічы. Перайшлі ўброд неглыбокую Равеку, што ўвабрала ў ваду апошнюю чырвань неба, і папраставалі ў лугі. Атава адрасла сёлета такая ладная, што на паплавах не калолася, не балюча было ісці. Касіць пачалі значна раней Янавага дня. Прайшло больш за месяц, як адгучаў апошні шаст касы, а на дварэ стаяў толькі пачатак жніўня, цёплага і лагоднага, як усё гэта лета. Незлічоныя стагі цямнелі на росна-шызым абшары, струменілі той асаблівы водар, які бывае ў сена, не кранутага дажджом. Такі ўжо ўдалы быў у той год пакос. Яны былі вялізныя, тыя стагі, і выглядалі ў цямноцці нават трошкі злавесна. Дзеці ішлі і гаманілі. Яньку неслі на спіне па чарзе, а то пускалі тупаць сваімі нагамі. Але размова пакрысе глохла, а потым стала чамусь шапатлівай. …Бо злева, вельмі цьмяна, выплылі ў цемры далёкія шаты Раўбічавага парку. Зусім як у той майскі начлег. Яны былі далёка, тыя шаты, не менш як паўтары вярсты шызым поплавам. А над шатамі, зусім як тады, гарэў ледзь прыкметнай іскрай далёкі агеньчык. - Зноў не спіць, - сказаў Паўлюк. - Ніколі не спіць, - уздыхнуў Андрэй. - Чакае. Цяпер блізняты ішлі першыя, поплеч. Каб першымі, у выпадку чаго, сустрэць бяду. Гарэў над паплавамі далёкі, вельмі самотны ў цемры агонь. І дзеці ішлі на яго. Шаты выраслі над галавою зусім нечакана. То былі ўсё далёка, далёка, а то раптам насунуліся на дзяцей і навіслі над галовамі. І агонь знік. Агароджа з тоўстых жалезных прутоў ішла ў левы і правы бок, і ёй не было відаць канца. - Пойдзем направа, - шэптам сказаў Андрэй. - Не можа быць, каб дзіркі нідзе не было. Але iм давялося iсцi даволi доўга, пакуль Кандратава рука, якой ён увесь час вёў па прутах, не натрапiла на пустое месца. Нехта выламаў адзiн прут. Трэба было лезці. Але парк цямнеў так страшна, што яны міжвольна марудзілі. З парку даляцеў крык, ціўканне птушкі, якую, відаць, заспеў у сонным гняздзе нейкі начны драпежнік. Можа, то куніца гаспадарыла па чужых кублах, а можа, соўка-начніца. І гэтае ціўканне быццам абудзіла ўсіх. - Ну-к што ж, - перахрысціўся Андрэй. - Палезлі… Яны пералезлі, і цёмныя паркавыя шаты прагна накрылі іх. …Крокі былі бязгучныя. Густая трава глушыла іх. Цемра востра, па-начному, пахнула грыбамі, вільготнай лістотай, моцным дубільным духам дубовых хмызоў і трошкі душным, лазенным водарам бяроз. Нябачная сцежка, якой яны ішлі, прывяла да высокай зламанай бярозы над самым адхонам. Бяроза зламалася, але не ўпала, затрымаўшыся на суседніх дрэвах, і цяпер жорстка бялела ў цемры сваім мёртвым ствалом. Адсюль было відно даволі далёка. Сцежка тут раздвойвалася. З левага боку яна ішла да кучаравага ўзгорка, на вяршыні якога невыразна бялела дзвюма званіцамі раўбіцкая царква. Другі адрожак сцежкі спускаўся з адхону, вёў кудысьці ніжэй, відаць, да другіх белых будынкаў, якія вольна раскінуліся ў чашападобнай лагчынцы, што пачыналася адразу ля падножжа царквы. І, замыкаючы лагчынку з другога боку, паўколам ляжала ў нізіне падкова свінцовага возера. - Пойдзем па правай, - сказаў Кандрат. - Ну яе да д'ябла, царкву. Раўбіцкія казалі, стаіць, як труна. Сцежка спускалася па схіле наўскос і неўзабаве вывела на адкрыты з двух бакоў выступ узгорка. На выступе густа раслі дрэвы, а між дрэў шарэла вузкая будыніна, падобная на царкву без барабанаў2 і купалаў. Гэта была, відаць, старая камяніца, вежа пры доме. Такіх многа ў той час было раскідана ля прыдняпроўскіх маёнткаў. Заўсёды трошкі наўздалёк ад новых дамоў, старыя прыбежышчы роду на выпадак вайны, цяпер ужо нікому непатрэбныя, халодныя, як склеп, бо сонца не паспявала за лета прагрэць і высушыць двухсажнёвую таўшчыню муроў, яны павольна разбураліся, раняючы з кладкі на траву паточаныя каменным слімаком валуны. З часам камяніцы пачыналі нагадваць чорна-жоўтыя соты, мёртвую вашчыну без пчол. Калісьці былі пісталетныя стрэлы, калісьці былі аблогі і пчаліны гуд стрэл. Цяпер - нічога, акрамя разбурэння. Дзеці, павольна пасоўваючыся ўздоўж аднаго боку будынка, убачылі яр, што рассякаў лагчыну, а за ярам панскі дом. Дом быў зусім цёмны - ніводнага светлага акна. - Адкуль жа святло? - шэптам спытаў Паўлюк. Андрэй паціснуў плячыма. І як толькі яны мінулі рог камяніцы, такой, здавалася, нежывой, такой безнадзейна мёртвай, яны ўбачылі адбітак гэтага святла на кроне волата-дуба, што рос ля сцяны… …Свяцілася акенца ў верхнім паверсе камяніцы. Свяцілася нежывым, сінім, нейкім зіхоткім агнём: часам мацней, часам слабей. - Зазірнуць бы, - сказаў Кандрат. - Потым на дуб палезем, - сказаў Андрэй. - А зараз абыдзем камяніцу. Чорт яго ведае, дзе тут дзверы. Часам нехта выйдзе і схопіць… Я ж казаў, нячыста тут. Яны рушылі далей, павольна абышлі ўжо тры бакі будыніны і цяпер павінны былі выйсці на чацвёрты бок, што выходзіў на стромы адхон. Дзвярэй не было i тут, як быццам той, хто палiў агеньчык, прылятаў сюды паветрам. Але затое тут было акно на ўзроўнi зямлi, вiдавочна прабiтае пазней у глухiм муры, i з гэтага акна падала на строму чырванаватае святло. Яны ўбачылі гэтае святло і адначасова пачулі нягучнае і рэдкае пастукванне жалезам аб жалеза, учулі саладкаваты серны смурод. З заміраючымі ад цікаўнасці і жаху сэрцамі яны плазавалі да гэтага акна. Паўлюк застаўся з Янькай у хмызах, а хлопцы паўзлі бліжэй, бліжэй. Чырванаватыя ўспышкі рабіліся больш яркія, пастукванне - больш трывожнае і выразнае. Стук-пых… Стук-стук-пых-х… Акно было закратаванае, і праз яго яны ўбачылі вялізнае сутарэнне з каменнай падлогай і скляпеннямі. Усе сцены яго, акрамя адной, танулі ў змроку, а тая адна была асветлена зіхоткімі ўспышкамі горна, над якім навісаў чорным грыбам каўпак. Ля горна стаялі каменныя сталы з дзівоснымі прыладамі са шкла і металу. Стук-пых… Стук-стук-пых … У сутарэнні былі чатыры чалавекі. Адзін сядзеў за сталом, каля горна, і трымаў над жароўняй нешта падобнае на патэльню. Гэта з патэльні часам пыхаў вінна-чырвоны агонь, і тады чалавек зноў сыпаў на яе чорны парашок, ківаў галавою і каліў далей. Другі сядзеў наводдаль. Перад ім трапятала, заціснутая адным канцом у ціскі, металічная паласа. Ён пастукваў па ёй невялікім востраканечным чаканам. Стук-пых… Стук-стук-пых-х… Два астатнія сядзелі, захутаўшыся ў грубыя суконныя плашчы, і глядзелі ў агонь. І ўсе чатыры былі нечым падобныя; згасала чырвоная ўспышка, і тады нават у святле горна можна было заўважыць фарфоравую бледнасць абліччаў. І ўсе маўчалі, быццам словы паміж імі былі зусім непатрэбныя. Успышкі ўсё часцелі. І вось чалавек ля горна зняў з сагана зусім круглую бутэльку з вузкім рыльцам, ускалаціў нейкі асадак і паказаў чалавеку з паласой. Той сцвярджальна апусціў галаву. Трапятала чырвонае полымя. Чалавек падаў паласу аднаму з тых, што сядзелі. Вызваліў другую паласу, крутой дугою выгнутую між двума ціскамі, і падаў суседу першага. Тыя скінулі плашчы і, застаўшыся ў суконных нагавіцах і белых сарочках, пачалі маўклівую і страшную сваёй маўклівасцю гульню ва ўспышках чырвонага святла. Пачалі біць паласой аб паласу, па-рознаму трымаючы іх, білі па чарзе. Потым адзін біў па паласе другога, уторкнутай адным канцом у шчыліну паміж плітамі падлогі. Потым другі біў даволі тоўстай доўбняй па паласе першага. Адзін з удараў доўбні зламаў метал. І ўладар доўбні моўчкі, са змрочным тварам, развёў рукамі. І тут успышка небывала чырвонага густога полымя ахапіла сутарэнне. Чалавек над жароўняй стаяў і выскаляў зубы ў патоках чырвонага святла, якія змяіліся ўсё вышэй і вышэй. Рукі ягоныя былі пераможна ўскінутыя ўгору. Гэта было так страшна, што хлопцы кінуліся прэч і апамяталіся толькі за рогам будыніны. - Што бачылі? - спытаў Паўлюк. - Выклікалі кагось, - коратка сказаў Андрэй. - Каго? - Не ведаю. Але не на дабро. Пайшлі адсюль. - А агонь? - напомніў Кандрат. - Так, агонь, - у Андрэя ўпаў голас. Яны ўзнялі вочы да акна і ўбачылі, што сіні агеньчык згас. На яго месцы цяпер цямнеў правал акна. Звычайны мёртвы правал. Больш нічога. І хлопцы адразу адчулі, як жах саступіў месца расчараванню. Агонь быў так блізка, такі высокі і сіні. Хто ведае, якія дзівосы ён асвятляў. І вось яны, дурні, пакінулі яго, дачакаліся, пакуль ён згас. - Ёлупы, - сказаў Кандрат. - Боўдуры. Гэта сапраўды было горка, калі ўжо забыцца на страх. Столькі разоў бачыць іскру над шатамі парку, наважыцца, нарэшце, ісці сюды, нацярпецца жаху, убачыць агонь зблізку, такі зменлівы і сіні. І ўсё зглуміць. - Пайшлі, - сказаў Андрэй. Зноў сцежка, на гэты раз з уступу, у абход невялікай падковы возера. Зноў пах грыбніцы і стылая раса. Хлопцы ішлі моўчкі, з апушчанымі галовамі. Было халодна і няўтульна пад шатамі дрэў. Добра, што хаця Янька не плакала, бо ёй было ўсё адно, так яна хацела спаць. Андрэй зняў з сябе світку, і яны падвязалі дзяўчынку на спіне Кандрата, зрабіўшы нешта накшталт мяшка, у якім было цёпла і ўтульна. Кандрат цяпер мог вызваліць рукі, яму стала лягчэй. - Прыйдзем яшчэ сюды? - ціха спытаў ён у Андрэя. - Прыйдзем, - падумаўшы, адказаў Андрэй. - Трэба прыйсці. - Каго ж яны ўсё-ткі выклікалі? - спытаў Кандрат. Андрэй не адказаў. Ды і што можна было адказаць? Цемра. Глухія крокі. Сонныя пасопванні Янькі на спіне ў Кандрата. Пачынае прабіраць холад, той санлівы холад, калі сківіцы раздзірае пазяханне і чалавек марыць, як аб вышэйшым шчасці, аб ахапку сена, у які можна зашыцца. Мужны дух прадпрымальнасці і прыгод заўсёды церпіць ад такіх акалічнасцей. Яны мінулі возера, з якога патыхала вільготным халадком і рыбнай сырасцю. Парк зноў зрабіўся густы, - не парк, а нейкія нетры з лаўжамі і ветрабоем, з рэдкімі глухімі сцяжынкамі. Па адной з такіх сцяжынак яны ішлі даволі доўга; ішлі і амаль не спадзяваліся, што калі-небудь ёй будзе канец. Але сцежка ўлілася ў папярочную сцежку, што была шырэйшая і нагадвала хутчэй вузкую дарогу, па якой ледзьве можа праехаць воз. Дарожка гэтая была як тунель, так спляталіся над ёю галіны дрэў, з левага боку яна праз нейкіх пяць сажняў улівалася ў невялічкую паляну. І палянка была таксама цёмная, бо над ёю схіляліся, засцячы неба і ўтвараючы над ёю шацёр, верхнія галіны магутных, вычварна-каржакаватых дрэў. А пад шатром, займаючы амаль усю палянку, стаяла самая дзівосная будыніна, якую ім давялося бачыць у сваім каратусенькім жыцці. Будыніну абкружаў частакол з завостраных бярвенняў. Над частаколам уздымаліся толькі два-тры вянцы сцен ды трох'ярусны дах з грубай замшэлай шчапы. На вільчаку верхняга яруса нерухома ўзвышаўся "балотны чорт", вычварная карчага, якой вятры і гнілая вада часам надаюць падабенства з пачварным ідалам. У вянцах сцен там-сям цьмяна блішчалі маленечкія сляпыя акенцы з разьблёнымі ліштвамі. Такая ж разьблёная брама разрывала ў адным месцы частакол. Палі яго вянчалі пабеленыя непагодай конскія чарапы з цёмнымі праваламі вачэй. Дзеці не ведалі, што гэта была лазня Раўбіча, пабудаваная ў "казачным" стылі, але, дрыжучы, адчувалі гэта казачнае і страшнае. Відаць, сюды, да гэтай брамы, павінны былі прыязджаць, каб загінуць: увечары - светлы дзень, а перад світаннем - чорная ноч. З цёмнага тунеля дарогі даляцеў стомлены, рэдкі стук капытоў, а потым з'явілася сама ноч, як гэта ёй належыць - на чорным кані і ў чорным плашчы. Конь ішоў мернай ступою, а коннік сядзеў на ім, схіліўшы галаву, і доўгі чорны плашч, падобны на абвіслыя вялізныя крылы, прыкрываў рэпіцу жывёлы. - Вось каго выклікалі, - шапнуў Кандрату Андрэй. Хлопцы не здзівіліся, пазнаўшы ноч у твар, пазнаўшы гэтыя доўгія вусы, гэтую рукаяць пісталета, што выглядала з сакваў. Коннік пад'ехаў да частакола і з хвіліну пастаяў перад ім. Потым, не ўздымаючы галавы, павольна ўзняў стрэльбу і тройчы, з вялікімі перапынкамі, стукнуў руляй у дошкі варот. …Не чакаючы больш ні хвіліны, баючыся невядома чаго, дзеці кінуліся бегчы так, як не беглі ніколі ў жыцці. Яны не памяталі і не ведалі дарогі, не звярталі ўвагі на стому, ад якой рэзала ў грудзях, не памяталі, дзе пералезлі агароджу. А можа, яе і зусім не было? Яны беглі і апамяталіся толькі на знаёмым раздарожжы, ад якога да Загоршчыны было не больш як дзве вярсты. Было цёмна. Пахла бярозавымі венікамі. Пасля ўспыхнуў агеньчык. Рука, упрыгожаная на запясці жалезным узорным бранзалетам, паднесла сярнічку да васковай тоўстай свечкі. Потым да другой. Да трэцяй. І тады другая рука, загарэлая аж да гарчычнага адцення, зняла са стала ўпрыгожаны срэбнымі насечкамі пісталет. Схавала пад стол. - Баішся? - іранічна спытаў Раўбіч, скідаючы на лаву плашч. - Сцерагуся, - сказаў Война. Раўбіч выняў з-пад плашча кошык і паставіў на стол. - Падсілкуйся. Спаласаваны і зрэзаны страшнымі шнарамі твар усміхаўся. - "Правда ль, что Бомарше кого-то отравил?" - спытаў Война. І гаспадар лазні адказаў у тон яму: - "Гений и злодейство две вещи несовместимые". - Ведаеш класіку, - сказаў Война. Яны сядзелі за адным сталом. Война еў, скоса паглядаючы на субяседніка насцярожанымі і бязлітаснымі вачыма. Яго чорныя бровы былі нахмураныя. А Раўбіч сядзеў насупраць, і яго твар ажыўляла іранічная ўсмешка. Вялікія, зусім без райка, цёмныя вочы спакойна назіралі, як пальцы Войны ламалі курыную нагу. - Згаладаўся ты, браток. Вычварна зламаныя, пагардлівыя бровы Раўбіча дрыжалі. - І так дваццаць год, - сказаў ён. - Божа мой, колькі пакут! І, галоўнае, дарэмна. Увесь час спаць адным вокам. Увесь час недаядаць. - Лепей недаесці, як ястраб, чым пераесці, як свіння. - Намёк? - спытаў Раўбіч. - Ты што? - сказаў Война. - Не, кум, цябе гэта не тычыцца. Ты таксама не ціхая горлінка, таксама "хищный вран" над гэтай напаўжывой падлай. Гэта не пра цябе. Гэта пра тых, што зажэрліся, што забылі. Яны глядзелі адзін на аднаго. Прылазнік, асветлены спакойнымі язычкамі свечак, быў някепскай дэкарацыяй: вышараваныя да жаўцізны бярвенні сцен, пучкі мяты пад столлю, шырокія лавы пад мяккімі чырвонымі налаўнікамі, стол, на стале ежа і паліваны збан з чорным півам, а ля стала два насцярожаныя чалавекі. - Урэшце, хто мяне выручыў, параненага, - сказаў Война, канчаючы есці, - хто падабраў у яры? Хто выхадзіў? Каму ж можа больш верыць Чорны Война. - А ты не ганарыся, Багдане, - жорстка сказаў Раўбіч. - Я тады не ведаў, што ты Чорны Война. Проста бачыў тваю перастрэлку з земскай паліцыяй. А ў мяне, кумок, з гэтай публікай свае рахункі. Дый, потым… калі шасцёх нападаюць на аднаго - праўда не на іх баку. - Лыцар, - сказаў Война. - Ты ж глядзі, лыцар, не забудзь папярэдзіць "блакітных", што мяне бачылі ў наваколлі. - Папярэджу, - спакойна сказаў Раўбіч. - У мяне таксама ёсць тое, чаго нельга ставіць на карту. Война скручваў з грубага тытуню цыгарку. Знявечаныя пальцы рухаліся няспрытна. - Дай я, - сказаў Раўбіч. - Не трэба. Ва ўсякім разе, адзін палец у мяне здаровы… Той, што кладзецца на курок. - Война, - сказаў Раўбіч. - Не рызыкуй сабой, Война. Пачакай трошкі. Час надыходзіць. А ты можаш не дажыць. Ты будзеш патрэбен жывы, а не мёртвы. Перасядзі год-два. Месца я табе знайду. Адпачні. А потым я паклічу. Цень Войнавай галавы адмоўна хіснуўся на сцяне. - Ты нядрэнны чалавек. Але я кажу - не. Таму, што ты шукаеш сяброў. А сябры прададуць. Чалавек - быдла. У атрадзе з трох - адзін здраднік. І, потым, мне няма часу. Старыя салдаты жывуць, пакуль ідуць. Калі я прысяду - я не ўстану, такая стома ў маіх касцях. Я падаю табе знак і прыходжу сюды, калі ўжо зусім немагчыма. Я сплю тут як чалавек, але потым мне зноў цяжка звыкаць да насцярожаных вачэй, да дажджу, да свайго берлагу… як дваццаць год таму. Ён апусціў павекі. - Сёння я раскажу табе нешта, - не вельмі ахвотна сказаў ён. - Ты памятаеш бунт у трыццатым годзе? - Але. Толькі тады я быў іншы і не разумеў яго. - А я разумеў. Мне тады было дзевятнаццаць, i я верыў у людзей. Верыў у бунт, у наша паўстанне, у тое, што людзi яму не здрадзяць. Веру я ў гэта цяпер або не - мая справа. Золата самы брудны метал, але з яго робяць шапку, i яе гаспадар з мазгамi каптэнармуса атрымлiвае права сядзець на чалавечай пiрамiдзе, мучыць людзей, якiх ён мазаля не варты. Гарнастай - подлы i хцiвы звер, але з яго робяць бялюткую мантыю, i яе гаспадар чамусьцi атрымлiвае правы шматаваць свой народ i процьму другiх. Война паклаў на стол цяжкую далонь. - Я верыў, што астатнія думаюць, як я. Напэўна, таму, што я любіў сваё Прыдняпроўе і верыў, што мае сябры жадаюць яму дабра. А потым пачалося. Перш за ўсё здрадзіла гэтая сволач, Хлапіцкі3. Дыктатар паўстання. Напалеончык… Потым іншыя. Разгул подласці і жывёльнага жаху… Што здзіўляцца, што нас разбілі, што мужыкі нам не верылі. Але я верыў. Праз год я прыйшоў да некаторых сяброў і сказаў, што час пачынаць спачатку. І ўбачыў, што адзін разводзіць капусту, а другі служыць столаначальнікам. Убачыў пустыя ад жаху вочы… А яны ж былі зусім як я. І я зразумеў: яны спыніліся ў нянавісці. Што мне было рабіць? Начальнікі здрадзілі. Сябры дрыжалі. Народ пакорліва цягнуў ярмо. Усё, у што я верыў, было, значыцца, як байка для дурных дзяцей, а мая мара - паламаная цацка. Ён усміхнуўся. - Я быў малады і гарачы. Адзін дык адзін. І я вырашыў: паўстанне будзе жыць, пакуль буду жыць я. Павінна ж быць праўда! Цяпер у яго словах гучала наіўная, але цвёрдая гордасць. - І вось яно жыве. Яны думаюць, што задушылі яго, а яно жыве, дваццаць год гучаць яго стрэлы. Які яшчэ мяцеж трымаўся так доўга?! Таму я і сплю адным вокам, таму сцерагуся. Яно павінна жыць доўга… аж пакуль не падстрэляць мяне. Мне нельга спыняцца. Іначай атрымаецца, што я дарэмна жыў. Уздыхнуў. - Часам мне цяжка. Я гляджу здалёк на твайго Стася. Гляджу на тваю Наталлю. На Франса. На Майку… Я люблю дзяцей. Часам думаеш, што супраціўленне ні да чаго не вядзе. Можна кінуць усё і жыць… Але потым я ўспамінаю , як мітусяцца яны ўсе, пачынаючы з Мусатава. Я ўспамінаю, што кожны мой стрэл - гэта поўха тым, з пустымі вачыма… І вось таму мне з табой не па дарозе. Я не магу чакаць. - Добра, - сказаў Раўбіч. - Я пайду, бо ты зусім засынаеш… Спі спакойна, кум. - Чаму ж не спаць? Буду спаць. Інсургент спіць, а інсурэкцыя4 ідзе. _______________ 1 Асабліва буйныя дзічкі, якія растуць ля затравелых лясных сцежак і дарог. У Прыдняпроўі некалі верылі, что яны выраслі з памёту мядзведзяў і дзікоў і таму былі такія вялікія. 2 Барабан - круглая надбудова, якая трымае купал. 3 Хлапіцкі - дыктатар у паўстанні 1830 г. 4 Паўстанне.
|
|
XIII
Калі першая птушка ціўкнула ў хмызах - ёй ніхто не азваўся. І гэта азначала, што быў жнівень і птушкі сталі больш лянотнымі. Такая, мусіць, халодная раса! Так не хочацца кідаць гняздоўя! Хто гэта там азваўся? Ах, ён няўрымста!.. Хоць бы яшчэ хвіліну! Хві-лі-начку! Раса сапраўды была халодная. Лісцікі бэзу, густа пакрытыя ёю, здаваліся шэрымі. Шэрае, туманнае прабівалася праз лістоту святло. Страсяні галіну карычкі - сцюдзёны і нават балючы, як шрот, дождж прамочыць з галавы да ног. У першым святле вывелі коней на цёмны ад расы жвір. Логвін, пазяхаючы, глядзеў, як Кандрат і Андрэй запрагаюць у маленькую лялечную брычку двох шатландскіх поні. А тыя запрагалі і не пераставалі здзіўляцца жывёлам. У поні былі чубкі і вочы, такія рахманыя. Худы, падабраны Логвін быў усцешаны тым, што не давядзецца ехаць. Ён вось пастаіць-пастаіць, а потым і пойдзе і даспіць гадзінку-другую. Хай сабе едуць адны. Хто пакрыўдзіць дзяцей? Дзеці - усмешка божая. Іх крыўдзіць нельга. І таму Логвін здаволена ўсміхнуўся. Разбудзілі "дам", кінуўшы жменю пяску ў акно першага паверха. Яны апрануліся хутка і, праз капрыз Майкі, вылезлі праз акно і, вядома, адразу ж прамоклі. Таму іх, пад агульны рогат, давялося з месца садзіць у брычку і захутваць вярблюджай папонай. Так яны і сядзелі, як двайняткі. І прыемна было глядзець на ганарлівы твар Майкі і свежанькае пыска Яні. Жвавы, як цвыркун, Мсціслаў адразу ж забраўся ў брычку, на месца фурмана, каб быць бліжэй да дзяўчатак. Логвін, гледзячы на гэта, толькі галавою круціў: "Спрытны, чорт, як артуць. Такі ўжо татарын. Проста дзівуешся". Алесю падалі Ургу, Андрэю - мышастую Касюньку, Кандрату і Паўлюку - спакойных дарашаватых кабылак. Алесь агледзеў кавалькаду - усё было гатова. І ён зноў адчуў у сэрцы тое шчасце, якім жыў ужо другі дзень. …Маці ў гэтыя дні трошкі прыхварэла і не выходзіла да іх. У яе якраз пачынаўся той настрой асаблівай уражлівасці, якога пан Юры заўсёды пабойваўся і які цягнуўся звычайна толькі некалькі дзён на год. Пачыналася гэта з першымі жоўтымі лісцікамі на бярозе, за Іллёю, які, як вядома, скінуў з кожнага дрэва па два лісты. Дрэвам яшчэ бясконца доўга было зелянець, але няўлоўны сум, які разліваўся з гэтага часу ў прыродзе, няўлоўныя для вока першыя прыкметы памірання быццам адразу забівалі сумную і слабую жыццярадаснасць маці, і яна замыкалася ў сабе. Паскараў усё гэта дзень, калі пан Юры збіраўся на першае сапраўднае паляванне. Учарашнія хлапунцы ўзняліся на крыло. Крыжныя яшчэ не пачыналі ліняць. Набліжаўся дзень вялікай птушынай крыві. Звечара пачыналі рыхтавацца. І адразу ў матулі пачынала балець галава, а вочы сумнелі. Ведаючы, што нічога не паможа, што добры і мяккі пан Юры робіцца, як толькі дойдзе да палявання, сапраўдным убоіскам і нізавошта не паслухаецца яе, яна ўсё ж распачынала вартыя жалю спробы ўтрымаць яго. - Як вы можаце гэта, Georges? Жорж маўчаў, утаропіўшыся ў талерку. - Філёмон (так яна называла Халімона) казаў, што ўчора бачыў, як качка вяла хлапунцоў. Іх яшчэ многа. Яны ва ўсіх качак, у якіх ліса разбурыла першае гняздо. - Да мы, матухна, хлапунцоў не страляем, - бараніўся пан Юры. - Што ў нас, разумення няма? Мы сёння на бакасоў едзем. - Яшчэ горш. За што такіх маленькіх? Пан Юры маўчаў. Што ён мог зрабіць, калі з лугоў і балот ляцеў такі прызыўны кліч? І пані Антаніда разумела, што яна нічога не зробіць. Тады яна замыкалася ў сваіх пакоях, не пускаючы на вока нікога. Нават малы Вацлаў у гэтыя дні пераходзіў на рукі мамак. Што ж, калі ў яго кволыя ружовыя пальчыкі? Яны таксама будуць трымаць стрэльбу. Гэта было нейкае сумнае непаразуменне перад пачаткам забойства, які жыў у душах многіх. Пан Юры, сустракаючы сына, казаў яму: - Ты, брат, не лезь да яе. У яе, ці ведаеш, не тое, што ў нас… Пакоі маці былі цёмныя, як і яе думкі. Затое з панам Юрыем дзецям было лёгка і проста. Ён сядаў за стол і перш за ўсё пытаўся ў дзяцей грубым голасам: - Што, дзеці, ці лілі вы алей у бульбу, ці не лілі? І пытаў другім голасам: - Чаго ты цілікаеш? І зноў адказваў першым голасам, толькі вінаватым: - Я не цілікаю. Я пытаю. Дзеці рагаталі. А ў бацькі хоць бы ўсмешка, зусім сур'ёзны, нават змрочны. Толькі ў вачах таіліся вясёлыя чорцікі. І дзеці яшчэ больш палюбілі яго, калі ён згадзіўся адпусціць іх адных агледзець старое загорскае гарадзішча з руінамі камяніцы. Госці пайшлі спаць. Бацька з сынам і герам Фельдбаўхам абмяркоўвалі гэтае пытанне ўтрох. І калі немец па сваёй ахвоце вырашыў далучыцца да дзяцей, бацька разважліва зазначыў яму на шматлікія невыгоды, якія давядзецца цярпець усяму наваколлю ад легкаважнага імкнення пана Фельдбаўха да забаў. - Я б і рад, пан Фельдбаўх. Але я толькі падумаў, што вы, напэўна, забылі… - Was? - Вы, напэўна, забылі, што Хаданскія рыхтуюць феерверк, каб здзівіць гэтых выскачак з Магілёва. Яны прасілі, каб гер Фельдбаўх прыгледзеў, бо ўсім вядомыя яго поспехі ў піратэхніцы, якіх ён дабіўся, удзельнічаючы ў падрыхтоўцы традыцыйнага студэнцкага феерверку яшчэ ў Гецінгене… Гувернёр схапіўся за галаву. І сапраўды забыў. Было б няўдзячнасцю… Ды яшчэ феерверк, шум, выбухі. Ён паспешна пайшоў збірацца, каб назаўтра раней выехаць да Хаданскіх. Бацька і сын засталіся ў курыльні. Пан Юры задумліва пускаў дым сігары. - Бацька, - сказаў Алесь, - у мяне да цябе справа. - Ну? - Адпусці Кагутоў на волю. Бацька зірнуў на сына са здзіўленнем. Той сядзеў у крэсле, і шэрыя вочы глядзелі непрымірыма. - Мне сорам глядзець ім у вочы. Я хачу, каб яны прыходзілі да мяне самі, а не тады, калі я іх паклічу. Ім трэба даць волю і… вучыць таго з дзяцей, хто гэтага захоча. Магчыма, Паўлюка, яму якраз час. Бацька не раззлаваўся. - А ты падумаў, ці захочуць яны гэтага? Уся адказнасць адразу падае на плечы вольнага. Адказнасць за неўраджай, за магчымую пошасць… Пан Юры з павагай паглядзеў на сына. "Дарослы, - падумаў ён. - Умее нават разважаць. І мае перакананні". І, хутчэй ад замілавання гэтай нечаканай даросласцю, чым ад усведамлення неабходнасці волі для кагосьці з Кагутоў, бацька сказаў: - Добра. Праз два тыдні я паеду ў Сухадол і аформлю вольную. А ты не баішся, што, вольныя, яны пакінуць цябе? - Іхняе права, - сказаў сын. - Ды толькі яны не пакінуць. - Добра, сын. Я зраблю гэта для цябе. - Для сябе, - сказаў сын. - Ну, для сябе. Што яшчэ? - Вучыць іх трэба. Бацька памаўчаў. - А ты падумаў, сыне, ці вядзе гэта да шчасця?.. Зараз у іх простыя думкі і пачуцці, упэўненасць у тым, што карысная іхняя праца і яны самі. Чым ты хочаш гэта замяніць? Ты ведаеш, якія бяздонні, адна за адну страшнейшыя, расчыняюцца перад вачыма дасведчанага? Якія бяздонні жаху і холаду? Сам я не так далёка пайшоў - і то часам адчуваю. Ледзяны холад і ледзяная самота. З кожным пытаннем усё менш разумееш. Просты бачыць толькі зладжаны крок чалавечых кагорт. Мудры чуе тупат чарады, якая бяжыць да прорвы. Ён бачыць, што тыя, хто яе вядуць, ненавідзяць чараду і адзін аднаго. Ён бачыць, што ўвесь наш хвалёны свет - рота, якая крочыць не ў нагу і ў якой толькі паручнікі, толькі ўрады імперый крочаць у нагу… Каб давесці людзей да агульнай пагібелі. Ён паківаў галавою: - Дык ці не лепей араць зямлю?.. Паляваць? Сын сур'ёзна глядзеў на яго. - А мне ты хацеў бы гэтага? - Не… - Дык не жадай тады і ім. …Успамінаючы цяпер гэтую размову, Алесь не мог не думаць, што зрабіў правільна. Усё добра. Цяпер трэба ехаць. І ён лёгка занёс нагу ў стрэмя. - У сёдлы, хлопцы. Урга злёгку, пужаючы, даў свечку. Потым апусціўся на пярэднія ногі і затанцаваў, косячы на брычку і дзяўчатак залатым і трошкі крывавым па бялку вокам. Рушылі. Застаялыя коні пайшлі лёгкай ступой. Коннікі, абкружыўшы брычку, ехалі моўчкі. Абы з дарослых вачэй. Паабапал алеі стаялі туманна-блакітныя дрэвы. Яны павольна адплывалі назад. А Майцы ўсё гэта было нова. І тое, што хлопчыкі эскартавалі іх, і тое, што ўсе маўкліва прызнавалі правадыром гэтага трошкі няўклюднага хлопчыка, які ехаў наперадзе ўсіх на арабе, і тое, што побач з ёю сядзела гэтая, зусім не непрыемная, сялянская дзяўчынка з дзікаватымі сінімі вачыма. - Ён жыў у вас, - шапнула яна. - Які ён? - Го-ожы, - сказала Янька. - І сме-елы. Ён ад мяне бычка-гадавіка адцягнуў. Я з таго часу баюся кароў. І Майка чамусьці была ўдзячная ёй за добрыя словы. - Алесь, - сказала яна. Алесь прытрымаў Ургу, паехаў побач. - Ты малайчына, што зрабіў так. - Як? - Ну… што мы без дарослых. Блізнюкі пераглянуліся, заўважыўшы манеўр Алеся. Бадай што, гэта было непатрэбна яму: аставацца з дачкой чалавека, у парку якога яны пазаўчора былі. Але яны змоўчалі. Яны, наогул, нічога не расказалі Алесю аб начных сваіх прыгодах, калі ўбачылі, што раніцай прыехала Раўбічава дачка. Не варта. Тым больш што яна ніштаватая. Бываюць жа і ў чараўнікоў добрыя дочкі - гэта ўсе ведаюць, хаця б па дзедавых казках. Прыедзе каралевіч, дык яны яго яшчэ і ад злога бацькі ўратуюць, вядома, калі закахаюцца. Мсціслаў сядзеў на месцы фурмана, і таму Алесь і Майка не абмовіліся і словам пра медальён. Калі выехалі з парку - усход ужо моцна чырванеў. Хлопцы пачалі дурэць, ганяцца адзін за адным. Ад'язджалі так далёка, што рабіліся лялечнымі, а потым намётам, з дзікімі выгукамі, ляцелі проста на брычку. Потым паехалі паплавамі ўздоўж Папараці. Тут травы ніхто не касіў - занадта далёка было, - і коні хаваліся ў ёй вышэй жывата. Буяна цвіў малінавы скрыпень, жоўтыя конусы магутнага царскага бэрла хісталіся, як сягала вока. Кандрат на хаду зрэзаў полае сцябло дудніку і зрабіў з яго пісталет, а потым, нечакана наляцеўшы на брычку, наставіў яго на Мсціслава. - Хто такі? - спытаў Мсціслаў. - Ваўкалака, - ашчэрыўшы зубы, сказаў Кандрат. - Давайце дукаты ў худую суму, давайце княгіню - з сабою вазьму. І цягнуў рукі да Янькі. Дзяўчаткі віскаталі, хаця Ваўкалака быў мілы і зусім не страшны і нават падабаўся Майцы. Было весела. А потым Андрэй спяваў песню пра Ваўкалаку, і яму падцягваў нечакана прыемным голасам Мсціслаў: Што то за сцежка - без краю, без краю? Што то за конік - ступою, ступою? Злыя татарнікі пад капытамі, Воўчае сонейка над галавою. А потым другую, як малады Ваўкалака пайшоў адбіваць у гайдукоў бацькавых валоў і не вярнуўся ў дом і як груган на сухім дубе казаў яму, што робіць у двары Ваўкалакаў бацька. А бацька ламаў рукі і прыгаворваў: Я, жывучы, валоў нажыву, А цябе, сыночак, увек не знайду. Песня ляцела над морам разнатраўя, і ўсім было шкада старога бацькі, але так і карцела самім пайсці ў лес, на волю, пад воўчае сонца. Пацягнуліся мяккія гарбы, зарослыя верасам. Сонца ўзыходзіла за спіною, калі яны ўз'ехалі на адзін такі горб, а па другі бок яшчэ ляжалі цень і туман. І тут перад вачыма дзяцей успыхнула ў тумане белая шырокая вясёлка, слаба-аранжавая звонку, шыза-блакітная знутры. Затым сонца адарвалася ад зямлі, і белая вясёлка знікла, і верас лёг перад вачыма, упрыгожаны мільёнамі павуцінак, якія ззялі ў кроплях расы. - Што ж гэта яна? - жаласна спытала Майка. - Нашто знікла? - Чакай, - сказаў Андрэй, - зараз будзе табе ўзнагарода. І ўзнагарода з'явілася. На павуцінках, на росным верасе раптам з'явілася другая радуга. Выцягнутая, яна ляжала проста на траве, ззяла ўсімі вясёлкамі, уцякала ў бясконцасць ад іхніх ног. - Ты адкуль ведаў? - спытала Майка з павагаю. - Ведаў, - проста адказаў Андрэй. Майка з павагаю ўздыхнула. …А потым, як працяг гэтай феерыі, над верасам, над гарбамі, зарослымі лесам, з'явілася на збегу Папараці і другой рачулкі, на высокай гары паміж імі, вялікая руіна: тры вежы і рэшткі муроў. Уброд перайшлі Папараць. Лазілі па каменнях. Майка, Алесь і Андрэй узлезлі нават на адну з веж. Кандрат і Мсціслаў з Янькай асталіся ўнізе. Майка, Алесь і Андрэй стаялі ў вышыні і глядзелі на неабсяжны свет, які ўвесь, здавалася, належаў ім. Зубцы вежы сівелі палыном, рудыя ад іржы кавуны ядраў былі сям-там бы ўмураваныя ў кладку. А далей была Папараць, лугі, лясы, свет. - Гэты замак аднойчы ўзялі мужыкі, - сказаў Алесь. Майка міжвольна зірнула на Андрэя. - А што ж, - сказаў Андрэй. - Што мы, зломкі? А знізу маленькі Кандрат крычаў брату: - Злазь ужо, галата! Злазь! - Прывязка, - сказаў Андрэй. - Злазь! - крычаў Мсціслаў. - Злазь, цівун Пацук! Тут цябе Ваўкалака з беларускім Ладымерам чакаюць. Раззлаваны за "цівуна Пацука", Андрэй палез уніз. А яны сталі ўдваіх і глядзелі на зямлю. - Ты атрымаў? - спытала яна. - Атрымаў. - Хораша тут? - Вельмі… І… ведаеш што, давай будзем, як брат і сястра. - Давай, - уздыхнула яна. - На ўсё жыццё? - На ўсё жыццё. Пасля таго як пад'елі ў ценю адной з веж, Андрэй прапанаваў падацца яшчэ далей у лес, бо там, на гэтай самай Папараці, жыве млынар, вядзьмар Грынь Паківач. Сонца ўздымалася ўсё вышэй. Ярасны шар, калматы шар над зямлёй. На гарызонце лягла ўжо белая смуга, над якой плавалі ў паветры, ні на што не апіраючыся, верхавіны дрэў і вежы загорскай камяніцы. Лес сустрэў холадам, звонам ручаін, сонечнымі зайцамі на салатавых плоскіх крыжыках заечай капусты. Хутка Паўлюк заўважыў лясны ставок, маленькі, схаваны між дрэў. І тут усе зразумелі, што ніякі млынар ім не патрэбен. Распраглі коней, а самі разлегліся ў густой траве. Над ставам ззяла сонца. Над люстранай паверхняй вады стракозы ганяліся за сваім ценем. Заміралі ў паветры, каб падмануць цень, а потым кідаліся. А ніжэй за іх слізгалі па паверхні вадамеркі. Іхнія лапкі апіраліся на ваду і прагіналі яе, і таму па дне стаўка ад кожнага малога канькабежца бегла па шэсць маленькіх плямак ценю з арэолам вакол кожнай плямкі. Алесь і Майка, прыхапіўшы з сабою Яню, пайшлі вакол стаўка, каб паглядзець, адкуль ён бярэ ваду. Натрапілі на ручаіну, што бегла, такая чыстая, сярод свежых імхоў, і пайшлі ёй насустрач. Вада бегла па дне вільготнага яра. Тут і дрэвы былі магутныя: сонца амаль не магло прабіць іхняй шыракалістай засені. Часам вада ўтварала зялёныя калёжкі. …Гулка, як з гарматы, вырваўся з дрыгвяністай лежкі дзік. Кінуўся ў нетры. Спалохаўшыся, яны ішлі далей, цяпер ужо не аглядаючыся на бакі. А на адным з валуноў, ледзь не над іхняй галавою, стаялі Корчак і Грынь Паківач, глядзелі, як маленькія фігуркі прабіраюцца ўсё вышэй і вышэй па цёмным дне. Калі яны зніклі ў засені ляшчыны, бледны Корчак перавёў дыханне, сціскаючы ў руках Паківачову дубальтоўку. - Аднаго ведаю, - шэптам сказаў ён. - Траюрадны пляменнік нашага Кроера. Гэтага б… Паківач спалохаўся. - Ты што? На шчоках у Корчака хадзілі жаўлакі: - Іх усіх - пад корань… панянят, княжат… - Ну і дурань, - сказаў Грынь. - З імі сялянская дзяўчынка. Ды і самі яны чым вінаватыя, дзеці? Ты залішнюю злосць з сябе выпусці, задушыць. - Залішняй злосці не бывае, - сказаў Корчак. - Хадзем адсюль. Густыя зарасці ляшчыны і воўчага лыку прагнулі іх. А дзеці тым часам знайшлі ў самай глыбіні яра, у растапыраных шатах арэшніку, праз які падаў у лонца вады адзіны прамень, крынічку. Крынічка, спакойная на паверхні, выкідала з глыбіні сваёй пясчаныя фантанчыкі. Вечна жывыя пясчынкі рухаліся, расцякаліся па дне ад сярэдзіны жарала, скакалі. А побач другі малы "гейзер", амаль на паверхні, таксама тужыўся нарадзіць ваду, але ў яго не хапала сілы, і ён толькі часам выпускаў з сябе сытыя бурбалкі. - Бацька вады, - шэптам сказала Майка. - Бацька вод, - паправіў Алесь. - Вось так і Дняпро пачынаецца недзе. - Жывая вада, - сказала Яня. І яна апусцілася на калені і зламала пальчыкамі крыштальную паверхню. - Піце. Будзеце жыць сто год… Яны ляглі на жываты і доўга, часам адрываючыся, пілі ваду, такую халодную, што яна абручом сціскала лоб. А вакол быў зялёны і чорны паўзмрок, і толькі адзін прамень падаў між іхніх галоў на нябачную ваду, мякка залоцячы дно.
|
|
XIV
РЈСЃС‘ праходзіць. Прайшлі С– тыя шчаслівыя РґРЅС–, калі СћСЃРµ былі побач, мала спалі: абуджаліся раней Р·Р° птушак, сустракалі СћСЃС…РѕРґ, праводзілі сонца, калі СЏРЅРѕ, нізкае, адбіваецца РІР° СћСЃС–С… вокнах, С– РІРѕРєРЅС‹ гараць расплаўленым золатам С– РґРѕРј РЅС–Р±С‹ пылае ўнутры, С– клаліся РїРѕР·РЅР°. Паехалі. Толькі С– засталося, што ўспаміны РґС‹ надзея. Бо нездарма Р¶ Майка казала: "РќР° СћСЃС‘ жыццё". Суцяшала гэта РґСЂСЌРЅРЅР°. Цэлымі РґРЅСЏРјС– адзін - Фельдбаўха С– француза Сћ СЃСЏР±СЂС‹ сабе РЅРµ возьмеш, - маці чытае або вышывае РґСЂСѓРіС– ваздух, бацька цэлымі РґРЅСЏРјС– РЅР° палях, Р° то РЅР° паляванні. Р† РІРѕСЃСЊ Сѓ адзін Р· дзён, - стаяла СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅР° жніўня, - бацька С– маці нешта РґРѕСћРіР° шапталіся Р·Р° вячэрай, Р° твары Сћ С–С… былі ўстрывожаныя С– ўрачыстыя. Урэшце, калі прыбралі СЃР° стала, матуля сказала: - Дзядуля прыслаў Р· пасыльным ліст, сынок. Алесь СѓР·РЅСЏСћ вочы. - РЃРЅ просіць, каб ты прыехаў РґР° яго… РђРґР·С–РЅ. Бацька выняў Р· пулярэса ліст паперы С– прачытаў: - "Мізантропія мая С– хандра разгуляліся. РњРЅРµ цяжка бачыць новых людзей. Таму С– РЅРµ зваў вас. Твар падабенства божага РјРЅРµ абрыдзеў, так мала Сћ С–Рј божага. Але паколькі настрой гэты СћСЃС‘ цягнецца С– канца СЏРјСѓ РЅРµ відаць, Р° Сћ жываце нашым Р±РѕРі волен кожны дзень, то СћРЅСѓРєСѓ майму Аляксандру належыць ведаць РІР° ўладанне чым ён уступіць пасля мае смерці С– паспяховага адыходу Сћ тое, што пасля СЏРµ. Таму хай прыязджае РґР° РјСЏРЅРµ РЅР° адзін-РґРІР° дні…" Матуля закрыла вочы СЂСѓРєРѕСЋ, пальцы СЏРµ дрыжалі. - РЇ ведаю, Georges, чаму ён РЅРµ хоча бачыць цябе. Гэта праз Кроера. Праз СЏРіРѕ ён С– РјСЏРЅРµ РЅРµ любіць. - Недарэчнасць, - сказаў пан Юры. - РђС…, чорт стары, семдзесят восем РіРѕРґ, СЏ ён блазуе, СЏРє недаростак. РЈ СЏРіРѕ капрызы, СЏРє Сѓ цяжарнай! РўС‹ для СЏРіРѕ - слабая святоша. РЇ - сабачнік, няздатны РЅР° справу. - Georges! РџСЂС‹ дзіцяці?! РўС‹ што? - Рђ таму, каханая, - нечакана цвёрда сказаў пан Юры, - што Р· цябе здзекавацца СЏ РЅiРєРѕРјСѓ РЅРµ дазволю, хоць Р±С‹ С– роднаму бацьку. Звык, Сѓ РґСЂСѓРіС–Рј веку жывучы, мудраваць С– свае прыхамаці вышэй Р·Р° СћСЃС‘ ставіць. - Пакінь, - сказала пані Антаніда. - РЇ, напэўна, памылілася. РЃРЅ сапраўды старога веку чалавек. Столькі бачыў, што СЏРјСѓ абрыдлі людзі, хочацца спакою. Р† тут нечакана ўмяшаўся Алесь. - Рђ Сћ РјСЏРЅРµ ніхто РЅРµ пытае, - сказаў ён. - Рђ што тут пытаць? - азваўся бацька. - Рђ тое, што СЏ РЅРµ паеду, - упарта сказаў сын. - РЇ РЅРµ лялька. Цяжка СЏРјСѓ бачыць людзей - хай РЅРµ бачыць. РЇ таксама чалавек, Р° РЅРµ кацянё СЏРєРѕРµ. Пані Антаніда спалохалася. - РўС‹ гэта дзеля РјСЏРЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€, сынок, - РјСЏРєРєР° сказала СЏРЅР°. - РўС‹ РЅРµ звяртай увагі. - РќРµ паеду. - Можа, ты С– спадабаешся СЏРјСѓ. - РќРµ хачу РЅС–РєРѕРјСѓ падабацца, - Р·СѓСЃС–Рј РїР°-вясковаму сказаў Алесь. - Што СЏ, дзеўка? Умяшаўся пан Юры. - РЃРЅ твой дзед, ён даў табе РєСЂРѕСћ. Самае дарагое, што ёсць Сѓ цябе. Ніхто яшчэ РЅРµ казаў, што Загорскія РЅРµ паважаюць продкаў. - РЇ таксама Загорскі. Бацька няшчыра ўздыхнуў: - РќРµ, брат, ты РЅРµ Загорскі. Загорскія РЅРµ баяліся самых цяжкіх людзей. РЇРЅС‹, - РІРѕСЃСЊ хаця Р± твой дзед, - Р· імператарамі РЅРµ ладзілі, караля РЅРµ паважалі, калі ён быў РЅРµ варты таго. Яшчэ раз уздыхнуў: - РўС‹ РЅРµ Р· тых… Рђ СЏ думаў… Ёсць Сѓ Загорскіх звычай адзін… Ды ты РґР° СЏРіРѕ РЅРµ дарос. - РЇРєС–? - Калі СћСЃРµ бачаць, што хлопец стаў Р·СѓСЃС–Рј дарослы, ён С–РґР·Рµ вандраваць. Р—СѓСЃС–Рј адзін. Сам едзе, сам начуе, РґР·Рµ хоча. РџР° корчмах ці проста ля вогнішча. Р† гэтым даводзіць, што ён дарослы. Р’РѕСЃСЊ СЏ С– думаў, што такой вандроўкай табе Р±СѓРґР·Рµ дарога РґР° дзеда. Паедзеш сам, адзін, узброены… РЈСЂРіР° РєРѕРЅСЊ далікатны, СЏРјСѓ догляд патрэбен, дык ты СћР·СЏСћ Р±С‹ Касюньку… Р† паехаў. Рђ СЏ, ведаючы дзеда, СЏРєС– можа любога затрымаць РЅР° колькі захоча… - РЇРє гэта? - РЃРЅ ведае, што двараніну пешшу хадзіць ганьба. Р’РѕСЃСЊ С– замкне каня. Р† чалавек сядзіць… Дык СЏ, ведаючы гэта, РґР° Доўгай Кручы, якая недалёка ад маёнтка, потым даслаў Р±С‹ Логвіна С– загадаў Р±С‹ СЏРјСѓ РґРІР° РґРЅС– чакаць. Калі Р±С‹ ты РЅРµ захацеў заставацца - дайшоў Р±С‹ СЏРєСѓСЋ вярсту РґС‹ С– РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ дамоў. Тым больш што такога чакаць РЅРµ даводзіцца: дзед запрашае РЅР° адзін дзень. РЃРЅ гаварыў разважліва. - Але ты, відаць, РЅРµ дарос РґР° такога падарожжа. Што Р¶, пачакаем. РЈ Алеся пачырванелі шчокі. Р— бліскучымі вачыма ён сказаў: - Хацеў Р±С‹ СЏ паглядзець, СЏРє нехта РјСЏРЅРµ затрымае ці прагоніць. РЇ паеду. Рђ калі СЏРјСѓ цяжка бачыць новых людзей, дык СЏ СЏРјСѓ прывязу новага сабаку… Алму Р· сабою вазьму. - РЇРє? РўС‹ Р¶ верхам паедзеш? - РЇ прывучыў СЏРµ сядзець РЅР° луцэ… Р† калі ён толькі словам РјСЏРЅРµ закране, нагі маёй больш Сѓ СЏРіРѕ РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Еду РЅР° адзін дзень. Бацька адвярнуўся. Вочы СЏРіРѕ смяяліся. …Алесь выехаў досвіткам РґСЂСѓРіРѕРіР° РґРЅСЏ, каб РЅР° СЏРіРѕ схіле дабрацца РґР° дзедавай вёскі. Ніхто РЅРµ выйшаў СЏРіРѕ праводзіць. Бацька растлумачыў СЏРјСѓ дарогу С– загадаў Логвіну набіць саквы С– скачаць хусту. Потым выбраў сыну стрэльбу С– сам набіў тры набоі РЅР° качак. …Касюнька рахмана стаяла ля канавязі, дыхала Сћ СЂСѓРєС– С– твар хлопца цёплым С– прыемным. Саквы былі ўкладзены РґРѕР±СЂР°, стрэльба С– РєРѕСЂРґ прытарочаны РґР° сядла. Алма, СѓСЃСЏ дрыжучы ад нецярплівасці, круцілася пад нагамі. - Заставайся РґРѕРјР°, - Р· удаванай строгасцю сказаў Алесь. РЇРЅР° прыціснула РґРѕСћРіС–СЏ, Сѓ завітках вушы, але тон гаспадара РЅРµ пакідаў сумненняў, С– тады сучка ўпала РЅР° жывот С–, павіскваючы, папаўзла РґР° РЅРѕРі хлопца. - РќСѓ, РґРѕР±СЂР° ўжо. Давай паедзем, - сказаў Алесь. Кафейныя вочы загарэліся. Сабака падскочыў Сѓ паветры, С–, падціснуўшы кароткі С…РІРѕСЃС‚, пачаў лётаць РїР° РєСЂСѓР·Рµ. Вушы луналі, СЏРє крылы. Алесь СѓСЃРєС–РЅСѓСћСЃСЏ Сћ сядло. - Р’С‹ Р¶ глядзіце, княжыч, - сказаў Логвін. - Дарога простая, СѓСЃС‘ берагам. Паромам РЅР° той Р±РѕРє, там паплавамі, паплавамі. Рђ потым, Р·Р° Доўгай Кручай, яшчэ вярсту - С– РјРѕСЃС‚. - Ведаю, - сказаў Алесь. - Заўтра пад'едзеш РґР° Кручы. - Добра. Алесь нахіліўся С– працягнуў СЂСѓРєСѓ: - Гоп! Сучка падскочыла, каб гаспадар Р·РјРѕРі спаймаць СЏРµ Р·Р° каршэнь, С– хутка ўжо сядзела РЅР° луцэ сядла, паважна гледзячы Р· вышыні РЅР° ўвесь астатні свет. …Касюнька ступала акуратнымі капытамі. Алма спакойна сядзела РЅР° луцэ, часам дрыжучы, калі праязджалі паўз хмызы, - відаць, там астаяўся птушыны пах. Рђ "рыцар" сядзеў спакойны, гатовы РґР° СћСЃСЏРєС–С… нечаканасцей. Палі. Палі. Палі. Безліч разоў амытыя сялянскім потам С– мужыцкай крывёю. РќСЏРјР° РЅР° С–С… месца, РЅР° СЏРєС–Рј РЅРµ ступіла Р± нага мужыка, над СЏРєС–Рј РЅРµ прасвісцеў СЏРіРѕ серп, РЅРµ заспявала Р± каса, РЅРµ сцёбнуў Р±С–Р·СѓРЅ. "Рђ Сћ мяжу, жнейкі, Сѓ мяжу. Рђ Сћ мяжы прыганяты". Жоўцю мужыцкай, злосцю мужыцкай дыхаеш ты, здранцвелы абшар палёў. Чаму гэта так? Хто закляў цябе? Дакуль будзеш ты рабыняй, зямля?! Алесеў прадзед РђРєС–Рј Загорскі, той самы, РїСЂС‹ СЏРєС–Рј адбылася гісторыя Р· лазняй Кагутоў, нарадзіўся Сћ тысяча семсот трыццаць дзевятым РіРѕРґР·Рµ С– РґР° Хрыстовых РіРѕРґ пражыў "РїСЂС‹ каралях", спаўна зведаўшы С– анархію апошніх РіРѕРґ "кароны", С– шляхецкую "вольнасць". Асабіста СЏРјСѓ было РЅРµ так ужо С– РґСЂСЌРЅРЅР° РїСЂС‹ вольнасці: занадта быў багаты С– моцны. Такога С– кароль РЅРµ зачэпіць, С– суседзі пабаяцца РЅРµ тое каб пакрыўдзіць, але С– зірнуць РєРѕСЃР°. РњРѕРі Р±С‹, здаецца, жыць С– жыць, умешвацца Сћ палітыку, Р° Р· часам, магчыма, С– ўплываць РЅР° СЏРµ. Але рабіць гэта СЏРјСѓ было брыдка. Падпойваць шляхту, гарлаць РЅР° сейміках, глядзець, СЏРє потныя С– ачмурэлыя людзі вырашаюць палітычныя пытанні бойкай С– шалёна сякуцца РЅР° шаблях, ехаць РЅР° сейм. Фу! Быццам ваду Сћ ступе таўчы. РђРґ СѓСЃСЏРіРѕ гэтага Сћ СЏРіРѕ балела галава, Р° ад злосці РЅР° людское быдла бывалі прыступы антрапафобіі. Р’С–РЅР° ён РЅРµ любіў, тытуню цярпець РЅРµ РјРѕРі. Аставаліся РґР°?РјС‹, СЏРєС–РјС– ён С– займаўся, Р±Рѕ быў надзвычай прыгожы. Р† РїСЂС‹ гэтым выгляд меў аніяк РЅРµ спешчанага прыдворнага, Р° хутчэй РІРѕР№РЅР° С– сакалятніка, небяспечнага для кожнай райскай птушкі, СЏРєСѓСЋ адзначыць сваім вокам. Р— Варшавы СЏРіРѕ выслалі Р·Р° замах РЅР° каралеўскі гонар - казалі, РЅРµ беспаспяховы. Дый СЏРє яшчэ РјРѕРі Р±С‹ Р· С–Рј змагацца нават кароль? РќРµ прывабнасцю Р¶, РЅРµ сілай. Р†, напэўна, стаў Р±С‹ Загорскі РґСЂСѓРіС–Рј РґСЌ Маранья, калі Р± РЅРµ напаткаў дзяўчыну, якая пакахала СЏРіРѕ больш Р·Р° СћСЃС–С…, але РЅРµ пайшла насустрач СЏРјСѓ, Р±Рѕ Р· дзяцінства была абяцана манастыру. Загорскі павёў РЅСЏСЂРѕСћРЅСѓСЋ барацьбу супраць веры людзей С– веры самой дзяўчыны, супраць законаў, звычаяў С– ўлад. Р† перамог. Рђ перамогшы, ажаніўся С– пасяліўся Сћ Загоршчыне, РґР·Рµ пабудаваў сабе С– жонцы "італьянскі РґРѕРј", часам заязджаючы Сћ Вежу, РґР·Рµ пачаў будаваць палац Сѓ гонар жонкі, задумаўшы зрабіць СЏРіРѕ лепшым Р·Р° СћСЃС‘, што калі-небудзь бачыла Прыдняпроўе С– абедзве сталіцы. Засмучала толькі тое, што Сћ жонкі РЅРµ было дзяцей. Толькі гэта было хмарай РЅР° светлым небасхіле. Так цягнулася РґРѕСћРіР°. Пяць РіРѕРґ, аж пакуль Сѓ Загоршчыне, Вітахмо, Азярышчы, Татарскай Грэблі, Вежы, Святым, Драгавічах, Мілым С– іншых вёсках пана РЅРµ зараўлі, разрываючыся, гарматы. Нарадзіўся сын. Спадчыннік. Нарадзіўся Даніла, сын РђРєС–РјР° С– СћРЅСѓРє Пятра, Р° праўнук Севярына С– пранашчадак Глеба. Ішоў тысяча семсот семдзесят РґСЂСѓРіС– РіРѕРґ. РЇРє РґРѕСћР±РЅСЏ РЅР° галаву, упаў РЅР° дваран першы падзел Польшчы. Расія далучыла Прыдняпроўе. Шмат хто радаваўся, РјРЅРѕРіС–СЏ лаяліся, сёй-той спрабаваў пратэставаць. Але РђРєС–РјСѓ Загорскаму РґР° СћСЃСЏРіРѕ гэтага РЅРµ было клопату. РЈ СЏРіРѕ быў сын, сын, СЏРєРѕРјСѓ ён РїСЂС‹ нараджэнні падарыў Вежу С– радавы дыямент "Набоб" Р· РґРІСѓРјР° пудамі золата. РЈ СЏРіРѕ быў сын ад самай каханай жанчыны. Дзяржавы праходзяць, С– царствы праходзяць, вечнае толькі каханне, С– чалавек РЅРµ можа памерці, РЅРµ пакінуўшы следу РЅР° твары зямным. РќРµ ён, дык СЏРіРѕ брат. Дык гары СЏРЅС‹ гарам, дзяржавы, прападай СЏРЅС‹ пропадам! …Пан РђРєС–Рј пражыў Р· жонкай толькі сем РіРѕРґ. РЇРЅР° захварэла С– памерла, пакінуўшы ўдаўцу двухгадовага сына. Кароткае было шчасце, вырванае Сћ Р±РѕРіР°. …Трэба было неяк жыць. Дзеля сына. Р† РєРЅСЏР·СЊ замкнуўся Сћ Загоршчыне, аддаючы сваю ўвагу толькі СЏРјСѓ. Былы "шаматон С– ферлакур важнецкі" жыў цяпер ледзь РЅРµ суровым мніхам. Паляваў, начаваў РЅР° лугах, прапах дымам вогнішчаў С– верасам. Сына вазіў Р· сабой, каб СЂРѕСЃ здаровы, Р±Рѕ гэта было апошняе, што Сћ СЏРіРѕ аставалася, С– ён хацеў, каб гэтае апошняе жыло бясконца. РђРґ суровага жыцця вочы Сћ СЏРіРѕ сталі наіўныя, СЏРє свет, С– простыя, СЏРє шырокае неба над галавою. Быццам СѓСЃС‘ простае адбілася Сћ С–С…: смяротны РїРѕР·С–СЂРє запаляванага РІРѕСћРєР°, шырыня СЂСЌРє, дым начных вогнішчаў С– васільковае неба Р· першай зоркай. Жанчыны былі цяпер РЅРµ патрэбны СЏРјСѓ. РЃРЅ цвёрда, РЅРµ чуючы Сћ гэтым ахвяры, вырашыў, што С–С… РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ Сћ СЏРіРѕ ніколі. Р† тут пачалася сямейная легенда. …Вясною семдзесят пятага РіРѕРґР° імператрыца Екацярына вырашыла наведаць свае новыя землі. РЇРЅР° ехала туды для сустрэчы Р· імператарам аўстрыйскім Іосіфам, СЏРєС– павінен быў прыбыць Сѓ Магілёў інкогніта, пад імем графа Фалькенштэйна. Пацёмкін, СЏРєРѕРјСѓ ўказам ад першага студзеня былі даручаны губерні Новарасійская С– Азоўская Р· умацаваннямі Дняпроўскай лініі, РєС–РЅСѓСћ Крым С– паскакаў Сѓ Полацк, першы РїСѓРЅРєС‚, РґР·Рµ павінна была спыніцца самадзержыца. Адсюль збіраліся Сћ Полацк дваране. Узброеныя магнаты ехалі СЃР° сваімі сцягамі, ведучы пад С–РјС– атрады свае загонавай шляхты. РђРґ магілёўскага дваранства для сустрэчы імператрыцы быў накіраваны Сћ Полацак РєРЅСЏР·СЊ Загорскі. РЃРЅ РЅРµ адмовіўся, СЃС…РѕРґ аказаў СЏРјСѓ гонар, С– рушыў РЅР° чале РґР·РІСЋС… соцень "сваіх" шабель. Екацярына ехала Сћ Магілёў Р· новым сваім фаварытам Ланскім. Што Р± там РїСЂР° СЏРіРѕ РЅС– казалі, але ён РїР°-сапраўднаму, РЅРµ Р·-Р·Р° пашаны С– выгады, кахаў СЏРµ. …Ён - баяўся. РЃРЅ ведаў, што ён безабаронны, што ад СЏРіРѕ, СЏРє С– ад іншых, нічога РЅРµ залежыць, што Сћ кожную хвіліну СЏРіРѕ, разам Р· СЏРіРѕ каханнем, могуць кінуць Сѓ чорную бездань, СЏРєРѕР№ уяўляўся СЏРјСѓ свет без яе… РЈ гэтым была страшная горыч, Р±Рѕ душой ён ведаў: калі СЏРіРѕ кінуць, то РїР° заслугах. РЈ СЏРіРѕ РЅРµ было РЅС– мужнай сілы С– СЂРѕР·СѓРјСѓ Пацёмкіна, РЅС– прыгажосці Зорыча. Чым ён РјРѕРі утрымаць СЏРµ? РЈ СЏРіРѕ было толькі каханне, кранальнае Сћ сваёй непасрэднасці С– глыбіні. РЈСЃС‘ гэта робіць зразумелым тое, што адбылося далей. …Самы старажытны горад СѓСЃС…РѕРґРЅС–С… славян лунаў сцягамі, зіхацеў золатам, грымеў музыкай, пераліваўся СћСЃС–РјС– фарбамі адзення. Берагі Палаты С– Дзвіны захлыналіся Сћ бела-ружовай квецені яблынь С– вішні. …Зямля дрыжала ад РіСѓРґСѓ званоў. Два зіхоткія шэсці цяклі РїР° горадзе. Імператрыца ішла Сћ праваслаўны, Пацёмкін - РІР° уніяцкі сабор. Так сутыкнуліся Сћ святочным Полацку некалькі чалавек, звязаных Р· адной. Але героем гэтых дзён РЅРµ быў РЅС–РІРѕРґР·С–РЅ Р· С–С…. Героем быў чалавек трыццаці шасці РіРѕРґ Сѓ простай Р· выгляду, шырокай мясцовай вопратцы, якая каштавала, калі браць разам Р· шабляй, больш Р·Р° вопратку СћСЃС–С…. Толькі СЏРіРѕРЅС‹ РїРѕР·С–СЂРє РЅРµ выказваў РЅС– чакання, РЅС– С–СЂРѕРЅС–С–, РЅС– пакут, Р° быў просты, ветліва адданы РїРѕР·С–СЂРє. Просты, СЏРє вольнае неба над гэтай ракой. Р† ўладарка заўважыла гэты РїРѕР·С–СЂРє. Заўважыла яшчэ тады, калі ён проста С– натуральна падаў ёй СЂСѓРєСѓ, каб узвесці РЅР° кілім, што вёў РґР° сабора. Білі званы. Цвілі РґСЂСЌРІС‹. Р† РЅР° хвіліну ёй здалося, што РІРѕСЃСЊ ён - той, што вызваліць СЏРµ ад безнадзейнага кахання аднаго С– ад С–СЂРѕРЅС–С– РґСЂСѓРіРѕРіР°. Рђ ён ішоў убаку С– РЅС– аб чым РЅРµ думаў. РЃРЅ С– шаблю прыагаліў РЅРµ Р· павагі РґР° царыцы, Р±Рѕ ніколі РЅРµ думаў, РґРѕР±СЂС‹ ці РґСЂСЌРЅРЅС‹ СЏРЅР° ўладар, Р° Р· павагі РґР° жанчыны. РЃРЅ РЅРµ ведаў, ці падабаюцца СЏРјСѓ гэтыя лёгкія С– злёгку напудраныя залацістай пудрай валасы, СЏСЂРєР°-СЃС–РЅС–СЏ вочы, ямачкі РЅР° шчоках С– прыемная паўната. РЇРЅР° была проста жанчына, Р° ён паважаў сапраўдных жанчын, СѓСЃС‘ адно, добрыя ці дрэнныя СЏРЅС‹ былі. Р† СЏРЅР° адчувала гэты асаблівы, проста-велічны склад душы невядомага ёй РєРЅСЏР·СЏ, С– РЅР° хвіліну СЏРµ ахапіла такое жаданне РїСЂС‹ СћСЃС–С… схіліць РґР° СЏРіРѕ галаву, што СЏРЅР° толькі вялікім намаганнем волі стрымала СЃСЏР±Рµ. …Ілюмінацыя залівала горад, СЏРє быццам гэта палаў Рым. Пяць пірамід узвышаліся вышэй Р·Р° будынак езуіцкага калегіума, Р° яшчэ лёталі ракеты, утрапёна круціліся колы Р· агню. Р† ўвесь час, увесь гэты вечар, СЏРЅР° - РЅР° прыстойнай адлегласці - бачыла просты, шчыры С– Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ крыўдна абыякавы РґР° СЏРµ твар дзівоснай прыгажосці. Калі РєРЅСЏР·СЊ выпадкова аказаўся побач, СЏРЅР° РЅРµ вытрымала. - РЇРє прыгожа! - сказала СЏРЅР°. - Прызнацца, нават СЏ ніколі РЅРµ бачыла такіх высокіх пірамід. - Што дзіўнага, - проста сказаў ён, - С–С… зрабіў СЏ. Р† гэта РЅРµ было выхваляннем - Чаму? - спытала СЏРЅР°. - Каб гэта было РЅРµ тут, Р° Сћ сталіцы, РґР·Рµ СћСЃСЏРіРѕ больш, СЏ зрабіў Р±С‹ ўтрая вышэйшыя. Дзеля вас. Гэта было занадта проста С– аддана для камплімента. РЃРЅ быў самай прыцягальнай С– прывабнай істотай, СЏРєСѓСЋ ёй даводзілася сустракаць Сѓ жыцці. Р† першай істотай, СЏРєСѓСЋ СЏРЅР° ані РЅРµ разумела. - Спадзяюся, РІС‹ РЅРµ пакінеце РјСЏРЅРµ Сћ гэтым падарожжы, РєРЅСЏР·СЊ? - РЇ суправаджаю вас РґР° самага Магілёва. Загад дваранства. Лёгкі Сћ хадзе, ён аддана ішоў Р· ёю, прыагаліўшы шаблю, СЏРє тады, калі чытаюць Евангелле, С– нічога РЅРµ хацеў. Спявалі салаўі. Праз цікавасць РґР° СЏРіРѕ СЏРЅР° амаль РЅРµ запомніла першых дзён падарожжа, РЅРµ звярнула ўвагі РЅР° шклоўскую раскошу Зорыча. Рђ ён РїСЂР° РґР·С–РІРѕСЃС‹ Зорыча сказаў толькі: - Густу малавата. Багаты рымскі вольнаадпушчанік. Дзёрзкасцю гэта Р·РЅРѕСћ-такі РЅРµ было - тон быў РЅРµ той. - Рђ што Р± зрабілі РІС‹? - РЅРµ без какецтва спытала СЏРЅР°. - Гэтага СЏ РЅРµ зраблю вам. Р† РЅРµ таму, што РЅРµ магу, Р° таму, што РЅРµ хачу. РЇ проста пастаўлю вам шатры, гасударыня. Шатры ён сапраўды паставіў. Падчас адной Р· днёвак вялікага картэжу. Паставіў РЅР° высокім беразе Дняпра, адкуль было відаць РЅР° трыццаць вёрст, паставіў Сѓ сівым пашным палыне С– верасе, РЅРµ крануўшы ані былінкі. Безліч шатроў, бела-шаўковых, Р· залатымі макаўкамі, С– адзін, самы высокі, Р· барвянага шоўку. Рђ Сћ палыне, наўздалёк, пасвіліся белыя СЏРє снег РєРѕРЅС–, СЏРє быццам так заўсёды было. Р† РЅС–СЏРєС–С… разваг. Цэлы дзень праплывалі ракой чаўны, Сѓ СЏРєС–С… людзі ігралі РЅР° рагах СЃСѓРјРЅСѓСЋ мелодыю. Пасля шумных марнатраўных СЃРІСЏС‚ гэта было лепей Р·Р° СћСЃС‘, што даводзілася перажываць, гэта быў такі спакой, што СЏРЅР° была ўдзячна СЏРјСѓ Р·Р° гэта. …Яна стаяла Р· С–Рј над урвішчам. Світа сядзела Сћ шатрах, такі быў СЏРµ загад. Р† што ёй было РґР° пакутных вачэй Ланскага? - Р’С‹ кахалі калі-небудзь, РєРЅСЏР·СЊ? - Кахаў, гасударыня. - РќСѓ, Р° СЏ вам падабаюся? - пажартавала СЏРЅР°. - РЇ Сћ захапленні ад вас, - проста сказаў ён. - Спадзяюся, РІС‹ захапляецеся РјРЅРѕСЋ РЅРµ СЏРє дзяржаўнай асобай? - пагразіла СЏРЅР°. - РЇ РЅРµ думаў РїСЂР° вас Сѓ гэтым СЃСЌРЅСЃРµ, - проста сказаў ён. РќРµ, СЏРЅР° РЅРµ разумела СЏРіРѕ. Але РЅС– РґР° РєРѕРіР° яшчэ СЏРµ РЅРµ цягнула так. - РЇ чакаю вас сёння вечарам, РєРЅСЏР·СЊ, - ціха сказала СЏРЅР°. РЃРЅ моўчкі С– проста схіліў галаву. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . РЇРЅС‹ сустрэліся яшчэ раз. Праз дзесяць РіРѕРґ. РЈСЃРµ гэтыя гады Загорскі жыў Сѓ маёнтку, выхоўваў сына, будаваў палац Сѓ Вежы. РЈСЃС–С… дзівіла, што ён нічога РЅРµ атрымаў Р·Р° той фавор. Гэта было РґР·С–СћРЅР°, Р±Рѕ СћСЃРµ памяталі вочы імператрыцы, СЏРєС–РјС– СЏРЅР° глядзела РЅР° СЏРіРѕ РїСЂС‹ развітанні. Летам тысяча семсот восемдзесят пятага РіРѕРґР° імператрыца ехала Сћ Крым. Р—Р° РіРѕРґ РґР° гэтага памёр Аляксандр Ланскі, памёр ад злоўжывання кантарыдамі. РЇРЅР° звыклася, зжылася Р· С–Рј Р·Р° дзесяць РіРѕРґ. Што Р·СЂРѕР±С–С€, калі сапраўднага РЅСЏРјР°? Шэсць месяцаў СЏРЅР° была няўцешная. Р† РІРѕСЃСЊ чакала дарога. Чакалі Сћ Кіеве ўбраныя галеры, чакалі пацёмкінскія вёскі… Увесь час СЏРЅР° РЅРµ магла пазбыцца РґСѓРјРєС–, ці сустрэне ён? Ці выедзе насустрач? РЇРєС– ён? Р† РІРѕСЃСЊ, калі адкрыўся вачам Дняпро, РЅР° страшны адхон процілеглага берага вылецелі РєРѕРЅРЅС–РєС–. РљРѕРЅС– РїР° самыя жываты танулі Сћ квітнеючых травах. Спадарожнікі СћСЃС‘ яшчэ меркавалі, хто Р± гэта РјРѕРі быць, С– толькі СЏРЅР° адна ведала: "РЃРЅ". Флатылія чаўноў ляцела Р· таго Р±РѕРєСѓ, РЅР° шырокіх плытах везлі коней, плямістых дрыкгантаў, СЏРєС–РјС– славілася гэтая зямля. Кіпела пад вёсламі вада, ляцелі воклічы. Рђ РЅР° РЅРѕСЃРµ РїСЏСЂСЌРґРЅСЏРіР° чоўна стаяў Р· вяслом Сѓ руцэ той, СЏРєРѕРіР° РЅРµ магло забыць сэрца, Р±Рѕ ён быў РЅРµ невядомым фаварытам, загубленым недзе паміж Ланскім С– Мамонавым, Р° адроджанай РЅР° адну, апошнюю РЅРѕС‡ маладосцю, РіРѕСЂРєС–Рј пахам палыну Р·Р° шоўкам шатра. РќРµ дачакаўшыся, пакуль човен ударыцца Сћ бераг, ён скочыў амаль РїР° калена Сћ ваду С– размераным лёгкім крокам пачаў падымацца РїР° спадзістым адхоне РґР° СЏРµ карэты. РЃРЅ быў той самы, толькі СЃС–РІС–Р·РЅР° густа ляжала Сћ валасах РґС‹ спакайнейшыя сталі вочы. Р† ён проста РєС–РЅСѓСћ ёй пад РЅРѕРіС– куфэрак Р· зямлёй, шкуру серабрыстай лісы С– залаты злітак. Рђ спакойныя вочы даказалі: "РџРѕРјРЅСЋ". "Р† СЏ РЅРµ магу забыць", - адказалі СЏРµ вочы. Р† раптам горыч сціснула СЏРµ сэрца. Р’РѕСЃСЊ Р·РЅРѕСћ бяжыць рака, Р·РЅРѕСћ серабрыцца палын, СЏРє шкура гэтай лісы, Р·РЅРѕСћ стаіць РЃРЅ. Нічога РЅРµ змянілася. Толькі непапраўна пастарэла, толькі змянілася СЏРЅР° сама. - Вазьміце гэты табун, вялікая маці! - сказаў ён. - Такіх коней РЅСЏРјР° больш РЅС–РґР·Рµ. Хай СЏРЅС‹ верна носяць вас, СЏРє верна Р±СѓРґР·Рµ насіць вас мая зямля. - РќРµ трэба, РєРЅСЏР·СЊ. Р† ён схіліў ветліва С– проста СЃС–РІСѓСЋ галаву. - Рђ РґР·Рµ ваш сын, РєРЅСЏР·СЊ? РЃРЅ тут? - Данііл! - грымнуў РєРЅСЏР·СЊ. - Выйдзі. Р† тут СЏРЅР° ўбачыла, СЏРє Р· вясёлкавай РіСѓСЂРјС‹ выступіў трынаццацігадовы юнак, стройны, падобны С– непадобны РЅР° бацьку. Лёгкім крокам падышоў РґР° СЏРµ, зграбны, СЏРє казачны царэвіч, Сѓ расшытай срэбрам блакітнай вопратцы, Сѓ блакітных чаравічках, Р· залочаным кінжалам РЅР° баку. Ішоў С– РЅРµ ведаў, што кожны СЏРіРѕ РєСЂРѕРє - РєСЂРѕРє РїР° сэрцы той, што глядзела РЅР° СЏРіРѕ. Каб такога сына! Данііл падышоў, стаў С– пачаў без страху глядзець Сѓ СЏРµ вочы. Гэта была царыца. Тая, перад СЏРєРѕР№ трэба пакланяцца. Хлопчык глядзеў РЅР° СЏРµ, С– СЏРЅР° здавалася СЏРјСѓ прыгожай, Р±Рѕ СћСЃС‘ было для СЏРµ. Р† ён спакойна падаў ёй букет палявых кветак, аблямаваны дымна-шызым палыном. РЇРіРѕ ніхто РЅРµ вучыў. Проста ён любіў палын. - Маленькі ліцвін, - СЃСѓРјРЅР° С– РіРѕСЂРєР° сказала СЏРЅР°. - Калі-небудзь ён заменіць гэты кінжал шабляй С– РїРѕР№РґР·Рµ РЅР° нас. Р’С‹ Р¶ нас СѓСЃС–С… ненавідзіце. Шчокі СЏРіРѕ ўспыхнулі, ён глыбока ўздыхнуў. Рђ потым выцягнуў лязо Р· похваў, зламаў сталь С– РєС–РЅСѓСћ абломкі РґР° СЏРµ РЅРѕРі. РђРґ'язджаючы, СЏРЅР° сказала РђРєС–РјСѓ Загорскаму: - РќРµ захацеў узяць тады - вазьмі цяпер. Для СЏРіРѕ. - Для СЏРіРѕ - вазьму. Гэта былі землі РЅР° РїРѕСћРґРЅС–. Тыя, што праз дваццаць РіРѕРґ былі прададзены Р·Р° РґРІР° мільёны. РђРєС–РјСѓ СЏРЅС‹ РЅРµ прынеслі С– шэлега. Данііл праводзіў СЏРµ РґР° Кіева. РЇРЅР° сама папрасіла аб гэтым. Даніілу Загорскаму было дваццаць чатыры гады, калі памерла імператрыца. РђРєС–Рј Загорскі памёр РЅР° РіРѕРґ раней. РЈ нейкіх пяцьдзесят РіРѕРґ. Р—'ела СЏРіРѕ, відаць, тая манера жыцця, СЏРєРѕР№ ён трымаўся апошнія дваццаць РіРѕРґ. Натура Р· лішкам СЃС–Р» РЅРµ магла змірыцца Р· бяздзейнасцю. Толькі памяць жонкі С– сын, РґС‹ яшчэ паляванне. Р† РІРѕСЃСЊ, СЏРє толькі сын перастаў патрабаваць увагі, пачалося згасанне. Пан РђРєС–Рј быў Сѓ ад'езджым полі яшчэ Р·Р° РґРІР° РґРЅС– РґР° СЃРєРѕРЅСѓ. Рђ назаўтра злёг. РЈ горле нешта клекатала, Р° потым сціхла. Магутныя СЂСѓРєС– нерухома ляжалі РЅР° атласе пакрывала. Прычасціўшыся, ён развітаўся Р· сынам С– Р·РјРѕСћРє. Р† толькі Р·Р° пяць хвілін РґР° СЃРєРѕРЅСѓ, РЅРµ расплюшчваючы вачэй, сказаў адно слова, ледзь чутна. - Палын. Р† невядома было, аб чым ён гэта, аб месячным палыне ці наогул аб жыцці. …Аб СЃРєРѕРЅРµ бацькі сын паведаміў Сѓ Пецярбург. Яшчэ тады, падчас падарожжа, развітваючыся Р· С–Рј, СЏРЅР° прасіла аб СѓСЃС–С… зменах Сѓ жыцці пісаць непасрэдна ёй С– дала сваю пячатку. РЃРЅ нічога РЅРµ сказаў Сѓ той час бацьку. Р† РІРѕСЃСЊ цяпер напісаў. Месяцы РґРІР° нічога РЅРµ было чуваць. Рђ потым РЅР° загоршчынскае падвор'Рµ васьмёрка коней прывезла акутую жалезам павозку. РќР° ёй была суцэльная глыба малахіту вышынёю Сћ РґРІР° чалавечых росты. Нейкага дзіўнага дымна-зялёнага малахіту, Сѓ шызых разводах, - СЏРє палын. РќР° глыбе былі толькі чатыры словы: Vale, principium finis mei!1 РђРєС–Рј Пятровіч быў пахаваны Сћ магільні Загорскіх СѓРјРѕСћРЅР°. Там ляжаў толькі ларэц Р· ягонай зямлёй. Рђ сам ён знайшоў спакой Сѓ маўзалеі - РїРѕРјРЅС–РєСѓ жонкі, РєСѓРґС‹ глыбу ўцягнуць было нельга. Р† таму малахіт паставілі РЅР° капец, СЏРєС– насыпалі Р·РІРѕРЅРєСѓ. Р— таго Р±РѕРєСѓ маўзалея, Р· СЏРєРѕРіР° - унутры - ляжаў ён. Праз некалькі месяцаў імператрыца памерла. Але яшчэ РґР° гэтага, Сѓ РіРѕРґ смерці бацькі, малады пан ажаніўся. Дагэтуль бацька запаўняў СѓСЃС‘ СЏРіРѕ жыццё, С–, страціўшы СЏРіРѕ, Даніла адчуў страшэнную самоту Сћ халодным пустым РґРѕРјРµ. Бацька, шкадуючы РґР° пары сына, РЅРµ прышчапіў СЏРјСѓ СЃСѓСЂ'ёзнага напрамку думак, таго, СЏРєС– прымушае чалавека СЃРІСЏРґРѕРјР° выбраць сабе шлях С– потым СѓСЃС‘ жыццё трымацца СЏРіРѕ. Гады Р·Р° чатыры РґР° СЃРєРѕРЅСѓ пан РђРєС–Рј РєС–РЅСѓСћСЃСЏ быў разбірацца Сћ тым, што робіцца, чытаць філасофскія РєРЅС–РіС– навейшага часу С– ледзь РЅРµ стаў марціністам, але потым РєС–РЅСѓСћ гэты занятак. Фармазоны здаліся СЏРјСѓ аж РґР° немагчымасці нуднымі, - сядзяць сабе Сћ падполе, СЏРє шчуры, СЃР° сваімі цыркулямі РґС‹ малаткамі, абцягнулі сцены чорным аксамітам, адабралі ад свету СЏРіРѕ фарбы. Змоваю гэта папахвае, РІРѕСЃСЊ што. Рђ калі ўжо сварыцца Р· тымі, хто мае ўладу, дык РЅРµ змовай, РЅРµ шыпеннем Сѓ занорках, Р° мяцяжом - РІРѕСЃСЊ СЏРЅРѕ СЏРє! Ды С– матуля С–С… РЅРµ ўхваляла, апошняя СЏРіРѕ жанчына, Р° пакуль СЏРЅР° жыла - ён РЅРµ РјРѕРі франдзіраваць. Р— усёй гэтай кампаніі СЏРјСѓ падабаўся адзін. РўРѕР№, што напісаў РєРЅС–РіСѓ такой страшнай моваю С– СЏРєРѕРіР° Р·Р° гэтую РєРЅС–РіСѓ загналі Сћ Ілім. РљРЅС–РіСѓ гэтую пан РђРєС–Рј РєСѓРїС–Сћ Р·Р° сто рублёў срэбрам С– прачытаў, С– РЅРµ тое каб застаўся Сћ захапленні ад прапаноў аўтара, Р° проста так: спадабаўся СЏРјСѓ чалавек. Смелы. Прыемна было Р± бачыць СЏРіРѕ побач. Р† РІРѕСЃСЊ таму Сћ галаве маладога Загорскага была мяшанка: рыцарскі РєРѕРґСЌРєСЃ С– РєРЅС–РіР°, купленая бацькам, абагаўленне царыцы С– нянавісць РґР° Пецярбурга, раман аб гожай пастушцы С– вершы Війёна, песні, пачутыя РЅР° паляваннях, С– галантныя раманы, вольныя разважанні С– прыхаваная, РЅРµ вельмі пачцівая вера. Рђ над СѓСЃС–Рј гэтым - вольны РґСѓС… першых РіРѕРґ царавання Екацярыны: РєРЅС–РіС– Мантэня, Дыдэрота, Бекана, Р СѓСЃРѕ Сћ РґР·С–РєС–Рј спалучэнні Р· куртуазнымі раманамі. Р† РїСЂС‹ гэтым некаторая пагарда РґР° РєРЅС–Рі наогул, Р±Рѕ ён любіў абшары, бег каня, РґР·С–РґСѓ, што ўпіваецца РЅР° скаку Сћ шыю СЏРїСЂСѓРєР° - паміж чэрапам С– першым пазванком. РЃРЅ пагарджаў суседзямі. Раздураныя бабы! Халуі! Пагарджаў С–С…РЅС–Рј цярпеннем, рабалепствам С– поўзаннем перад моцнымі. Пагарджаў С–С… паяздамі: карэтамі для дзяцей, карэтамі для РґСѓСЂРЅСЏСћ, карэтамі для хворых сабак, карэтамі для прыгоннага гарэма, фурай для музыкаў, фурай для буфета С– кухараў. Тфу! Раней гэтага РЅРµ было! I СЏРє РЅРµ разумеюць, што сядло Сћ галавах зручней?.. РџСЃСЏСЂС‹!!! РЃРЅ РЅРµ РїС–Сћ РІС–РЅР°. Яшчэ калі ён быў дзіцем, настаўнік аднойчы замкнуў СЏРіРѕ Сћ камору Р·Р° нейкае свавольства. Там ён налізаўся налівак. Ніхто РЅРµ лаяў СЏРіРѕ, але ён даў сабе слова заўсёды быць гаспадаром самому сабе. Гэта быў адначасова чалавек вельмі харошы С– вельмі РґСЂСЌРЅРЅС‹. РЇРіРѕ добрыя якасці былі прыродныя. РЇРіРѕ недахопы - недахопамі стагоддзя. Р† СћСЃС‘, што ён РЅС– рабіў, сведчыла аб гэтым. Ужо Р·Р° РіРѕРґ РґР° смерці бацькі СЏРіРѕ паважалі С– баяліся СЏРє агню. Гэта пачалося так. РЈ тысяча семсот дзевяноста чацвёртым РіРѕРґР·Рµ новаспечаная прыдняпроўская памешчыца Праскоўя Зубава папрасіла Сћ імператрыцы дазволу здаваць сваіх магілёўскіх сялян Сѓ рэкруты замест сялян Р· СЏРµ разанскіх вотчын, "равным образом Рё впредь так поступать". Дазвол далі. - Несправядліва, - сказаў Даніла, пачуўшы РїСЂР° гэта. - Чаму павінна ўдвая ісці Сћ салдаты тых, хто яшчэ дваццаць РґРІР° гады таму Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ ведаў рэкруцтва? Што Р¶, выходзіць, РјС‹ РЅРµ роўныя дзеці? Прыклад Зубавай здаўся зманлівым. Магілёскія сяляне былі дзёрзкія. Пазбавіцца ад некаторых было проста дабротай. Р† РІРѕСЃСЊ, адразу пасля Зубавай, аб тым самым папрасілі яшчэ тры паны, Сѓ СЏРєС–С… маёнткі былі Сћ Прыдняпроўі С– Р·Р° СЏРіРѕ межамі, - Дзмітрыеў, Іваноў С– Суканевіч. Р† тады пачалося незвычайнае. Даніла РЅРµ сцярпеў. РЃРЅ скарыстаў губернскі баль С– выклікаў СѓСЃС–С… трох. РЇРЅС‹ паспрабавалі апраўдвацца - С– тады Загорскі даў Суканевічу РїРѕСћС…Сѓ, Р° Іванову РєС–РЅСѓСћ Сѓ твар пальчатку. РЎСЏР±СЂС‹ ўрэзоньвалi СЏРіРѕ, але ён цадзiСћ праз Р·СѓР±С‹: - Справядлівасць дык справядлівасць. Што-Рѕ гэта? - Рђ Зубава? - РЇРЅР° баба, чаго РІС‹ хочаце? Калі Р±СѓРґР·Рµ такое рабіць - ёй самі мужыкі чырвонага пеўня пусцяць. Назаўтра ён РЅР° месцы паклаў Дзмітрыева С– Суканевіча стрэламі Р· пісталета, Р° Іванову пракалоў шпагай РіСЂСѓРґР·С–. РќРѕРІС‹ звычай вывеўся адразу. Нават Зубава вымушана была адступіць. Бацька нічога РЅРµ сказаў, пачуўшы аб тым, што ўчора тры чалавекі далі сваю апошнюю сатысфакцыю СЏРіРѕ сыну. Два Р· С–С… былі ваенныя С– ўмелі бараніцца. Сын рызыкаваў, СЏРє С– СЏРЅС‹. Даніла любіў бацьку. Бацька разумеў СЏРіРѕ, СЏРє ніхто. Р† РІРѕСЃСЊ цяпер маўзалей С– малахітавая глыба ля СЏРіРѕ. Хоць Р±С‹ хто побач! Праз тры месяцы ён заблудзіў РЅР° паляванні, трапіў Сѓ маёнтак небагатага двараніна Багданоўскага, убачыў СЏРіРѕ дачку, Ксені, С– - былы летуценнік, СЏРєС– чакаў каралевы С– таму ставіўся РґР° іншых жанчын Р· лёгкай пагардай, - закахаўся Сћ СЏРµ Р· першай сустрэчы С– праз тыдзень ажаніўся. Маладая была прыўкрасная, СЏРє Куцеянская маці божая2. Доўгія вочы, Р±СЂРѕРІС‹ РґР° СЃРєСЂРѕРЅСЏСћ, журботны маленькі СЂРѕС‚. Але СЏРЅР° РЅРµ паспела пакахаць мужа яшчэ С– таму, што лічыла СћСЃС‘ падобнае Р·Р° РіСЂСЌС…. Жэняцца дзеля дзяцей С– каб РЅРµ жыць век аднаму. Рђ жадаць абдымкаў мужчыны, самой ісці насустрач С–Рј - гэта немагчыма. Даніла пасмейваўся, але потым махнуў СЂСѓРєРѕСЋ. Праз РіРѕРґ, якраз калі памерла імператрыца, нарадзілася дачка. Загорскі ўжо адзінаццаць месяцаў служыў ганаровым губернскім суддзёй С– намерваўся нават падавацца Сћ РІСЏСЂС…С–: ён ведаў, што працавітасці С– здольнасцей Сѓ СЏРіРѕ хопіць. Р† тут РЅР° прастол уступіў Павел, СЏРєРѕРіР° Загорскі РЅРµ паважаў С– РЅР° шэлег, насуперак СѓСЃСЏРјСѓ ўпэўнены, што ён РЅРµ СЂРѕРґРЅС‹ сын РўРѕР№. - Падменыш, - РїСЂС‹ СћСЃС–С… казаў ён. - Зязюліна СЏР№РєР°. Пачалася вакханалія. Імператар нюхаў падазроных, РЅР° Украіне секлі галовы, жанчынам рэзалі раброны, сустракаючы РЅР° вуліцы. РЇРє вышэйшая непрыстойнасць, быў забаронены вальс. Палкі маршыравалі Р· разводу прамым ходам Сѓ РЎС–Р±С–СЂ. Р— кулінарных РєРЅС–Рі выкрэсліваліся словы аб смажаных парасятах, СЏРєС–С… трэба, "РЅРµ таміўшы, ставіць РЅР° вольны РґСѓС…". Загорскі адышоў ад спраў. Дэманстратыўна заняўся пакланеннем таму, што ён разумеў пад екацярынінскім духам С– што РЅР° самай справе было якабінствам. РќРµ РґР·С–РІР°, што РЅР° СЏРіРѕ нехта склеіў С– паслаў Сѓ Пецярбур данос. Р† дастукаўся Р±, РїСЌСћРЅР°, Даніла РґР° РЎС–Р±С–СЂС‹, але тут Паўла задушылі афіцэрскім шалікам. - Ці далі Р± РІС‹, пане Загорскі, СЃРІРѕР№ шалік для такой мэты? - РЇ Сћ свайго свінара, РЇРЅРєС–, шыла пазычыў Р±С‹, СЏРєС–Рј ён СЃРІС–РЅРЅС– коле, дый паслаў Р±С‹ С–Рј. РЇРЅС‹, РјСЏСЃРЅС–РєС–, іншага РЅРµ варты… Дый ён, СЃРІС–РЅРЅСЏ, таксама. РќР° службу ён так С– РЅРµ РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ. Тым больш што С– без службы РјРѕРі адным сваім словам паставіць РЅР° сваім, калі бачыў, што хочуць загубіць нявіннага. Праз чатыры гады пасля смерці Паўла ён прадаў Сѓ дзяржаўнае ведамства С– прыватным асобам свае паўднёвыя землі, атрымаўшы Р·Р° С–С… нешта каля РґРІСѓС… мільёнаў, С– адразу выдаткаваў трыста тысяч РЅР° пашырэнне парку С– розныя пабудовы Сћ сваім вежынскім маёнтку. Чаго СЏРјСѓ было жадаць? Уладар дваццаці тысяч мужчынскіх РґСѓС€ С– бясконцых земляў РЅР° Магілёўшчыне, радавіты. Р†, аднак, поўнага шчасця РЅРµ было. Р–РѕРЅРєР° была прыгожая, добрая, але РЅРµ кахала СЏРіРѕ. Чыстая РґР° святасці, святая РґР° бязглуздасці. Зацяты вальтэр'янец змірыўся Р± Р· СЏРµ верай, толькі каб СЏРЅР° кахала СЏРіРѕ. РЃРЅ хацеў сына ад каханай, "сына кахання", верачы, што такія дзеці асабліва ўдалыя. Выпадак памог СЏРјСѓ. Палюючы РЅР° СЏРїСЂСѓРєРѕСћ, СЏРЅС‹ натрапілі РЅР° статак С–С… С– РєРѕРЅРЅР° рынуліся РЅР° СЏРіРѕ Р· аднымі дзідамі. Пан Даніла забіў ударам РґР·С–РґС‹ матку, С– тут стары сякач РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РЅР° каня С– зваліў СЏРіРѕ разам Р· коннікам. …Загорскага прынеслі дадому непрытомнага, Р· трыма ранамі. Р† тут жонка зразумела, што патаемна, сабе РЅРµ прызнаючыся, кахала СЏРіРѕ СћСЃС‘ больш С– больш. - Божа, каб толькі ачуняў! Божа, каб толькі ачуняў! РЇРЅР° цалавала СЏРјСѓ СЂСѓРєС–. РџР° некалькі разоў РЅР° дзень млела так страшна, што лекары баяліся Р·Р° СЏРµ жыццё. Начамі прастойвала РЅР° каленях Сѓ малельні, але РїСЂС‹ стогне параненага была ўжо ля СЏРіРѕ. - Маці божая, Ісусе найсалодшы! Р—Р° што? РЇ дзеля вас СЏРіРѕ забыла? Дайце магчымасць акупіць РіСЂСЌС… грахом перад вамі. Параненаму стала РіРѕСЂС€. Р† тады Загорская пачала блюзнерыць. - Што РІС‹ можаце! Р’С‹, напэўна, проста РЅРµ можаце! Нават дзеля РјСЏРЅРµ! Дзеля той, хто праз вас СЏРіРѕ забіў. Лепей ужо Р· Рґ'яблам… Каб толькі ачуняў! Р† зірнуць Р±С‹ РЅР° вас РЅРµ зірнула. Загорскі ачуняў. Зажылі раны. Р† жонка стрымала слова: перастала С– заглядаць Сѓ малельню, СѓСЃСЋ страснасць перанесла РЅР° мужа, РЅР° СЏРіРѕ аднаго. Пан Даніла ачуняў. Закінуў паляванне. Больш СЏРјСѓ нічога РЅРµ трэба было ад жыцця. Калі СЏРЅР° сама, упершыню пасля пяці РіРѕРґ, прыпала РґР° СЏРіРѕ, здалося, што сэрца СЏРіРѕ разрываецца. Рђ тая, здаецца, Р· кожным днём рабілася СћСЃС‘ больш пяшчотная, заўсёды хацела быць побач. Ды ён, пасля СЏРµ хулы РЅР° Р±РѕРіР°, С– сапраўды быў апошнім выратаваннем, тым, СЏРєС– абароніць ад цемры ўначы С– РЅРµ дасць злу ўдзень. РЈ шчасці прайшоў РіРѕРґ. Ксені загрубела. РЃРЅ быў упэўнены, што Р±СѓРґР·Рµ сын, С– быў спакойны. Рђ СЏРµ мучылі жахі, ёй здавалася, што СЏРЅР° памрэ. Цяжарнасць ударыла РїР° хворым, збалелым сумленні той, якая баялася верыць, Р±Рѕ РЅРµ чакала літасці Р·Р° СЃРІРѕР№ учынак. РЃРЅ супакойваў, цалаваў СЏРµ Сћ вочы С– казаў, што Сћ сына абавязкова будуць такія самыя. РЈ сына, Юрыя, сапраўды былі СЏРµ вочы. Вежа грукатала гарматамі (Сѓ Загоршчыне РЅРµ стралялі, зберагалі спакой парадзіхі). Рђ пану Данілу хацелася абняць увесь свет. Р† тут Сѓ маёнтак Багданоўскага прыйшлі ўначы салдаты РЅР° чале Р· афіцэрам С– арыштавалі старога пана С– сыноў, братоў Ксені, Р·Р° сепаратызм С– ўдзел Сѓ Р·РјРѕРІРµ супраць гасудара-імператара С– ўлад. Гэта быў канец. РЈ арышце бацькі СЏРЅР° ўбачыла перст божы. Дарэмна РјСѓР¶ казаў, што СћСЃС‘ натуральна, што Сћ людзей ёсць права паўставаць, калі С–Рј РЅРµ падабаецца ўрад, Р° РІР° ўрада ёсць права арыштоўваць тых, што паўстаюць. Дарэмна ён казаў, што зробіць СѓСЃС‘, каб С–С… выпусцілі. - РќРµ, - казала СЏРЅР°, - гэта РЃРЅ хоча пакараць РјСЏРЅРµ. Р† СЏРµ вочы мёртва глядзелі кудысь. Загорскі зрабіў немагчымае: СЃСѓРІСЏР·СЏРјС– С– вялізнымі хабарамі дабіўся, што Багданоўскіх выпусцілі РЅР° парукі С– абяцалі апраўдаць. Але РЅРµ сказаў жонцы, што гэта зрабіў ён. - Бачыш, С–С… выпусцілі. РЈСЃС‘ РґРѕР±СЂР°. - Так, СѓСЃС‘ РґРѕР±СЂР°, - сказала СЏРЅР°. - РЃРЅ літасцівы. Гэта РЃРЅ папярэдзіў РјСЏРЅРµ, каб СЏ рыхтавалася. Назаўтра Сћ СЏРµ пачалося нешта накшталт запозненай радзільнай гарачкі. Жанчына раставала, СЏРє РІРѕСЃРє. - Адумайся, - маліў ён. - РќРµ пакідай РјСЏРЅРµ. - Што ты, - казала СЏРЅР°. - РЃРЅ літасцівы. РЇ акуплю СћСЃС‘ пакутамі. Рђ калі РЅРµ - папярэджу цябе, РґР·Рµ СЏ, каб ты… потым СЃР° мной… - РќРµ пакідай, - трымаў ён. - РЇРє жа РјРЅРµ тады верыць Сѓ людзей С– Р±РѕРіР°?! - Рђ ты вер, - ціха казала СЏРЅР°. - РўС‹ ведаеш, СЏ ўдзячная РЇРјСѓ. Бо РЃРЅ даў РјРЅРµ саграшыць супраць СЃСЏР±Рµ самой. Іначай СЏ так С– пражыла Р± без твайго кахання. Рђ ён даў РјРЅРµ РґРІР° гады. Няхай тады С– пекла ўжо. - РЇРЅР° яшчэ РґР·СЏРєСѓРµ, - без слёз рыдаў ён. - Ды што Р¶ гэта? Ды што Р¶ РіСЌ-та та-РєРѕРµ-Рµ?! Плоская, падталая, СЏРЅР° СћСЃС‘ глыбей апускалася Сћ пярыны, Сѓ шоўк прасцірадлаў. Калі РІСѓСЃРЅС‹ СЏРµ РЅРµ пакінулі ніякай, нават самай маленькай, плямы РЅР° люстэрку, ён пасядзеў трошкі, падумаў, Р° потым пайшоў Сѓ малельню С– стаў там перад фамільным вобразам Спаса Цёмныя Вачніцы. Малельня была радавая, С– РЅР° сценах вісела Р·Р±СЂРѕСЏ, РїР° абяцанню пакладзеная пад С–РєРѕРЅС‹ тымі Р· Загорскіх, што ішлі Сћ манастыры. - Слухай, - сказаў Загорскі спакойна, СЏРє роўнаму. - РЇРЅР° Р¶ верыла Сћ цябе. Наблюзнерыла Р· гарачкі, але СћСЃС‘ Р¶ верыла. РЇРЅР° верыла, Р° ты СЏРµ так, РіР°? Абраз маўчаў, распусціўшы РїР° плячах залатыя валасы. Глядзеў цёмнымі вачніцамі, Сѓ СЏРєС–С… РЅРµ было відаць вачэй. Пагаварыўшы, ён Р·РЅРѕСћ пайшоў Сѓ спачывальню С– сеў ля СЏРµ. РЃРЅ сядзеў так С– чакаў, аж пакуль старая РЅСЏРЅСЊРєР° РЇСћРґРѕС…Р° РЅРµ падышла РґР° СЏРіРѕ: - Загадаеце паклікаць абмывальшчыц, пане? РЃРЅ СѓР·РЅСЏСћ вочы С–, СЏРє быццам толькі цяпер нешта зразумеўшы, махнуў СЂСѓРєРѕР№: - Кліч. Потым ён РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ Сћ малельню, стаў перад Спасам С– проста, СЏРє нябожчык бацька, спытаў: - Пекла? РќСѓ няхай Р±СЏСЂСЌ дваіх, калі РЅРµ хацеў… РЈ руках СЏРіРѕ апынулася старая баявая СЃСЏРєС–СЂР° - гізаўра. Р† ён раптам пусціў СЏРµ проста Сћ цёмныя вачніцы Р· такой сілай, што лязо РЅР° тры вяршкі ўпялася Сћ РґСЂСЌРІР° С– затрымцела там. - Дрыжыш? - спытаў ён. - РќСѓ, дрыжы. Р† выйшаў, зачыніўшы Р·Р° сабою дзверы. Р† ўвесь час, пакуль ён, знешне спакойны, хаваў СЏРµ, прымаў спачувальнікаў С– насіў жалобу, Сѓ душы СЏРіРѕ жыў нясцерпны гнеў. Нясцерпны гнеў С– адно пытанне: "Р—Р° што?" РЇРЅР° нічога РЅРµ зрабіла таму, СЏРЅР° была больш святою, чым святая Вольга, якая кідала людзей Сѓ СЏРјСѓ, Р° зверху кідала човен, што трушчыў С–Рј косці… Р’РѕСЃСЊ ускладаюць венчык Сѓ знак надзеі атрымаць вянец РЅР° нябёсах, - Р° ёй безудзельна абяцалі пекла. Р—Р° што?.. Р’РѕСЃСЊ пасля паніхіды гасяць свечкі Сћ знак таго, што "жыццё наша, палаючае, СЏРє свяча, павінна згаснуць, часцей Р·Р° СћСЃС‘ РЅРµ дагарэўшы РґР° канца". Але хто Р¶ думае аб канцы Сћ трыццаць тры гады? РўС‹, чыя С–РєРѕРЅР° Сћ СЏРµ збалелых празрыстых руках? РўС‹ РјРѕРі, ты мужчына, ты Р·Р° СћСЃС–С…. Рђ Р·Р° каго СЏРЅР°? Р—Р° што?.. Р’РѕСЃСЊ служаць адправу, С– СЏРµ аблічча звернута РґР° алтара. РџСЂС‹ жыцці ты РЅРµ пускаў СЏРµ Сћ алтар… Р—Р° што? РЇРЅР° жанчына. Рђ твая маці РЅРµ была жанчынай?.. Рђ цяпер РЅРµ пусціш Сѓ царства нябеснае. Р—Р° што? Р—Р° тое, што СЏРЅР° блюзнерыла, знемагаючы ад РіРѕСЂР° С– ад любві РґР° чалавека, ад той любві, Р·Р° СЏРєСѓСЋ загінуў ты? "Р† Сћ зямлю адыдзеш…" Але РЅРµ пакінеш быць "вобразам славы Божай". Калі ўжо такая слава, дык РґР° Рґ'ябла яе… "Гасподня зямля С– іспалненіе СЏРµ, сусвет С– СћСЃС– жывучыя РЅР° ім…" Няшчасны колас! Няшчасны колас пад невядомым СЃСЏСЂРїРѕРј. Ды С– С…С–Р±Р° пад адным?.. Р—Р° што?.. Р† паколькі РЅР° адно гэта пытанне, толькі РЅР° адно, РЅРµ было адказу, гнеў СѓСЃС‘ нарастаў. РЈ пекла дык Сѓ пекла. Р† С–РґР·С– ты Р· тваёй хвалёнай літасцю, калі ты РЅРµ РјРѕРі злітавацца над адной, адной-адзінай сваёй авечкай. РќРµ над ваўком, над авечкай. Можа Р¶ быць так, што С– авечка, ратуючыся, паспрабуе ўкусіць? Дык ваўкам дазволена кусаць безліч разоў, Р° СЏРЅР° паспрабавала адзін раз, С– СЏРµ Р·Р° гэта - касой РїР° горле. …Малельня была забітая, РїРѕРї выгнаны Сћ Мілае, Сѓ старую царкву-крэпасць, самую непрытульную С– сырую Р· СѓСЃС–С… цэркваў, СЏРєС–СЏ былі Сћ СЏРіРѕ ўладаннях. Хутка туды Р¶ накіраваліся С– папы Р· Вежы, Святога С– Вітахмо. - Буду плаціць вам удвая, абы духам вашым РЅРµ смярдзела бліжэй чым Р·Р° дваццаць вёрст. РЃРЅ ненавідзеў папоў, ненавідзеў цяпер Р±РѕРіР°, ненавідзеў салдат С– жандараў, тых, ад СЏРєС–С… тхнула потам, даносам С– крывёй, тых, СЏРєС–СЏ арыштоўваюць людзей Р·Р° настроі С– гэтым зводзяць Сѓ магілу стварэнне, СЏРєРѕРµ РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ прычыніла зла. РЃРЅ ненавідзеў маладога цара, СЏРєС– зрабіў так, што людзей, дваран, СЏРєС–СЏ адказваюць Р·Р° свае палітычныя погляды, хапаюць Сѓ С–С…РЅСЏР№ крэпасці. РЃРЅ закамянеў. РЃРЅ песціў дачку, адараў грашыма, уборамі, каштоўнасцямі. Р† Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ цікавіўся, што СЏРЅР° там робіць РЅР° сваіх балях. РЃРЅ ведаў, што ёй належыць РґР·РІРµ тысячы РґСѓС€ С– што знойдзецца прыстойны чалавек, СЏРєС– Р±СѓРґР·Рµ кахаць СЏРµ. Што можа знайсціся С– непрыстойны, ён РЅРµ падумаў. Дачка ўцякла Р· маладым афіцэрам размешчанага Сћ Сухадоле палка… Пан Даніла цяпер спаў удзень, Р° ўначы чытаў, моўчкі гуляў РїР° парку або слухаў Сѓ музычным павільёне "Рэквіем" Моцарта. Заўсёды адну С– тую Р¶ частку, "Лакрымоза". Граў, седзячы Р·Р° глухой шырмай, арганіст, СЏРєРѕРіР° прывезлі Р· Сухадола. Пан слухаў Р· СЃСѓС…С–РјС– вачыма. Парушаць СЏРіРѕ спакой баяліся С– таму абвясцілі аб уцёках дачкі РїРѕР·РЅР°. Прыступ гневу Сћ СЏРіРѕ быў страшны. Дагэтуль спакойны, стрымана-моцны, пан быў Сѓ ярасці, быццам адразу хацеў выплюхнуць СЃРІРѕР№ гнеў. РЇРЅР°! Р— РєС–Рј?! Р— афіцэрам! Р† гэта перапоўніла чашу ягонага гневу. - Дзе?! - РЈ РіСЂСЌРєР°-расійскім манастыры Сћ Ліпічах, - адказаў Кандраці, юнак, малочны брат, адзіны, хто РЅРµ спалохаўся. РЇСЃРЅР°. Манахі заўсёды рады напаскудзіць СЏРјСѓ. Чорныя божыя пацукі! - Напэўна ўжо звянчалі, - сказаў Кандраці. - РџРѕР·РЅР°. - РџРѕР·РЅР°?! - Крык быў такі, што палац замёр ад жаху. - РЇ С–Рј дам, РїРѕР·РЅР°. Людзей! Шляхту!!! Мужыкоў узброіць!!! - РќРµ пойдуць, - сказаў Кандраці. - Збаяцца! - Рђ РјСЏРЅРµ СЏРЅС‹ РЅРµ збаяцца? - крычаў пан. - РќРµ пойдуць - шляхту выганю С– няхай здыхае Р· голаду! РќРµ пойдуць - кожнага дзесятага Сћ СЂСѓРґРЅС–РєС– прадам! Кандраці, пляшку гарэлкі кожнаму! Мужыкам РїР° тры рублі! Шляхце РїР° пяць! Сем'СЏРј забітых пенсіі! Коней! Гарматы!!! Кавалькада Р· шасцісот чалавек рынула РЅР° Ліпічы. Грукаталі, падскокваючы РЅР° камянях, гарматы, вецер ірваў полымя паходняў. Р† Сћ Рї'яных людзей, СЏРєС–СЏ скакалі Р·Р° панам, СѓСЃС‘ ўзрастаў бязмэтны гнеў, наліваліся крывёю вочы. Манастыр атачылі апоўначы. Манахі Р· РјСѓСЂРѕСћ убачылі паходні, полымя падпаленых стагоў, СЏРєРѕРµ рвалася Сћ неба, пачулі гігатанне коней. РЇРЅС‹ чакалі гневу, але РЅРµ такога. Ігумен выйшаў РЅР° РјСѓСЂ С– ўбачыў проста перад брамай расхрыстанага пана Р· ашклянелымі вачыма. - Дачка… - сказаў пан. - РўСѓС‚, - РЅРµ схлусіў ігумен. - Адвальвай браму, пёс. - РќРµ апаганьвайце абіцелі, - сказаў ігумен. - Манастыр РЅРµ можа адмовіць рабам божым, СЏРєС–СЏ ўмаляюць аб прытулку. - Рђ гарэць твой манастыр можа? - Рђ Сћ Салаўкі РЅР° затачэнне хочаш? - спытаў ігумен. РЃРЅ адчуваў Р·Р° сабою сілу дзяржавы, сілу РјСѓСЂРѕСћ, чатырохсот манахаў С– дзесяці гармат. РќРµ адвучылася яшчэ брація Р· тых часоў, калі манастыр быў памежнай крэпасцю. - Лізаблюд, - гнеўна сказаў пан. - Халуй пецярбургскі! - Анафему накладуць, - сказаў келар. - РўС‹, быдла. Дзе?кала недабітае. - Рђ СЏ РІРѕСЃСЊ дам вам анафему. Р—РІРѕРґРЅС–РєС–! РџР° колькі капеек Р· ложка бераце? - РќРµ зневажай Р±РѕРіР°, прычакань Салавецкі, - сказаў ігумен. - Гэта хто Р±РѕРі? РўС‹? Казёл ты! РЈ адказ Р· РјСѓСЂРѕСћ рыгнула гармата. - Р”-РґРѕР±СЂР°, - сказаў пан. - Рў-так. Добра вам Р±СѓРґР·Рµ Р· нябёс РЅР° РјСЏРЅРµ Сћ Салаўках глядзець. Спалоханы гэтым спакойным тонам, ігумен хацеў быў паклікаць утрапёнага Данілу, але той пайшоў ужо Сћ крывава-чорны Р·РјСЂРѕРє. Рђ праз пяць хвілін адтуль зараўлі гарматы. Сорак штук. Стралялі гадзіну, РЅРµ РїР° людзях, Р° РїР° сцяне. Аконам хапаўся Р·Р° галаву. Няхай Р±С‹ білі Сћ браму, СЏРµ С– аднавіць лёгка. РќРµ, Р±'юць Сѓ РјСѓСЂ. …А пан Р· закамянелым тварам загадваў пушкарам сыпаць падвойны парахавы зарад: - Нічога, РЅРµ разарве! Сып! Бі… Р† РІРѕСЃСЊ што, распаліце СЏРґСЂС‹. Біце С–РјС– РїР° дахах! РџР° дахах! Манахі спачатку стралялі, Р° потым кінулі. Відаць было, СЏРє СЏРЅС‹ ўздымалі РґР° неба СЂСѓРєС–, стоячы РЅР° мурах. РЈ барвяным зарыве твар пана стаў жахлівы… Палалі шчапяныя дахі… Р† РІРѕСЃСЊ СЃР° страшным грукатам абурылася, упала Сћ хмарах чырвонага дыму кутняя вежа. Абложнікі ўварваліся Сћ ахоплены полымем манастыр. Манахі РЅРµ абараняліся. Аконам ірваў РЅР° сабе валасы. Айца келара, СЏРєС– схаваўся РЅР° дражніку, Р·Р° абразу торкалі носам Сѓ РєРѕРЅСЃРєС– РіРЅРѕР№. Перад брамай, РЅР° голай зямлі, РґРІР° мужыкі праяўлялі ініцыятыву, хвасталі айца ігумена, папярэдне зняўшы Р· СЏРіРѕ кукаль. Дачку С– СЏРµ мужа вывалаклі Р·Р° РјСѓСЂС‹, скруцілі С– кінулі Сћ розныя вазы. Пану было мала. Гнеў душыў СЏРіРѕ, той гнеў, СЏРєРѕРіР° ён РЅРµ РјРѕРі пазбыцца столькі часу. Страшная кавалькада рушыла назад. РџР° дарозе ўзялі без Р±РѕСЋ, толькі выламаўшы браму, каталіцкі кляштар С– Р·Р° суткі выпілі Сћ С–Рј СѓСЃРµ РІС–РЅС‹ С– лікёры. Святкавалі. Р† Р· РіРѕСЂР° таксама. Манахі, узрадаваныя ганьбе канкурэнтаў, самі частавалі ваякаў. Чорт Р· С–РјС–, Р· лікёрамі! Будуць яшчэ. Але Р¶ пан схізматув поперал. Р† таму сталы аж ламаліся. Падступалі потым, Рї'яныя, С– РґР° манастыра манашак-візітак С– гразіліся ўзяць, але пашкадавалі жанчын. Р’С–СЃРєСѓ РјРЅРѕРіР°! …Маладую, калі прыехалі дадому, пан загадаў замкнуць Сѓ далёкіх пакоях. Маладога - кінуць свойскаму мядзведзю. Пан сеў С– думаў гадзіны РґР·РІРµ. Потым загадаў прывесці маладога. Таго вызвалілі Р· РјСЏРєРєС–С… абдымкаў мядзведзя СћСЃСЏРіРѕ аблізанага, ружовага. Пан Даніла сустрэў СЏРіРѕ, седзячы Р·Р° сталом, РЅР° СЏРєС–Рј стаяў дзьмуты зялёны штоф. - Выпі. Палегчае. РўРѕР№ выпіў. - РЇРє жа гэта РІС‹? Р† РЅРµ спыталі. - РЇРЅР° сказала, што СћСЃС‘ адно Р·Р° вайсковага РЅРµ аддасцё. - Правільна, - РіСЂРѕР·РЅР° сказаў Загорскі. - РђРґ вайсковых, што жандараў слухаюць, СѓСЃС‘ злое РЅР° зямлі. РЇРЅС‹ Сћ гарматкі гуляюць, СЏРЅС‹ РЅР° світанні прыходзяць РїР° добрых людзей… Чаму Р·Р±СЂРѕСЋ РЅРµ склаў перад сватаўством? - Гонар. - Рђ ці ведаеш, што С–С…РЅСЋСЋ пароду калі-небудзь РЅР° парапетах цытадэляў расстрэльваць будуць? РЇРє сабак! Р—Р° СћСЃС‘ РіРѕСЂР°! Малады чалавек усхліпнуў. - РўС‹ чый? - Полацкі. - РџС– яшчэ, - памякчэў Даніла. - Праваслаўны? - Праваслаўны. - Маёнтэк ёсць? - РђРґРЅР° вёска. - Р† тое нічога. Ставай РЅР° калені! РўРѕР№ стаў. Пан адважыў СЏРјСѓ тры гучныя РїРѕСћС…С–. - РќРµ служы РєСѓСЂ'СЏРЅСѓ3. РќРµ сватайся Р·Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ. РќРµ шукай Сѓ царкоўных пацукоў паратунку… Устань… Сядзь… Пі… Галодны? - Але. - Кандраці, курыцу зяцьку. Каплуна! Каб РїРѕРјРЅС–Сћ, што каплуну служыў. Маўчалі. Пан Даніла РїС–Сћ гарэлку, твар СЏРіРѕ быў страшны. - Службу кінеш сёння ж… Пяройдзеш РІР° уніяцтва… - Р’С‹ Р¶ праваслаўны… - РЇ РЅРµ праваслаўны. РЇ - РЅС–СЏРєС–. Рђ ты пяройдзеш, каб ніколі Р· тымі РЅРµ сутыкацца, Сѓ каго абароны шукаў. Памаўчаў. - Атрымаеце РґР·РІРµ тысячы РґСѓС€. Р† кіруйцеся Сћ сваю вёску. Р— вачэй РїСЂСЌС‡. РЈ Вежу С– Загоршчыну ёй - ніколі. Грошы будзеце атрымліваць акуратна. Калі ўбачу, што выканаў мае загады, што РЅРµ будзеш служыць гэтай троннай б… Р· тандэтнымі ручкамі РґС‹ СЃР° сляпучай усмешкай, калі даведаюся, што дачка ўцяжала - атрымаеце РЅР° СћСЃРµ душы даравальную. Усё… Можаш браць С– ехаць. Р† ўзняўшы СЏРіРѕ Р· крэсла, СЏРє ляльку, пацалаваў Сѓ лоб: - Ідзі… сыне. - Няўжо РІС‹ Р· ёю развітацца РЅРµ захочаце? РЇРЅР° Р¶ вас любіць. - Р† СЏ СЏРµ люблю, - сказаў пан. - Але Р·Р° тое, што СЏРЅР° забыла, ад чыіх СЂСѓРє СЏРµ маці загінула, - РЅСЏРјР° ёй даравання... майго. - РЇ вінен, - насмеліўся малады чалавек. - Р— РјСЏРЅРµ С– спаганяйце. - Твая правіна - Сѓ гародзе С…СЂСЌРЅ. РќР° тое мужыкі С– ёсць, каб шкодзіць… Рђ СЏРЅР° павінна была ведаць… РЈСЃС‘ СЏ табе дараваў… Р—Р° смеласць, што РЅРµ пабаяўся СЃР° РјРЅРѕСЋ звязацца. Такіх людзей, сыне, мала РЅР° свеце… Ці РјРѕ РЅРµ ведаў, што гэта такое? - Ведаў, - шчыра сказаў зяць. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Можа, СЏ палюбіў Р±С‹ цябе, каб РЅРµ бачыліся РјС‹ сёння першы С– апошні раз… Урэшце, калі СћСЃС‘ абыдзецца толькі, можаш прыехаць… РђРґР·С–РЅ. - РђРґР·С–РЅ РЅРµ прыеду. - РЇРЅРѕ С– лепей, - сказаў пан. - Гэта вам толькі пашкодзіць. Таму што СЏ смяротнік. - Чаму? - РќРµ нарадзіўся яшчэ чалавек, СЏРєС– РјСЏРЅРµ голымі рукамі СћР·СЏСћ Р±С‹. Дый потым… расстраляным быць - гэта яшчэ нічога. Але РјСЏРЅРµ Р·Р° блюзнерства могуць Сѓ Салаўкі адправіць… РґР° царкоўных пацукоў. Рђ СЏ лепей СЃР° змеямі С– аспідамі сядзеў Р±С‹. Таму досыць загонавым РјРѕР№ хлеб задарма есці… Хай разам СЃР° РјРЅРѕСЋ льюць РєСЂРѕСћ. РЇ РЅРµ Сћ Салаўках памру. РЇ памру тут. РќР° маёй зямлі, Сѓ маіх мурах. Ідзі. Перадай дачцэ маё блаславенне. Маладыя паехалі. Рђ пан Даніла пачаў умацоўваць Вежу. Вакол камяніцы, Сѓ баку ад палаца, дзень С– РЅРѕС‡ насыпалі валы, усцягвалі гарматы РЅР° сцены, пад натужлівы крык кацілі бочкі Р· порахам. Пад палац таемна падвялі фіцілі, каб, Сѓ выпадку чаго, узняць СЏРіРѕ Сћ паветра разам Р· гасцямі, СЏРєС–СЏ, РІСЏРґРѕРјР° Р¶, размесцяцца Сћ С–Рј падчас аблогі. Пан РЅРµ хацеў РЅС–РєРѕРјСѓ аддаваць свайго РґР·С–РІР°. РЃРЅ ведаў: смерць магла прыйсці кожную раніцу. РЃРЅ РЅРµ шкадаваў аб гэтым. …Сына адправілі Сћ Загоршчыну С–, скончыўшы СћСЃС‘, сталі чакаць. Гэта зрабілі Сћ маі, Р° Сћ чэрвені Напалеон перайшоў Нёман. Загорскім РЅРµ было каму займацца, СЏРє С– ўсёй прыдняпроўскай зямлёй, аддадзенай ворагу. - Што Р¶, - сказаў сябрам Загорскі. - Гуляйце. Прысуд пайшоў РЅР° абскарджанне. РЃРЅ чакаў, прыглядаўся. Баі грымелі ўжо Р·Р° Дняпром. Напалеон быў СЏРјСѓ СЃС–Рј-тым трошкі сімпатычны. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, смелы. Р’РѕС–РЅ. Р†, потым, СѓСЃС‘ Р¶ было лепей, чым быць аддадзеным Сѓ лапы таму, хто загадваў хапаць людзей. Таму, хто адпраўляў людзей Сѓ манастыры. Але, Р· РґСЂСѓРіРѕРіР° Р±РѕРєСѓ, занадта ўжо радавалася Варшава. РЃРЅ нічога РЅРµ меў супраць палякаў. Іх гонар быў блізкі СЏРјСѓ, С– ён прызнаваў С–С… права РЅР° крыўду. Але РїСЂС‹ чым тут ён, Загорскі? Бацьку выслалі Р· Варшавы, Р° цяпер Варшава сама С–РґР·Рµ РґР° СЏРіРѕ РЅР° французскіх штыхах. Затычкай быць? РќРµ, хопіць. Досыць Р· СЏРіРѕ С– праваслаўнай сволачы Сћ расах. Езуітаў - РЅР° ліхтар! РЃРЅ нездарма быў вальтэр'янцам. Раздушыце гадзіну! Раздушыце інквізітараў - СѓСЃС‘ адно, папоў ці РєСЃСЏРЅРґР·РѕСћ. РђР±РѕРµ рабое. Таму РЅР° пытанні суседзяў ён адказваў ухіліста: - Рђ што карсіканец? Карсіканскай пачварай СЏ СЏРіРѕ называць РЅРµ хачу. Але С– ад Аўгуста Сћ С–Рј - пшык. РЇ сам, магчыма, РЅРµ горшы Р·Р° СЏРіРѕ, толькі рэвалюцыя РјСЏРЅРµ РЅРµ падсадзіла РґР° консулаў, арміі РЅРµ дала. Потым Напалеон узнамерыўся абмежаваць дамаганні Варшавы, стварыўшы літоўска-крыўскую дзяржаву. Варшаўскае панства пакрыўдзілася. Мясцовыя дваране запалалі неабгрунтаваным энтузіязмам, прапанавалі Загорскаму ўзначаліць рушэнне. РЃРЅ адмовіўся. - Чаму? Р’С‹ РЅРµ ўхваляеце РґСѓРјРєС–? - спыталі дэпутаты. - РЇ РЅРµ падтрымліваю вас, хаця С– РґР·СЏРєСѓСЋ Р·Р° давер. Тыя РЅРµ разумелі. - Гэта РЅРµ барацьба Р·Р° радзіму, панове, - сказаў РєРЅСЏР·СЊ. - РЃРЅ убачыў вашу сілу С– вырашыў скарыстацца Р· СЏРµ. Гэты спрытнюга мае СЃРІРѕР№ розлік. Бо ён хоча вадзіць вас Р·Р° РЅРѕСЃ, панове, С– РІС‹, прыдняпроўскія дваране, зараз Сѓ незайздроснай ролі ката?, СЏРєС– цягае малпе Р· агню каштаны. РЃРЅ апусціў павекі: - Р† яшчэ, панове… Народ РЅРµ Р· вамі. РЃРЅ ненавідзіць РљСѓСЂ'СЏРЅР°, шпіцрутэны, наборы. Але француз прыйшоў Сѓ СЏРіРѕ РґРѕРј, забраў СЏРіРѕ сена, расстраляў бацьку, асіраціў дзяцей… Кіпцем зачапіў Р·Р° сэрца. Рђ РІС‹ ведаеце, што такое наш народ, калі СЏРіРѕ - кіпцем Р·Р° сэрца… Дык РІРѕСЃСЊ, СЏ невялікі аматар кулагі, лапцяў, народных пахаў. Але супраць народа СЏ РЅРµ пайду… РЈР·РЅСЏСћ павекі С– паглядзеў проста Сћ вочы дэлегацыі. - Каб СЏ быў баязліўцам - СЏ, ратуючы сваю шкуру, узначаліў Р±С‹ ваша рушэнне, каб аддаліць расплату асабіста СЃР° мной… Колькі вас? Толькі РЅР° Магілёўшчыне каля трыццаці тысяч. Колькі Р± пайшло дваран Р· усёй тэрыторыі магчымай - РіРј! - дзяржавы? Шэсцьдзесят. Шэсцьдзесят тысяч адчайных галоў. Больш, чым карсіканец страціў РїСЂС‹ Барадзіне. Карсіканец Сѓ Маскве. Шалі вагаў дрыжаць… Скажам, каб была надзея РЅР° поспех, - баязлівец Сѓ карты РЅРµ гуляе. Што тады? Марыянеткі Сћ руках чалавека, СЏРєРѕРіР° ненавідзіць РјРѕР№ народ? Вялікая дзяржава Шлезвіг-Сухадольская… "Іх глаўбе, гер Кёніг…" - С– СЂСѓРєС– РїР° швах. РЃРЅ СЃСѓРјРЅР° СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - Гэта РЅРµ цацкі, панове. РќРµ рабі РґСЂСѓРіРѕРјСѓ таго, што табе РЅРµ міла. РќРµ СЃСѓРЅСЊ пальцаў паміж РґР·РІСЏСЂСЌР№. РњРѕР№ РЇРЅРєР° зрабіў Р· гэтых РґР·РІСЋС… прыказак адну: РЅРµ СЃСѓРЅСЊ пальцаў, РґР·Рµ табе РЅРµ міла. РќРµ Р±СѓРґР·СЊ гарматным мясам для чужых капрызаў. Р’С‹ РЅРµ слугі РљСѓСЂ'СЏРЅР° С– РЅРµ слугі маленькага капрала. Цяпер РІС‹ толькі метал пад молатам… Р’С‹ яшчэ РЅРµ раз будзеце глытаць жоўць… Але тыя, белыя, СѓРЅС–Р·Рµ, РЅРµ Р· вамі, С– РЅРµ Р· Капралам, С– РЅРµ Р· РљСѓСЂ'яном… Р† РІРѕСЃСЊ таму СЏ РЅРµ Р±СѓРґСѓ бараніць свае шкуры, С–С…РЅСЏР№ С– вашай, С– ўсякай іншае крывёй, Р° проста пачакаю. Пачакаю СЃСЏСЂРѕРґ вашай магчымай пагарды, пакуль РЅРµ прыйдзе РљСѓСЂ'СЏРЅ, каб СЏРє мага даражэй прадаць сваё жыццё… РЈСЃС‘. Частка дваран СѓСЃС‘ Р¶ пайшла, узброіўшы сваіх мужыкоў С– шляхту. Пачуўшы аб гэтым, ён паціснуў плячыма: - Les sal- lari?s4. РЃРЅ вымавіў гэта так, што Сћ слове выразна прагучала спалучэнне "sal"5. РђС…, маленькі капрал, спрытнюга, маленькі абабівач грушак чужымі рукамі! Чаму Р¶ ты тады РЅРµ Р·Р±С–Сћ Р· РґСЂСЌРІР° С– нас? Гэта Р¶ так лёгка. РЈ Францыі РЅСЏРјР° прыгону. Зрабі, каб СЏРіРѕ РЅРµ было С– тут, С– Сћ Расіі. РЇРє адразу загрыміць РљСѓСЂ'СЏРЅ! Ды РЅРµ, РєСѓРґС‹ табе. РЈ цябе ёсць сілы, - С– тое РЅРµ заўжды, - каб сутыкнуць ілбамі людзей Р· рознымі славалюбствамі С– рознымі страсцямі, але ты РЅРµ можаш утаймаваць РјРѕСЂР°. РўС‹ баішся, што СЏРЅРѕ разбушуецца. Р† гэта доказ таго, што ты вялікі палкаводзец, але РЅРµ вялікі чалавек. Вялікі РЅРµ спалохаўся Р± РјРѕСЂР°. Рђ ты спалохаўся. Табе так дорага каштавала закілзаць гэта РјРѕСЂР° там, Сѓ СЃСЏР±Рµ. РўС‹ занадта РґРѕР±СЂР° РїРѕРјРЅС–С€, СЏРє кошыкі пад гільяцінай рабіліся слізкія ад крыві. РўС‹ баішся таго Р¶ С– Сћ нас. Рђ чаму? Нашто табе шкадаваць маю галаву? РўС‹ Р¶ РЅРµ пашкадаваў Р±С‹ падставіць СЏРµ пад кулю РЅР° адным Р· незлічоных рэдутаў. Значыць, справа РЅРµ Сћ маёй галаве… Проста ты лялечнік, што тузае ніткі марыянетак, СЏРє кожны тыран, Сѓ СЏРєС–Рј заўсёды ёсць С– Р±СѓРґР·Рµ нешта ад халуя. Лялечнік, Р° РЅРµ Ладымер Р· казкі, той самы, што ўзараў нарогам РјРѕСЂР°. РќСѓ С– чорт Р· табою! РўС‹ даў РјРЅРµ толькі адну РґРѕР±СЂСѓСЋ параду. Буду адбівацца, калі РїР° РјСЏРЅРµ прыйдуць. Але СЏ паспрабую таксама паторгаць Р·Р° нітачкі, калі РґР° РјСЏРЅРµ прыйдуць Р· хітрасцю. Паторгаю проста Р· цікавасці, каб паглядзець, СЏРє яшчэ РЅС–Р·РєР° можа ўпасці чалавек. РЇ ведаю, што РљСѓСЂ'СЏРЅ душыцель, але СЏ РЅРµ ведаю, ці падлюга ён. РЇ выпрабую гэта РЅР° СЏРіРѕ халуях. РЇРєС– гаспадар, такія С– слугі. Рђ дарэмна ты РЅРµ паспрабаваў раскілзаць РјРѕСЂР°, карсіканскі дурасліўчык. Дальбог, цікавей загінуць ад СЂСѓРєС– мясцовага Рабесп'ера, крывавага С– Р· віламі (РЅР° гільяціну ён выдаткавацца РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, трымай кішэнь), чым ад РљСѓСЂ'СЏРЅР° Р· мізэрным задам, зацягнутым Сѓ ласіны. РЇРЅРєР°-Рабесп'ер, дык гэта хаця цікава. Рђ ты РЅРµ пажадаў. Р† РІРѕСЃСЊ Р·Р° гэта накладуць табе аж РїР° самае… Р† паляціш ты рылам Сѓ СЃРІРѕР№ жа РіРЅРѕР№. Р† пачнуць жа цябе РїР° замках цягаць, С–РјСЏ гразёю абліваць, узвялічваць, Р·РЅРѕСћ абліваць, пакуль РЅРµ прыйдуць РґР° вываду, што было дадатнае, Р° было С– адмоўнае, С– толькі РЅРµ РІСЏРґРѕРјР°, што пераважае, дый наогул, ці варта гэтым займацца, тым болей што СћСЃСЏ твая справа даўно патанула Сћ цемры РІСЏРєРѕСћ С–, Р·Р° непатрэбнасцю, занесена РЅР° антрэсолі архіва матухны-гісторыі. Косткам С– тое спакою РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Павінен быў ведаць гісторыю маленькага Наварца6. Прыйшоў Р· РїРѕСћРґРЅСЏ, прамяняў Парыж РЅР° імшу, памёр, забальзаміравалі італьянскім спосабам, РЅР° РІСЏРєС–. Паклалі Сћ нейкае там абацтва… Сен-Дэні, ці што? Рђ тут Рабесп'ер… Санкюлоты падумалі-падумалі. Добры, здаецца, быў кароль, песенькі РїСЂР° СЏРіРѕ спяваюць. "Vive Henri guatre…"7 Ды С– работы чалавечай шкада… Рђ потым, далей ад граху, Сѓ агонь, разам Р· Людовікам Адзінаццатым, Акаянным… Так С– табе Р±СѓРґР·Рµ. Тваю Вандомскую калону абавязкова нехта СЃРєС–РЅРµ рана ці РїРѕР·РЅР°. РўРІРѕР№ прах, СЏРєС–, ты мяркуеш, пакладуць Сѓ РґРѕРј інвалідаў, - нехта выкіне. РќСѓ РІРѕСЃСЊ, ведаеш, Р° пнешся. Рђ дарэмна ты РЅРµ паспрабаваў раскілзаць РјРѕСЂР°!.. Такім думкам аддаваўся Даніла Загорскі, СѓСЃС‘ яшчэ ўмацоўваючы камяніцу, рыхтуючы яшчэ адну хітрасць С– Рї'ючы, Р±С‹ Сћ пустыні. Рђ потым, калі Карсіканец сапраўды загрымеў, Р· Пецярбурга прыехаў СЂСЌРІС–Р·РѕСЂ, каб расследаваць справу РїСЂР° манастыр, генерал-ад'ютант Баранаў… "РРіРµ, сілаю браць РЅРµ будуць, - падумаў пан. - Справа Р·Р° часам прыахалола С– здаецца ўжо РЅРµ такой важнай. РўСЂСЌР±Р° рызыкнуць". Р† ён рызыкнуў: запрасіў генерал-ад'ютанта Сћ Вежу. Рђ там РЅР° вячэру. Рђ там - Сѓ камяніцу. Баранаў убачыў валы, порах, гарматы, узброеных людзей, Р° Сћ камяніцы бясцэнныя габелены, антыкі, карціны. - Чаму гэта тут? - Баранаў СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ бочкі Р· порахам Сѓ скляпеннях С– здрыгануўся. - Жыццё вам, спадзяюся, РЅРµ абрыдла? - РЇ фаталіст. Трапіць дык трапіць. - Рђ калекцыі? - РЇ РЅРµ хачу, каб С–РјС– цешыўся нехта яшчэ. Зрэшты, вам магу падарыць гэтага фаўна. Фаўн Р· часам прыдбаў высакародную цёмную паціну, уцёртую Сћ мармур. РЇРЅР° РЅРµ зніжала СЏРіРѕ белі, Р° толькі надавала СЏРјСѓ рэльефнасць С– прыгажосць жывога цела. Фаўн Р·'едліва СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Баранаву. Генерал РЅРµ РїРѕРјРЅС–Сћ СЃСЏР±Рµ ад радасці. Гэта было больш каштоўна, чым "Нерон" Юсупава, звычайны афіцыйны Р±СЋСЃС‚ рымскіх часоў. РЈ Юсупава была толькі адна "ступа" Р· такой РІРѕСЃСЊ пацінай. Рђ гэта… Рлада! РЈ СЏРіРѕ, Баранава, ёсць ужо Р±СЋСЃС‚ Агрыпіны. Цяпер ён пераплюне С– Юсупава Р· СЏРіРѕ "ступаю" С– Шарамецева Р· ягонай славутай пампейскай "Козачкай". - Бярыце, генерал. РЇ вызваляю гэтага фаўна ад наканаванасці. Загорскі ўбачыў, што клюнула. Некалькі такіх пастак, для кожнага тыпу людзей, было расстаўлена Сћ СЏРіРѕ. - Пашкадуйце гэта, РєРЅСЏР·СЊ, - узмаліўся СЂСЌРІС–Р·РѕСЂ. - Выбух - і… - РЈСЃС‘ адно жывём РЅР° вулкане. РќРµ СЏ, дык нехта РґСЂСѓРіС–. Баранаў зразумеў намёк. Ды гары СЏРЅРѕ гарам, каб праз вежу нейкага ідыёцкага манастыра загінула такое. Але СЏРјСѓ было страшна: Р° раптам С– РЅР° СЏРіРѕ данос? - Р’С‹ ведаеце, што РЅР° вас ёсць ананімны данос, РєРЅСЏР·СЊ? - Магчыма. РЈ РјСЏРЅРµ шмат ворагаў. - РђР± манастыры. - Чуў С– такое. Спадзяюся, РЅРµ ігумен скардзіўся. - РќРµ, ён якраз маўчыць. "Яшчэ Р± ён крычаў, - падумаў РєРЅСЏР·СЊ. - Хто СЏРіРѕ, калі ён крычаць Р±СѓРґР·Рµ, бітага РЅР° месцы пакіне". - Бачыце, ветру Р· манастыра… РјРЅРµ баяцца РЅРµ даводзіцца. РЇ Р¶ кажу: плётка ворагаў. - Рђ дачка? - Ды што дачка. Р’С‹ лепей спытайце Сћ СЏРµ С– Сћ зяця. Жывуць. Пасаг - РґР·РІРµ тысячы РґСѓС€. Чаго С–Рј яшчэ? Баранаў паспакайнеў. - Рђ хто Р¶ манастыр спаліў? - Французы, любы генерал, французы. РЈСЃС‘ СЏРЅС‹, фармазоны. Буанапартэ… - Рђ кляштар? - Але, - сказаў Загорскі, - частавалі нас там, частавалі. Такія гасцінныя людзі! Р† ўсхапіўся: - Няўжо СЏРЅС‹ скардзіліся? - Што РІС‹. Наадварот, хваляць. - Р’РѕСЃСЊ бачыце, генерал, СЏРє можна звяртаць увагу РЅР° данос без подпісу… Дый наогул, што гаварыць аб гэтым… Давайце лепей Сѓ фараон перакінемся. "Сволач, - падумаў Баранаў. - Яшчэ дражніць. РќСѓ, СЏ Р¶ табе зараз Р·Р° фаўна грошы прагуляю. Адмовіцца РЅРµ магу, РїР° няшчаснай слабасці маёй РґР° антыкаў, дык СЏ Р¶ зраблю так, што СЏ Сћ цябе гэтага фаўна куплю. Р† СЂСѓРєС– будуць вольныя". - Калі ласка, РєРЅСЏР·СЊ. "Дурань, - думаў Загорскі. - РўС‹ Р¶ РЅРµ толькі дурань, ты яшчэ С– сволач. Паглядзім, хто прайграе. Каб прайграць Сѓ час РґС‹ ўмела, РЅР° гэта лепшыя мазгі патрэбны, чым Сѓ цябе…" Перад світаннем Загорскі ўстаў Р·-Р·Р° стала Сћ страшэнным пройгрышы: прагуляў Загоршчыну. Баранаў, РЅРµ разумеючы, СЏРє жа гэта так атрымалася, што ён СѓР·СЏСћ хабар, маліў СЏРіРѕ РЅРµ лічыць гульні СћСЃСѓСЂ'ёз. - Радавы маёнтак, РєРЅСЏР·СЊ. РЇРіРѕ Р¶ нельга прайграваць. - Нельга. Але карты. Няшчасная слабасць! - Давайце РЅРµ лічыць. - Рђ гонар, генерал? РќРµ, картачныя даўгі трэба плаціць. Баранаў С– верыў Сѓ хабар, С– РЅРµ верыў. Але нават калі С– РЅРµ хабар, хто паверыць, што РЅРµ хабар. Радавы маёнтак таго, каго рэвізуеш. Дый РЅРµ дазволяць! Апекаванне над "умственно несостоятельным" князем. Жах! Сведкі побач. - Кіньце, генерал… Загоршчыну, РІСЏРґРѕРјР°, шкада. Дык давайце СЏ пад распіску аддам вам Р·Р° СЏРµ грошы. Га? Р† нязручна РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. РќР° імперыялах пячаткі РЅСЏРјР°, адкуль СЏРЅС‹. "Заблытаў, загубіў, акаянны… РђРґРЅРѕР№ пятлёй цяпер звязаныя. РЃРЅ РЅР° РґРЅРѕ, С– СЏ РЅР° РґРЅРѕ, Р·Р° С–Рј. Грошы, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ скажуць, адкуль СЏРЅС‹. Рђ распіскі ён РЅРµ пакажа. Божа, толькі Р± галаву Р· пятлі, РґС‹ давай Р±РѕРі РЅРѕРіС–". Р†, унутрана прыміраючыся Р· СѓСЃС–Рј, махнуў СЂСѓРєРѕР№. Рђ Загорскі, адлічыўшы грошы Р·Р° траціну маёнтка, - "Хопіць С– гэтага, РґС‹ С– фаўн дапоўніць", - гасцінна сказаў: - Дык СЏ статую РґР° вас адпраўлю СЃР° сваімі. Баранаў надзёрся Сћ маёнтку РґР° СЃС–РЅС–С… чарцей. РЇРіРѕ пасадзілі Сћ карэту С– "еле можаху" адправілі Сћ Сухадол. Адтуль ён накіраваў Сѓ Пецярбург дэпешу, што "монастырь сгорел РѕС‚ неизвестной причины Рё, предпочтительно, едва ли РЅРµ РѕС‚ СЂСѓРєРё злодея-корсиканца. Дальнейшее же дело Р·Р° давностию Рё неотысканием следов, РєРЅСЏР·СЏ Загорского обеля, следует предать забвению". Загорскі перамог. Але гэта РЅРµ прынесла радасці. Брыдка! РќС–Р·РєС– свет! Р† ён пусціўся Сћ разгул так, што самому страшна рабілася. Загоршчыну запісаў РЅР° сына. Мільён яшчэ РґР° вайны быў пераведзены Р·Р° мяжу С– пакладзены роўнымі долямі, пад тры складаныя працэнты гадавых, напалову Сћ швейцарскі С– напалову Сћ англійскі банк. Нашчадкам РЅСЏРјР° чаго дакараць СЏРіРѕ Р·Р° разгул. РЃРЅ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ Р·Р±СЏРґРЅСЏРµ. РЃРЅ прапівае паўдзённыя землі. Піце, людзі! Піце! Гуляйце СћСЃРµ! Скакалі РєРѕРЅС–, захлынаючыся бомамі, стралялі гарматы, лілося РІС–РЅРѕ, купляліся статуі С– карціны. Кожны месяц нехта абпіваўся РґР° святых дароў. …Пакрысе гэта абрыдла СЏРјСѓ. Р— нешматлікімі сябрамі ён замкнуўся Сћ маёнтку, стварыўшы нешта накшталт братэрства, філосафам СЏРєРѕРіР° быў РРїС–РєСѓСЂ, Р° рэлігіяй - Вальтэр. Музыканты. Спектаклі прыгоннай оперы. РЈСЃС‘, што можа даць мастацтва С– вытанчанасць, прырода С– каханне. Р† пустата. Паступова адыходзілі верныя СЃСЏР±СЂС‹. Р† толькі ён СЃР° сваім жалезным здароўем жыў, СѓСЃС‘ глыбей пагразаючы Сћ меланхоліі С– мізантропіі. Памерла дачка - С– РґР° СћСЃСЏРіРѕ гэтага (Р· узростам ён стаў мякчэйшы) дадаліся туга, РјСѓРєС– сумлення. РЇРјСѓ было пяцьдзесят чатыры, калі ён канчаткова страціў веру Сћ сумленне С– гонар улад, Сѓ карыснасць дзяржаў, Сѓ тое, што свет С–РґР·Рµ РґР° лепшага. РЈ гэты РіРѕРґ цар страляў Сѓ людзей Р· гармат. Тыя людзі былі храбрыя, браты РїР° РґСѓС…Сѓ, бескарыслівыя, сумленныя. РќРµ РєСѓСЂ'СЏРЅС‹, РЅРµ баранавы - цвет зямлі! Р† што Р¶ зрабілі Р· С–РјС–? Вешаць дваран! Р† хто?! Фельдфебель!.. Ажаніўся сын, нарадзіўся Алесь. Нішто РЅРµ змяніла дзедавай велікапышнай самоты. Толькі ад сына ён аддаліўся, - нявестка Р·РЅРѕСћ завяла Сћ Загоршчыне папа. РЃРЅ бачыў С–С… СЂСЌРґРєР°, раз Сѓ РіРѕРґ-РґРІР°. Калі нарадзіўся РґСЂСѓРіС– СћРЅСѓРє - ён ажывіўся. РЇРјСѓ здалася забаўнай новая С–РґСЌСЏ. Бацькоўскай уладай ён загадаў, каб СѓРЅСѓРєР° хрысцілі Сћ касцёле. - Народ раздзялілі гэтай верай. Сварацца, СЏРє быццам РЅРµ адной маці дзеці. Р† кожны лічыць, што мае рацыю, калі гыркае. Дык няхай хаця РґРІР° браты будуць іншай веры. Вымушаны былі зрабіць РїР° СЏРіРѕ С– СћРЅСѓРєСѓ далі С–РјСЏ Вацлаў. Але нічога РЅРµ змянілася. Пышны С– магутны абломак старасвеччыны, ён згасаў, абкружаны мастацтвам, паркамі, дзівоснай скульптурай С– музыкай. РЇРјСѓ нічога РЅРµ было патрэбна. РЃРЅ ведаў людзей. РЃРЅ ведаў свет. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Да гэтага чалавека цяпер ехаў Алесь. _______________ 1 Бывай, пачатак канца майго! (лац.) 2 Гэтая С–РєРѕРЅР° Р· Куцейны (пад Оршай) лічылася раней узорам для тых, хто пісаў С–РєРѕРЅС‹: "Прыгажосць невыказная". 3 РљСѓСЂ'СЏРЅ - курыца, якая крычыць пеўнем. 4 Рќ-найміты (франц.). 5 Бруд (РїР° сугучнасці) (франц.). 6 Генрых IV. 7 Віват Генрых Чацвёрты… (франц.)
|
|
XV
РќР° тым беразе цягнулася С– цягнулася Доўгая Круча. Дняпро Сћ гэтым месцы быў просты, СЏРє страла, С– СЏРє страла імчаўся паміж берагамі - высокім С– РЅС–Р·РєС–Рј. Рђ круча РЅР° тым беразе была самым дзіўным, што калі-небудзь ён свавольна ўтвараў. Даўжынёю Р· вярсту С– вышынёю сажняў РЅР° пяцьдзесят, роўная, РЅС–Р±С‹ РїР° лінейцы праведзеная Сћ даўжыню С– Сћ вышыню, СЏРЅР° была Р· крывава-чырвонай гліны, цвёрдай, СЏРє камень, непрыступнай РЅС– для РЅСЏРіРѕРґС‹, РЅС– для вады. Р† РЅР° гэтай строме, карэннямі СћРіРѕСЂСѓ, там-СЃСЏРј віселі СЃРѕСЃРЅС‹ Р· залацістымі стваламі С– свежай гліцай, віселі паміж небам С– зямлёй, скарлючаныя, перавітыя, СЏРє РІСЏР·РєР° змей, няскораныя Сћ сваім жаданні жыць там, РґР·Рµ РЅРµ здолеў С– РЅРµ захацеў жыць ніхто. Р—Р° кручай С– вышэй СЏРµ Дняпро шырэў, разліваючыся. Круча стрымлівала СЏРіРѕ, РЅРµ давала прарвацца СћРЅС–Р· С– змыць СѓСЃС‘ РЅР° сваім шляху. Касюнька ступала стомлена, але СћСЃС‘ яшчэ гулліва. Р† РІРѕСЃСЊ Р·Р° Кручай, Р·Р° невялікім разлівам, перад Алесевымі вачыма паказаліся СћР·РіРѕСЂРєС–, РЅР° СЏРєС–С…, СЏРє РІРѕРєР° сягала, густа зелянеў неаглядны парк. Рђ Сћ парку, РЅР° грэбені высокай грады, зіхацела нешта блакітнае С– залатое. Белае, блакітнае С– залатое Сћ пералівах вясёлкавых вадзяных струменяў. Р—Р° мостам дарога зварочвала С– вяла СћР·РґРѕСћР¶ Дняпра. Сажняў праз пяцьдзесят ён заўважыў пазалочаную паркавую агароджу, РЅС–Р±С‹ звітую СЃР° сцяблін С– траў, простую С– прыгожую. Агароджа ішла С– ўправа С– ўлева, губляючыся Сћ зеляніне. Рђ там, РґР·Рµ РґР° СЏРµ падыходзіла дарога, была брама, шырока расчыненая Сћ зялёны Р·РјСЂРѕРє алеі. Людзей РЅРµ было. Толькі недзе далёка, Сѓ шатах, РјСЏРєРєР° гучалі нейкія струны, СЏРє Ролава арфа. Алесь РЅРµ ведаў, што Р·Р° С–Рј сочаць С– што цяпер РЅР° СЏРіРѕ непрыкметна глядзяць РґР·РІРµ пары вачэй. Пастаяўшы перад брамай, пагладзіўшы Алму, якая прыўстала РЅР° луцэ, топчучы лапамі хвасты РґР·РІСЋС… качак, малады РєРѕРЅРЅС–Рє паціснуў плячыма С– рушыў каня Сћ Р·РјСЂРѕРє алеі. Сонца было яшчэ даволі высока. РђРґС…РѕРЅ, зарослы векавымi дрэвамi, цягнуўся Р· левага Р±РѕРєСѓ. РЈ адным месцы РЅР° СЏРіРѕ ўзбягалi Р·РІiР»iстым серпанцiнам мармуровыя СЃС…РѕРґС‹ Р· шырокiРјi прыступкамi. Але гэта РІiдавочна было РЅРµ для каня. Затым алея павярнула Сћ шырокi СЏСЂ, РґР·Рµ буяла разнатраўе. РЃРЅ РЅРµ ведаў, што Р· самага "РІСЏР»iкага сядзення Сћ камянiцы" Р·Р° паркам перасталi сачыць. Калi Р¶ сядзенне скончылася, дзеду так спадабалася чароўнае спалучэнне працы садоўнiРєР°, СЏРєi распланаваў i РґР° часу выхоўваў РґСЂСЌРІС‹, i свавольства прыроды, якая вызвалiла iС… ад прыгнёту нажнiС†, што ён загадаў пакiнуць парк Сѓ спакоi. I РІРѕСЃСЊ цяпер парк Р±СѓСЏСћ, i Сћ iРј было надзiРІР° хораша. РЎСЏСЂРѕРґ буйнага лесу, ледзь ачышчанага ад ветрабою i пустазелля РґС‹ ад куставога смецця, траплялiСЃСЏ вельмi СЂСЌРґРєР°, толькi каб паказаць, што гэта РЅРµ лес, што гэта назнарок, то РґРІР°-тры РґР·iРєiСЏ камянi над уваходам Сѓ пячору, то зялёны амур, увесь Сѓ штучна ўзрошчаным РЅР° iРј РјРѕС…Сѓ. РђРјСѓСЂ глядзеў РЅР° РєРѕРЅРЅiРєР°, прыклаўшы палец РґР° вуснаў, Р° ля СЏРіРѕ РЅРѕРі было высечана РЅР° каменi: "РЎhut!"1 Алея забірала, РїР° нябачнай РґСѓР·Рµ, СѓСЃС‘ лявей С– лявей, С– РІРѕСЃСЊ вачам адкрыўся бакавы РґРІРѕСЂ палаца, прагна, быццам клюшнямі краба, ахоплены двайной каланадай. РЈ тым месцы, РґР·Рµ СЏРЅР° расступалася, залацілася расчыненая агароджа вялізнай брамы. Р† Р·РЅРѕСћ мёртвая цішыня. РџСЏСЃРѕРє двара СЂРѕСћРЅС‹, С– РЅР° С–Рј ніводнага следу. Быццам ён так С– ляжыць сто РіРѕРґ. Пасярэдзіне двара моўчкі стаіць мармуровая, Сѓ натуральную велічыню, РєРѕРїС–СЏ Р· фларэнтыйскага Давіда. Алесь злез Р· каня С– пачаў адвязваць качак, СЃРїС–РЅРѕСЋ адчуваючы бязлюддзе С– мёртвую цішыню. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . РЃРЅ РЅРµ здрыгануўся, ён увесь час чакаў гэтага С–, СѓСЃС‘ яшчэ стоячы СЃРїС–РЅРѕР№ РґР° голасу С– адвязваючы качак, адказаў: - Дзень РґРѕР±СЂС‹! Потым, трымаючы качак Сѓ руцэ, павярнуўся РЅР° голас. РќР° верхняй прыступцы нізкага ганка стаяў, невядома СЏРє С– адкуль Р·'явіўшыся, чалавек. РЃРЅ быў, бадай што, трошкi менш сажнёвага росту, магутны, але здаваўся маленькiРј i самотным СЃСЏСЂРѕРґ гэтага мёртвага двара. Чалавек стаяў С– глядзеў РЅР° СЏРіРѕ Р· вышыні спакойна, трошкі іранічна С– дапытліва. Алесь працягнуў чалавеку качак. - Гэта вам. - Спадзяешся, што Р·Р° дзень больш РЅРµ Р·'СЏСЃС–? - халодна спытаў той. - Спадзяюся. Чалавек ацэньваў. РЈ чалавека была сівая грыва валасоў, якая, насуперак звычаям веку, РЅРµ ведала парыка. Нерухомы чалавек СѓСЃС‘ глядзеў РЅР° Алеся С– ацэньваў: "Да чаго падобны РЅР° прадзеда, РЅР° РђРєС–РјР°. Нават жэсты. Нават манеры. Нават голас. Валасы, праўда, С– Сћ нявесткі каштанавыя, але гэта РЅРµ ад СЏРµ... Такія РІРѕСЃСЊ Сѓ РђРєС–РјР°, Сѓ бацькі, былі... Р† РЅРµ спешчаны... Сакалятнік, СЏРє прадзед... Манеры толькі горшыя: велічы мала. Гэта ўжо ад праклятага веку... РЈСЃС‘ Акімава... РќРµ, РЅРµ СћСЃС‘... РЈ таго былі СЃС–РЅС–СЏ вочы, Р° Сћ гэтага шэрыя, матчыны... Значыць, РґСЂСЌРЅСЊ СѓРЅСѓРє, Р±Рѕ гата жанчыне РґРѕР±СЂР°, Р° мужчыну, РґС‹ яшчэ Загорскаму - РЅ-РЅРµ... Будзе СЏРє сынок: РЅС– цёплы, РЅС– халодны... Ды яшчэ, крый божа, Сѓ царкву пацягнецца... Да пацукоў, РґР° РљСѓСЂ'яновага пляменнічка-капрала..." I, РЅС–Р±С‹ адразу страціўшы СћСЃСЏРєСѓСЋ цікавасць РґР° Алеся, чалавек сказаў: - Так таму С– быць... Хадзем, РєРЅСЏР·СЊ... Гэтае "РєРЅСЏР·СЊ" прагучала СЂРѕСћРЅР°, спакойна. Вежа РєС–РЅСѓСћ качак РЅР° гарматны ствол С– пайшоў паперадзе, выціраючы далоні. Пайшоў, РЅРµ цікавячыся, С–РґР·Рµ Р·Р° С–Рј нехта ці РЅРµ. Касюнька асталася СЃСЏСЂРѕРґ двара, С– толькі Алма пабегла Р·Р° дзедам, Р·СЂСЌРґРєСѓ азіраючыся РЅР° СћРЅСѓРєР°, быццам РЅРµ разумеючы, што звязвае СЏРіРѕ СЃР° старым С– што наогул трэба Р· С–Рј рабіць: кусаць Р·Р° лыткі ці падціскаць С…РІРѕСЃС‚... - Сабака?.. Хто дазволіў? - Ніхто, - сказаў Алесь, гледзячы проста СЏРјСѓ Сћ вочы. - РЇ падумаў, што калі РІС‹ РЅРµ хочаце бачыць людзей, дык, можа, сабака зробіць хоць трохі разнастайным наша баўленне часу? - Маеш рацыю, - сказаў стары РєРЅСЏР·СЊ. - Сабачая нізасць РЅРµ так рэжа РІРѕРєР°. РЇРЅР° - прыроджаная... Даволі мілы сабачка. Выйшлі Р· тунеля, С– тут вачам адкрыўся партэрны фасад палаца, вялізны, трохпавярховы, Р· круглым бельведэрам, што быў укрыты золатам. - 3 паўднёвага фасада ёсць каскад, - СЃСѓСЂРѕРІР° сказаў РєРЅСЏР·СЊ. - Сотня статуй. Некаторыя Р· механізмамі. РќРµ будзеш даглядаць, загубіш - шэлег табе цана. Алесь маўчаў. РЇРјСѓ РЅРµ хацелася гаварыць Р· гэтым чалавекам. Рђ РєРЅСЏР·СЊ, здавалася, РЅРµ заўважаў. Чацвёртая балюстрада абрывалася над адхонам. РЈРЅС–Р· вялі СЃС…РѕРґС‹, паўз СЏРєС–СЏ праязджаў Алесь. Рђ далей алея, бераг Дняпра, далячынь. Без канца. ...РљРЅСЏР·СЊ спяшаўся. РЃРЅ ужо шкадаваў, што вырашыў пазнаёміць гэтага чужога чалавека Р· СЏРіРѕ будучымі ўладаннямі. Гэта было ўтомна. - Надумаешся прыехаць... РїР° неадкладнай справе - адразу Р¶ едзь, - СЃСѓС…Р° сказаў РєРЅСЏР·СЊ. - Наўрад ці надумаюся прыехаць. - Чаму гэта? - Дома весялей. - Магчыма. Але забаўляць цябе РјРЅРµ, летнаму чалавеку, РЅРµ РґР° твару. РЈ мае часы дваране твайго ўзросту валілі РґР·С–РєРѕСћ... РЈ вас замест гэтага, здаецца, царква?.. Ёсць СЏРЅР°? - Ёсць. - Табе, РІСЏРґРѕРјР°, там цікавей. Прыедзеш - пастаў там Р·Р° РјСЏРЅРµ свечкі РљСѓСЂ'яновым святым, Кукшы, РґС‹ Сергію, РґС‹ яшчэ СЏРєРѕР№-небудзь святой Матруне Мокрападоліцы. - Пастаўлю, - СЃСѓС…Р° сказаў Алесь. - Чаму РЅРµ зрабіць паслугі таму, хто веруе. Удар быў несправядлівы, пад самае сэрца, але хлопец РЅРµ ведаў гэтага. РљРЅСЏР·СЊ, падціснуўшы РІСѓСЃРЅС‹, паглядзеў РЅР° СЏРіРѕ, але нічога РЅРµ сказаў. Строгі будынак Р· РІСѓР·РєС–РјС– вокнамі стаяў Сѓ парку, прымыкаючы РґР° пляцоўкі, абкружанай мурам. - РњРѕР№ арсенал, - сказаў Вежа. - Р—Р±СЂРѕСЏ, СЏРє кажуць, Р· часоў Гастамысла С– РґР° нашых дзён. РўСѓС‚ СЏРµ чысцяць, берагуць... РўСѓС‚ вучаць - Сѓ тым двары Р·Р° мурам - коней, каб РЅРµ баяліся стрэлаў... РЈСЃС‘ гэта РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ патрэбна... РЇРє СѓСЃС‘ РЅР° зямлі. ...РЈ арсенальнай зале адбылася сутычка. РљРЅСЏР·СЊ паказваў шаблі, старыя мячы, кінжалы, РєРѕСЂРґС‹. Р† РІРѕСЃСЊ адна шабля, лёгкая нават РЅР° выгляд, Р· похвамі, інкруставанымі чырвонай яшмай С– мядовым бурштынам, здалася Алесю такой прывабнай, што ён пацягнуўся РґР° СЏРµ С– пачаў абмацваць інкрустацыю рукамі. РљРЅСЏР·СЊ цярпець РЅРµ РјРѕРі гэтай прывычкі - мацаць. - Віншую, - сказаў ён. - Гэта цябе РЅР° дзядзькаванні навучылі такім манерам, каб СѓСЃС‘ церці? Ды, можа, яшчэ, папляваўшы, крысом світкі? Алесевы шчокі запунсавелі. Чапаць можна было СћСЃС‘, акрамя СЏРіРѕ мужыцкага мінулага. Хлопец СѓР·РЅСЏСћ вочы: - Рђ чаму Р± С– РЅРµ ўзяць Сѓ СЂСѓРєС–? - Гэта інкрустацыя. - Гэта - сталь, - сказаў Алесь. - РЈСЃС‘ астатняе толькі прывесак РґР° СЏРµ. Рђ СЏРіРѕ можа С– РЅРµ быць. - Гэта парадная Р·Р±СЂРѕСЏ, - СЃСѓС…Р° растлумачыў стары. - РђР·РґРѕР±Р°. - Р—Р±СЂРѕСЏ РЅРµ можа быць аздобаю. - РћРіРѕ, - сказаў РєРЅСЏР·СЊ. - Дзе Р¶ гэта ты вучыўся павазе РґР° Р·Р±СЂРѕС–? Алесь глядзеў проста Сћ вочы гэтаму чалавеку, СЏРєРѕРіР° ён, здаецца, пачынаў ненавідзець. - РЈ мужыкоў, - сказаў ён. - РЈ тых, Сѓ каго СЏРµ мала, але СћСЃСЏ СЏРЅР° РїСЂС‹ справе. - РџСЂС‹ СЃРїСЂР°-аве, - сказаў РєРЅСЏР·СЊ. - Панскія РґСЂРѕРІС‹ сячэ. - Мала што СЏРЅР° можа секчы, - сказаў Алесь. Халодная ярасць аж звінела Сћ ягоных вушах. Рђ РєРЅСЏР·СЊ падбаўляў жару: - Каб СЏРЅР° РїСЂС‹ справе была, СЏРє ты кажаш, РЅРµ сядзелi Р± РјС‹ тут Р· табою. Так што ты РјРЅРµ СЃРІР°iС… чарнапятых РЅРµ хвалi. РЎР° скрухаю паківаў галавою: - Аддалі, называецца. РђРґРЅРѕ цікава было Р± ведаць: чаму цябе там для душы навучылі? РЈ што ты верыш, акрамя "лусне пан РїР° шчацэ - падстаў РґСЂСѓРіСѓСЋ"? - РЇ веру Сћ каня святога Міколы, - збялеўшы, сказаў Алесь. - Р† СЏ пайду РїСЂС‹ гэтым кані... - РЇ шмат бачыў маладых людзей, смелых РЅР° язык, - сказаў дзед. - РЇРЅС‹, РЅР° жаль, РЅРµ былі смелыя РЅР° справу... РЃРЅ "РїСЂС‹ кані"... Рђ ты РЅРµ баішся, што гэты РєРѕРЅСЊ цябе ўбрыкне? - РЃРЅ ведае сваіх. - РЃРЅ ведае тых, хто ўмее ездзiць... РЇРЅС‹ выйшлi Р· арсенала РІР° ўнутраны РґРІРѕСЂ i спынiР»iСЃСЏ ля ўвахода РЅР° круглы манеж. Р–СЌСЂРґРєi адгароджвалi iС… ад арэны. Якраз Сѓ гэты момант некалькі конюхаў вывелі СЃР° стайні каня. РЇРЅС‹ часта пераступалі нагамі С– нацягвалі РІСЏСЂРѕСћРєС–, РЅРµ даючы жывёле магчымасці кінуцца СћР±РѕРє або павярнуць галаву С– схапіць зубамі. РљРѕРЅСЊ дрыжаў ад ярасці. Маленькія вушы былі прыціснуты, белыя РЅРѕР·РґСЂС‹ раздзьмуты. РЃРЅ ірваўся, але тыя, што так крыўдна прыніжалі СЏРіРѕ, моцна нацягвалі РІСЏСЂРѕСћРєС–. - РўСЂРѕРјР±! РўСЂРѕРјР±! - пяшчотна шапнуў дзед. РђРґР·С–РЅ Р· конюхаў здалёк Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° пана: - Р—Р±С–Сћ СѓСЃС–С… С– Сћ стайню заляцеў. РЇРє пачуе стрэл - вар'яцее. - Паспрабуйце некалькі дзён страляць амаль няспынна, пакуль РЅРµ атупее. - Спрабавалі, княжа. - Паспрабуйце яшчэ раз. Іначай СЏРєС– Р¶ Р· СЏРіРѕ РєРѕРЅСЊ? РќС– РЅР° паляванне, РЅС–РєСѓРґС‹. Татарам С…С–Р±Р° РЅР° махан... Пачуліся стрэлы. Жывёла прысядала РЅР° заднія РЅРѕРіС–. Высакародны белы дрыкгант, увесь Сѓ дробных чорных плямах С– смугах, СЏРє леапард. - Пусціце! - нечакана крыкнуў Алесь. - Р’С‹ што Р¶, РЅРµ бачыце? РЃРЅ РЅРµ хоча. - Памаўчаў Р±С‹ ты, - СЃСѓС…Р° сказаў РєРЅСЏР·СЊ, - хрысціянін. - Ды ён жа РЅРµ хоча. РЃРЅ пратэстуе! Рђ СЏРЅС‹ РЅРµ могуць! - Рђ ты можаш? - спытаў РєРЅСЏР·СЊ. Алесь апусціў галаву. РЈСЃС‘ было скончана. Прыніжэнне няшчаснага РўСЂРѕРјР±Р° завяршыла СћСЃС‘. EРЅ ненавідзеў гэтага чалавека ўсёй сілай сваёй дзіцячай нянавісці. Так, ён РЅРµ РјРѕРі. Але чым вінаваты РўСЂРѕРјР±?.. РўСЂРѕРјР± раптам РєС–РЅСѓСћСЃСЏ СћР±РѕРє, даў свечку - С– людзі паляцелі ад СЏРіРѕ. Людзі сыпанулі хто РєСѓРґС‹ - той РЅР° РјСѓСЂ, той Сѓ стайню, толькі вароты ляснулі. Поле бітвы Сћ імгненне асталося Р·Р° канём. Рђ ён то Р±С–Сћ РїСЏСЂСЌРґРЅС–РјС– капытамі Сћ вароты, то насіўся РїР° манежы. РљРЅСЏР·СЊ адчуў нейкую пустату С– павярнуўся. ...Алеся РЅРµ было побач Р· С–Рј. Хлопец падлез пад жэрдкі. РЃРЅ быў ужо амаль РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ манежа… Iшоў РґР° каня, танюткі, вельмі маленькі РЅР° пустым, сляпуча белым РєСЂСѓР·Рµ. РџРѕР·РЅР° было крыкнуць. РџРѕР·РЅР° кінуцца надапамогу. Р† Вежа толькі ўчапіўся пальцамі Сћ валасы. Раз'юшаны РєРѕРЅСЊ заўважыў новага ворага, стралою РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° СЏРіРѕ С– СћСЃРєС–РЅСѓСћ Сѓ паветра страшныя РїСЏСЂСЌРґРЅС–СЏ капыты. РљРЅСЏР·СЊ РЅРµ заплюшчыў павек - проста Сћ СЏРіРѕ РЅР° хвіліну пацямнела Сћ вачах. Зараз апусціцца капыт... РЃРЅ сам РЅРµ РїРѕРјРЅС–Сћ, СЏРє РЅРѕРіС– перанеслі СЏРіРѕ пад жэрдкі, РЅР° дапамогу, РЅР° бязглуздую дапамогу. РљРѕРЅСЊ апусціў капыты... РЅР° пілавінне. Хлопец стаяў амаль паміж ягоных РЅРѕРі. Шыя каня была закінута, вочы глядзелі зверху РЅР° чалавечка, С– ашчэраная пашча была Сћ некалькіх вяршках ад Алесевага аблічча. Над манежам вісела вострая цішыня. Крыкні - С– СћСЃС‘ сарвецца. Р† Сћ гэтай цішыні пяшчотны, журлівы хлапечы галасок праспяваў пяшчотныя словы: - РќРµ трэба... РќРµ трэба... РўСЂРѕРјР±... Цяжка сказаць, СЏРє гэта адбылося. Можа, РєРѕРЅСЊ стаміўся, можа, ён разумеў, што нельга чапаць слабога дзіцяці. Але ён адвёў храпу С– гучна пырхнуў. Р СѓРєР° працягнула СЏРјСѓ РЅР° далоні кавалак цукру. РЃРЅ Р·РЅРѕСћ прыціснуў вушы - Сѓ людзей Р·Р° цукрам заўсёды С–РґР·Рµ Р±С–Р·СѓРЅ. - Вазьмі, РўСЂРѕРјР±, - спакойна сказаў чалавечак, С– Сћ голасе СЏРіРѕ цяпер РЅРµ было журлівасці. - Вазьмі... РќСѓ. РўСЂРѕРјР± скасавурыўся. Хлапчынка быў маленькі С– нястрашны. Р† гэта белае РЅР° далоні... РЃРЅ пацягнуўся С– СћР·СЏСћ цукар. Р† Алесь адчуў, СЏРє нешта Сћ С–Рј упала, адчуў слабасць. РљРЅСЏР·СЊ падыходзіў РґР° СЏРіРѕ, С– Алесь сказаў глухім, каб РЅРµ расплакацца, голасам: - Загадайце прывесці РјРЅРµ маю кабылку... РЇ хачу дадому. Вочы С–С… сустрэліся. Р† адным гэтым позіркам стары спасціг душу дзіцяці. - Даруй РјРЅРµ, сынок, - сказаў ён. - Даруй. _______________ 1 Цс-СЃ! (франц.).
|
|
XVI
РЇРЅС‹ ішлі СЂСѓРєР° РґР° СЂСѓРєС–. Нічога РЅРµ змянілася. Толькі хлопчык увесь час пытаў, Р° стары ўвесь час адказваў тым самым стрыманым тонам. Нават РјРѕРІР° была тая самая, французская, толькі цяпер РєРЅСЏР·СЊ часцей ужываў мужыцкія словы, ужываў, РЅРµ націскаючы РЅР° акцэнт, РЅРµ агрубляючы С–С…, спакойна С– натуральна. РљРѕРЅСЋС…С–, калі стары С– малады адыходзілі ад стайні, збянтэжыліся: РЅРµ было ніякага загаду аб РўСЂРѕРјР±Рµ. Рђ РўСЂРѕРјР±, быццам баючыся астацца адзін, пайшоў асцярожна Р·Р° хлопцам, касавурачыся вачыма РЅР° людзей. Р† тады стары павярнуўся. - Каня - Сѓ стайню, - СЃСѓС…Р° РєС–РЅСѓСћ ён, - падвойную долю аўса С– фунт цукру штодзённа. - Дарэчы, - сказаў РєРЅСЏР·СЊ СЃСѓС…Р°, - СЏ РЅРµ супраць пакаштаваць качыны. Загадай, каб засмажылі Сћ іспанскай падліве, Р· гваздзікай. РЈСЃРµ здзівіліся: РєРЅСЏР·СЊ цярпець РЅРµ РјРѕРі РЅС– качынага РјСЏСЃР°, РЅС– гваздзікі. РЃРЅ любіў Р· дзічыны толькі кулікоў, РґС‹ С– тое пад мясцовай поліўкай. РЈСЃС‘ было РїР°-ранейшаму. Толькі нянавісць хлопца знікла, даўшы месца насцярожанасці. РЃРЅ РЅРµ разумеў гэтага чалавека. Рђ РєРЅСЏР·СЊ ішоў С–, РЅРµ заўважаючы хлопцавага настрою, гаварыў: - Любіш коней? Гэта РґРѕР±СЂР°... Што, бацька СћСЃС‘ СЃР° сваёй вінакурняй?.. РђРіР°... хваліў, кажаш, сваю гаспадарку? Дарэмна... Пагібель гэтыя бровары, РІРѕСЃСЊ што. Ішлі тым самым запушчаным паркам, РґР·Рµ толькі СЂСЌРґРєС–СЏ статуі часам нагадвалі, што гэта парк. Натрапілі РЅР° азярцо, абкружанае высокімі штучнымі скаламі, С– таму ціхае С– змрочнае, СЏРє возера мёртвых. Дзед СѓР·СЏСћ Р· грота РґР·РІРµ стрэльбы. - Бачыш РЅР° тым баку белы камень? - РќСѓ. - Пацэль. Алесь пацэліў РґР·РІСЋРјР° кулямі Р· трох - відаць было, СЏРє паляцелі каменныя пырскі. - РќСЏРґСЂСЌРЅРЅР°, - сказаў дзед. - РђРЅСѓ СЏ. Р† пачаў цэліцца. Мёртва ляжала СЂРѕСћРЅСЏРґР·СЊ глыбокай, спакойнай С– празрыстай вады. Р† тут Алесь заўважыў, што руля дзедавай стрэльбы няўхільна С– цвёрда апускаецца С– цяпер глядзіць проста Сћ ваду, Сѓ СЏРєРѕР№ нерухома стаяць адбіткі чорных скал С– белы кружок каменя-мішэні. - РљСѓРґС‹ РІС‹? - спытаў Алесь. Замест адказу стары націснуў РєСѓСЂРѕРє. Так С– ёсць, ніжэй, Р±Рѕ пырснула вада. Але адначасова - Алесь аж Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ - ад каменя паляцелі аскепкі. Другі стрэл. Трэці. Чацвёрты. РўРѕРµ самае. - Табе трэба навучыцца, - сказаў дзед. - РЇ цэлюся Сћ адбітак РЅР° вадзе, Р° куля трапляе Сћ сапраўдную цэль, рыкашэтам, адскочыўшы ад паверхні1. - Нашто гэта? - Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ Алесь. - Рђ РЅР° тое, што той РґСЂСЌРЅРЅС‹ стралок, хто РґРѕР±СЂР° страляе толькі ўдзень. Вучыся страляць С– ўначы. РЈ сутонні ты часта РЅРµ бачыш ворага, СЏРєС– С–РґР·Рµ РґСЂСѓРіС–Рј берагам, Р° адбітак РґРѕР±СЂР° бачыш. Клікні, Р° потым страляй. РЈ невялікі разрыў лістоты Алесь убачыў над паркам - С– вышэй Р·Р° СћСЃС‘ вакол - узгорак Р· голай верхавінай, Р° РЅР° С–Рј нешта ружова-аранжавае, узнесенае проста Сћ неба сваімі каланадамі. - Храм сонца, - сказаў дзед. - РЃРЅ даўжэй Р·Р° СћСЃС‘ наваколле бачыць сонца. Але туды РјС‹ РЅРµ пойдзем. Там магіла майго лепшага каня. Звалі СЏРіРѕ - РРѕР». Ды толькі СћСЃРµ СЏРіРѕ дзеці С– СћРЅСѓРєС– РЅРµ тое. Быццам ён СѓСЃСЋ смеласць Р·Р° адзін СЃРІРѕР№ век пражыў. - Можа, РЅРµ ведалі, СЏРє Р·Р° РўСЂРѕРјР±Р° ўзяцца? - Можа, С– так... Хочаш - сабе вазьмі. I... РґР° стрэлаў СѓСЃС‘ Р¶ прывучы... - РќРµ ведаю. Калі Р¶ СЏ Р·Р° гэта вазьмуся? - СЃСѓС…Р° запытаў Алесь. РљРЅСЏР·СЊ моўчкі ішоў побач Р· унукам. Р’СѓСЃРЅС‹ СЏРіРѕ былі спакойныя, твар, СЏРє заўсёды, абыякавы. Р† ніхто РЅРµ ведаў, РЅРµ РјРѕРі Р±С‹ ўбачыць, што ад самага здарэння Р· Тромбам Сѓ душы РєРЅСЏР·СЏ спявала радасць. "РњРѕР№... Горды, крыўды недаруе... РќРµ сынаў, РЅРµ Кроеравай крыві... РњРѕР№". Рђ ўголас сказаў абыякава: - РќСѓ глядзі, СЏРє хочаш... Там, Р·Р° Жараліцай, бярозавы гай... Там, бліжэй РґР° РґРѕРјСѓ, таксама над рачулкай, РјРѕР№ тэатр... РќСѓ, Р° зараз пойдзем вячэраць, потым будзем глядзець трагедыю. РўС‹ ніколі РЅРµ бачыў тэатра? РЈ Алеся моцна закалацілася сэрца. РђР± тэатры СЏРјСѓ расказвалі. Бацька С– маці бачылі тэатр шмат разоў, Сѓ вялікіх гарадах: Сѓ Магілёве, Вільні, Пецярбургу. - РўСЂСЌР±Р° толькі хутчэй... Р±Рѕ... заўтра Р¶ РјРЅРµ рана ехаць. - РўС‹ заўтра РЅРµ паедзеш, - сказаў стары. - Чаму гэта? - Алесю адразу СћСЃРїРѕРјРЅС–СћСЃСЏ звычай РєРЅСЏР·СЏ замыкаць коней. - РњРЅРµ трэба. - Калі трэба, то РґРѕР±СЂР°, - абыякава адказаў РєРЅСЏР·СЊ. - Але справа перш Р·Р° СћСЃС‘... Заўтра трэба яшчэ пакоі агледзець, карцінны павільён. Р† самае галоўнае - сакратар РјРѕР№ РЅР° тыдзень Р·'ехаў жаніцца; чужым мае справы давяраць нельга, С– СЏ думаў, ты здолееш РјРЅРµ памагчы. Почырк Сѓ цябе РґРѕР±СЂС‹? - Дрэнны. - Тым лепш... Цярпець РЅРµ магу людзей Р· гожым почыркам... Ды ўрэшце, што СЏ... РўС‹ Р¶ РјРЅРµ памагчы РЅРµ можаш. - РЈ чым? - Ды СЏ, ці ведаеш, так Р±С‹ мовіць... складаю "Запіску аб уладах... зямных С– нябесных. Вопыт... разважання нявернападданага... аб вернападданых". Ніхто РЅР° свеце РЅРµ РјРѕРі Р±С‹ заўважыць, што РєРЅСЏР·СЊ РґСѓСЂСЌРµ, такі СЃСѓС…С– быў тон. - Гэта цікава, - ветліва сказаў Алесь. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. РЇ думаў, ты здолеў Р±С‹ РјСЏРЅРµ выручыць... РґРЅС– РЅР° - РіРј! - чатыры... РЇ ведаю, табе Р±СѓРґР·Рµ СЃСѓРјРЅР° СЃР° РјРЅРѕСЋ. Але справа ёсць справа. РўСЂС‹ гадзіны РЅР° дзень - ёй. РЈ астатні час - што хочаш... РљРЅСЏР·СЊ абмахнуўся хустачкай, непрыкметна прыціскаючы СЏРµ РґР° вуснаў, СЏРјСѓ РЅРµ хапала цярплівасці. - Р† яшчэ, - хлусіў ён. - Цяпер пойдуць РґРЅС– рэпетыцый. РўСЂСЌР±Р° праглядзець увесь рэпертуар гэтага РіРѕРґР°. Заўтра С–РґР·Рµ "Федра". Паслязаўтра опера - "Чароўная флейта" С– яшчэ нешта накшталт дадатка РґР° СЏРµ, "Мятлушкі весняй ночы", гэта балет. РќР° наступны вечар павінен ісці "Дубіна, палескі разбойнік, або Дзівосы закінутага млына", потым "РЎС–Рґ", "Рычард Трэці", або Гісторыя аб тым, СЏРє зладзей кароль утапіў брата Сћ бочцы Р· мальвазіяй С– забіў... РќСѓ, словам, РґРѕСћРіР°. Яшчэ пяць РїС–СЌСЃ. РљРЅСЏР·СЊ назнарок прыбавіў РґР° назвы славутай трагедыі РґРѕСћРіСѓСЋ тыраду, каб было цікавей. Потым дадаў: - Урэшце, СЏРє хочаш... Калі табе пільна трэба Сћ Загоршчыну, СЏ РЅРµ Р±СѓРґСѓ цябе трымаць. Заўтра Р¶ загадаю асядлаць тваю кабылку - С– едзь. Алесева сэрца разрывалася паміж гонарам С– магчымасцю паглядзець СѓСЃС‘, чаго ён яшчэ РЅРµ бачыў. Гонар, урэшце, РЅРµ так С– мучыў цяпер, Р±Рѕ тон РєРЅСЏР·СЏ Р·РјСЏРЅС–СћСЃСЏ С– Р· сухавата-здзеклівага стаў амаль міралюбным. Р† хлопец уздыхнуў: - РЇ думаю... Бацькі даруюць РјРЅРµ, калі даведаюцца, што СЏ астаўся. РљРЅСЏР·СЊ зрабіў выгляд, што лічыць РїР° пальцах. - Сёння... "Федра"... "Флейта"... так... РћРіРѕ, чатырнаццаць дзён! РџСЌСћРЅР°, ты столькі РЅРµ вытрываеш... Ды С– РјРЅРµ... РђС…-ах! Р’РѕСЃСЊ няўдача якая! Але вернецца сакратар - Р±СѓРґР·Рµ лягчэй. Р† абяцаю табе пасля РґРІСѓС… тыдняў - рабі што хочаш... Рђ хочаш - С– раней... - РЇ думаю... СЏ здолею застацца РЅР° столькі. РўСЂСЌР±Р° Р¶ памагчы... "РђС…, чорт, - думаў РєРЅСЏР·СЊ, - ах, СЏРєС– стрыгунок РіРѕСЂРґС‹!.. РќСѓ, СЏ ўжо цябе закілзаю, калі спатрэбіцца... Гэта Р¶ падумаць, колькі ён РјСЏРЅРµ прымушае вакол СЃСЏР±Рµ скакаць!.." Р—Р° сталом акрамя С–С… сядзела яшчэ жанчына РіРѕРґ пад сорак, відаць, тая самая, СЏРєСѓСЋ даязджачы Карп, РЅРµ заўважыўшы Алеся, назваў калісь "апошняй метрэскай" пана. РЈ слове "метрэска" было нешта таемна-нядобрае, але - РґР·С–РІР°! - Алесь адразу С– думаць аб гэтым забыў, СЏРє толькі ўбачыў "метрэску" РЅР° свае вочы. Такі спакой быў Сѓ СЏРµ рухах, такой прыгажосцю свяціўся гэты РґРѕР±СЂС‹, Р±СЏР·РґСѓРјРЅС‹ твар. Толькі падумалася, СЏРє гэта РґРѕР±СЂР°, што СЏРЅР° такая простая. - Пад'ешце, бацюхна, удосталь, - нараспеў сказала СЏРЅР° замест малітвы. - Р† РІС‹, РєРЅСЏР·СЋС…РЅР°, ешце без сумнення. РљРЅСЏР·СЊ выпіў зялёную чарку - СЏРЅР° загайдалася РЅР° стале круглым донцам, Р·СѓСЃС–Рј СЏРє Іванька-ўстанька, - С– закусіў рыжыкамі свежага засолу. - РђР»-ле, - сказаў ён. - Хрыстос РїР° душы басанож прайшоў. Чуеш, Еўфрасіння Глебавічна? РњС‹ сёння Сћ тэатр ідзём... РґР° дзяўчат. РЎРєРѕСЃР° глядзеў хітрым вокам. - РўРѕ С– РґРѕР±СЂР°, - Р· усмешкай сказала СЏРЅР°. - Тады СЏ ўжо загадаю, каб вам святочны СћР±РѕСЂ падрыхтавалі. Дзяўчаты любяць, калі кавалеры РґРѕР±СЂР° апранутыя. - Пойдзем, можа, разам, Еўфрасіння Глебавічна? - Што ты, бацюхна! - узняла СЏРЅР° СЂСѓРєС–. - Грэх такі! Дый страшна. Людзі нажамі рэжуцца. РџСЏСЂСѓРЅ грыміць. Рђ СЏ навальніцы баюся. РљРЅСЏР·СЊ паціснуў плячыма. ...РЈ будынку тэатра панавала паўцемра: СЂСЌРґРєР°-СЂСЌРґРєР° РґР·Рµ бясконцыя калідоры асвятляліся свечкамі Сћ жырандолях. Фае Р· мармуровымі бюстамі С– статуямі РјСѓР· пахнула парфумай С– яшчэ чымсьці таемным. Праз дзверы была РІС–РґРЅР° цёмная зала, заслона, асветленая Р·РЅС–Р·Сѓ С– таму СЏРє жывая, чуліся РіСѓРєС– скрыпак. Рыхтавалася Сћ цемры С– незнаёмых водарах нейкая таемнасць, Р±Рѕ СћСЃС‘ больш напружана гучалі, Р° потым раптам змоўклі скрыпкі С– віяланчэлі. Р† гэта звалася "Гарыслава С– Людамір". Узнялася заслона. Р—Р° ёю ляжаў "старажытны Магілёў" Р· храмамі С– каланадамі. Р† гэта цягнулася метраў РЅР° пяцьдзесят, такой глыбіні была сцэна. Рђ далей, ужо намаляваны, узвышаўся гарадскі РјСѓСЂ С– Р·Р° С–Рј - Дняпро, падобны РЅР° РјРѕСЂР°. РќР° сцэне стаялі РІРѕС–РЅС‹ С– аб нечым спрачаліся, размахваючы мячамі. Р† так прыгожа СЏРЅС‹ гаварылі вершам, што РґР° горада набліжаецца вораг - РІРѕР№СЃРєР° РЅР° чале Р· князем Людамірам. Рђ дачка магілёўскага РєРЅСЏР·СЏ, Гарыслава, СѓСЃРµ апошнія РґРЅС– сумная С– плача. Р† СћСЃС‘ Р¶ Алесь чакаў чагосьці яшчэ лепшага. ...РќР° сцэну, Сѓ РґРѕСћРіС–Рј зіхоткім плашчы, выйшла дзяўчына РіРѕРґ васемнаццаці. РЈ СЏРµ было бледнае аблічча Р· вялізнымі вачыма. РЇРЅС‹ былі большыя, чым РІР° СћСЃС–С… людзей РЅР° зямлі... Алесь РЅРµ ведаў, што ён прысутнічае РїСЂС‹ РґР·С–РІРµ, вялікім нават РЅР° фоне гэтага добрага тэатра, РЅР° фоне выключнай для прыгонных iРіСЂС‹ іншых. РЃРЅ проста адчуў, СЏРє ад першых гукаў СЏРµ голасу мурашкі прабеглі РїР° СЃРїС–РЅРµ. Рђ РЅРѕС‡ С–РґР·Рµ, С– коцяцца СЃСѓР·РѕСЂ'С–, РЇРє безліч караблёў Сѓ цёмным РјРѕСЂС‹, Чужынскіх караблёў. РђС…, бачу, бачу СЏ: РЇРЅР° плыве СЃСЋРґС‹, пагібель ўжо мая! Няроўныя, то добрыя, то жахліва бяздарныя словы - гэта РЅРµ мела ўжо значэння... РЇРЅС‹ былі Р· СЏРµ вуснаў, С– гэтая дзяўчына Сћ сваім зіхоткім плашчы была вышэйшая Р·Р° СћСЃС–С… астатніх. Ветрам дыхала СЃР° сцэны, такім ветрам, што валасы РЅР° галаве ўставалі дыба. Была бітва. Страшна С– безупынна грукатаў РіСЂРѕРј. Білі маланкі, асвятляючы РЅР° сцэне гаротную постаць. Рђ дзед СЃРєРѕСЃР° глядзеў РЅР° СћРЅСѓРєР°, РЅР° бледны твар, РЅР° СЂСѓРєС–, што ўчапіліся Сћ аксаміт бар'ера, С– толькі ківаў галавою. ...Білі грымоты. Рђ Р·Р° мурамі ішла бітва. Р† Людамір, СЏРєРѕРіР° ён яшчэ РЅРµ бачыў, але ведаў, што ён харошы, часова адступіў. Рђ потым было С–С…РЅСЏРµ патаемнае спатканне. Рђ потым звіваўся, СЏРє чарвяк, расказваючы аб здрадзе, С– шыпеў, СЏРє змей, перад магілёўскім князем агідны дружыннік Шчур. РЈ цёмнай зале нечакана Р·РІРѕРЅРєР°, перарывіста ад крыўды С– абурэння, выбухнуў дзіцячы голас: - РЇРє жа табе РЅРµ сорамна?! Дрэнны ты! Злы чалавек! Акцёры страпянуліся. Р† тут... РЇРЅР° забылася С– глянула РЅР° СЏРіРѕ. РљРЅСЏР·СЊ Р· прыкрасці РєСЂСЌРєРЅСѓСћ, вырашыў адзначыць гэты недахоп. - РЇРЅР° паглядзела РЅР° РјСЏРЅРµ, - шэптам сказаў Алесь. - Паглядзе-ела. Крык Алеся, здавалася, прымусіў СЏРµ граць яшчэ лепей. РЈ рысах аблічча быў смяротны боль. Рђ голас зрываўся, нясцерпна сціскала сэрца. Рћ рабства страшнае! Рћ лёс РјРѕР№ люты! Гарчэй Р·Р° смерць кайданныя пакуты! Згасай, згасай Сѓ клетцы залатой РќС–РєРѕРјСѓ непатрэбнай сіратой. Кайданы рабства РЅР° руках, СЏРє Р·РјРµi, Рђ Р·Р° мурамi цёплы ветрык вее. Рђ Р·Р° мурамі свет! Сады! Палі! Голас СЏРµ ўпаў, С– тут стары РєРЅСЏР·СЊ адчуў, СЏРє затрэслася ад рыданняў цельца побач Р· С–Рј. - Хлопчык РјРѕР№!.. Гэта Р¶ выдумка! Хочаш СЏРЅР° прыйдзе С– суцешыць цябе? - РќРµ! РќРµ! - С– невядома было, ці ён РЅРµ хоча, каб СЏРіРѕ суцяшалі, ці проста РЅРµ верыць, што гэта выдумка. Высакародны Людамір, даведаўшыся аб пакутах каханай, Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ Сћ горад, пакінуўшы флот, каб вызваліць СЏРµ або падзяліць СЏРµ лёс. Абаіх разрывалі страсці: любоў РґР° радзімы С– каханне. Закаханыя стаялі РЅР° кастрах Р· бярвенняў, СЏРєС–СЏ РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ павінны былі запалаць. Рћ любы РјРѕР№, прыйшла гадзіна СЃРєРѕРЅСѓ! Зыркія языкі полымя ахапілі СЏРµ. Рђ над полымем ззялі СЏРµ вочы. ...Дзед сам занёс СЏРіРѕ Сћ пакой побач СЃР° сваім, сам, разам Р· Глебавічнай, распрануў СЏРіРѕ. Алесь ляжаў, Р±СЏСЃСЃРѕРЅРЅР° гледзячы РЅР° агеньчык начніка. Спаць ён РЅРµ РјРѕРі. Што Р¶ рабіць потым?.. РЇРє жыць без гэтага? РЃРЅ скончыць памагаць дзеду С– стане непатрэбны СЏРјСѓ. Р† тады Р·РЅРѕСћ... бачыць СЏРіРѕ раз РЅР° РіРѕРґ, СЏРє бацькі. Праз СЏРєСѓСЋ гадзіну ён пачуў Сѓ калідоры голас дзеда, СЏРєС– канчаў настаўляць кухара: - Вэндзіць фазана будзеш СЏРє заўсёды, РЅР° драўляным пілавінні Р· цукрам. Р† каб тушкі РЅРµ дакраналіся адна РґР° адной! Рђ індыка, перш чым рэзаць, напаі Рї'яным - Р·Р° паўгадзіны ўлі Сћ СЂРѕС‚ лыжку гарэлкі: РјСЏСЃР° Р±СѓРґР·Рµ смачнейшае... Дзверы Сћ спальню адчыніліся. Дзед зайшоў С– сеў каля ложка. - РќРµ СЃРїС–С€? - спытаў ён. - РќРµ-Р°. - РЈСЃС‘ мучышся? Дзед маўчаў, С– цень ад СЏРіРѕ галавы схіляўся СћСЃС‘ ніжэй. - Хочаш астацца СЃР° РјРЅРѕР№?.. - Рђ бацькі? - РќСѓ, прыязджаць, калі захочаш... - Хачу. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Рђ СЏ стаў лянівы РЅР° дабро... РЈСЃС‘ думаеш: можа, РґСЂСѓРіС–Рј разам. Рђ гэтага нельга!.. Р—Р° гадзіну СЏ абдумаў. РќР° СћСЃС–С… актораў запавет, што СЏРЅС‹ будуць вольныя пасля маёй смерці. Рђ ёй - РІРѕСЃСЊ ён, - С– дзед паказаў жаўтаваты аркуш паперы. - Заўтра СЏРЅР° можа ісці, РєСѓРґС‹ хоча. - Р† СЏРЅР° можа?.. -РўСѓС‚ сказана: хоча - няхай iРґР·Рµ. Хоча - няхай астаецца Сћ РјР°iРј тэатры, грае ўжо СЏРє вольная. Алесь прыўстаў С– схапіў дзедавы СЂСѓРєС–. - Рђ цяпер С–РґР·С–, занясі сам... ...РЃРЅ ляцеў начным калідорам - аж СЂСЌС…Р° лунала. РљС–РЅСѓСћСЃСЏ Сћ дзверы С– пабег пераходам над аркай. Загрукаталі вінтавыя СЃС…РѕРґС‹ РЅР° антрэсолі. ...РЃРЅ нечакана ціха пастукаў Сѓ дзверы... Дзверы адчыніліся, С– ён убачыў жаночую постаць Сѓ РґРѕСћРіС–Рј начным халаце, валасы, сабраныя стужкай, С– вочы. РЈ гэтых вачах С– цяпер жыў СЃСѓРј, але СЏРЅС‹ трошкі пацяплелі. - Заходзьце, - сказала СЏРЅР°. ...Просценькі туалетны столік, РґР·РІРµ свечкі РЅР° С–Рј. Разгорнутая РєРЅС–РіР° РЅР° крэсле. - Сядайце. РЈСЃС‘ было звычайнае. Р† СћСЃС‘ Р¶ Р·Р° гэтым пакоем ён бачыў вязніцу С– полымя вогнішча. Пачырванеўшы, працягнуў ёй скрутак паперы. - Што гэта? - Прачытайце. I РЅРµ бойцеся турмы. РЇ вас абараню. РЇРЅР° Р· усмешкай паглядзела РЅР° СЏРіРѕ, такога наіўнага Сћ сваёй веры. Што РјРѕРі зрабіць ён? Пасля разгарнула скрутак i Р· той самай памяркоўнай усмешкай пачала чытаць. Усмешка Р·РЅiкла. Страшна бледная, СЏРЅР° глядзела РЅР° СЏРіРѕ. - Стары пан піша, што ён вызваляе РјСЏРЅРµ РїР° вашаму жаданню. - Калi ён Рїiша так - значыць, ён РґРѕР±СЂС‹ РґР° РјСЏРЅРµ. Р† тут ён убачыў СЏРµ вочы. Што гэта было, ён РЅРµ ведаў, але гэта былі Р·СѓСЃС–Рј РґСЂСѓРіС–СЏ вочы, РЅРµ тыя, што РІРѕСЃСЊ толькі, РЅРµ тыя, што РЅР° сцэне. Маўчанне панавала Сћ пакоі. Рђ Р·Р° паўкруглым акном ляжала глыбокая РЅРѕС‡. - Дзякую вам, - сказала СЏРЅР°. - РЇ гэтага ніколі РЅРµ забуду. Ніколі РЅРµ забуду. Гэта было непатрэбна. Р† ён, адчуваючы, што слёзы РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ Р·РЅРѕСћ пырснуць Р· вачэй ад захаплення С– шкадобы, павярнуўся С– РєС–РЅСѓСћСЃСЏ Р· пакоя. _______________ 1 КалiСЃСЊС†i стральба РїР° адбiтках Сѓ спакойнай вадзе была ледзь РЅРµ народным спортам Сѓ Прыдняпроўi. Яшчэ сто пяцьдзесят РіРѕРґ таму назад СЂСЌРґРєР° СЏРєРѕРµ паляўнiчае свята абыходзiлася без СЏРµ. Потым, калi Р·-Р·Р° паўстанняў пачалi адбiраць Р·Р±СЂРѕСЋ, звычай пачаў Р·РЅiкаць, але яшчэ Р·Р° сто РіРѕРґ РґР° нас часам сустракаўся.
|
|
XVII
Раніцай сонца прабівалася праз плюшч РЅР° вялізную верхнюю тэрасу, што Р· фасаднага Р±РѕРєСѓ. РЈ вальерах сварыліся С– шалёна крычалі папугаі. Дзед сядзеў Сѓ крэсле. Перад С–Рј дымела філіжанка шакаладу С– стаяла бутэлька белага РІС–РЅР°. Убаку сядзела Р·Р° каклюшкамі Глебавічна. Рђ перад Алесем акрамя шакаладу ляжалі лісты жоўтай слановай паперы, стаяла Сћ чарніліцы кітайская туш. Дзед Сѓ гэтых адносінах быў вялікі СЃРЅРѕР±, - пісаць, дык пісаць так, каб была асалода: ільсняным чорным РїР° гладкім жаўтаватым, тады пішацца нешта талковае. "Сучасныя пісакі таму С– пішуць абы-СЏРє, без стылю, што перад С–РјС– каравая папера С– чорт ведае СЏРєС–СЏ пер'С–: скрабуць РґС‹ рыпяць". Рђ пер'С– былі адмысловыя: гусіныя, тонка завостраныя, РјСЏРєРєС–СЏ, заўсёды Р· левага крыла, каб зручна ляжалі Сћ руцэ. Дзед прыгубляў РІС–РЅРѕ С– пачынаў, быццам бавіўся новай гульнёй, але так, што гэтага нельга было заўважыць: - Разважаннi аб злачынстве i пакараннi... РџСЏСЂРѕ Сћ Алеся пачынала бегаць. - РќРµ спяшайся, - казаў дзед. - Выслухвай С– запісвай самае галоўнае... Дык РІРѕСЃСЊ, РјС‹ спыніліся РЅР° неадпаведнасцях паміж людскімі законамі С– натуральным законам прыроды... Дзед думаў хвіліну. - Чалавек следуе законам натуры толькі Сћ горшым. РЃРЅ карае смерцю нават Р·Р° тое, Р·Р° што натура даруе Сћ літасці С– жорсткасці сваёй... Рђ РјС–Р¶ тым, безумоўна, падлягае смерці толькі адно злачынства - здзек Р· чалавечай душы, катаванне чалавечага цела... РЎСЋРґС‹ трэба аднесці гвалт над жанчынай... - Бацюхна, - Р· дакорам казала Глебавічна. - РЇРјСѓ рана. - Маўчы... Заўтра СЏ, магчыма, памру, так С– РЅРµ дачакаўшыся, калі СЏРјСѓ Р±СѓРґР·Рµ "час". Хай слухае. РЃРЅ РЅРµ зразумее гэтага Р±СЂСѓРґРЅР°... - Табе лепей ведаць, - прымірылася СЏРЅР°. - Р’С‹ гаварылі, што Сћ Півошчах стралялі, - сказаў Алесь. - Што атаман Прайдзісвет забіваў Р· голаду... Тады С–... нас. - Магчыма, сынок. - Ба-ацюхна РјРѕР№, - уздыхнула Глебавiчна. - Р’С‹ Р¶ РЅРµ ўдарылі РЅС–РєРѕРіР° Р·Р° СћСЃС‘ жыццё. - РЃРЅ разважае разумна, матухна, - казаў РєРЅСЏР·СЊ. - РЇ РЅРµ ўдарыў, але маё становішча такое, што СЏ Рј Р° Рі Сѓ Сћ Рґ Р° СЂ С‹ С† СЊ чалавека, СЏРєС– РЅРµ можа адказаць. Значыць - розніца невялікая. - Р’С‹ пан літасцівы. - РЈ літасці СћСЃСЏ С– справа. Літасцівы. Ашчаслівіў. Рђ СЏРіРѕ сын, скажам, Р±СѓРґР·Рµ нелітасцівы. РђР±Рѕ РјС‹ загінем падчас навальніцы РЅР° Дняпры. РЈСЃРµ. - РЎРІСЏС‚-СЃРІСЏС‚, - хрысцілася Глебавічна. - Р’С‹ нешта жахлівае кажаце. - Так, дзядуля, - казаў Алесь. - РЇ С– сам гэта думаў. Рђ потым прыйдзе нейкі Кроер. - Р’РѕСЃСЊ, - казаў дзед. - Р† таму РјС‹, незалежна ад нашых добрых якасцей, удзельнічаем Сѓ адным вялізным злачынстве, С–РјСЏ СЏРєРѕРјСѓ... Расійская імперыя. Стары вальтэр'янец СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. Зялёны С– сонечны цень ляжаў РЅР° СЏРіРѕ абліччы, Р° Сћ вальерах далёка С– прыглушана крычалі птушкі. - Чаму Р¶ РЅРµ змяніць гэтага? Ёсць разуменне, ёсць воля, ёсць Р·Р±СЂРѕСЏ. - 3 РєС–Рј змяніць, сынок? Каб было Р· РєС–Рј - СЏ першы блаславіў Р±С‹ цябе РЅР° гэта, - СЃСѓРјРЅР° ўсміхаўся стары. - РќСЏРјР° Р· РєС–Рј. Пагоны, РѕСЂРґСЌРЅС‹, прывілеі разбэсцілі амаль СѓСЃС–С…. Гэта подласць. Гэта замаскіраваныя хабары, СЏРєС–РјС– бяруць прагных РґР° пашаны С– проста нячыстых людзей. Р† РІРѕСЃСЊ таму СЏ кажу табе гэта, каб ты РЅРµ быў падобны РґР° С–С…. Ніколі РЅРµ Р±СЏСЂС‹ прынады, ніколі РЅРµ Р±СЏСЂС‹ славы С– ўлады - хаця Р± цябе сілком цягнулі РґР° С–С…. Ніколі РЅРµ Р№РґР·С– РЅР° раду нечасцівых, блажэн РјСѓР¶. Ззяла сонца, заліваліся птушкі Сћ шатах РґСЂСЌСћ С– вальерах. Рђ стары маленькімі глыткамі, толькі мачаючы РІСѓСЃРЅС‹, РїС–Сћ РІС–РЅРѕ, С– твар СЏРіРѕ быў незвычайны, РіРѕСЂРєС– С– Р·'едлівы, С– ад гэтага прыемны. - РќСЏРјР° Р· РєС–Рј, сынок... Часы... Равеснік РЁСЌРєСЃРїС–СЂР° меў Р±С‹ магчымасць бачыць большасць славутых англійскіх драматургаў. Равеснік Фельдфебеля - ледзь РЅРµ СћСЃС–С… славутых мярзотнікаў С– паганцаў свету, Р±Рѕ С– Сћ тым С– Сћ РґСЂСѓРіС–Рј выпадку існавалі СћРјРѕРІС‹, СЏРєС–СЏ спрыялі С–С… Р·'яўленню С– развіццю. РђР±Рѕ прасцей: якая СЌРїРѕС…Р°, такія С– таленты. - Рђ РјС‹? - спытаў Алесь. - Рђ што РјС‹? Гісторыю Прыдняпроўя павінен быў Р±С‹ пісаць кат. РЃРЅ меў магчымасць назіраць Р·Р° канцом СѓСЃС–С… колькі-небудзь значных людзей твае С– мае радзімы. Р† ён быў Р±С‹ самы дасведчаны, Р±Рѕ толькі ён адзін РјРѕРі ведаць, колькі патаемных запаветаў перадалі СЏРЅС‹ пласе сваімі абяскроўленымі вуснамі... Больш ніхто РЅРµ ведаў. Больш ніхто РЅРµ чуў... Алесь даўно пакінуў запісваць. Але стары РЅРµ заўважаў гэтага. - Р’РѕСЃСЊ, скажам, славутыя цар-гармата С– цар-Р·РІРѕРЅ... Гэта - пагарда РґР° законаў прыроды С– механікі, пагарда свядомая, пагарда Сћ С–РјСЏ царскага РґСѓСЂРЅРѕРіР° гонару, Сѓ С–РјСЏ варварскага імкнення здзіўляць СѓСЃС–С… памерамі, велічынёй, вагою... Сотні людзей пакутуюць, здабываючы жалеза С– медзь, задыхаючыся дымам ля формаў... Р† СћСЃС‘ дзеля таго, каб гармата РЅРµ страляла, Р° Р·РІРѕРЅ ляжаў РЅР° зямлі, РЅРµ вытрымліваючы сваёй вагі, С– РЅРµ званіў... Алесь, трошкі зачараваны гэтай жоўчнай логікай, пакрысе пачынаў супраціўляцца. - Ёсць жа Р·Р±СЂРѕСЏ, каб ваяваць. Можна пераконваць, спрачацца, збіраць СЃСЏР±СЂРѕСћ... - Гэта значыць, палітыка? - бязлітасна пытаў стары. - РЇРє Р±С‹ РЅС– звалася. - Палітыка - брудная справа. РўС‹ ведаеш, Сѓ чым СЏРЅР°, палітыка? - Напэўна, ёсць С– добрая палітыка. - Хто гэта табе сказаў? Тыя, што ўбіраюць свае справункі Сћ павінае пер'Рµ? Рђ самі СЏРЅС‹, кажучы прыгожыя словы, што робяць? РўС‹ РЅР° С–С…РЅС–СЏ справы глядзі, - ваўкі. Mon fils, il n'y a qu'une politique, c'est de tenir le pot de chambre &##225; l'homme au pouvoir, et de le lui verser sur la t?te quand il n'y est plus1. I РєРЅСЏР·СЊ адсоўваў келіх. Уставаў. Потым разам ішлі гуляць. Аглядалі пакоі, залы для баляў, малых прыёмаў, грэчаскую залу для антычных статуй, егіпецкую для манет, затым самую вялікую, версальскую - для фарфору С– новых карцін. Версальская зала здавалася бясконцай: верхняе святло халаднавата лілося СЃСЋРґС‹, адбіваючыся Сћ люстрах. Мармур высачэзных калон Р· канелюрамі трошкі пажаўцеў, нагадваючы слановую косць. Аглядалі жылыя пакоі, удвая ніжэйшыя, чым парадныя, аглядалі бібліятэку Р· бясконцымі шафамі, Сѓ СЏРєС–С… чарнелі старажытнымі дошкамі С– залаціліся новым цісненнем незлічоныя РєРЅС–РіС–. Р† СћСЃСЏРіРѕ гэтага было так РјРЅРѕРіР°, што рабілася непрытульна. Нашто гэта? Адразу зразумела, чаму Сћ С–С… амаль РЅРµ жывуць, чаму аддаюць перавагу пакойчыкам, удвая ніжэйшым С– прытульнейшым. Увечары Алесь ішоў Сѓ тэатр С– там СЃРјСЏСЏСћСЃСЏ С– абліваўся слязьмі над гаротным лёсам Аглаі Р· "Палескага разбойніка" С– дрыжаў ад шкадобы С– тугі, калі Сћ "Рычардзе ІІІ" пачвара кароль, забіўшы РЇРµ мужа, Р· Рґ'ябальскай хітрасцю ашукваў РЇРµ. РЇРЅР° стаяла, гордая Сћ сваёй нянавісці, С– пакрысе той, гарбаты, абуджаў Сѓ ёй гонар жанчыны, СЏРєСѓСЋ кахаюць. РќР° вачах Сѓ Алеся нараджалася каханне, аб СЏРєС–Рј ён толькі невыразна чуў... РЈ СЏРµ мокрых вачах, цьмяна асветленых нянавісцю, нараджаўся аднекуль цэлы свет: давер, боль, Р° Р·Р° С–Рј святло саміх нябёс. РЃРЅ яшчэ РЅРµ РјРѕРі стрымлівацца, С– таму Сћ зале часта гучалі СЏРіРѕ рыданні. Р† людзі РЅР° сцэне адчувалі, што адзін удзячны глядач замяняе С–Рј РїРѕСћРЅСѓСЋ залу. Калі праз шмат РіРѕРґ славутую актрысу пыталі, ці памятае СЏРЅР° РґРЅС–, калі іграла лепей Р·Р° СћСЃС‘ С– хто гэта бачыў, СЏРЅР° адказвала: - Памятаю. Але гэтага ніхто РЅРµ бачыў. Толькі адзін. РЈСЃС‘ маё астатняе толькі падробка пад тыя РґРЅС–. Толькі для аднаго СЏ магла так іграць. - Дзе Р¶ ён, гэты шчаслівец? - Шчаслівец?.. РќРµ... РЇРЅР° болыш нічога РЅРµ казала. Р† невядомы "адзін" стаў легендай. Нельга сказаць, што Сћ СЏРіРѕ РЅРµ было засмучэнняў. Неяк дзед расказаў, СЏРє РґРІР° гады таму назад некалькіх "фалангістаў" захуталі Сћ саваны С–, прывязаўшы РґР° слупоў, трымалі, Р· мяхамі РЅР° галовах, РґРѕСћРіС– час пад рулямі, Р° потым загналі Сћ РЎС–Р±С–СЂ. Гэта было Сћ Пецярбургу, С– СЃСЏСЂРѕРґ "фалангістаў" быў пісьменнік. РЇРє РЅРµ прачытаць такога? РЈ дзеда знайшоўся часопіс Р· СЏРіРѕ аповесцю. Аповесць звалася "Бедныя людзі", С– Алесь, Р· цяжкасцю адольваючы РјРѕРІСѓ, прачытаў СЏРµ Р·Р° РґРІР° РґРЅС–... РЈ гэтыя РґРЅС– якраз скончыўся тэрмін, СЏРєС– вызначыў дзед. Алесю трэба было ехаць. Дзед хадзіў змрочны, дый Алесь месца РЅРµ знаходзіў. Дзед, зведаўшы СћРЅСѓРєР° Р·Р° гэтыя РґРЅС–, цяпер жахаўся, што РјРѕРі адштурхнуць СЏРіРѕ Сћ першы Р¶ дзень. РЈСЃРµ свае рысы, СѓСЃРµ рысы людзей, СЏРєС–С… ён паважаў, ён прададчуваў Сѓ гэтым чалавеку. Вежа бачыў РІР° СћРЅСѓРєСѓ самога СЃСЏР±Рµ, толькі нязмерна палепшанага, С– ганарыўся гэтым. Напярэдадні стары РЅРµ вытрываў. - Едзеш? Напэўна, рад? - Дзядуля... - Р· дакорам сказаў СѓРЅСѓРє. - Едзеш толькі РЅР° некалькі дзён... Р’СЏРґРѕРјР°, бацькі... Але Р·Р° навукай тваёй Р±СѓРґСѓ сачыць СЏ. Прынамсі, РіРѕРґ-РґРІР°, пакуль РјРЅРµ РЅРµ стане цяжка. Р† калі СЏ захачу цябе бачыць - РїР° першаму Р¶ майму слову ты павінен ляцець СЃСЋРґС‹ С– жыць столькі, колькі СЏ захачу. - РЇ зраблю гэта... - сказаў СѓРЅСѓРє. Алесь папрасіў дзеда даць СЏРјСѓ Р· сабою часопіс, каб паказаць аповесць маці. - РўСѓС‚ СѓСЃС‘ тваё, - змрочна сказаў стары. - Зрабі ласку ніколі РЅРµ пытацца. ...РЈ Загоршчыне хлопца сустрэлі радасна, нават Р· гордасцю, што ён Р·РјРѕРі заваяваць сэрца старога. РЎС–РЅС–СЏ вочы бацькі ззялі цеплынёй, маці ўсміхалася сыну пяшчотна С– СЃСѓРјРЅР°, СЏРє заўсёды. Маці прачытала аповесць С– засмуцілася. Потым СЏРЅР° сядзела Сћ загоршчынскім архіве С– нешта шукала РїР° "Прывілею", "Аксамітнай РєРЅС–Р·Рµ", "Срэбнай РєРЅС–Р·Рµ Загорскіх" С– РїР° граматах С– Р·'явілася РЅР° вячэру трошкі заспакоеная, быццам зразумеўшы нешта... - ЗагубiР»i генiСЏ, - сказала СЏРЅР°. Алесь маўчаў. - Нават калі вернецца, дык вернецца знявечаны, - сказала матуля. - Што Р¶ гэта Р·Р° подлы век?! Чалавек такой уражлівасці - С…С–Р±Р° ён вытрымае? РЇРЅР° адышла РґР° балюстрады С– пачада глядзець Сѓ цёмны парк. - Загубілі РЅРµ толькі генія, - сказала СЏРЅР° ўрэшце, - загубілі чалавека адной крыві Р· намі С– нашага далёкага сваяка. - Сваяка? - Алесь СѓСЃРєС–РЅСѓСћСЃСЏ. - РЇРє сваяка? РЈСЃРµ казалі, што ён сын лекара. - 3 нашых, - сказала маці. - Р РѕРґ стары, але вельмі заняпалы. РЇ думала, С– РЅРµ асталося Р· С–С… РЅС–РєРѕРіР°. РђР¶ ёсць. Іхні маёрат - Дастоева пад Пінскам, С– СЏРЅС‹ кінулі СЏРіРѕ, збяднеўшы, РіРѕРґ сто назад. РЇРЅС‹ - ад "сына кахання" аднаго Р· Загорскіх, малодшая, бакавая галіна наша. Рђ герб С–С…РЅС– - "Радван". - РќРµ можа быць. - Глядзі, - маці разгарнула аркуш Р· выпіскамі. - Занадта знаёмае прозвішча. Глядзі: шаснаццатае стагоддзе, адгалінаванне "Радвана". Глядзі: 1607 РіРѕРґ - працэс Марыны Дастаеўскай-Карловіч... Глядзі: РІРѕСЃСЊ СЏРµ брат Яраш сядзіць Сѓ Мазыры. 1630 - Дастоева мае ўжо трох гаспадароў. РЈ тым самым РіРѕРґР·Рµ СЃСѓРґРґР·СЏ Пятро Дастаеўскі разбірае справу аб чарадзействе. 1649 - селянін РЅР° копным СЃСѓРґР·Рµ прызнаўся Сћ рабунку, учыненым над маентнасцю Рамана Дастаеўскага. Рђ РІРѕСЃСЊ сакавік тысяча шэсцьсот шасцідзесятага РіРѕРґР°, справа аб прапажы рэчаў, закапаных Сѓ зямлю падчас нашэсця ворага. Падпісаўся РЇРЅ Дастаеўскі. Першы С– адзіны РїРѕРґРїС–СЃ РїР°-польску... - РђР»-ле, - сказаў Алесь. - Значыць, канец "Радвана". Абсёкся СЂРѕРґ. Колькі ўжо С–С…, адсечаных галін. Ды С…С–Р±Р° сякера шкадуе? Рђ малады чалавек быў Р±С‹ светач людскі. ...Спакой Сѓ Загоршчыне перарваўся толькі вяселлем старэйшага сына Кагутоў, Стафана. Маці Р·Р° РґРІР° РґРЅС– РґР° вяселля адпусціла Алеся Сћ Азярышча. Весялосці было - хоць захлыніся. РЈСЃРµ былі рады Алесю. Р—РЅРѕСћ жартаваў Кандрат, Р·РЅРѕСћ ласкавымі, трошкі жаноцкімі вачыма глядзеў РђРЅРґСЂСЌР№. Міхал С– Марыля дыхнуць баяліся РЅР° хлопца. Паўлюк, гаспадарлівы Паўлюк, паказаў СЏРјСѓ СћСЃС‘, што ён прыдбаў Р·Р° той час, калі СЏРЅС‹ РЅРµ бачыліся: сапраўдную скураную прашчу, ласіны чэрап Р· рагамі С– пячору, СЏРєСѓСЋ ён адшукаў Сѓ СЏСЂС‹, РЅР° беразе Дняпра. РЇРЅСЏ хацела сядзець толькі РЅР° ягоных каленях. Юрась паказаў СЏРјСѓ РґР·РІРµ найлепшыя грыбныя мясціны. Гэта была простая, непатрабавальная любоў. I ён акунуўся Сћ СЏРµ, сам плацячы тым самым, СЏРє акунуўся Р· удзячнасцю Сћ песні, СЏРєС–Рј СЏРіРѕ пачаў вучыць дзед Даніла Кагут. Таксама Даніла, СЏРє С– той. Ды С– Сћ чым, урэшце, розніца? Гэты дзед РЅРµ СЂРѕРґРЅС‹, але блізкі С– просты. Рђ песні ягоныя - РґР·С–РІР°! I РјРѕРІР° ягоная - лёгкая, звыклая. Стары Вежа часам гаварыў РїР°-мужыцку, але СЏРє складана гэта было! Рђ тут было проста, СЏРє дымная асець, проста, СЏРє Р·РѕСЂРєС– праз дзіравую страху адрыны. Гналі С– настойвалі "тройчы дзевяць"2, варылі РїС–РІР°, збіралі грыбы РЅР° вясельны квасны боршч. РЇРЅСЊРєР° хадзіла СћСЃСЏ Сћ муцэ С– папраўляла хустачку тыльным бокам далоні, СЏРє маці. Кандрат лізнуў яшчэ цёплага РїС–РІР° С– рабіў выгляд, што ён такі Рї'СЏРЅС‹ - проста жах, РЅРµ ведае, РґР·Рµ Сћ СЏРіРѕ што, С– СћСЃС‘ хацеў сесці РЅР° галаву, СЏРє гэта робяць Р·СѓСЃС–Рј дурныя шчанюкі. Напярэдадні вяселля вырашылі паехаць РЅР° рыбу, каб С– рыба была РЅР° вясельным стале. Юрась С– Паўлюк павінны былі лавіць вудамі, блізнюкі - пазычанай Сѓ Лапатаў таптухай, Алесь С– Стафан - крыгай. Душагубак напазычалі Сћ суседзяў аж пяць штук (Паўлюк С– Юрась павінны былі ехаць Сѓ адной) С– адправіліся лавіць Сѓ зарожак ля Лысай Гары. Гэта была воля! I С…С–Р±Р° ён сам, Алесь, РЅРµ быў СѓСЃРµ гэтыя РґРЅС– вольны СЃСЏСЂРѕРґ вольных? РҐС–Р±Р° РЅРµ РјРѕРі ён адказаць такой самай песняй РЅР° песню, СЏРєСѓСЋ спяваў нехта Сћ лугах, РЅР° беразе старыцы? РҐС–Р±Р° РЅРµ было С– Сћ С–Рј нечага ад гэтай ракі, ад палёту буслоў? Думка была такая нечаканая, С– ён - СЏРє вырас, нарадзіўшы СЏРµ. ...Чаўны плылі пад самым берагам. Рђ РЅР° беразе стаялі дзяўчаты. РќРµ, РЅРµ СћСЃРµ дзяўчаты: Сѓ адной РЅР° галаве паверх хусткі быў жаночы белы нагалоўнік, што ляжыць цюрбанам С– спускаецца РЅР° плечы С– шыю, пакідаючы вольным толькi аблічча. Алесь нечакана Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, такія СЏРЅС‹ СћСЃРµ былі гожыя С– чамусьці РЅРµ такія, СЏРє заўсёды. Сёння ён РЅРµ РјРѕРі Р±С‹ запхнуць камусьці Р· С–С… хрушча Р·Р° каўнер, каб паслухаць, СЏРє вішчыць. РЃРЅ бачыў С–С… нейкімі РЅРѕРІСЊРјС– вачыма. РЈСЃРµ Сћ стракатых андараках Р· хвандамі, Сѓ рознакаляровых кабатах, СЏРєС–СЏ так ёмка С– Р·СѓСЃС–Рј РїР°-новаму сцягвалі С–С…РЅС–СЏ... тулавы. Паўлюк, СЏРєС– веславаў Р· Алесем, сказаў ціха: - Азярышчанская толькі адна. Рђ то вітахмоўскія. Відаць, РЅР° фэст ідуць Сѓ Мілае. Рђ то Р· С–РјС– Уладзька, салдацкая ўдава. РџСЌСћРЅР°, РґР° парома РЅРµ хочуць ісці. Дзяўчаты сапраўды махалі рукамі. - Дзядзечкі, перавязіце! Кандрат, СЏРєС– веславаў першы, пачаў аграбацца, прапускаючы наперад Стафана. Р—СѓР±С‹ Сћ вясёлага блізнюка ззялі: прадчуваў жарты. - Нельга, дзеўкі, - сказаў Стафан. - Бачыце, душагубкi. Салдацкая удава хмыкнула: - Рђ можа, СЏ С– хацела Р± Р· табою душу загубіць, саколік? - Раней Р±С‹... - сказаў Стафан. - Цяпер... РїРѕР·РЅР°. - РќСѓ С– сокал ты. РџРѕР·РЅР° СЏРјСѓ, гаротнаму. - Рђ дзядзечкі, перавязіце. Ці Р¶ нам пад кручай начаваць? - Утопімся, дзеўкі, - разважліва сказаў Стафан. - РќРµ ўтопiцца, хто РІiсець маець, - сказала ўдава. Няспрытны РЅР° язык Стафан толькі галавою пакруціў. - Рђ то перавёз Р±С‹, - сказала Уладзька. - Пад дубам пасядзелі Р±... Жолуд адшукалі. - Што СЏ, СЃРІС–РЅРЅСЏ? - знайшоўся Стафан. - РЎРІС–РЅРЅСЏ РЅРµ СЃРІС–РЅРЅСЏ, Р° так, падсвінак, - сказала ўдава. - Насвінак, - СЃСѓРЅСѓСћ свае тры грошы Кандрат. - РўС‹ ўжо маўчы, - адказала Уладзька. - Варушыцца там Сѓ сваёй таптусе, СЏРє верабейка Сћ веніках. РќР° Кандрата пасыпаўся град нязлосных здзекаў. - Рђ СЏРєС–СЏ Р¶ СѓСЃРµ ўдалыя хлопцы... Бацькавічы... Асабліва гэты, Р· падковай РЅР° лобе... - Гэта, дзеўкі, каб ведалі, Р·Р° каго Сћ цемры Р±'ецеся, - скаліў Р·СѓР±С‹ Кандрат. - Дужа ты каму патрэбен, Копша3. - РђРґ Копшы яшчэ ніхто РЅРµ ўцёк, РЅС– каралева, РЅС– святая дзева. - РќРµ, дзеўкі, РІС‹ РЅР° СЏРіРѕ дарэмна, - сказала Уладзька. - Глядзіце, СЏРєС– гожанькі. Галоўка, СЏРє макаўка. Праўду кажуць, РЅР° РґСѓСЂРЅСЏ С– Р±РѕРі ласкавы... - Ласкавы Р±РѕРі, РґС‹ табе РЅРµ памог. РЎР° РјРЅРѕСЋ звёў. Добрая пара: ён РіРѕР», СЏРє Р±С–С‡, РґС‹ васцёр, СЏРє меч, Р° Сћ СЏРµ вочы РїР° яблыку, Р° галава Р· арэх. Дзяўчаты ўбачылі, што хлопцы зацяліся. - РљС–РЅСЊ ты, Уладзька, РЅСЏРјР° чаго таму Р±РѕРіСѓ кланяцца, СЏРєС– РЅР° нас РЅРµ глядзіць. Ды С– пайшлі РЅР° ўзгорак. Іхнія каляровыя цені гайдаліся Сћ вадзе ля самых чаўноў. - Дык РЅРµ перавязеце, мужыкі? - спытала Уладзька. - РќРµ. Сама бачыш, - сказаў ужо здалёк Стафан. Уладзька раззлавалася. - РС… РІС‹! Дык спаймаць вам таго СЏР·СЏ, што кудысь лазе. Ніхто нічога РЅРµ зразумеў, акрамя старэйшых. Затое Кандрат зарагатаў так, што адкінуўся СћР±РѕРє. I тут - душагубка вільнула С– cтала дагары РґРЅРѕРј, Р° Кандрат СЋРєРЅСѓСћ пад СЏРµ, проста галавою Сћ ваду. Хлопцы рагаталі цяпер СѓСЃРµ. Рагатаў С– Кандрат, вынырнуўшы. Рагаталі дзеўкі РЅР° адхоне... Мокрага Кандрата пасадзілі Р·РЅРѕСћ Сѓ доўбленку, паплылі далей. РђРЅРґСЂСЌР№ ехаў апошні С– заўважыў, што РЅРµ СћСЃРµ дзеўкі ўзняліся РЅР° адхон. РђРґРЅР° стаіць РЅР° тым самым месцы, велікавокая, сціплая, Кахнова Галіна. - Чаго Р¶ ты стаіш? - ласкава СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ РђРЅРґСЂСЌР№. - РќРµ хачу РЅР° паром. Там, РїСЌСћРЅР°, Лапатаў РЇРЅСѓРє. РЇРЅСѓРєР° Лапату РђРЅРґСЂСЌР№ РЅРµ любіў. Яршысты, злосны чалавек. - Што Р¶, так С– будзеш стаяць? - Можа, нехта паедзе, - уздыхнула СЏРЅР°. - Шкада, што Сћ вас душагубкі. РђРЅРґСЂСЌР№ СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. Гожая галава, апушчаная, СЏРє кветка "СЃРЅСѓ", трошкі СћР±РѕРє, прыўзнялася. - Рђ можа... паспрабуем? - Абернемся. - Пастараюся РЅРµ вывернуць. РЇРЅР° ступіла РєСЂРѕРє. Надта ўжо РЅРµ хацелася РЅР° паром. - Р”-РґРѕР±СЂР°, - уздыхнула СЏРЅР°. - Сядай, Галінка, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№, амаль паставіўшы човен РЅР° РїСЏСЃРѕРє. - Давай СЂСѓРєСѓ С– сядай СЃРїС–РЅРѕР№ РґР° РјСЏРЅРµ... Р’РѕСЃСЊ так. Адапхнуўся С– асцярожна, быццам РјС–СЃРєСѓ Р· вадой нёс, пагнаў душагубку РЅР° РґСЂСѓРіС– Р±РѕРє. Вада несла С–С… СЂРѕСћРЅР°-СЂРѕСћРЅР°, зялёная ля берагоў, Р±СЏР·РґРѕРЅРЅР°-блакітная РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ. Галінка сядзела нерухома, але РђРЅРґСЂСЌР№ бачыў: баялася. - РўС‹ толькі птрунькі РЅРµ спраўляй, Кахнова Галінка, - РјСЏРєРєР° сказаў ён. - РЇ... РЅРµ Р±СѓРґСѓ, - сказала СЏРЅР° ціха. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ i РґРѕР±СЂР°. РўС‹ лепей РЅР° свет глядзi. РЃРЅ памог ёй вылезці Р· чоўна. - Дзякуй, - сказала СЏРЅР°. - Нічога, - сказаў ён, С– таму што шкада было адпусціць СЏРµ, РЅРµ сказаўшы больш ніводнага слова, спытаў: - РЇРє Сѓ вас там гарох сёння? - Сёння Сћ нас гарох нічога, - сказала СЏРЅР°. - Падсох - аж звініць. - I Сћ нас сёння РЅiчога, - сказаў ён. - Укалотны. Памаўчалі. - Рђ песні Сћ вас там РЅР° выселках іграюць? - Іграюць. - РўСЂСЌР±Р° Р±СѓРґР·Рµ зайсці. - Зайдзіце, калі час Р±СѓРґР·Рµ... Гэта Р¶ РІС‹ дзядзькавыя браты нашага пана? - РРіРµ, РІРѕСЃСЊ С– ён там Сѓ чоўне ехаў. - РќРµ ведалі дзеўкі, - сказала СЏРЅР°. - Маўчаць трэба было. - Чаг-РіРѕ? РЃРЅ харошы хлопчына. Можа, С– разам калі зойдзем. РЃРЅ песні любіць. - РџСЂР° вас кажуць: РґРѕР±СЂР° спяваеце. - Гэ, лухта! РЃРЅ моўчкі сядзеў Сѓ чаўне, гледзячы РЅР° СЏРµ. - Дык, кажаце, РґРѕР±СЂС‹ гарох... Гэта РґРѕР±СЂР°... РќСѓ, бывайце ўжо. Добрага вам свята... Алесь здалёку глядзеў, СЏРє СЏРЅС‹ гаманілі С– СЏРє потым Андрэеў човен даганяў С–С… РїР° спакойнай вадзе. I СћСЃС‘ гэта было СЏРє працяг ягоных думак. РЃРЅ РЅРµ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ Р±, каб Р·Р° першым жа ўзгоркам адкрыўся вачам гарадок Р·Р° частаколам, Р·СѓСЃС–Рј СЏРє Сѓ адной дзедавай кніжцы. I каб было Сћ С–Рј свята, С– каб гарэлі дымныя вогнішчы, каб былі дзевы, падобныя РЅР° тую, С– вотракі, падобныя РЅР° РђРЅРґСЂСЌСЏ. Гэта Р¶ была тая самая рака, што С– Р·Р° тысячу РіРѕРґ РґР° С–С… дзён, тыя Р¶ берагі С– тыя Р¶ РґСѓР±С‹ РЅР° С–С…. РЃРЅ блытае сваіх продкаў, Р° СЏРіРѕ далёкія нашчадкі будуць блытаць СЏРіРѕ Р· Андрэем, Р° С–С… - Р· тымі, што жылі РЅР° гэтых берагах даўно-даўно. Таму што пройдуць такія вялікія тысячы РіРѕРґ, што СћСЃС–Рј Р±СѓРґР·Рµ СћСЃС‘ адно... I гэта неяк страшнавата наблізіла СЏРіРѕ, Алеся, РґР° СћСЃС–С… людзей, нават РґР° тых, чые курганы стаяць РІРѕСЃСЊ ужо колькі стагоддзяў РїР° берагах вялікай ракі. РЇРіРѕРЅС‹ курган зблытаюць Р· С–С…РЅС–РјС–. Пройдуць вялікія тысячы РіРѕРґ, С– людзям Р±СѓРґР·Рµ СћСЃС‘ адно. Таму, відаць, С– трэба трымацца Р·Р° тых, каму РЅРµ СћСЃС‘ адно, С– любіць С–С…. РЃРЅ думаў, што гэта - толькі працяг таго нязмернага шчасця, СЏРєРѕРµ жыццё любоўна дарыла СЏРјСѓ, РїРѕРІСЏР·С– СЏРіРѕ, шчаслівага, Р· СѓСЃС–Рј жывым. РЃРЅ СЏРє быццам адчуў СѓСЃСЋ недарэчнасць часу С– вызваліўся ад СЏРіРѕ ланцугоў. ...РЈ гэтым новым настроі ён быў СЏРє Р±С‹ ўсеабдымным. РЈ Вежы былі змены: дзед знайшоў настаўніка, сухарлявага С– надта разумнага маладога чалавека. Настаўнік пачаў выкладаць Алесю СЂРѕРґРЅСѓСЋ гісторыю, літаратуру С– грамадскае права. РЃРЅ рабіў гэта РґРѕР±СЂР°, але хлопчыка СЏРє быццам нічога РЅРµ абыходзіла. Настрой усеабдымнасці зрабіў тое, што Алесь цяпер вельмі часта лётаў Сѓ СЃРЅРµ, пад самай столлю, потым выплываў Р· акна С– плыў над зямлёй. Духі займала. Аднойчы ён спытаў аб гэтым Сѓ новага настаўніка С– атрымаў адказ: - Атавізм. - Рђ гэта РЅРµ ад вершаў? I прыкусіў язык. Няварта было камусьці гаварыць РїСЂР° тое, што жыло Сћ С–Рј. - Вершы - глупства, - сказаў настаўнік, папраўляючы РґРѕСћРіС–СЏ валасы. - Гэта РґРѕР±СЂР° для сытых, Р° вакол столькі бедных людзей. Ім трэба асвета. Настаўнікі. Медыкі. Бедных людзей было сапраўды шмат, С– вершы iРј былі непатрэбны. Але Р¶ ён пытаў РЅРµ аб тых вершах, СЏРєС–СЏ Сћ кнігах. РЃРЅ пытаў аб тых, СЏРєС–СЏ носяць чалавека над зямлёй С– дазваляюць адначасова быць Р· СѓСЃС–РјС–. Алесь замкнуўся, РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ пускаючы Сћ СЃРІРѕР№ свет. РЃРЅ слухаў спрэчкі новага настаўніка Р· Вежам С– адчуваў СЃСЏР±Рµ Сћ нечым вышэй Р·Р° С–С…. РЇРЅС‹ РЅРµ ведалі СЏРіРѕ таямніцы, якая давала Р·РјРѕРіСѓ СЏРјСѓ, Алесю, любіць СѓСЃС–С… людзей, СЏРє самога СЃСЏР±Рµ, Р±Рѕ СћСЃРµ былі адно, С– над гэтым адным РЅРµ было ўлады часу. Настаўнік С– дзед РЅРµ разумелі гэтага. РЇРЅС‹ спрачаліся. - Нашчадкі славянафілаў, - віраваў настаўнік. - Захад для С–С… распуста, злосць, крамола. "Рђ РІРѕСЃСЊ РјС‹ - непарушнае адзінства праваслаўнага блажэнненькага народа Р· праваслаўным белым царом. Носьбіты велічы! Трэці Рым! Сіла, якая ўратуе гнілы свет. Крыж РЅР° Сафіі, гасудар-бацюхна, славяне богабаязныя, душа СЃРјС–СЂСЌРЅРЅР° мудрая! Свет велічы С– праўды - РЅРµ тое, што бязбожныя заходнія аспіды..." Рђ Р·Р° С–С…РЅС–РјС– гэтымі С–РґСЌСЏРјС– - Р±СЂСѓРґ. РњС‹ - нашчадкі іншых людзей, РјС‹ нясём радзіме адмаўленне, свежы струмень вады Сћ СЏРµ дрыгву. Дзед велічна СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - РЇ паважаю вашы РґСѓРјРєС–, - сказаў ён. - Але РЅРµ РІС‹ дый РЅРµ вашы апосталы першыя сказалі РїСЂР° гэта. Яшчэ нейкі баярын бубнеў аб "багамерзскіх немцах Р· С–С…РЅСЏР№ геаметрыяй". Рђ РґСЂСѓРіС– рэзаў СЏРјСѓ бараду. Гэта было С– гэта Р±СѓРґР·Рµ праз дзесяць С– праз пяцьдзесят РіРѕРґ. Паўторыцца старая казка аб заходніках С– славянафілах. I толькі падставы будуць іншыя, Р° вонкавыя праявы падобныя С– страшэнна смешныя. - Што Р¶ РІС‹, адмаўляеце погляды рыцараў РґСѓС…Сѓ? - аж бляднеў настаўнік. - Тых, што Сћ Петрапаўлаўку ледзь РЅРµ трапілі? - РЇ таксама ледзь РЅРµ трапіў Сѓ Петрапаўлаўку, - казаў дзед. - Што Р¶ СЏ, РїР°-вашаму, чалавек поступу С– святла?.. РЇ РЅРµ бэшчу заходнікаў. РЇРЅС‹ былі патрэбны С– неабходны. Рђ нашчадкі, узяўшы ад С–С… СѓСЃС‘ горшае, ператварыліся Сћ карыкатуру РЅР° С–С…... Славянафілы Р¶, СЏРєС–СЏ былі, такія С– засталіся, толькі што РЅРµ выціраюць масляных СЂСѓРє аб валасы, расчасаныя страхой, С– РЅРµ смаркаюцца Сћ СЂСѓРєСѓ, хаця схільныя ўхваляць С– тое С– РґСЂСѓРіРѕРµ. - Рђ РІС‹ што Р¶? - РЇ лічу, што людзям патрэбна новая вопратка... Але сам неяк дахаджу Сћ старой. Калі, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ траплю Сћ вашу разню. - Хто каго Р±СѓРґР·Рµ рэзаць? - РђРґРЅС‹ адных. Вялікая вайна Р·Р° шкарлупіну выедзенага СЏР№РєР°. Княства, СЏРє цяпер мудрагелістыя гегелісты кажуць, "С–-РґСЌ-алё-гічных" лапцей супраць герцагства "тэ-Рѕ-СЂСЌ-тычных" манішак. Абсалют дурасці! Будзе рэзаць "тупаканечнікаў" - РЅРµ спадзявайцеся РЅР° РјСЏРЅРµ. ...Нават немагчымае належала Алесю. РЃРЅ быў гаспадаром часу, РІСЏРєРѕСћ, абшараў, Р±Рѕ СћСЃРµ людзі вялікай ракі С– СћСЃРµ Людзі, увесь Р РѕРґ гэта ён, Р° ён - СЏРЅС‹. ...Канчаткова ён зразумеў бязмернае С– бяздоннае шчасце, разлітае для СЏРіРѕ, Сѓ адзін Р· вечароў, калі забрыў Сѓ заглохлы куток саду, непадалёку ад урвішча кахання. Там расла маленькая яшчэ груша, Р° вакол было залаціста-асмужанае паветра канца жніўня. РЃРЅ сеў РЅР° камень, СѓР·РЅСЏСћ вочы С– застыў: груша цвіла вялізнымі залатымі кветкамі. Клубень "залатога шара" невядомым чынам трапіў пад грушу С–, дасягнуўшы дакуль РјРѕРі, выкінуў пышны букет жоўтых кветак, СЃСЏСЂРѕРґ СЏРєС–С… віселі сакавітыя румяныя плады. Здалёк здавалася, што гэта груша расквітнела казачнымі залатымі агнямі. I ён РЅРµ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, Р±Рѕ СћСЃС‘ было для СЏРіРѕ, С– гэта было толькі першьм здзяйсненнем немагчымага. Грушы цвілі для СЏРіРѕ залатымі агнямі. _______________ 1 РњРѕР№ сын, iСЃРЅСѓРµ толькi адна палiтыка: трымаць начны гаршчок перад чалавекам, СЏРєi знаходзiцца РїСЂС‹ ўладзе, i вылiць гэты гаршчок РЅР° СЏРіРѕРЅСѓСЋ галаву, калi ён пазбаўляецца гэтай улады (франц.). 2 Гарэлка, настоеная РЅР° дваццацi СЃСЏРјi карысных травах. 3 Магiльны РґСѓС… або далакон.
|
|
XVIII
Восень была гожая і памяркоўна туманная. Быццам пад цёплай шэрай коўдрай ляжала кожную раніцу стомленая, ласкавая зямля. І толькі гадзіны за дзве да поўдня першы прамень белага, няяркага сонца прабіваў покрыва і радасна падаў у пажоўклую траву. Тады паўсюль пачыналася панаванне вясёлак: мігцела павуцінне на траве, на платах, укрытых падвескамі кропель, на ваўчках у перакапаных гародах, на бліскучых баках гарбузоў у падстрэшках. Гэта былі маленькія вясёлкі. А вялікія ззялі вышэй: між хмызоў, між прыдарожных вербаў, між самых высокіх дрэў над ляснымі сцежкамі. І кожная красавалася, з трохі сумнай радасцю паказваючы, як яна падобна на маленькае сонечнае гало. А гаспадары "вясёлак" лавілі ў іх апошніх асенніх мушак - на радасць сабе - і залацістыя вузкія лісцікі вербаў - на радасць кожнаму, хто меў ахвоту спыніцца і паглядзець, на радасць усім добрым людзям. Пазней сонца разганяла туман, і свет тады ляжаў перад вачыма далёкі, пакорлівы, няяркі - таксама паказваючы, якая ў ім можа быць далячынь, які абшар. "Паглядзі, чалавек. Бачыш сухі палын на дальняй мяжы? Дык да яго роўна паўтары вярсты. А тое, шэранькае, бачыш? Ну, там, дзе яшчэ рыжыя коні на ржышчы? Такія рыжыя-рыжыя на жоўтым-жоўтым. Дык гэта Вітахмо. Ніколі ты яго не ўбачыш, акрамя гэтага дня, які я шчодра даў табе. Глядзі. Дыхай!" ...У адзін з такіх дзён Алесь прачнуўся, убачыў цёплы туман за акном, парадзелую лістоту італьянскай таполі і зразумеў, што сёння паляванне будзе абавязкова. Хто будзе сядзець у такі дзень дома? І праўда, не паспеў ён апрануцца, як бацька прайшоў калідорам да паляўнічага пакоя, грукнуў у Алесевы дзверы і пайшоў далей, спяваючы свежым пасля сну голасам: Та-та-ці, та-та-ці, Рог спявае на пуцi, Ра-ным ра-на Збор ля ракіты, Саквы зваляны, Карбачы падвіты, Падвi-ты, Падві-i-ты. Гэта было, сапраўды, так падобна на спеў рога, дураслівы спеў бадзёрага рога ў тумане, што Алесь засмяяўся. У кожнага паляўнічага былі такія прыпеўкі, пад спеў рога і на кожны выпадак паляўнічага шчасця. Хто век цэлы вершаў не бачыў, і той павінен быў прыдумваць такое для сябе, блага ці добра. А астатняе залежала ўжо ад здольнасці і страсці. У бацькі прыпеўкі былі добрыя. Трэба было яшчэ і сабе прыдумаць... Значыць, мяркуючы па песні, сёння за ўзятую стрэльбу будуць біць, а то яшчэ і зламаюць зброю, каб не ўчыняў ганьбы і не ламаў звычаю. Толькі псы і карбачы, падвітыя на канцы свінцом... Добра. Божа, які доўгі і шчаслівы чакае дзень! Яшчэ толькі пяць гадзін раніцы! ...Выехалі з двара "малым паляваннем": толькі бацька, Алесь, непарушны даўгазубы Крэбс, а са слуг - спакойны Логвін, змрачнаваты старэйшы даязджачы Карп, карычневы і абкураны, як пенкавая люлька, пяць псароў ды Халімон Кірдун. Алесь быў на Урзе, Крэбс - на Б'янцы (вы?ехаў выганяць яе), пан Юры на грудастым і лёгкім вогненным Дубе, псары - на розных конях. З сабою ўзялi двох хартоў, якiх моцна трымалi на шворцы, пакуль не выедуць на вялiкiя роўныя палi, - звер зацяты, можа i разбiцца; ды пяцёх ганчакоў: Знайду, Сцiная, Анчара, Стрэлку i Змейку. На трох астатнiх псароў былi тры сабакi - п'яўкi, калi, можа, выганяць з Банадыковых Крынiц адзiнца1. Кiрдуну не далi нiчога - абы толькi з каня не ўпаў. Ехалі ў ранішнім тумане, маўчалі. Не бразгала падагнаная збруя, толькі конь часам трапляў капытом у вымачыну, і тады аддавалася, адразу глохнучы ў тумане, гучнае чвяканне. Коннікі здаваліся ў тумане велізарнымі, кожны ледзь не з дрэва ростам. Алесь ехаў побач з Логвінам, амаль стрэмя ў стрэмя, бачыў спіну Карпа, абцягнутую зялёнай, бляклай ад імглы, венгеркай, бачыў рулю стрэльбы - зброю ўсё ж узялі, меліся заўтра, пасля начлегу ў нейкага суседа, паспрабаваць абкласці аленя, а падчас сённяшняга палявання пакінуць яе недзе пад стогам і пад доглядам Кірдуна. Бацька азiрнуўся - Алесь убачыў ягоныя вочы, вельмi сiнiя i прастадушна-хiтрыя. - Крэбс замест карбача лёсачку ўзяў, - шапнуў ён. - Толькi воўк на яго, а ён яго лёсачкай па зяпе - плясь-плясь. "О но, мiстэр воўк. Но-но! Англiчан нельга". - Но, - зусім нечакана сказаў Крэбс (а ехаў жа, здаецца, далёка). - Англічан можна. Нельга глюпых і злых жартаўнікоў, якія лічаць англічан дур-ны-мі. Ад іх у ваўка бр-рум у жываце. Бацька жартам уцягнуў галаву ў плечы. - Заспелі, брат, нас з табою ў гароху, - сказаў ён. Алесь засмяяўся. Зноў цішыня, глухія крокі ды зрэдку, бадзёрае ў свежым тумане, пырханне каня. ...Ехалі садам. Наплывалі нечакана і знікалі за спіной вільготныя яблыні. Алесь заўважыў у парадзелай бурай лістоце два забытыя яблыкі. Абарваў, разламаў, надзяліў Крэбса, бацьку. Заўважыў суровы позірк Карпа, працягнуў палавінку яму. - Не трэба, паніч, - сказаў Карп сваім звонкім і трошкі сіпаватым даязджачым голасам. - Ешце ўжо на здароўечка. Гэта - не бульба. Яблыка было сцюдзёнае, у халодных дажджавых кроплях, і ён адкусіў з хрумстам і праглынуў, як самое здароўе праглынуў. Вёска адкрылася за садам верхавінамі вочапаў, якія плавалі над туманам і часам знікалі ў ім, каб зноў вынырнуць, з глухім бразганнем нябачнага ў тумане вядра. - Панскае паляванне, - сказаў нечы нерэальны, бы праз дрымоту, голас. - Вала з'ядуць, а зайцам закусяць. Потым нешта насунулася з абодвух бакоў: па грыбным водары прэлай лiстоты можна было здагадацца - лес. Вiльготным здаровым холадам прабiрала да касцей. Над сцежкай віселі чырвоныя плахты рабін. Лес стаў радзець. Травы, галіны, свежыя распасцёртыя хмызы плакалі чыстай росіцай. І колеры ўсяго вакол - мухамораў, пунсовых клёнаў і барвяных маладых асін - былі няяркія ў тумане, але затое больш глыбокія, ад вільгаці. А калі яны пакінулі лес і ўз'ехалі на вяршыню грады - перад іхнімі вачыма, уся ў белым малочным сонцы, адкрылася зямля. Яна ляжала як сягнуць вокам, яшчэ няяркая, але пакрысе быццам набіралася ад сонца фарбаў, колераў, адценняў. Ружовай рабілася раса, вясёлкавым - верас. І ў небе, яшчэ бялёсым, як сабранае малако, усё яснеў празрысты блакітны колер. І тут нечакана заспяваў Карпаў рог: Сон-ца, сон-ца, Ўста-вай, ста-вай, З донца, з дон-ца, з дон-ца Тум-ман выл-лівай. Звяроў, Звя-роў давай, Ваў-коў, Дзі-коў Да-а-вай. Гэта быў сігнал пераставіць карабіны шворак "на рыўца", калі зграя вызваляецца адным рухам рукі. Звер мог ускінуцца ледзь не з-пад самых капытоў. Рушылі далей, па шорсткім іржышчы. А дзень усё блакітнеў, і сонца, ужо трошкі цёплае, пачало зіхацець на ствалах. І Алесю раптам стала так радасна, што ён няголасна, і таксама на матыў і голас рога, сам сабою праспяваў: Гуськом яны едуць у ранняй імгле, І сонца гуляе на кожным ствале. Бацька падазрона паглядзеў на яго. - Што гэта такое добрае? - спытаў ён. Алесь засаромеўся. - Ану, дай рог, - сказаў бацька. Прыклаў новы срэбны рог Алеся да вуснаў, апрабаваў, перабраўшы некалькі гукаў, і раптам, як падарыў халоднаму святлу празрыстую трэль: Та-дры-цці-тта! І, упэўнена цяпер, падарыў беламу сонцу ўсю срэбную мелодыю: Гусько-ом яны е-едуць у ра-анняй імгле, І со-онца гуля-ае на ко-ожным ствале, Та-ці-ці-та, та-та-ці-ці-та-а-а. - Хораша, - сказаў ён. - Словы ж не самае галоўнае. Галоўнае, каб клалася на рог і настрой... Гэта ты сам? - Сам, - прызнаўся Алесь. - Ну вось бачыш, нічога цяжкага. Вось і твая першая прыпеўка... Гэта калі радасна ехаць на паляванне. - На паляванне, па-мойму, заўсёды радасна ехаць. - Не кажы, браток, - сказаў бацька. - Часам так цяжка - месца сабе не знаходзіш. Шчасце тваё, што сёння едзем на драпежніка і першым у тваім сэрцы збудзіцца азарт, а не шкадаванне. Азарт гэты - душа палявання. Сапраўдны паляўнічы не прап'ецца, у карты не прагуляецца - яму гэта непатрэбна. Карцёжнікі гэтыя, вартыя жалю, не ведаюць, які ён, сапраўдны азарт... Дзень быў сапраўды цудоўны. Апошні туман знік з бясконцых іржышчаў і лугоў, і свет ляжаў цалкам блакітны і празрысты. Там-сям серабрылася ў паветры лятучае павуцінне. І далёка, далёка, далё-ока стаялі на мяккіх узгорках чырвоныя і залатыя дрэвы, на якіх можна было адрозніць кожную галіну. Паветра як быццам зусім не было, толькі нешта зажуранае і сіняе абвалакала ўсё, што ёсць на зямлі, і грудзі радасна адчувалі яго бадзёры і свежы халадок. Ехалі ржышчам да Чорнага Рова - глыбокага і доўгага, вярсты на тры, яра ў полі. Ён быў такі глыбокі, што хмызы і высакаватыя дрэўцы на яго дне не паказвалі наверх нават макавак. Там вадзіліся і туды ўвосень прыходзілі на днёўку ваўкі. Логвіна са зброяй і хартамі пакінулі пад стогам, агледзелі карбачы з уплеценым на канцах свінцом. Потым людзі з сабакамі накіраваліся да бліжэйшага спуску ў яр (там адна зграя павінна была рухацца дном, а другая - броўкай), а бацька, Карп, Алесь і Крэбс паехалі да суседняга адрожка, якім мог выскачыць звер. - Біць ведаеш як, - на хаду навучаў ён Алеся. - Адной рукой за луку, схіляешся і, калі нагоніш, удар, каб пацэліць па кончыку носа. Такі ўдар забівае адразу. Каня старайся весці лёгка, не сільнічаць, бо воўк, калі яго прыперці, можа кінуцца і выпусціць жывёле трыбух. А са слабымі павадамі яна ўратуецца сама. Коннікі спыніліся, каб не спалохаць звера, і сталі чакаць. Алесь напружана глядзеў на выхад з адрожка - круглы лаз у ажынніку і дубняку. Доўгі час нічога не было чуваць, але вось далёка цяўкнуў, быццам выпрабоўваючы голас, сабака. За ім гамнуў другі, ужо больш упэўнена. А яму тонка, нібы прабачэння прасіла, адказала Змейка. І вось ужо залілася, пераклікаючыся, уся зграя. - Узнялі, - сказаў бацька. - Дух пачулі, - змрочна сказаў Карп. Брэх, усё яшчэ няроўны, памацнеў. - Вось цяпер узнялі, - сказаў Карп. - Наперадзе Змейка, брэша з перасцярогаю... - А-я-яй! А-я-яй! А-я-яй! Зграя варыла варам. І ўсё гэта, у сінім паветры, у жоўтых хмызах, у срэбным павуцінні, злівалася ў дзікаватую, далёкую, непаўторную музыку. Воўк выскачыў нечакана, і не з лаза, а з высокай сухой травы сажнях у трох ад яго. Ніхто не чакаў яго адтуль, і таму ў першыя дзве-тры хвіліны не заўважылі. А ён ішоў машыстым трушком, так, што ўзлятала на ляжках злямцаваная поўсць. - ...пай! - першы крыкнуў Карп і прыпусціўся за ім. Бацька крутануў свайго Дуба і рынуўся з месца так шалёна, што ў бакі фырнуў верас, перабіты капытамі каня. Алесь спахапіўся позна, коннікі былі ўжо далёка. Урга слаўся над зямлёю. Вецер свістаў у вушах. - А-я-яй! А-я-яй! - звінелі за спіной сабакі. Першая зграя выгнала з яра другога ваўка, за ім пагнаўся Крэбс і два псяры. Але Карпу,бацьку і Алесю не было да гэтага аніякай справы. Нават калі б зараз выскачыла з ажынніку цэлая зграя ваўкоў, яны не звярнулі б на яе ўвагі. Яны гналіся толькі за тым, адным. - А-я-яй! А-я-яй! - аддаляючыся, звінела за спіной. - Гам-гам! Гам-гам! - з перападамі і таксама далёка гудзела, разлягалася на дне яра. А яны ляцелі шалёна, і белы конь усё даганяў і не мог дагнаць вогненнага і дэраша. Адлегласць паміж імі скарачалася, але Алесь з адчаем бачыў, што яны дагоняць ваўка раней, чым ён, Алесь, даскача да іх. Бацька скакаў лявей, Карп - правей. Яны няўхільна набліжаліся, і карбачы луналі ў іхніх узнятых руках цяжка і грозна. Кожны міжвольна перапусціў другога: пан Юры таму, што Карпу біць было няёмка з левай рукі, Карп таму, што ён быў слуга. Коні амаль сутыкнуліся, і ў гэты момант здарылася нечаканае: звер адсеў. Ён проста нечакана ўзрыў усімі чатырма лапамі зямлю і паваліўся на зад і трошкі на бок. Імгненне ён сядзеў так, адкінуўшы палена і натапырыўшы хіб, а потым - ад Алеся да яго было не больш трох сажняў - мільгануў у адрожак яра, маленькі, зусім непрыкметны, які Карп бачыў, але лічыў, што павінен не дапусціць туды ваўка бацька, бо ён скакаў з таго боку, а бацька лічыў, што не пусціць павінен даязджачы. Алесь траха не рваў на сабе валасы. А коннікі з ходу праляцелі над зверам, што адсеў, і іхнія цяжкія карбачы скрыжаваліся там, дзе павінен быў быць воўк. Скрыжаваліся, звіліся, таргануліся і пачалі раскручвацца. Нарэшце коннікі агледзеліся. Ваўка не было. На абліччах іхніх былі адчай і ярасць. Хто саступаў, хто не заступіў адрожка, хто затрымаў карбач? - А-ах, - прастагнаў бацька. І нечакана з усёй сілы аперазаў Карпа карбачом па спіне. ...А той, падумаўшы, б-бацьку! А той яг-го! Некалькі хвілін яны саплі і варочалі адзін перад адным вачыма. Першы апамятаўся бацька. - Добра, - сказаў ён і ніякавата агледзеўся. Ніхто не бачыў, акрамя сына, і пан раптам наліўся чырванню: - Да другога адрожка!.. Карп, ходу!.. Алесь, за мной!.. Не шкадуй галавы. Гэта ўжо было не да месца. Алесь пусціў ужо Ургу наўскач. Роўна, корпус да корпуса, глыталі абшар Дуб і Урга. Потым Алесь пачаў наддаваць, абганяючы бацьку... Праз вадамоіны, ямы, калоды... "Не, не тут... Не, не тут... Усё яшчэ наперадзе..." Над байракамі Алесь толькі прыўставаў яшчэ вышэй на страмёнах, быццам зусім адрываючыся, калі конь пралятаў над канавай. Дрэвы скончыліся. Зноў бясконцая броўка яра, зноў адрожкі і сівы малады палын між сухімі сцяблінамі старога. ...Воўк выскачыў з яра далёка наперадзе, той самы, сумнення быць не магло, і тым жа трушком, здавалася б, няспешным, пачаў жэрці адлегласць да вялікага вострава хмызоў. Гэта быў мудры стары ваўчына. Ён нават адзін раз, на няўлоўнае імгненне, стаў і павярнуўся ўсім тулавам да коннікаў, каб паглядзець, ці варта бегчы. Бегчы было варта: яны набліжаліся, асабліва той, на белым. І звер зноў рынуў у свой адвечны ганарлівы бег, са звярыным імпэтам ратуючы гэты сіні дзень, павуцінкі, якія ён ірваў грудзьмі, і апошнія лямцы, якія ён сёння меўся аддзерці ў ціхім гушчары, на лежцы. Урга ляцеў так, што ветрам забівала рот. І звер набліжаўся - Алесь адчуў гэта з шалёнай радасцю. Бліжэй, бліжэй, вось, вось амаль ля самых капытоў. І ён адкінуў сваё палягчэлае цела і са свістам апусціў карбач. Удар прыйшоўся не па скураной цюпцы, а па галаве. Звер капануў рэпу, але, ускінуўшыся, скокнуў убок. І тут паўз Алеся на апошніх Дубавых жылах вырваўся бацька. Ён мільгануў напярэймы маруднаму цяпер ваўку. Два целы, вялікае шэрае і доўгае вогненнае, наўкасы набліжаліся. Зліліся. Чалавечая постаць схілілася. Воўк упаў. Ён ляжаў у нейкіх двух сажнях ад хмызоў, і вочы ягоныя цьмяна адбівалі неба, іржышчы і срэбнае павуцінне, што там-сям трапятала на іх. І пан Юры ўзняў рог і прыклаў яго да вуснаў, прыкрыўшы павекамі вочы. Рог заспяваў так нечакана, так лікуюча-сумна, што нават чырвоныя і жоўтыя хмызы сіняй зямлі пакінулі шоргаць лістотай. І гэта было бы ў песні аб Ваўкалаку, які забіў белага ваўка верасовых пустак. Я не бярог сваёй галавы, Я не заспеў цябе ў лежным сне. Досыць неба і досыць травы. Сёння - цябе, Заўтра - мяне. А воўк таксама ляжаў спакойна і нібы слухаў, доўгі, ненатуральна выцягнуты, з сівізной, што пракінулася ў шчэці карка, з рассечанымі ў баях маладосці вушамі і ганарліва сашчэпленай зяпай. Пан Юры ўзняў звера і з напругаю перакінуў яго праз высокую луку Алесевага сядла. Ільсняная скура Ургі задрыжала. Пан пагладзіў каня. - Твой, - сказаў ён. - Без твайго ўдару я б не паспеў. Ён бы спакойна пайшоў у хмызы. - Я ж не пацэліў. - Нічога. Наступны раз не будзеш гарачыцца. Усё адно без твайго ўдару ён бы пайшоў у хмызы. І ўскінуўся ў сядло. - Паехалі. На хаду сказаў: - А ездзіш добра. Лепей, чым я ў твае гады. Стаіш у сядле як уліты, не тое што нейкі прыхадзень лёзны, што трухаецца седзячы, ды яшчэ і падскоквае, лапы звесіўшы, не раўнуючы, як ваяводская карова на заплоце. Алесь пачырванеў, гэта была пахвала за тое, за што хацелася, каб хвалілі. Бацька зноў прыклаў рог да вуснаў, і гукі, срэбныя і тонкія, паліліся ў халодным паветры. Хлопчыкава рука, уся пагрузіўшыся ў шэрую, яшчэ цёплую футру, прытрымлівала на луцэ цяжкае цела. Урга ляцеў проста ў сіні дзень. А вочы ваўка цьмяна і мудра адбівалі ржышчы, неба і срэбную пражу маці божай - усё тое, што ён сёння не збярог. ...Закусвалі пад стогам. Два ваўкі ляжалі на зжаўцелай траве, і сабакі сядзелі вакол нерухома, як статуі, і пільна глядзелі на іх. Даставалі з сакваў і елі барвяную ад салетры хатнюю вяндліну, шэры наздраваты хлеб і вэнджаныя каўбаскі. Статут палявання патрабаваў, каб людзі былі сытыя, а сабакі галодныя, аж да самага позняга вечара, калі раскінуць ім палатняныя кармушкі. Пан узяў вялізную, на цэлую кварту, пляшку, наліў з яе ў срэбную дарожную шкляначку, на донца, і падаў сыну. - З полем, сынок, з першым тваім ваўком. Алесь глынуў і так асеў з адкрытым ротам. Усе зарагаталі. - Почырк, брат, у цябе харошы, - сказаў бацька, перакульваючы пустую шкляначку. - Ну вось, цяпер да семнаццацi год - анi. І, удаючы старога Данілу Кагута, - проста не адрозніш! - разважліва замармытаў: - Гэна ж мы, ці ведаеце вы, з дзядзькаваным пляменнічкам юшку варылі, ці ведаеце вы ўжо. Плямкнуў ротам і па-старэчаму пахітаў галавой. - Юшка ружовая, добрая. Кабялю на хвост плюхні - неадменна ён ашалее. А перцу сослепу столькі насыпаў, што пляменнічак глынуў, і - да трох злічыць не паспелі - а ён ад Турэйкі ўжо ў Радзькаве быў. І там ужо... выў. Усе смяяліся. ...Бацька выпіў чарку і падаў пляшку даязджачаму. Сказаў з гонарам, праз які праглядалася вінаватасць і сорам перад сынам за тое, што адбылося: - Пі. - Дзякуем, - сказаў Карп і крактануў, таксама даволі вінавата. Урэшце першым кінуў слова пан Юры: - Ты, брат, таго... не вельмі. - Дый я, пане... не таго, - апусціў галаву Карп. - Не гэтага, значыць. Ніхто нічога так і не зразумеў. Зразумелі толькі, што Карп нечым правініўся. ...І зноў мякка ступалі па ржышчы коні. А вакол ляжала блякла-жоўтая зямля. Гадзіны ў чатыры папаўдні заўважылі на ўзгорку двух коннікаў, якія павольна ехалі насустрач. - Хто такія? - спытаў Крэбс. - Раўбіч, - адказаў Карп. - Раўбіч і яшчэ нехта... Глядзіце вы, чаго гэта той, другі, марудзіць. Во, назад скача. Другі коннік на вараным кані сапраўды знік. А Раўбіч павольна ехаў да іх. - Яго мне і трэба, - сказаў бацька. Коннік наблізіўся. І Алесь зноў з цікаўнасцю ўбачыў чорныя як смоль валасы, пагардлівы рот і цёмныя, як правалы, вочы пад густымі вейкамі. Раўбіч узняў руку з жалезным бранзалетам. Плашч расхінуўся, і ўсе ўбачылі за поясам пана два вялікія пісталеты, аздобленыя цьмяным срэбрам. - Няўдалага вам палявання, - сказаў Раўбіч. - Ваўкі - у ляскі. - Дзякуй, - адказаў пан Юры. І зноў Алесь сустрэў позірк пана. Вочы без райка глядзелі ў вочы хлопцу, быццам выпрабоўваючы. І зноў Алесь не апусціў вачэй, хаця яму было амаль фізічна цяжка. - Не сапсуўся твой сынок, - сказаў Раўбіч. - Што ж, дзеля добрага, дзеля вольнага жыцця жыве... Дзякуй табе, малады князь, за Міхаліну. Толькі пра цябе і размова, як ты ўсё добра зрабіў для гасцей. А чаму не прыязджаеш? Алесь адчуў, што жалезны медальён на ягоных грудзях стаў гарачы. - Яраш, - сказаў бацька, - ану ад'едзем на хвілінку. - Давай, - сказаў Раўбіч. Яны ад'ехалі сажняў на пяцьдзесят, да падножжа высокага кургана. - Ну? - сказаў Раўбіч. Бацька марудзіў. - Ты прабач, не мая гэта справа, - сказаў ён нарэшце. - Але наваколле распусціла языкі, што цыганскія пугі... Усё пра... Раўбічава чарадзейства. - Ты ж ведаеш, я выпісаў аж са сталіцы чалавека, каб аднавіць мазаікі ў маёй царкве, - у вачах Раўбіча нічога нельга было пазнаць. - Ён варыць смальту, выпрабоўвае саставы, падганяе іх па колеры пад тыя кавалкі, што не асыпаліся яшчэ... Вось і ўсё. Бацька разглядаў плецены карбач. - Вядома, я ж кажу, што табе няма чаго палохацца... Але зацікавіліся блакітныя... Паручнік... прабач, які там вышэйшы чын, не памятаю... Мусатаў прасіў дваранскага маршалка Загорскага, каб той не падымаў залішняга шуму, калі сутарэннямі пана Раўбіча зацікавіцца жандармерыя. - І што зрабіў маршалак Загорскі? - з усмешкай спытаў Раўбіч. - Маршалак Загорскі не абяцаў яму задаволіць просьбу, бо гэта абразіць пачуцці дваран. - Хіба пачуцці нашых дваран яшчэ можа нешта абразіць? - Так... Псам няма чаго рабіць у нашых дамах. Іхняе месца на псярні, ля начовак з аўсянкай. Але ты сцеражыся, бо на маршалка таксама могуць не звярнуць увагі і абысціся без яго. - Хай абыходзяцца, - больш цёпла сказаў Раўбіч. - Мне няма чаго баяцца... Але за высакароднасць, ва ўсякім разе, дзякуй маршалку Загорскаму... Двараніну Загорскаму. - Няма за што, - адказаў Загорскі. - Бо сказаў табе аб гэтым не маршалак, а грамадзянін. Абодва маўчалі. Курган над іхнімі галовамі залаціўся ад нізкага сонца. - І той жа грамадзянін Загорскі просіць цябе, грамадзянін Раўбіч, каб ты быў асцярожны, каб ты яшчэ раз падумаў. - Не разумею, пра што ты гэта? - Дваранскі закалат - страшная штука, - проста ў чорныя зрэнкі Раўбіча зірнулі сінія вочы пана Юрыя. - Трэба быць высакародным і памятаць, што імя нашаму вылюдку - Мікалай, што адна гверылья скончылася гулам гармат, што франдзёрства і распушчаны язык скончацца толькі драганадамі шалёных псоў і горам для няшчаснага краю. Твар Раўбіча задрыжаў усімі мускуламі. - Няшчаснага краю... Я не разумею, аб чым ты гаворыш... Але дыхаць, дыхаць цяжка ад ганьбы і сораму за людзей. - Менавіта сораму, - сказаў пан Юры. - Спадзявацца на людзей, за якіх сорамна, якіх ненавідзяць за лупцоўку і рабунак уласныя мужыкі, "гаротны народ"... - Будзь на губернскім з'ездзе дваранства, - нечакана сказаў Раўбіч. - Абавязкова будзь. Пан Юры зацікаўлена глянуў на яго. - Што-небудзь будзе? - Будзе, - сказаў Раўбіч. - Вы? - Не, не мы, але нам на руку. - Буду, - сказаў пан Юры. - І толькі яшчэ раз прашу: не займайся сваім... чарадзействам, не крычы. Не насі сэрца на далоні - ведай сабе цану. Нядаўна з Пецярбурга выслалі чалавека толькі за фразу, кінутую ў тэатры. - Якую? - Было "Жыццё за цара". Хор спяваў: "После битвы молодецкой получили мы царя". І малады чалавек кінуў уголас: "Говорил же я вам, что драка до добра не доводит". - Малайчына, - сказаў Раўбіч. Вялікасны маўклівы курган узвышаўся над імі, шызы ад палыну, ліловы ад верасу, сівы ад павуціння, спакойна-ганарлівы і высокі ў ззянні вольнага сіняга дня. Вольны капец над вольнай смерцю. І мускулістая безвалосая рука Раўбіча, упрыгожаная жалезным бранзалетам, павольна паказала на яго. - Гэтаму лягчэй, - сказаў Раўбіч. - Шчаслівец! _______________ 1 Сякач, які трымаецца наўздалёк ад дзікіх свіней, адбіваючы і зводзячы ў лес хатніх. Восенню звычайна прыводзіць іх да весніц, быццам разумеючы, што без шчэці ім лясной зімы не вытрымаць. Парсюкі ад адзінцоў вельмі жывучыя і ніколі не хварэюць, але дрэнна нагульныя. Прыдняпроўскія сяляне адзінцоў не любілі, бо свіння за лета, ходзячы паўсюль, не нагульвае вялікага тлушчу - нявыгадна.
|
|
XIX
Зала губернскіх дваранскіх збораў нагадвала мора ў непагоду. Уся гэтая паўкруглая зала, усе месцы за калонамі, подыюм і амфітэатр хораў - усё гэта было напхана людзьмі. Старшыня Басак-Яроцкі, у сваім каўказскім афіцэрскім мундзіры і пры ўсіх рэгаліях, стаміўся біць малаточкам у гонг і толькі з дакорам пагойдваў галавою: - Чорт ведае што. Дваране яшчэ называюцца. Горш за малых дзяцей. - Дай ім выкрычацца, Пятро, - спакойна сказаў Юры Загорскі. Ён высіўся ў першым радзе ганаровых крэслаў на подыюме. Побач з ім прыстроіўся стары граф Хаданскі. На сінім ад брытвы абліччы, як заўсёды, гуляла паблажлівая ўсмешачка. Трохi далей, адсунуўшыся ад Таркайлы, сядзеў Iсленьеў. Румяны, як яблыка, старэчы твар яго быў нездаволены, трошкi нават грэблiвы: размовы, размовы, размовы - абрыдла. У канцы стала, ля урны, наводдаль ад усіх, распанела, з мяккай старэчай грацыяй разваліўся ў крэсле стары Вежа. Рукою прыкрыў рот. Людзям у зале відаць было паўзверх рукі хітрае, з іскрай, вока. Пан Юры, маршалак Юры - бо тут ён быў зусім іншы, невядома адкуль і веліч узялася - абводзіў вачыма залу. ...Усе знаёмыя, кожны твар, кожная постаць. Вунь сядзіць адзіная сярод усіх жанчына, Надзея Клейна (у яе ў доме няма дарослых мужчын, і ездзіць яна ў зборню прынцыпова). А вось там хвалюецца пан Мнішак з яго замучаным тварам і стрыманым гонарам у вачах. Ля яго Раткевіч Юллян, галава малодшага роду Загорскіх, чалавек з нервовым жаўтаватым абліччам. Ён гаворыць аб нечым з Мнішкам. Часам да іх схіляецца з задняга рада галава Міколы Браніборскага, таксама сваяка з малодшага роду. Непрыемная галава, сквапная, з хваткім, як у галаўня, ротам. Гэты, відавочна, запраўляе справамі ў сваім кутку і зараз нешта рыхтуе. У першым радзе жоўчнае, знясiленае нейкай неадчэпнай думай аблiчча Яраша Раўбiча. На падлакотнiку крэсла цяжка ляжыць безвалосая рука з жалезным бранзалетам. Вочы-правалы часам сустракаюцца з вачыма пана Юрыя i змяжаюцца, як у стомленай птушкi. ...Пан Іван Таркайла з братам. Гэтыя, відаць, нешта прачулі, бо сядзяць насцярожана. Абодва пышнавусыя, абодва ў дыхтоўных, на сто год, сурдутах. "Ох, нешта будзе. Дальбог, будзе", - думае пан Юры. Тым больш што ў заднім радзе сядзіць далёкі брацік жонкі, любенькі пан Кастусь Кроер, распатланы, як заўжды на падпітку, з ашалелымі шэрымі вачыма, такімі вар'яцкімі, што хоць ты перахрысціся, зазірнуўшы ў іх выпадкам. Кажуць, пасля бунту ў Півошчах брацік зусім расперазаўся: п'е як апантаны, распуснічае, марнатравіць набытак. Па вёсках стаіць лаянка, плач, мардабой. Пасябраваў, сволач, з Мусатавым, даў яму, кажуць, куку ў руку, толькі каб той памог яму спаймаць таго збеглага мужыка, што кінуў вілы... Як бо яго? Кошык?.. Корчык?.. І вось загонавыя, разам з блакітнымі, гойсаюць па лясах, ловяць. Ды толькі трасцу вы яго без здрады зловіце... Колькі год гуляюць славутыя бандыты? А колькі пашанцуе. Прайдзісвет гуляў некалькі год. Чортаў Бацька - шаснаццаць і яшчэ адно лета, пакуль сабутэльнікі па п'янцы не далі доўбняй, ды трапілі, відаць, па голым месцы. А Чорны Война гуляе ўжо дваццаць год. Лясы нямераныя, сцежкі знаёмыя. Пан Юры амаль жадаў, каб у адной з вёсак Кроера адбылося нешта дзікае. Тады дваранская грамада, пад яго, пана Юрыя, кіраўніцтвам, мела б права і магчымасць патрабаваць апекавання над гэтым раз'юшаным сабакам. Адабраць, за няздатнасць і п'яную прыдуркаватасць, права кіраваць жывымі людзьмі, маёнткі ў апеку, а пана Канстанціна пад хатняе зняволенне, гуляць з нянькай у дурня ды чытаць чэцці-мінеі. Хай адзін знявечаны. Затое астатняя тысяча душ уздыхнула б з палёгкаю. I нiчога, нiчога ж з iм нельга зрабiць, пакуль ён бандыцкiм баронам сядзiць у сваiх вёсках. "Мой дом..." I iдзiце вы, маўляў, да д'ябла з вашымi ра?джаннямi, пан маршалак i пан губернатар. Стары Вежа глядзеў на сына і ўсміхаўся. Усё ж чагосьці варты. Нават усе гэтыя soi-disant gros bonnets1 глядзяць на яго не без павагі. Урэшце, павагу ў іх прыдбаць лёгка. Вежа нахіліўся да Ісленьева, шапнуў яму: - Глядзі, як мой будзе ўтаймоўваць "совет нечестивых". - Вы буркатун, князь, - сказаў Ісленьеў. - Вы зноў лаеце гэтых людзей, і ўрад, і веру. Проста дзіву даешся. Яны ўсміхнуліся. З усяго гэтага хаўрусу Вежа паважаў толькі аднаго Ісленьева. Паважаў за чысціню, хаця і ставіўся да яго з нейкай дзіўнай паблажлівасцю, бо Ісленьеў мяккацела служыў. ...Загорскаму ўдалося навесці цішыню. Ён зрабіў Басаку-Яроцкаму знак казаць далей. Старшыня для парадку яшчэ раз ударыў у маленькі гонг. Бронзавы гук неяк жаласна праляцеў вялізнай пацішэлай залай, прагучаў пад скляпеннямі і змоўк. - Ціха, панове дваране, - сказаў Яроцкі. - Мы назнарок пакінулі час на тое, каб абмеркаваць запіску, пададзеную дваранскаму губернскаму з'езду і падпісаную васьмю дваранамі... Браніборскім, Вітахмовічам, Вірскім, Панафідзіным, Яноўскім... Раткевічам... - Сем пар чыстых, - сказаў Кроер, і ўсе паглядзелі на яго. - Ямантам... - Сем пар нячыстых, - сказаў Кроер, але ўжо цішэй. - І Мнішкам... Пры гэтым пан Мнішак паставіў подпіс толькі ўчора... А пан Раткевіч, хаця ідэя запіскі была ягонай, зняў свой подпіс, не згаджаючыся з дапаўненнямі, унесенымі Браніборскім, і згадзіўся зноў паставіць толькі сёння, патрабуючы, аднак, магчымасці выказаць асобную думку. - ...у палонцы, - сказаў Кроер. - Пане Браніборскі, - сказаў Яроцкі, - ідзіце сюды, чытайце. Браніборскі ўзняўся, чаканячы крок, пайшоў на подыюм. Чырвоная саф'янавая папка з залатымі снурамі заціснута пад пахай, галава ўскінута. ...Дастаўшы з папкі лісты блакітнай паперы, Браніборскі пачаў чытаць, трымаючы ларнет куды вышэй ліста. Усе слухалі. Гэта былі звычайныя звесткі аб бядотным становішчы губерні, аб градзе, аб нечуванай хваробе бульбы, калі клубні амаль нельга адрозніць ад гразі, аб плацяжах па закладах, аб недаборах... Усе ведалі гэта, але звесткі, сабраныя ў купу, гучалі цяпер значна больш важка і нават застрашліва. Становішча было сапраўды пагрозлівае. Скончыўшы з уступнай часткай, Браніборскі абвёў усіх позіркам, змоўк на хвіліну - у зале не было чуваць людзей - і ўзвысіў голас: - "Для отвращения гибельных последствий несостоятельности владельцев, происходивших от постигших губернию в минувших годах неурожаев, прибегнуть к чрезвычайным средствам, а именно..." Зала маўчала. - "А именно: изъявить готовность отказаться от крепостного права над людьми и при представлении высшему правительству о нуждах дворянства просить о дозволении составить комитет для начертания на вышеизложенном основании будущих прав и обязанностей как владельцев, так и крестьян"2. Маўчанне было свiнцовае, i ў гэтым маўчаннi прагучаў голас: - Рацыя! І ў адказ яму паляцела з розных канцоў: - Правільна! - Досыць ужо! - І яны галадуюць, і мы! Раптам узвіўся над сваім крэслам пан Кроер. - Не! Яго вар'яцкія шэрыя вочы, пашыраныя, ашклянелыя, абводзілі людзей. - Не і яшчэ раз не! Хто прыдумаў? Галадранцы прыдумалі! У якіх сваіх душ няма. Зайздрасць іх бярэ! Мнішкі прыдумалі, Вірскія! Людзі з двума дваровымі. Жабракі! - Я не жабрак i не галадранец, - сказаў даўжэзны, як калядная свяча, Юллян Раткевiч: жаўтаватае аблiчча яго было нервова-злоснае. - Я не галадранец. А мая асобная думка - вось яна. Бранiборскi прапануе адступiць ад мясцовага прынцыпу: "Сяляне не нашы, а зямля наша" i ад прынцыпу цэнтральных губерняў: "Сяляне нашы, а зямля - iхняя" ў iмя прынцыпу: "Мужыкi не належаць нам - зямля не належыць iм". Гэта, я лiчу, несумленна, гэта пазбаўляе мужыкоў набытку, робiць iх жабракамi. А мне, дый усiм тут, непатрэбны работнiкi-жабракi, памагатыя-жабракi. Я шкадую, што пусцiў Бранiборскага i дазволiў яму дапаўняць маю запiску. Шкадую, што цяпер застаўся ў меншасцi з панам Мнiшкам. Я лiчу правiльным прынцып: "Яны - не нашы, а зямля - напалову". А то атрымалася, што я пачаў гэтую справу, бо мне асабiста прыгон нявыгадны. А гэта не так. Усё. - Ты пачаў гэтую справу, бо ты якабінец, - Кроер крычаў з круглымі ад гневу вачыма, - бо ад цябе смярдзіць французяцінай. Глядзіце, дваране! Гэта пачатак вашага канца! Шум выбухнуў вакол яго. Сабутэльнікі цягнулі пана на месца. Раткевіч ірваўся да Кроера. - Мужыцкія дабрадзеі! - крычаў Кроер. - Якабінцы! Княствамі ім валодаць абрыдла! Яны ў басякі захацелі, у рымары! ...Ісленьеў схіліўся да Вежы і ціха спытаў у яго: - Ну? Чакалі вы гэтага? - Даўно чакаў, - Вежа глядзеў на віраванне натоўпу. - Ды толькі трошкі не так чакаў. - Чым вы гэта ўсё тлумачыце? - Подласцю, - спакойна сказаў Вежа. - Чаму-у? - Дурань Кроер не мае рацыі, - сказаў Вежа. - Яны не ў якабінцы захацелі і не ў рымары. Такіх сярод іх - Мнішак ды Раткевіч. Гэта - святыя ёлупы. Як быццам нехта ім дазволіць быць святымі ў гэтым прытоне. А астатнія? Чуеце, як на Кроера крычаць? Хіба толькі тыя, што падпісалі? Не, большасць. Большасць супраць прыгону. І яны не ў рымары захацелі, а ў багатыя людзі. І вось таму я не за тое, каб адмянілі прыгон у іхніх маёнтках. - Н-не разумею вас, - сказаў Ісленьеў. - Адкараскацца, адкруціцца захацелі ад сваіх мужыкоў, - сказаў Вежа. - У голад кінуць... Мне, граф, вядома, не хочацца, дзеля ўнука, каб прыгон адмянілі... Але каб вырашылі сумленна адмяніць - я першы аформіў бы. Грэшная, злая справа. Састарэлая. Непатрэбная. Вусны ягоныя былі горкія. - Як бабу... цалавалі, дык завушніцы абяцалі, а як баба раджаць, дык яны ўцякаць... Было: яны нашы, таму што зямля наша. А тут выходзіць, усё наша: і грошы за заклад, і зямля, - толькі яны не нашы. Нашто яны нам з голым пузам? Хай у старцы ідуць. Хай самі за сябе плацяць нядоімкі, якія дагэтуль за іх плацілі мы. А нядоімак у гэтых вось гаспадароў набралася ледзь не ад часоў цара Гароха... Людзі галодныя - дзе ім плаціць? Урад ішоў на некаторую адтэрміноўку, каб апошняй шкуры з мужыка не злупіць. А вы спытайцеся ў гаспадароў - ці забылі яны хаця адзін год мужыка пастрыгчы? Вось... Вось яно і ёсць. - Што б вы прапанавалі? - Пачуеце, - сказаў Вежа. - Яны ў мяне павінны спытаць. І я адкажу. Галас усё нарастаў. - Вырадкі! - крычаў Кроер. - Сацыялісты! - Кроер, я абарву вам вушы, - сказаў Раткевіч. - Я мяркую, вы яшчэ не заклалі ў карчме вашай шпагі? Кроер зароў. І тут перад ім раптоўна стала Надзея Клейна. - Ну, - сказала яна. - Ну! Што ты збіраешся рабіць, аспід, дай я гляну. - Жанчына, адыдзі! І тут Клейна спрытна, як кошка, схапіла яго пухлай ручкай за вуха. - Не торгайся, бацюхна... Я табе цяпер не жанчына. Я на зборні. Такая, як усе. Сядзь, бацюхна. Сядзь ціхутка. І слухай, што разумныя людзі гавораць. Зала рагатала. І рогат зрабіў тое, чаго не зрабілі б аголеныя шпагі. Кроер сеў. І адразу ўдарыў у гонг Басак-Яроцкі. - Я полагаю, лучше всего решить этот вопрос, ввиду расходившихся страстей и резкого размежевания собравшихся, путем баллотировки. Но раньше, думается мне, надо опросить нескольких, известных своим состоянием, возрастом или умом, дворян. - Але, - загулі галасы. - Тады я пачынаю, - сказаў Яроцкі. - Пан граф Хаданскі. Хаданскі ўстаў. Паблажлівая завучаная ўсмешачка нерухома ляжала на яго вуснах. - Не разумею прычыны спрэчкі, - сказаў ён па-французску. - Сярод Янак пакуль што не заўважана ні Лавуазье, ні Мармантэляў. Пан Раткевіч, вядома, выступае за народ, а не за сваю кішэню. Ён сам казаў, што ён робіць гэта не праз выгаду. - Дурань, - ціха сказаў Вежа. - Заўсёды думаў, што Хаданскі дурань. І злосны. Чалавека хоча зганьбіць. - Дык вось, - казаў далей Хаданскі, - я заступіўся б за пана Раткевіча, але нашто мне заступацца за мужыка, які не адчувае аніякай патрэбы ў змене свайго становішча? Ён яшчэ не дарос да волі. Яму яшчэ трыста год будзе патрэбен сатрап з бузуном. Калі пакінем яго мы, культурныя, ён знойдзе на сябе іншага жорава. Горшага. - Ён схіліў галаву. - Я заклікаю ўсіх дваран, якія хочуць араць зямлю, хочуць, каб у крэслах гэтай зборні сядзелі Зохары і Яўхімы, а на месцы маршалка - крывавы кат... я заклікаю ўсіх гэтых дваран класці белы шар за мужыцкую волю. І сеў. Частка залы ўхвальна зашумела. - Ясна, - сказаў Яроцкі. - Пані Клейна. - Не ведаю, бацюхна, - сказала старая. - Па-старому мне зручней. Але як падумаю, што на зборах замест буяна Кроера будзе сядзець мой дзед Зохар, як тое зараз паабяцаў Хаданскі, дык мне аж адразу весялей робіцца. Махнула рукой: - Белы шар. Усе маўчалі. Потым Яроцкі ўздыхнуў: - Пане Раўбіч. Раўбіч глядзеў на Загорскага. І Загорскі, асцерагаючы яго, адмоўна паківаў галавою. - Я адкажу балаціроўкай, - глуха сказаў Раўбіч. Загорскі кіўнуў. - Ваша справа, - сказаў Яроцкі. - Пане маршалак. - Волю, - сказаў пан Юры. - Я з Раткевічам. - Пане Ваневіч. - Волю. - І, нарэшце, самы ўплывовы з дваран губерні - князь Загорскі-Вежа. Загорскi ўстаў. - Волю, - сказаў ён. - Волю ў тых маёнтках, на якіх няма нядоімак і дзе заплочаны працэнты па закладных. Словы ўпалі ў насцярожаную цішыню залы, як карцеч. Тыя, у якіх трапіла, зашумелі. Прыблізна трэцяя частка залы, у тым баку, дзе сядзеў Браніборскі. - Чаму вы крычыцё, панове? - звузіўшы вочы, спытаў Вежа. - Хіба я сказаў нешта нечаканае, нешта такое, аб чым вы не думалі? - Лухта! - крыкнуў Іван Таркайла. - Я даю мужыкам пазыкі, я адказваю за нядоімкі, за неплацеж падаткаў, што ляжаць на мужыках. Яны не вартыя таго самі, вось што. - Сядзьце, хрысціянін Таркайла, - грэбліва сказаў Вежа. - Што б вы прапанавалі? - вонкава спакойна спытаў Браніборскі. - Прадайце прадметы раскошы, - сказаў Вежа. - Заплаціце закладныя. Заплаціце нядоімкі: разам нажывалі іх, разам і адказвайце. А там, чыстыя, будзеце думаць. Суровыя бровы старога разышліся: - Згаленне? Магчыма. Але ж вы жылі з іхняй працы на вашай зямлі. Дык вось, калі вы ўсе будзеце чыстыя - вызваліце іх. Аддайце ім палову зямлі, і, вольныя, яны пойдуць і на вашу зямлю таксама. За грошы. І гэтая палова вашай зямлі дасць вам утрая больш, чым цяпер уся. Было ціха. Потым нехта з асяроддзя Кроера паспрабаваў свіснуць. - Чаму ж вы так? - спытаў Вежа. - Я ж, здаецца, не за адмену стаю? Я ж прапаную пакінуць на год усё, як яно ёсць. І тут край Браніборскага і Кроера выбухнуў выгукамі: - Сацыяліста! Гверыльера! Вежа з удаваным непаразуменнем паціснуў плячыма. - Карбанарый! Кінжальшчык! Лувель! Якабінец! Яроцкі дарэмна біў у гонг. І тады Вежа, зрабіўшы яму знак спыніцца, падаўся наперад. - Ну, - амаль шапнуў ён. Ён абводзіў рады вачыма, і выгляд у старога быў такі, што тыя, па кім прабягаў яго позірк, адразу змаўкалі. Запанавала цішыня. - Вось так лепей, - сказаў Вежа і дадаў: - А для сябе... для сябе я стаю за белы шар. І рэзка кінуў: - Воля! Сядзеў, адразу страціўшы ўсялякую цікавасць да таго, што адбываецца ў зале. Ён разлічыў правільна, ён зразумеў іх і таму здолеў сутыкнуць ілбамі. А-адна сволач! Што ж, цяпер асталося толькі апусціць свой белы шар і ехаць дадому, да ўнука. Добра, што хлопчык не сярод гэтых пачвар, што ён не бачыць разгулу нізкіх чалавечых страсцей. - "На основании сто десятой статьи устава о службе по выборам, - чытаў Пятро Яроцкі, - третий том, и сто двадцать восьмой статьи девятого тома свода законов Российской империи (издание сорок второго года) - постановления дворянства производятся посредством баллотировки и признаются обязательными, если они приняты единогласно или не менее как двумя третями голосов всех присутствующих дворян". Ён кашлянуў. - Цяпер, пасля таго як я нагадаў вам гэта, мы можам пачаць балаціроўку, панове. Прашу браць шары. Вежа ўзяў шар першы. Памарудзіў і, схіліўшы сівую галаву, апусціў яго ў белую палову урны. Шар гучна ўдарыўся аб чыстае дно. А потым шары пачалі падаць часцей і часцей, і ўдары рабіліся ўсё больш і больш глухія. ...Падлічылі шары позна ўвечары, калі за вокнамі ўжо даўно гарэлі гарадскія агні. Маршалак Юры падышоў да бацькі. Стары Вежа чакаў, стоячы ля акна і гледзячы на цьмяную ў цемры стужку Дняпра. Пан Юры ўспёрся на падваконне побач з ім. - Гэтыя шары грукалі страшна, - сказаў Вежа. - Як камяні па труне. - Сапраўды, бацька, - адказаў пан Юры. - Пахавалі мы гэтымі шарамі запіску Раткевіча. Усё. - А што, хіба пахавалі? - Пахавалі, бацька. У зборні было чатырыста дваццаць восем дваран. Каб запіска аб адмаўленні прайшла - трэба было не менш за дзвесце шэсцьдзесят два галасы. І вось. - Колькі? - За адмену дзвесце шэсць, супраць - сто восемдзесят сем. Вежа рушыў быў да выхаду, але потым спыніўся. Твар ягоны быў жорсткі, калі ён сказаў сыну: - Ты, маршалак, павінен быў са шкуры вылезці, а даведацца аб прапанове Раткевіча. Пэўна, не адны гэтыя восем чалавек ведалі? - Не адны. Стары свідраваў сына вачыма. - Раўбіч ведаў? - Аднекуль ведаў. Раткевіч да яго даволі блізкі. - Ну вось. Ты павінен быў ведаць. Павінен быў сказаць мне. - Чым бы ты памог? - Грашыма. Я прывёз бы ў зборню ўсю дробную шляхту, у якой ёсць галасы, але няма мужыкоў, няма нават грошай, каб паехаць у губерню, дзе, урэшце, ім, пакрыўджаным, няма чаго рабіць. А яны б галасавалі, як ты, як я... Я прывёз бы толькі сто чалавек - і Кроер паляцеў бы рылам. - Нашто табе гэта рабіць? Вежа ўсміхнуўся. - Так проста. Клейне прыемна сядзець побач з Зохарам, мне - сутыкнуць гэтую сволач, прымусіць іх біцца. Урэшце, мне проста забаўна было б паглядзець, а што з гэтага будзе. І я не люблю Кроера. _______________ 1 Так званыя тузы (франц.). 2 Сапраўдны дакумент.
|
|
XX
Я пішу гэтыя радкі на паперы, салёнай ад марскога ветру. Мора, цёмна-сіняе, у рэдкіх белых карунках, разбіваецца аб вялікі камень, на якім я ляжу, усплёсквае пенай і трапляе мне на ногі, а калі пашанцуе, - толькі аднымі пырскамі, - падае мне на спіну. Халодныя, як апёк, пацалункі салонай марской вады. А зямля вакол сухая, парэпаная, як далонь малпы, попельна-шэрая або блакітная. І сярод гэтай сухмені вялізны, аж да Турцыі, і глыбокі, аж да апошняга дна, наскрозь сіні празрысты крышталь - найчысцейшай вады. Мора пахне ёдам і водарасцямі, зямля - пылам, сухой калючкай, нагрэтым мармурам, карыцай і перцам, сухім авечым памётам. Іліядай! Я прыкрываю паперу сваім целам. А вада імчыцца справа і злева ад мяне, ірвецца ў бухту, разбіваецца аб скалы, нясе з сабою, як тысячы тысяч год, дымныя агаты, зеленаватыя халцэдоны і вінна-празрысты (як маладое тутэйшае віно) сердалік. Часам у глыбінях мільгане сіняе вераценца скумбрыі, па распаленых, пахучых баках каменя бегаюць цікаўныя крабы, а мора наступае і адступае, і мой камень, здаецца, гайдаецца ў вадзе, то вырастаючы, то апускаючыся, звонкі, як бронзавы карабель арганаўтаў, неўміручы "Арго". Падымаю вочы і заўважаю - далёка! - празрыстае дрэўца гледычыі. Вялізныя сухія струкі на ім - як вязкі скручаных цёмных змей. Уздымаю вочы яшчэ вышэй - і тады бачу, як на вяршыні Карадага, на вяршыні Святой Гары, спакойна спачываюць два маленькія празрыстыя воблачкі. Уначы над Карадагам узыдзе месяц, асвеціць іх, і кожнае заззяе празрыстым, слаба-ружовым і вінным, жамчужным святлом - як сердалік. Але галоўнае - мора! Гэта тое самае мора, у якое ўпадае мой Дняпро. І ён, і яшчэ тысячы, тысячы рэк, ручаін і проста струменьчыкаў аддаюць мору ваду, адбіткі берагоў, якія яны бачылі на ўсім сваім шляху, каламуць, колер вод, галіны, лісце сваіх лясоў і траў і, нарэшце, саміх сябе, сваё жыццё. Мы нясём у гэта мора ўсё добрае і злое, што мы бачылі, мы нясём у яго сваё жыццё, нават больш - сваю душу. І кожны ўпадае па-свойму. Адна рака здаўна-давён ведае, у якое мора яна плыве, другая - з цяжкасцю прабівае сабе шлях. Адна бачыць мора з самых сваіх вытокаў, другая - пакутліва і доўга, вельмі доўга, шукае яго. Трэцяя губляецца ў пясках, перасыхае і гіне, так і не заўважаючы марскіх хваль. А чацвёртая нечакана, яшчэ за хвіліну не ведаючы нічога, падае ў яго, як струменьчык вады ў сердалікавую бухту. Я ляжу на гарачым змаршчакаватым камені і думаю, ці не досыць мне вадзіць без дарогі тонкі, дзіцячы струменьчык жыцця майго дарагога хлопца. Наперадзе, вядома, яшчэ скалы, у якіх трэба пратачыць сабе дарогу, пяскі, у якіх трэба не высахнуць, зграбныя, як дзяўчаты, вербы, карані якіх трэба напаіць, і палі сеч, з якіх трэба літасціва змыць кроў. Але няхай ён хаця б здалёк, хаця б дажджавой кропляй на лісціку дняпроўскага явара, кропляй, якая праз хвіліну ўпадзе ў крыніцу, убачыць далёкае-далёкае мора, да якога ляжыць ягоны шлях. Яму так будзе лягчэй. І нясцерпна больш цяжка. Бо, пабачыўшы мора, чалавек перастае быць дзіцем, чалавек робіцца чалавекам. Не трэба адгаворваць. Час. Хай шпарчэй пабяжыць вада. Досыць маруднасці. Іначай доўга, занадта доўга давядзецца бегчы. А мора чакае. І няхай ручаінка ўбачыць яго нечакана, бо так было тады з кожнай ручаінкай, бо яны не ведалі, якое мора чакае іх, і падалі туды, яшчэ не ведаючы аб існаванні мора, кожная паасобку, зрываючыся з замшэлых скал, як звонкі струменьчык у сердалікавую бухту. Часам так бывае i цяпер. Тады гэта здаралася толькi так. Спяшайся, цурок вады! Мора чакае! Мора шуміць пада мной! Дзед вярнуўся з губернскага з'езда раззлаваны. Усе тры дні, што яго не было, Алесь прывучаў Тромба да стрэлаў і, яшчэ, чытаў начаткі генеалогіі і геральдыкі. Дзед перад ад'ездам дастаў і палажыў яму на стол "Парчовую кнігу Загорскіх", "Кнігу малодшых радоў", "Хроніку Сухадола і Збарова", "Аксамітную кнігу", "Гасудараў радасловец", "Гарадзейскі прывілей" і "Статут Літоўскі". У гэтых кнігах самае важнае было адзначана, бо ўсе яны, акрамя дзвюх, былі рукапісныя копіі. А ўдзень ён прывучаў Тромба. Ён проста ўспомніў, што лясканне пастуховай пугі вельмі нагадвае стрэл. І ляскаў, частуючы каня цукрам пасля кожнага "стрэлу". Гэтага Тромб не баяўся, ён помніў, як ляскалі пугі на выпасе чыстакроўных коней, дзе ён бегаў стрыгунком. І ён любіў маленькага гаспадара. На сыходзе другога дня Алесь, адначасова з рыўцом пугі, стрэліў з пісталета нягучна халастым зарадам. І адразу ўбачыў, як дробна задрыжала, пераліваючыся, ільсняная плямістая скура каня. Перазараджаючы пісталет, Алесь гаварыў з Тромбам ласкавым, журлівым голасам. Зноў стрэл. На гэты раз трошкі гучнейшы за пугу. Конь не вытрымаў і ўзяў у наўскапыт. Але ніхто яго не трымаў, не было страшных вяровак. Адбегшы, конь глянуў здалёк на гаспадара і ўбачыў, што ён нават не глядзіць у ягоны бок, што ў яго нічога няма ў руках, акрамя кавалка цукру. І ён, здалёк, лёгенька загігатаў. Алесь зрабіў некалькі крокаў насустрач, даў каню цукар, сеў на яго і, супакойваючы, аб'ехаў вялікі круг па жоўтай лугавіне. І зноў стрэл. І зноў тое самае. Дзед, пад'язджаючы вечарам да парку, яшчэ здалёк заўважыў дзікага маленькага кентаўра. Кентаўр наўзават ляцеў яму насустрач і яшчэ здалёк стрэліў з пісталета ў паветра. А потым яшчэ і яшчэ - пераможна і горда. І конь нават не здрыгануўся, толькі касавурыў шалёным вокам. ...Увечары яны сядзелі ў бібліятэцы. Святло месяца прабівалася праз каляровыя шыбы, падала на бясконцыя карэньчыкі кніг. Сядзелі ўтраіх. Еўфрасіння Глебавічна пляла карункі. Дзед сядзеў у крэсле і папіваў. А Алесь сядзеў за сваім сталом, заваленым кнігамі. Было ціха. Толькі гудзеў ды часам пастрэльваў іскрамі камін. - Што было на выбарах? - спытаў Алесь. Дзед аж пачырванеў, успомніўшы. - Ат! І злосна кінуў: - Дарабковічы. Выскачкі. - Зневажальнік ты, бацюхна, - сказала Глебавічна. - А што ў іх за душою? - горка сказаў князь. - Расея ў іх за душою? Польшча ў іх за душою?! Свая зямля?! Польшчу яны прапілі. Расея для іх - чарналапатніца, свая зямля ім - мачыха. Сволач пан, кругом сволач... Ваські Вашчылы на іх мала, Ямелькі Пугача, Ромкі Ракутовіча на іхнія паскудныя шыі! ...Дровы ў каміне часам успыхвалі, і тады на кнігі, асветленыя свечкамі, падала лёгкая барва. - Дзеду, - сказаў Алесь, - я вось тут хацеў спытаць у цябе аб царскім тытуле. - А нашто гэта табе яшчэ? - іранічна спытаў Вежа. - Плюнь. Чытай тое, што пра нас. Алесь загарнуў вялізны том і пачаў глядзець у агонь. Праз парк, праз голыя шаты, праз непагоду даляцеў бой гадзінніка "гатычнай капліцы". Дзевяць гадзін. - Ішоў бы ты спаць, Алесь. - Пачакай, дзеду, пагрэюся. Дзед паварушыў дровы і сказаў: - Дык што гэта ты там хацеў спытаць пра тытул гэтага падонка? Не кажучы, вядома, уголас i пры чужых. Алесь зноў разгарнуў кнігу: - Разумееш, нашто такі вялізны і незразумелы тытул? - Для паважнасці. Каб ведалі, колькі зямлі гасудар нарабаваў. А што там табе незразумела? - Ну вось: "самодержец всероссийский… царь польский… великий князь финляндский"… Гэта ўсё зразумела... А чаму ў старым тытуле такія дзівосныя словы - "всея Великие и Малые и… Белыя Руси"? Гэта яшчэ што за глупства? Чаму не "зялёныя"? Не "шырокія"? - Гэта назвы такія. - Чаго назвы? Ну, "Вялікая Русь" - гэта зразумела. Імперыя сапраўды вялікая. - Не туды гнеш, - сказаў стары. - Вялікая Русь - гэта ўсё, што ад вытокаў Дняпра і Сожа і аж да ўсходняга месца, да пустынь, да гор... Малая... - Гэта яшчэ хто? - Жыве на поўдні такі народ. Гэта там, дзе Кіеў, і Палтава, і Міргарад. Як я ездзіў да Кіева з імператрыцай, то наглядзеўся. Народ цікавы, на нашы вочы - нязвыклы, але харошы. - А "Белая" - гэта што? - А гэта Прыдняпроўе, Палессе, Міншчына - усё, аж па самае Падляшша. Алесь пакусваў пяро: - Што ж, тады выходзіць, то мы жыхары Белай Русі? - Яшчэ чаго. Мы - прыдняпроўцы. А слова гэтае "Белая Русь" - канчаткова састарэлае, вельмі даўняе слова, якога ніхто не помніць. Зараз яно і наогул пад забаронай, шмат год нідзе ты яго не сустрэнеш. - Ну, а чаму ж так? - А таму, што нікому да гэтага клопату няма. Пра іншае трэба думаць. - Пра што? - Ну хоць бы пра тое, што прыдняпроўскія дваране сталі халуі, што няма больш у Прыдняпроўі ні сілы, ні розуму, ні гонару. Што мы выміраем. - Што ты, бацюхна, - жахнулася Глебавічна. - Есці нам хіба няма чаго? Ды крый божа! - Памаўчы хвілінку, - мякка сказаў стары князь. - Выміраем, Алесь. Гэта - праўда. Не дай бог толькі дажыць. Ні табе, майму ўнуку, ні твайму ўнуку. Вазьмі ты Магілёў. Быў багаты вялікі горад. Вазьмі Полацк... Загорск стаў вялікай вёскай. Друцк - маленькай і жабрачай. У Сухадолле два гады таму назад было мужчын дзве тысячы без дзвюхсот, жанчын - паўтары тысячы ды сотня. Першая адзнака! І ў гэтым годзе нарадзілася сто пяцьдзесят дзевяць чалавек, а памерла дзвесце семдзесят сем. На сто васемнаццаць чалавек стала меней. І так амаль кожны год. З году ў год, сыне... Паварушыў шчыпцамі. Сноп іскраў ірвануўся ўгору. Алесь маўчаў, гледзячы ў зыркае полымя. Ён цяжка, не па-дзіцячаму, думаў. Барва трапятала на яго абліччы, і таму твар, здавалася, быў абліты густой крывёй. - Я не разумею, - сказаў ён нарэшце глухім голасам. - Не разумею, чаму так казаў у магільні бацька: "У іншых ёсць імя - у нас няма нічога, акрамя магіл"? - Вузкая рука зламала пяро. - Ды не, не. Ёсць імя. Не адны магілы. Імя таксама ёсць, забытае, састарэлае. Але ж ёсць. - Магчыма, - сказаў дзед. - Толькі ўсё гэта не тое. Ідзі лепей спаць, унучак. Позна табе тут сядзець і думаць. Устаючы, Алесь з нейкім дзіўным пачуццём пагладзіў пальцамі ліст тытула. Гэты сумны, нікому непатрэбны ліст з доўгім надпісам. ...Я спускаўся з верхавіны Святой Гары. Было позна, і сонца даўно села за горы. Ломячы дубняк, ступаючы на жорсткія падушкі каменяломкі, я ішоў ніжэй і ніжэй, туды, дзе над бухтай гарэлі неверагодна сінія агні. Пайшла сухая горная трава. Справа ад мяне, на строме, узносіўся ў неба Чортаў Капыт. Я выбраўся на дарогу і шпарка пакрочыў уніз. Паўзлі па схілах шэрыя плямы, і прыглушана далятала адтуль "глок-глок" званочкаў авечых чарод. Цяпер я спусціўся нізка, і вакол былі адны змаршчакаватыя горы. Нешта цьмянае з'явілася абок мяне: слабы яшчэ, невыразны на шэрым цень. Мой цень. І я падумаў, якія яны былі бедныя, нягледзячы на багацце, тыя, што аджылі пад маім пяром. Якія вартыя жалю! Як цень. А цень з'явіўся і цяпер усё гусцеў і гусцеў, бо месяц, уздымаючыся над светам, ярчэў і наліваўся святлом. У лагчыне пусцелі каменныя каробкі нейкіх нізкіх будынін, што зараслі шыпшынай і калючкамі. І гэта было як на Марсе, дзе пяскі заносяць руіны старых гарадоў. А месяц нараджаў у будынінах цені і рабіў змаршчакаватую глебу ўзгор'яў зусім блакітнай. І раптам вялікае шчасце нарадзілася ў сэрцы. Я жыў і я ішоў паміж руін, пад гэтым блакітным месяцам, я прадзіраўся праз калючкі, што аж парыпвалі пад ветрам ад мёртвай сухасці. І я ішоў насустрач таму, аб чым ведаў у гэтай цясніне адзін я. Толькі адзін. Я мінуў цясніну, і пасля водару сухой зямлі, калючак і палыну цёплы, раскошны, бязмежны водар мора, яго няспынны шум напоўніў мне вушы і сэрца. Мора гарэла месячным агнём між сухіх скал. ...І ўсе гэтыя дні і ночы я жыў ім, нават калі не бачыў яго. Жыў у скалах, жыў у стэпах, жыў сярод цяснін. І часам, прачнуўшыся ўначы і бяссонна лежачы з расплюшчанымі вачыма, або познім вечарам, пішучы за сваім сталом, я ўздрыгваў ад нечаканага адчування холаду і дзікай асенняй самоты. Таму што за вокнамі стаяў глухі шум, які бывае ў нас толькі позняй восенню, калі парывы ветру бягуць па голых верхавінах няўтульных дрэў. А потым мне адразу рабілася цёпла, і я ўспамінаў і ўсміхаўся сам сабе ў цемры, бо гэта было - Мора!
|
|
XXI
Каляды адзначыў свежы і пушысты снег. Снег быў на ўсім: на слупах платоў, на стрэхах, на дрэвах, на футры начнога вартаўніка і ў вёдрах з вадой - толькі пранесеных ад студні да хаты. Зямля памаладзела. Майка Раўбіч, прачнуўшыся перад каляднай раніцай, адразу зразумела, што на дварэ снег, так светла было ў пакоі. І яна выскачыла з ложка, захінула на падушку коўдру, каб не разышлася цеплыня, і босая падбегла да акна. За акном было белае і чорнае: снег і галіны дрэў. Ногі трошкі зябнулі на падлозе, і дзяўчынка кінулася зноў у ложак, які не паспеў дзякуючы яе хітрасці астыць, і аж засмяялася ад шчасця, што цёпла, што на дварэ снег. А потым задумалася, не ведаючы, здалося ёй тое, што яна бачыла мінулым вечарам, ці было сапраўды. Напярэдадні нянька Тэкля страшыла яе, што вось падыходзяць Каляды і цяпер якраз прастора для розных нячысцікаў, якія спяшаюцца перад Божым нараджэннем нахапаць сабе як мага больш гарэзлівых і непаслухмяных дзяўчатак. - Лазнік вось... Як во-озьмецца за бок, ды я-ак пацягне пад палок, ды як пачне казытаць - тут ужо маліся як хочаш - не дапаможа. Бо не слухалася бацькоў і нянькі Тэклі. - А які ён, Лазнік? - Страшны, - адрэзала Тэкля. - Адзенне ў яго з венікаў; замест вусоў - два лазенныя апарышы. А сам увесь курэе, як пара. І гарачы такі, казытлівы. - Не веру я табе, бабуля. Унь казалі на свяце Агню1, што Паляндра страшная. А то быў Тодарка-вадавоз. І смяшыў дзяцей. І зусім ён не страшны. - А вось паглянеш, паглянеш, - страшыла старая. І тады Майка вырашыла паглядзець. Пасля вячэры яна, замест таго каб ісці ў бібліятэку, накінула футра і крадком пайшла змрочным паркам да лазні. Яна не баялася, што ёй перашкодзяць: бацька заўсёды дазваляў ёй рабіць тое, што яна хоча. Пранізаны ветрам, звонкі ад марозу парк, рэдкія стылыя зоры ў галінах. Рыпнула фортка ў частаколе, высокім, страшным у цемры, з конскімі чарапамі, што невыразна бялелі ў змроку. Яна сапраўды ўбачыла Лазніка. У лазні свяціўся жоўты бляклы агеньчык, і дзяўчынка, прыпаўшы знадворку да васьмікутнічкаў тоўстага, пузырыстага шкла ў свінцовай раме, убачыла венічны прылазнік, падобны на пячору, калматы ад соцень венікаў, а на зэдліку - Яго. Ён быў падобны і непадобны. Венікі былі не на ім, а вакол. Пэўна, распрануўся і скінуў іх. Але нават без венікаў ён быў страшны, хаця зусім не курэў: такі чорнавалосы, цёмны і невыразны праз шкло. Дрыжучы ад страху, яна распляскала нос аб шкло і круглымі вачыма сачыла за ім. Лазнік, відаць, пачуў нешта. Ён узняў вочы і паглядзеў на акенца. Яна адарвалася ад шкельцаў, скацілася ўніз па сходцах з галерэйкі і кінулася бегчы так, як не бегала ніколі ў жыцці. Ледзь не згубіла ў хмызах футрачка, падрапала рукі ў жывой агароджы, балюча выцялася нагою аб камень. Я цяпер вось ляжала і думала, было гэта ці не. Апальшчык у калідоры грукнуў дровамі аб жалезны ліст ля печкі, і яна ўявіла, як добра гэтыя дровы пахнуць: свежасцю, водарам марознага дрэва і падталым сняжком. Яраш Раўбіч, увайшоўшы ў пакой, таксама прынёс водар снегу і чысціні. Сеў на краёчак ложка. - Што ж ты ляжыш, доня? Сарокі снег прынеслі. - Я яшчэ трошачкі-трошачкі, - сказала яна. Аблічча Раўбіча, калі на яго не глядзеў ніхто з чужых, было зусім не жоўчным. І вочы глядзелі без дапытлівасці, не цягнулі душу з чужых вачэй. Было ў іх нават нешта вінаватае, нешта накшталт вечнага ўсведамлення нейкай хібы ў тым, што ён робіць. Майка гуляла бранзалетам, круцячы яго на бацькавым запясці: - Шыпшына, у-у, як колецца... Курган, у-у, як высіцца... А ото "бу-у" - страшны рагаты бугай. Гам - і з'есць. - Бугай? Гэта зубр. - А зубр хіба не бугай? - Няхай так. Але ж зубры нікога не ядуць... Аднойчы шляхцюк у моцны мароз ехаў пушчай, намасціўшы ў санкі сена. Зубру захацелася сена. Ён падышоў, асцярожна падчапіў соннага шляхцюка на рогі і паклаў яго на снег. - Няпраўда, татка. А коні? - А коні думалі, што гэта карова. Коні ж не баяцца кароў. Майка засмяялася. - А потым зубр пайшоў за санкамі і еў сена, пакуль не ўклаў усё. А шляхцюк лаяўся: "Карова ты брыдкая! Бугай ты халерны! Каб цябе так ваўкі ўклалі, як ты маё сена ўклаў, каб..." Дзяўчынка, смеючыся, прыпала шчочкай да жалезнага бранзалета. - А зубр? - З'еў і пайшоў. Яны добрыя. Яны страшныя толькі для ворагаў, зубры. - Ласа-зубр. Харошы зубр. У, які жалезны! Раўбіч пагладзіў яе па галаве. - Досыць, дзетка. Не варта табе гуляць з гэтай штукай. Гэта цацка для дарослых. Прыўзняў яе разам з коўдрай. - А я табе сакрэт скажу. Хочаш? - Хачу. - Алесь прыслаў па цябе коней. Хочаш з мамай з'ездзіць да яго на Каляды? - А ты? - Я не магу, - сур'ёзна, як дарослай, сказаў Раўбіч. - Мне трэба паехаць аж на другі канец губерні. Разумееш, мужчынскія дваранскія справы. Гэта табе не цікава. Дык хочаш? - Хачу, татка, - уздыхнула яна. - Толькі цябе шкада. - Тады апранайся. Сама. Як дарослая. Апранайся, Міхалінка. І сам разгарнуў вакол яе ложка і ўмывальніка японскую шырму. - Тата, - спытала з-за шырмы Майка, - Лазнік ёсць? - Які Лазнік? А-а. Не, дзетка. Нікога такога няма. Ні лазнікаў, ні вадзянікоў - нікога. Гэта толькі буркатлівыя бабулі палохаюць дзяўчатак. Але ты не вер і нікога-нікога не бойся. Страшныя бываюць толькі злыя людзі. Майка пырхала ў далонькі пад умывальнікам. - А каго ж я тады ўчора ба-ачыла ў нашай лазні? Праз акно. Сядзіць, чорны такі. І ад венікаў распрануўся. Раўбіч асекся. - Ну, адзін, можа, і астаўся, - урэшце сказаў ён. - Толькі ён стары, ён, напэўна, скора пойдзе ў лес і засне там назаўсёды ў бярозах. А пакуль ходзіць сабе з лазні ў лазню. Носіць дзецям падарункі перад калядамі. І табе прынёс. І залаты медальён прынёс замест таго, што ты... згубіла. Ты ж цяпер амаль дарослая, дзяўчына. А значыць, можаш насіць золата. - Тата, хіба мы бедныя, што носім жалеза? - Гэта не проста ржавае жалеза. Гэта жалеза нават без парушынкі іншага металу... Памаўчаў. - Не, дзетка, мы не бедныя. Мы яшчэ трымаемся за стары-стары звычай, які стаў нашым фамільным. Мы, мужчыны з Раўбічаў, носім толькі жалеза, бо золата вельмі брудны метал. Самы брудны, які ёсць на зямлі. - А як жа мне яго насіць? - Дзяўчаткам можна. І потым, гэта старое золата. Яго здабылі дзяды... жалезам. Такое - можна. Майка, ужо зусім апранутая, выбегла з-за шырмы і кінулася Ярашу на шыю. Ён падхапіў яе, лёгенькую, цёплую, - самы дарагі цяжар на зямлі. "Божа, - думаў ён, - што ж гэта я раблю ўсе апошнія гады?! А яны што? Што яна будзе рабіць, маленькая?" Але ён ведаў, што ўсё застанецца па-ранейшаму, і нічога ёй не сказаў, толькі пацалаваў цёмна-блакітныя вочы. - Слухай, - сказаў ён, - слухай мяне, лапуся. Будзь разумнай, не крыўдзь Алеся, не "выабражай" над ім, як вы, дзеці, кажаце. Ён, вядома, разумеў гэты смутны цень, гэтае далёкае абяцанне "дарослага" ва ўлюбёнай дачцэ. Але гаварыць аб гэтым было нельга. Рана. - Я менш за ўсіх іншых хацела б крыўдзіць яго, - уздыхнуўшы, сказала яна. - Ды што зробіш, калі ён такое ведзьмедзяня? То спрытны і вясёлы, а то цяльпук цельпуком. - Ты ўсё ж пастарайся, - сказаў Раўбіч. - Я пастараюся, - сказала яна. ...Выехалі ў зімнім вазку ўпяцёх. Маці, Франс, Майка, малодшая сястра Наталля і Стась, самы малы з усіх. Праз шкельцы вазка былі відаць лагчыны, заснежаныя лясы, птушкі-пасмяцюхі, што прылятаюць з далёкай Лапландыі і зімуюць у нас, бо тут для іх цёпла, адхоны над белым Дняпром і ліловыя хмызнякі на грывах. Фурман спяваў нешта сумнае і шырокае, пагойдваў у такт спевам галавою. Звонка вішчалі пад палазамі марозныя каляіны. Вецер прынёс далёкае выццё і рэдкі гарматны гул лёду на Дняпры. Ад нерухомасці ўсім у вазку было трошкі халаднавата. А потым з грады заўважылі далёкія агні ў снягах. Коні пабеглі шпарчэй. Вазок спыніўся, рэзка завярнуўшыся, ля параднага ганка. ...Сыпанулі насустрач людзі, хутчэй неслі дзяцей у дом, расхутвалі іх, пахучых з марозу, садзілі на доўгую гарачую ляжанку ў гардэробнай, давалі па глытку гарачага віна з карыцай. Алесь то паціскаў руку Франсу, то схіляўся да Майкі, то цалаваў маленькую Наталку (Майку цалаваць ён саромеўся). А потым у дзверы сыпанула сапраўдная дзіцячая калатэча: Мсціслаў, Ядзенька Клейна, Янка, чорны, як чобат, і неўтаймавана вясёлы. Ногі, рукі, усмешкі, віск, смех. - Што ўжо што, а шуму такі будзе. І не кажы, кума, - казаў пан Юры. Ён быў шчаслівы. На каляды ў Загоршчыну нечакана прыехаў стары Вежа. Вежа сустрэў дзяцей на верхніх прыступках сходаў, вялізны, з прыгожай сівою грывай валасоў. Браў дзяцей на рукі, глядзеў ім у вочы. - Гэта чыя ж такая? Твая, пані Надзея? - Мая. - Гожая якая. А гэта? Ого, ну, гэта я сам разумею. Новы прыдняпроўскі дваранін, усыноўлены Ян Клейна. Бач ты які, братка! Маеш ад мяне шаблю. - Дзякуй вам, - сур'ёзна сказаў мурын. - У Ракі шмат ворагаў. Дзед нечакана ўздыхнуў і пацалаваў Янку: - Прыйдзе час - сам знайду табе жонку і зброю. Алеся хаця любіш? Будзь яму другам. Як нітка за іголкай. Ты, брат, глядзі. Табе яшчэ давядзецца ўсім жыццём даводзіць... што ты - наш. Узяў за скроні Мсціслава. - Пусціце мяне, калі ласка, - сур'ёзна сказаў Мсціслаў. - Чаму гэта? - Мы ўжо дарослыя. - Правільна, - згадзіўся дзед. - Вы дарослыя. Дык, значыць, ты найлепшы сябар майго ўнука? Урэшце чарга дайшла да Майкі. І тут дзед зрабіў ласку сесці на падстаўленае сынам крэселка. - Раўбічава. Ану, дай паглядзець на цябе. Доўга разглядаў попельныя, з залацістым адценнем валасы, бэзавую сукенку з кароткімі рукавамі, цёмна-блакітныя, удавана наіўныя вочы. - Чорцік? - спытаў ён. - Чаго табе не хапае дзеля таго, каб стаць харошым і добрым, чорцік? Майка ўсміхалася высокім краёчкам рота. Яе злаваў гэты агляд, яна адчувала ў ім нешта няёмкае, і сама сабе вырашыла адыграцца за яго на адзіным чалавеку, якога было чамусьці прыемна дражніць: на Алесю. - Даросласці, - сказаў дзед. - Жыццё табе дазваляла ўсё, капрызны чорцік. А вось калі яно пачне супраціўляцца, пачне мяць, - тады ты зразумееш і станеш харошым, чорцік з дзівоснымі вачыма. Пагладзіў яе лапку. - Будзь добры з... людзьмі, чорцік. Так ці не так? Будзеш? - Паспрабую, - зрабіла яна кніксен. Пайшла далей. Дзед глядзеў на яе і думаў: "Самая добрая пара будзе для Алеся. Сумленная сям'я. Адна з нямногіх, сапраўдных. Але хто ведае, што будзе з дзяўчынкі праз сем год". І пасля размовы з дзецьмі Вежа стаў асабліва з'едлівы з гасцямі, шакіраваў іх усіх мужыцкай мовай уперамешку з самай вытанчанай французскай, назнарок нападаў на тое, што было дорага субяседніку, - словам, расклеіўся. На яго глядзелі са здзіўленнем, дзівуючыся каструбаватым мужыцкім сказам, якія ён вымаўляў з асаблівым смакам. Пакуль што на людзях гэта дазвалялася толькі Клейне. Яны проста забылі, што Вежа і раней вызначаўся гэтым. Забыць было лёгка: стары не з'яўляўся між іх цэлых дзесяць год. А ён накіраваўся да дзяцей. Сам адчыніў ім дзверы ў залу, дзе стаяла нешта цьмянае, таямніча распасцершы лапы. Сам загадаў запаліць свечкі, страляў разам з усімі з ляскавак, памагаў разбіраць падарункі, першы вёў за руку дзіцячы карагод. Проста па анфіладзе, з пакоя ў пакой, рухаўся стракаты ланцуг, а наперадзе лёгка пераступаў нагамі сівы чалавек бадай што сажэннага росту і напяваў: Антон казу вядзе. Тпру ды ну - каза не йдзе. У блакітнай гасцінай карагод, раздурэўшыся, наляцеў на падстаўку з кітайскай вазай. Чарапкі з сінімі рыбамі разляцеліся ў бакі. Дзед чухаў патыліцу і раптам з лёгкай хады перайшоў на скокі. Ніхто не бачыў, што Клейна стаіць у дзвярах і назірае за скокамі. І раптам усе змоўклі. А Клейна сказала: - А вось пані Антаніда заўважыць ды ёмашнікам вас, лайдакі. За гэтым старым дурнем дый вы ў побрыкі. Як быццам тут была вясковая хата, у якой вадзіліся ёмашнікі. - Гэта мы святкуем, - сказаў дзед і крыкнуў: - Касьян, падбяры чарапкі! Раніцай раздасі дзецям па адным у каробачцы. Гэта будзе "грамада разбітай вазы". Год праз сорак склеіце. Адзін аднаго не губляць. Бацька глядзеў з дзвярэй на скокі вакол разбітай вазы і рагатаў. - Ану за мной! - крыкнуў ён і павёў дзяцей зноў да ялінкі. Яна ззяла ў паўцемры, вялізная, уся ў таемных ценях, пахучая. Чырвоным святлом гарэла на яе верхавіне віфлеемская зорка. А ў галінах, бы ў зялёнай пячоры, стаялі лялечныя авечкі, і валхвы ў дзівосных уборах ішлі да ясляў. ...А потым наведалі палац сяляне з казою. З тварамі, намазанымі сажай, у вывернутых кажухах, у дзівосных "турэцкіх шапках" - яны прынеслі з сабой мароз, гукі дуды, цымбал і бубна. Каза была ў шэрым ваўчыным футры з вяхотным хвастом, у сушанай авечай масцы. Замест барады ў яе быў пук каласоў. Каза мэкала і спявала дураслівым голасам. Гэта была ўжо не забава, а важная справа. Бо ад казы залежаў наступны ўраджай. Усім вядома, што душа нівы, каму пашанцавала яе ўбачыць, падобная на спрытную казу, якая бегае на задніх ножках. Такая ўжо істота. Спачатку ёй добра жыць, але потым жніцы жнуць жыта - і ўсё менш і менш застаецца месца, дзе магла б схавацца душа нівы. У адчаі яна хаваецца ў апошнюю жменю каласоў, - гэта і ёсць барада казла. Апошнюю жменю зразаюць асцярожна. Яна ляжыць пад абразамі і выходзіць з хаты толькі на каляды, прывязаная да галавы казы. Тут яна радуецца і вырашае зрабіць, каб людзям было добра. І людзі не кідаюць яе. Людзі трымаюць "душу" да вясны, а вясной выносяць і асцярожна "адпускаюць", кладуць у высакаватыя зялёныя ўсходы. І зноў душа насяляе сваё царства, не даючы загінуць ніводнай расліне, а сама вольна ходзіць на задніх ножках па ўсіх абшарах прыдняпроўскіх ніў. ...Перарывіста раўла дуда. Спявалі галасы: Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць; Дзе каза хвастом, там жыта кустом; Дзе каза ступою, там жыта капою; Дзе каза рогам, там жыта стогам. ...Разгарачаныя скокамі, Алесь і Майка выбеглі з пакояў і спыніліся ў халаднаватай лоджыі. Праз вялікія вокны свяцілі марозныя зоры. Дзве малюсенькія постаці сталі каля акна і прытуліліся адна да адной, бо стала трошкі жудасна. Адчуваючы пад рукою яе плечыка, Алесь сказаў: - Зоры. Настаўнік кажа, што на іх таксама ёсць людзі. - А мы іх ніколі не ўбачым, - сказала яна. - А што, Алесь, можа там быць, як у нас у Загоршчыне? Ёсць там такія, як мы? - На адной няма і на другой няма, - сказаў Алесь. - А на тысячнай, можа, і ёсць. Стаяць недзе, як мы, такія самыя хлопчык і таечка, і глядзяць на нас і думаюць: а ці ёсць там хто? - І таксама не ўбачаць ніколі, - уздыхнула яна. Зоры мігцелі над паркам. - Алесь, - спытала яна, - можа нарадзіцца чалавек з такімі вачыма, што ўбачыць іх? - Не ведаю, - сказаў Алесь. - Вочы ва ўсіх розныя. Бачыш Коўш? - Бачу. - А вунь другая зорка ў ягонай ручцы. Паглядзі, што ты бачыш ля яе? - Ой, - шапнула Майка. - Яшчэ адна зорачка. - Гэта Міцар і Алькор, - сказаў Алесь. - У цябе добры зрок. А вунь тую зорку як ты бачыш? - Ніяк, зорка як зорка. - А я ведаю, што яна падвойная. Гэта альфа Вагаў. Настаўнiк здзiўляецца, якiя ў мяне вочы. Ён правяраў. Ён бачыць толькi ў трубу тое, што я добра бачу i так. Ведаеш, Вечарнiца мае сярпы, як месяц. А калi на ёй серп, то часам можна заўважыць, што астатняя яе частка попельная... Я заўважаю нават яшчэ больш. Ля Воўчага Вока2 ёсць дзве зусiм малюсенькiя зорачкi. Але я iх бачу толькi ў прыцемку, калi на небе зусiм мала зор. Тады нiхто не забiвае iх сваiм ззяннем. Памаўчаў. - Можа, і народзіцца некалі чалавек з такім зрокам, што ўбачыць на зорках людзей. - Слухай, - сказала яна. - Давай зробім... ведаеш што? - Ведаю, - сказаў ён, нейкім шостым пачуццём адгадаўшы, што яна думае. - Трэба назваць дзве гэтыя зоркі ля Воўчага Вока. Іх жа ніхто не бачыць. Дык мы дамо адной тваё імя, а другой - маё. І гэта будзе наша таямніца. І нашы імёны будуць вечныя, як тыя зоркі. Заўсёды. - Заўсёды-заўсёды, - сказала яна. - Нават калі нас не будзе... праз тысячу год... Зорка - Майка і зорка - Алесь. ...Святкі ішлі далей: у танцах, пераапрананнях, варажэннях, у палёце санак, а хутаных вясёлкавым снежным пылам. А ля Воўчага Вока жылі і свяціліся, нікому невядомыя, зорка - Майка і зорка - Алесь. Ім было добра і весела разам з усімі, але яшчэ лепш адным. Яны гаварылі і гаварылі. Алесь расказваў ёй аб сустрэчы на поплаве з Чорным Войнам. Яна аж пахаладзела, дачуўшыся, як ён падобны да яе Лазніка. Але яна нічога не сказала яму аб ім. ...Аднойчы, на чацвёрты дзень каляд, яны ўцяклі ад усіх і пайшлі ў далёкія, нежылыя пакоі дома "шукаць цікавага". Цікавае было ўсюдых. То гэта была "скрыначка Пандоры", якую яны знайшлі на століку ў кутнім пакоі. Яны доўга не маглі адчыніць яе, а потым выпадкова націснулі бліскучую пласцінку, і са скрынкі, адразу за адкінутым вечкам, выраслі кавалер і дама з бісквіту3. Яны павольна круціліся ў нейкім невядомым танцы, а вакол іх, жвава пагойдваючыся, круціўся чорт. Цікавыя былі старыя партрэты, бо яны не маглі прачытаць лацінскіх і вязевых надпісаў на іх. Цікавы быў калейдаскоп, які яны знайшлі ў пустым пакойчыку. Калейдаскоп ляжаў у скрынцы, разам з рознакаляровымі шкельцамі. Дзеці селі на канапу і пачалі праз гэтыя шкельцы глядзець у акно, на дрэвы і аблокі. Яны паглядзелі праз сіняе шкельца - і свет за акном стаў сіні і нежывы. - Я не хачу такой зямлі, - сказала яна. - Я таксама. Нa табе жоўтае шкло. Жоўтае было вясёлае і радаснае. Свет ляжаў перад Майкай жоўценькі, і яна смяялася. А потым трапілася чырвонае шкельца. Застрашлівае барвянае неба, цяжкія крывавыя аблокі, такія няўмольныя, павольныя, жахлівыя. - Страшна, - сказала яна. - Вазьмі хутчэй. Яны сядзелі моўчкі, аглушаныя страшным відовішчам. Майка была такая прыгнечаная... Алесь сам не ведаў, як гэта ў яго выйшла. Але ён абняў яе зусім бязважкімі рукамі і няўмела пацалаваў у нерухомы раток. На хвіліну яна была раззлавалася, але потым толькі сышла з канапы і села на маленькае крэселка каля сцяны. Яна сядзела маўклівая і такая танюткая ў сваёй бэзавай сукенцы, што яму стала шкада яе. Але ён не ведаў, як выпрасіць дараванне. Ён проста глядзеў на яе вялікімі ўмольнымі вачыма. А Майка нават павек не ўзняла на яго. Тады ён адвёў вочы на сцяну і заўважыў дзіўнае. Заходняе сонца ляжала на сцяне пакоя. І там жа, на сцяне, Алесь убачыў чарнатварую Майку з фіялетавымі валасамі і ў сукенцы аранжава-барвянага колеру. Чорную-чорную Майку з фіялетавымі зіхоткімі валасамі. - Майка! - крыкнуў ён такім голасам, што спалохаў яе. - Майка, глядзі на мяне. Доўга-доўга глядзі. Непаразумелая, яна ўсё ж падпарадкавалася. Захад ляжаў на сцяне пакоя. Яна глядзела на хлопчыка, на яго зялёную куртку, бачыла яго ўмольныя і спалоханыя вочы і разумела, што дарэмна пакрыўдавала на яго. - А цяпер глядзі на сцяну. Яна адвяла вочы і ўбачыла чорны цень Алеся, апрануты ў пурпур. - Ты, - сказала яна, - ты... зусім чорны, ты зліваешся з ценем, цябе не відаць. Толькі адзенне барвянае... плавае. - А ты ў аранжава-барвяным... Твае валасы ліловыя. Яны паўтаралі і паўтаралі дослед, спалоханыя да глыбіні душы. ...Чорны хлопчык у пурпуры. Майка нездарма чытала раманы. - Як... галаву табе адсеклі, - сказала яна. - Як... прывід барвянага чалавечка. Ён пільна глядзеў на яе. І тады яна спахапілася: - Ой, я нешта не тое сказала. Даруй мне, Алесь. Устаўшы з месца, яна хуценька падышла да канапы, схілілася над ім і, абняўшы яго за шыю, сама, бязважка і чыста, пацалавала яго ў прыгожы рот. _______________ 1 Свята, якое ў сярэдзіне мінулага стагоддзя стала дзіцячым, але ў сярэднія вякі адзначалася ў памяць выратавання ад "чорнай смерці". Галоўнай асобай на свяце была Паляндра, увасабленне смерці і чумы, чалавек у лахманах і масцы. Чэмер (перац) прыводзіў Паляндру да людзей ("чорную смерць" завезлі з усходнімі таварамі). Людзі вадзілі Паляндру між агнёў, здзекаваліся і ўрэшце праганялі прэч. 2 Юпіцер. 3 Непаліваны, матавы фарфор.
|
|
XXII
...Алесь чытаў, седзячы на зашклёнай тэрасе. Шыбы былі вельмі старыя і таму набылі лёгкае фіялетавае адценне. За садам плыло сонца, свецячы проста Алесю ў твар, і літары ў кнізе здаваліся чырвонымі. Ён знайшоў у дзедавай бібліятэцы Яна Баршчэўскага. Кніга звалася "Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях". Зараз ён адольваў ужо чацвёрты том. Гэта было першае пацверджанне, што не ён адзін адкрыў Мора, і таму ён шмат мог дараваць аўтару. Гэта было добра. Перад ім паўставаў сімпатычны чалавек, які кожнай вясной, як пералётная птушка, не мог уседзець у Пецярбургу і пехатою, з кіем у руках, ішоў на радзіму, у Беларусь. Ён ішоў і слухаў спевы жаўранкаў у гарачай вышыні. А ў душы яго нараджаліся радкі... Паўставаў чалавек, які ў завіруху ставіў на акно свечку, каб падарожныя ішлі да яго. Ён карміў і паіў людзей, толькі каб яны расказвалі яму гісторыі і паданні. Было шкада, што ён піша па-польску, устаўляючы ў кнігу беларускія дыялогі. У сваёй мове ён мог бы стаць вялікім. У чужой - толькі вышэй за сярэдняга. Баршчэўскі, здольны і добры чалавек, шмат у чым блізкі да Гогаля, назваў сябе беларусам, а радзіму - Беларуссю, магчыма, нават занадта настойліва. Ён пяшчотна любіў край, яго паданні, яго людзей. "Ну, а я?" - падумаў Алесь. ...І якраз у гэты момант прыйшлі ў Загоршчыну, да яго, Кандрат і Андрэй. Кірдун прывёў іх на тэрасу, і вось яны сядзелі перад ім, такія падобныя, што аж смяяцца хацелася, і адначасова такія непадобныя. Хто ўмеў так жартаваць, як Кандрат, і хто спяваў такія песні, як Андрэй? Даражэй за ўсё былі іхнія ўсмешкі - хітраватая ў Кандрата і ласкавая, амаль жаноцкая, у Андрэя. Правільна зрабіў бацька, што адпусціў іх і аддаў Паўлюка з Юрасём у школку. І Алесь без жалю адклаў кнігу чалавека, які адкрыў Мора на шэсць год раней за яго, Алеся, нават паспеў напісаць аб гэтым, але не разумеў хваль, з якіх гэта Мора складалася. - Слухай, Алесь, - сказаў урэшце Кандрат. - У нас да цябе справа. - Ну? - сказаў Алесь. - Але раней ты дасі нам слова, што аб гэтым ніхто не даведаецца, нават бацькі... - Мы тут думалі, аж галовы папухлі, - сказаў Андрэй. - Але цяпер Масленіца. Усе ездзяць. У госці. А Кроер... твой далёкі сваяк... - Стойце, хлопцы, - сказаў Алесь, - нічога не разумею. Ды мы і не ездзім туды ніколі. Мае не любяць Кроера. - Тым лепей, - сказаў Кандрат, з палёгкаю ўсміхнуўшыся. - А мы думалі... Значыць, усё добра. І засмяяўся: - Юрасю бацька два шлапакі адваліў. Прыйшоў хлопец з царквы, а ў кішэні ў яго аж чатыры грыўні. Бацька пытае: адкуль? А той кажа: "А там, дзе ўсе бралі, дык і я ўзяў. З блюда". Мы аж пакіслі са смеху. Андрэй глядзеў убок. Дый смех Кандратаў быў няшчыры. Алесь з болем бачыў гэта, бачыў, што хлопцы ледзь не сказалі яму аб нечым і вось цяпер пераводзяць размову на іншае. - Як хочаце, хлопцы, - суха сказаў ён. - Але я думаў, што вы мне верыце, што я для вас і застаўся братам. Нават цяпер. Што ж, няхай... - Ды мы нічога, - сказаў Кандрат. - Мы толькі хацелі прасіць, каб не ездзіў да Кроера... Не любяць яго... - Сам ведаю, - суха сказаў Алесь. Маўчалі. Алесь ведаў: дружбе і адкрытасці канец. А тут яшчэ Кандрат нечакана, толькі каб не маўчаць, пачаў расказваць чарговую пабрахеньку. - У Лапаты госці былі. Паклалі іх, падпітых, у чыстай палове. А дзеці ўзялі ды прысунулі да дзвярэй стол. Уначы ўстае чалавек, шукае выйсці. Як ні мацае - няма дзвярэй... Аж зубамі скрыгалі. Андрэй раптоўна аж крэкнуў з прыкрасці за брата. Строга ўскінуліся вейкі. - Вярзеш немаведама што, боўдзіла, - сказаў ён. - Ану давай, кажы ўсё. Алесь наш, мужык. Не скажаш - усяму канец. Дзе веры няма, дык якое ўжо сяброўства? - Што вы, - сказаў Алесь. - Чаму канец? Ды я і не хачу. - Бачыш? - сказаў Андрэй. Кандрат усё яшчэ вагаўся. І тады вочы Андрэевы ўспыхнулі. - Не хочаш? Тады я сам. Толькі ты, Алесь, ведай: на цябе ўсе спадзяванні. Маўчы ў імя маці і пана Езуса. - Гэта ўжо дарэмна, хлопцы. - Не дарэмна, - сказаў Андрэй. - Кожны за сваіх: дваране за дваран, мужыкі за мужыкоў. А калі давядзецца - тады нам канец. Бо ведалі, а не сказалі. Дзеда старога добра калі адхвошчуць. А нам, і Лапатам, і Кахновым людзям, можа, і Сібір. - Тады і казаць не трэба, - сказаў Алесь ужо сур'ёзна. - Трэба, - сурова сказаў Андрэй. - Мы дзядзькавыя браты. Раз змоўчым, два змоўчым - і канец братэрству. Ён перадыхнуў: - Кроера хочуць забіць, а маёнтак ягоны спаліць. Корчак. Той самы, што вілы кінуў. У яго кроў у сэрцы запяклася на пана Кастуся. Ягоныя дзеці торбы пашылі і ў акрайцы пайшлі. За самім Корчакам ганяюцца, як за зверам. І Корчак рашыў: забіць. Той, хто забіў, - гэта ўжо не чалавек, ён горшы за вар'ята. Ён атручаны забойствам. За змяю бог сто грахоў даруе. І ён заб'е ў адзін з дзён масленіцы. Каб не ў пост грашыць. Так што не ездзі і сваіх адгавары. - Мы ніколі не ездзім, - сказаў Алесь. - Мы - ворагі. Я нікому не скажу, можаце мне верыць. Толькі ж яго спаймаюць. Мусатаў за ім паўсюль ганяецца. Шкада смелага чалавека!.. А хто гэта вам сказаў аб забойстве? - Пятрок Кахно чуў ад Лапатаў. А тыя да Паківача ездзяць, дзе Корчак хаваўся. - Балбатун ваш Пятро, - сказаў Алесь. - З радасці, што гэтую брудную свінню забіць збіраюцца, распусціў язык. - Ён нікому больш не сказаў, - пачырванеў Андрэй. - Не думаў я, што ты, Алесь, нас папікаць будзеш. Цяпер сорамна стала Алесю. - Я не папікаю. І я нікому больш не скажу. Магіла!!! Гэта была самая страшная клятва аб маўчанні. Хлопцы паверылі і пайшлі, супакоеныя. ...Раніцай наступнага дня ў Загоршчыну прыскакаў з Кроераўшчыны ганец, мужык год пад сорак. Пан Юры і Алесь якраз выходзілі з дома, калі мужык цяжка споўз са свайго нехлямяжага коніка. Конік адразу як заснуў, тупа расставіўшы клышаногія тупалкі. Мужык стаяў ля яго, камячыў у руках брудную прадзёртую магерку і не глядзеў на паноў, толькі на мокры снег, у якім танулі яго раскіслыя поршні. - Накрыйся, - сказаў пан Юры. - Не люблю. Дзікаватыя светлыя вочы мужыка на імгненне прыўзняліся. - Высакародны пан Канстанцін Кроер памерлі. Яны просяць, каб дваране стаялі... каля труны. - Як гэта ён просіць? - яшчэ не верачы, спытаў пан Юры. - Мёртвы просіць? - Яшчэ як... жывыя былі. - Як здарылася? - У адначассе... амаль. Кажуць, жыла лопнула. Ужо і ў труну паклалі. Пан Юры перахрысціўся. І ўбачыў белую галаву мужыка, на якой раставалі мокрыя хлапякі апошняга снегу. - Накрыйся, кажу табе. Ідзі ў чалядню. Папрасі там гарэлкі. І аўса каню. - Не, - сказаў мужык. - Загадана яшчэ спавясціць... Загорскі раззлаваўся: - Ідзі, кажу, шкапа ты затурканая. Іначай я, пакуль тое, сам цябе ў пугі вазьму. Логвін, Карп, вазьміце яго, дайце сухія поршні, гарэлкі - словам, што трэба. Мужык пайшоў паміж слуг, пакорліва апусціўшы галаву. - Збірайся, Алесь, - сказаў пан Юры, узбягаючы па прыступках. Не ехаць было нельга. Бацька так і сказаў маці. Нечакана маці адмовілася. - Ты можаш ехаць з Алесем, - сказала яна. - Табе трэба. А я не магу. Я не любіла яго. Паехалі ўдвох. Верхам. Па насціле з лазы пераехалі тоўсты, але ўжо слабы, як мокры цукар, дняпроўскі лёд. Дарога ішла спачатку паплавамі, потым заснежаным узвышшам, якое пераходзіла недзе далёка справа ў Чырвоную гару. Хутка павінна была адкрыцца вачам Кроераўшчына. Мокры, там-сям ужо брудны снег укрываў палі, а на снезе сядзелі вугальна-чорныя вароны. Часам яны ўзляталі, і тады адразу рабілася зразумела, як цяжка ім ляцець праз сыры, важкі вецер. На полі Загорскіх дагнаў Януш Біскуповіч, асабісты вораг Кроера, таксама вярхом. Павіталіся. Алесь з цікавасцю разглядаў спадарожніка, яго жвавы прыгожы твар з аксамітна-цёмнымі вачыма. Біскуповіч быў неабыякавы яму яшчэ і з той прычыны, што лічыўся самым багатым з усіх паляўнічых Прыдняпроўя на "песні рога". Ён складаў не толькі іх, але яшчэ і вершы: сур'ёзныя і чулыя - па-польску, жартоўныя - па-тутэйшаму. Кроер ледзь не вызваў яго на дуэль за верш аб Півошчынскім бунце. Там, між іншым, былі такія радкі: Пан жандар яго цалуе, Хоць ён кукішам глядзіць. Пан Юры ставіўся да Біскуповіча з павагаю, але быў відочна здзіўлены, што той таксама едзе. - Як жа гэта вы? - Кожны павінен спадзявацца на апошнюю літасць. - А спрэчку вы з ім завялі дарэмна, - сказаў пан Юры. - Грозны рак, ды ў с... вочы, - усміхнуўся Біскуповіч. - Ну, прарокаў няма. - Ёсць прарокі, - сказаў Біскуповіч. - Магчыма, на добрае, а магчыма - і на дрэннае, але мая эпіграма нечакана хутка спраўдзілася. - Якая? - А тая, якой я адказаў на яго пагрозы. Пан Юры ўспомніў і, не вельмі весела, зарагатаў. Гэтую эпіграму помнілі ўсе і ведалі, што Кроер не даруе яе. Бо нішто не клала на ягонае яснаванне такой клейны, як гэтыя два радкі: Smier? Krojera w Krojer?wszczyznie zrobi zmian? znaczn?: Panowie pi? przestan?, chlopi za? je?? zaczn?1. І вось Кроер памёр. Цяпер сапраўды не будзе каму паіць падонкаў, а мужыкам стане лягчэй. ...Кроераўшчына здзівіла Алеся. Вялізнае сяло распаўзлося на багатым лёсавідным суглінку па броўках яроў, па схілах, па адхоне над рачулкай. Нідзе ані дрэўца, ані кусціка. Абшчынны векавы дуб на плошчы абсечаны ўвесь, акрамя адной толькі разгаліны, і тая тырчыць пад неба, як быццам чалавек, лямантуючы, ускінуў адну руку. Мужыкі, што трапляюцца насустрач, зацкавана глядзяць у зямлю. Вялізны панскі дом стаіць таксама на пустым месцы, непрытульны і страшны. Дом быў проста вялікай камяніцай, але страшнае запусценне панавала вакол. Невялічкая паўкруглая брама, глухі ніжні паверх, два крылы ганка. Тое самае было і ў пакоях. Старая занядбаная раскоша, маўклівыя слугі, маўклівыя купкі гасцей, што з'ехаліся адддаць апошні гонар нябожчыку. А быў калісьці багаты дом, нават вельмі багаты. Пан ляжаў у параднай зале, вокны якой пачыналіся на ўзроўні чалавечага росту. У зале стаяў стол. Побач з ім пюпітр, за якім чытаў псалтыр чалавек у манашым адзенні. Капюшон закрываў яго аблічча. А на стале, у дубовай труне, ляжаў Кроер. Дзве тоўстыя - з руку - васковыя свечкі кідалі жаўтавата-ружовыя адбіткі на нерухомы твар. - Адгуляўся, - сказаў бацька. А ў паўцемры залы гучалі страшныя манатонныя словы псалмаў "у суцяшэнне сумуючым". Святло дня ледзь прабіваецца ў высокія вокны, пыльнае, бы ў склепе, грыфельна-шэрае. І асветленая пляма - гэта толькі твар Кроера, рукі, складзеныя на грудзях, і чырванаватая парча, што закрывае цела да самых рук. Людзі ішлі паўз труну і жагналіся. Некаторыя з відавочнай асалодай і з удавана журботнай мінай на абліччы. Пан Юры з Алесем спыніліся ў нагах нябожчыка. - Бывай, швагер, - сказаў пан Юры. - Хай Бог будзе лiтасцiвы да цябе, як даруе ён усялякую правiну. Алесевы вочы трохі спалохана аглядалі траюраднага матчынага брата. І раптам хлопчык здрыгануўся: праз прыплюшчаныя павекі выглядала жаўтаватая палоска бялка. Кроер глядзеў. - Iдзi, - сказаў пан Юры. - Рана табе. Iдзi i не глядзi. Яны прайшлі паўз труну. - Швагер прыйшоў, - пачуў пан Юры ціхі голас. - Дзень добры, швагер. Не разумеючы, адкуль голас, пан Юры азірнуўся. І раптам па зале, як вецер па начных галінах, прабег уздых жаху: - О-о-ох-х! Яны азірнуліся. Натоўп адхіснуўся ад труны, як жыта пад ветрам. Мярцвяк сядзеў. Алесь сціснуў сківіцы, каб не закрычаць. А нябожчык сядзеў і глядзеў на людзей. Потым дастаў з-пад чырвонай парчы вялізную бутэльку шампанскага. Сект стрэліў у столь - па бутэльцы паліліся белыя ручаі. І адначасова шырока расчыніліся дзверы ў сталовую, і ўсе ўбачылі там мора агню ад свечак, бочкі з віном ля сцен, сурвэты, бель абрусаў, сталы, што знемагалі ад ежы, якая грувасцілася на іх. У зале грымеў хор звычайных сабутэльнікаў пана. Спявалі задастойнік: - "Ангел вапіяша благадатней: чыстая Дзева, радуйся! І пакі рэку: радуйся! Твой сын васкрэсе трыдневен ад гроба, і мёртвыя ваздвігнувый: людзіе, весяліцеся!" Пан Юры непаразумела глядзеў на ўсё гэта. - Свіння, - сказаў Біскуповіч. - Маці Божую не пашкадаваў, блюзнер. І тады пан Юры плюнуў. А нябожчык, працягваючы чашу з сектам, вёў: - "Са страхам божыім і вераю прыступіце..." Пан Юры цягнуў Алеся да дзвярэй. - "Не прэпятствуйце дзецям прыходзіць да мяне", - спяваў мярцвяк. І, працягваючы чашу, узглашаў: - Пійце ад нея ўсі. - "Відзехом святло сапраўднае, - спявалі галасы, - прыяхом духа нябеснага... То бо нас уратавала ёсць". Пан Юры не ішоў, а ляцеў да дзвярэй. І тут дарогу яму перагарадзілі ўзброеныя загонавыя. - Швагер, - сказаў Кроер. - Траюрадны швагер, куды ж ты? Паслухай мяне. Загорскі спыніўся. - Прабачце, панове, за жарт, - сказаў Кроер. - Іначай ніхто не прыехаў бы. - І правільна, - сказаў Біскуповіч. - Бо ў гэтым доме ад кожнай п'янкі хто-небудзь ды памрэ. - Забудзем спрэчкі, - казаў далей Кроер. - Мне абрыдла аднаму. Забудзем спрэчкі хаця на некалькі дзён. Я нічога не шкадую. А ты куды, швагер? У пана Юрыя дрыжалі ноздры. Ён зрабіў крок да дзвярэй - загонавыя самкнуліся. Загорскі, Алесь і Біскуповіч паклалі рукі на эфесы кордаў. Кроер абводзіў усё гэта вар'яцкімі, у чырвоных мяшках, вачыма. І, відаць, не пажадаў псаваць свята. - Пусціце іх, - кінуў ён. - А ты, швагер, пачакай маёй смерці яшчэ год дваццаць. Ён меў на ўвазе спадчыну. Але Загорскі рассунуў рукамі загонавых і пайшоў, не азіраючыся. Гэты чалавек не мог абразіць яго. - І даруй, - сказаў Кроер. Потым ён стаў у труне. - Астатніх прашу не скардзіцца. Дарога доўгая, мокрая - жывіце тут. Людзі аглядаліся. Ва ўсіх вокнах узвышаліся ўжо ўзброеныя загонавыя. Чалавек трыццаць, прапусціўшы Біскуповіча і Загорскіх, самкнуліся і стаялі ў дзвярах. Людзі апусцілі галовы, бо ўсе ведалі, якая цяжкая чаша Кроеравай гасціннасці. Але ніхто не пратэставаў. Буйных дваран, з якімі Кроер пабаяўся б сварыцца, у зале не было. І людзі рушылі ў сталовую залу. Цяжка зачыніліся за імі дубовыя дзверы. Кроер кінуў парчу на плячо, накшталт плашча, і саскочыў на падлогу. Яго трошкі хістала, ён быў знясілены шматдзённай п'янкай, але сіліўся стаяць роўна. Адзін з загонавых падышоў да яго і нешта сказаў, і ў Кроера вышчарыліся зубы. - Дзе? - страшным ціхім голасам спытаў ён. - Ля ганка, пане. Кроер, цягнучы за сабою край парчы, памкнуўся да дзвярэй. На хаду спыніўся. - Усе з акон. Усе да дзвярэй і не адыходзіць. Іначай - засяку... на зямлі. Сачыце, каб ніхто з гасцей не ўцёк... каб трупамі ляжалі да раніцы. І амаль выбег з параднай залы. ...Ён перагнаў Загорскіх з Біскуповічам, калі тыя выходзілі на ганак. І не звярнуў на іх аніякай увагі, кінуўшыся на прыступках уніз. Пан Юры кінуў аднаму з загонавых, які праводзіў іх: - Коней. - Зараз, - заспяшаўся той. Яны чакалі коней, стоячы на ніжняй прыступцы, і глядзелі на тое, што адбывалася ніжэй сходаў, на пляцоўцы, укрытай бруднаватым патоўчаным снегам. На пляцоўцы стаяў у атачэнні трох "блакітных" і дзесятка земскіх бялявы мужык у расхрыстаным кажуху. Рукаў кажуха быў адарваны: з вялікай дзіркі, як махры эпалета, падалі на плячо касмыкі аўчыны. Звычайны мужык год пад трыццаць, засівералы, дужы. Незвычайныя былі толькі вочы. Чорныя, дрымучыя, яны з непрыхаванай нянавісцю глядзелі на пана Кроера, што набліжаўся да купкі людзей бязгучнымі кашэчымі крокамі. У баку ад гэтай ку пкі людзей стаяў Мусатаў. Глядзеў як быццам у другі бок, пагладжваў шчэцістыя бакенбарды. Зеленаватыя, як у рысі, вочы прабеглі па абліччах Алеся, пана Юрыя, Біскуповіча і абыякава пачалі разглядаць, бы першы раз бачылі, бліскучыя ад вільгаці дзікія камяні будынка, высокія вокны, падушкі зялёнага моху ля вадастокаў. Мусатаў ведаў шалёны нораў Кроера, ведаў, што той можа з гарачкі ўчыніць такое, чаго потым і рукамі не развядзеш, тым больш што сведкам будзе сам маршалак. І Мусатаў пайшоў паўз Кроера да сходаў. Праходзячы, зрабіў яму прывітальны жэст. Кроер усміхнуўся. Ён зразумеў гэта так, што Мусатаў развязвае яму рукі. "Што ж, добра. І якая, сапраўды, каму можа быць справа да рахункаў гаспадара са сваім рабом". Мусатаў знік у доме. І Кроер, дачакаўшыся гэтага, падышоў і спыніўся крокі на тры ад мужыка. - Што, Корчак, нядоўга давялося хадзіць? Пагуляў - плаці. Вар'яцкія вочы глядзелі з усмешкай. Корчак маўчаў. Тры чалавекі на ганку ўскінулі галовы, пачуўшы прозвішча. - Бацька, што гэта ён? - спытаў Алесь. - Брыда, - сказаў пан Юры. - Ты не слухай, сыне, мы не маем права ўмешвацца. Кроер рабіў то крок управа, то крок улева: разглядаў. - Дык пан Корчак ужо і эпалет прыдбаў? У генералы пану Корчаку захацелася? Можа, гаспадар Корчак і ў імператары мерыцца? Корчак маўчаў. - Мерыцца, - з удаваным шкадаваннем сказаў Кроер. - Непiсьменны, бедалага. Не чытаў. Не ведае, чым цар Мурашка скончыў2. - Чаму не ведаю? - сказаў раптам Корчак з нейкім заліхвацкім адчаем. - Вельмі нават добра ведаю: Галовачка бедная ад жару трашчыць, Ножкі на чырвоным на жалезным сядле. У адказ пан Кроер ударыў, відаць, не вельмі моцна, бо быў знясілены п'янкай. Алесь глядзеў на гэта разгубленымі вачыма: ён упершыню бачыў, як б'юць звязанага. Галава ў Корчака не хіснулася ад удару. З нейкай злоснай радасцю ён сказаў: - Дрэнна б'еш... А шкада, паночак, што мяне па дарозе да сваіх схапілі. Вух, як бы з гэтага кубла дымком ірванула! - Корчак глытнуў паветра. - Шкада... Аднаго шкада: разлічыцца не паспеў... Кроер адпачываў, і вочы яго былі каламутныя ад гневу. - Дык у цябе яшчэ і свае былі? - ціха спытаў ён. - А як жа. Не святым жа я духам жыў са жніва да масленай. Хавалі, памагалі. - Дзе хавалі? Хто? - А гэта ты ўжо сам даведайся. Кроер плюнуў і зноў, неяк наўскасы пасоўваючы сваю доўгую постаць, рушыў па брудным снезе да звязанага. - Дзе? - ён ударыў зноў, на гэты раз пад ніжнюю сківіцу. Корчак сплюнуў крывёю ў снег. - Уцэліў-такі, - сказаў ён. - Вядома. Над пешым арлом і варона з калом. Гэта было ўжо занадта. Кроер адчуваў сваю п'яную слабасць і стаў шукаць вачыма чагосьці больш важкага. Якраз у гэты момант конюх прывёў панам коней. Пан Юры разбіраў павады. І тут Кроер заўважыў у руках у конюха карбач. Ірвануў яго з рук дваровага і з подбегам, сагнуўшыся, ударыў Корчака па твары. Карбач не быў падплецены свінцом - толькі падвіты гнуткім медным дротам, - і гэта ўратавала Корчака ад смерці. Твар у Корчака заліўся крывёю. Вусны ў пана трэсліся. На шчоках плямамі з'яўляўся і знікаў румянец. Дзесяць, дваццаць, сорак удараў... Алесь глядзеў на расправу шалёнымі вачыма. Білі звязанага чалавека, які не мог бараніцца... Корчак не мог ужо стаяць. Ён сеў на снег, заліты крывёй, хапаў паветра. - Да-бі, - толькі і здолеў сказаць ён. І паваліўся тварам у снежную кашу. - Аз-зіят, - вонкава спакойна сказаў пан Юры і дадаў: - Аляксандр, у сядло. Алесь не мог адвесці вачэй... Удар... Яшчэ... Яшчэ ўдар. Яны падалі, як па сэрцы. Чалавек у снезе выцягнуўся. І тады, сам не разумеючы, што ён робіць, падлетак кінуўся да Кроера і падставіў руку. Карбач рассек адным махам вопратку і скуру, закруціўся вакол запясця. І тут Алесь перахапіў яго і з усяе сілы таргануў на сябе. Яму ўдалося вырваць акрываўлены бізун з рук дарослага. Бледны, з чырвонымі плямамі на шчоках, Кроер непаразумела глядзеў на Алеся. - Сволач, - у дзіцячым горле нешта клекатала. - Нізкі, злы чалавек. Паразумеўшыся, Кроер пагрозліва пасунуўся на яго. І тады Алесь, калоцячыся ад злосці, ведаючы, што гэты можа ўдарыць яго, размахнуўся і - як трымаў - дзяржальнам, з усёй сілы, упершыню ў жыцці, уляпіў... проста ў перакошаны твар. Кроер схапіўся за сківіцу. Потым ускінуў кулакі. ...І тут дужая рука пана Юрыя адкінула яго ад сына. Мільгануў паўз іх Біскуповіч, схапіў карбач і адшпурнуў яго ў снег. - Слухай, ты, - сказаў пан Юры. - Дзярмо! Гніль! Калі ты зачэпіш яго, ты жоўцю рыгаць будзеш... - Чакайце, Загорскі, - спакойна сказаў Біскуповіч. - Не пэцкайце рук. - В-арта! - ледзь выдушыў з сябе Кроер, і гэта прагучала ціха, але гнеўна. Рукі пана Юрыя і Біскуповіча леглі на рукаяці кордаў. - Вы пашкадуеце, Кроер, - спакойна сказаў Біскуповіч. - Каб праламаць вам галаву, хопіць хвіліны. Кроер азірнуўся. Але жандары відавочна баяліся ўмешвацца ў спрэчку высокіх паноў. Стаялі моўчкі. Пан Юры спакойна пасадзіў Алеся на Ургу і падвёў Біскуповічу ягонага каня. Ускінуліся ў сёдлы. З месца - толькі брудныя снежныя пырскі паляцелі - узялі наўскапыта. ...Вёрст праз пяць, калі стала зразумела, што пагоні не будзе, пусцілі разгарачаных коней рыссю. Алесь загаліў рукаў, разглядаючы крывавы рубец. - Ён мяне ўдарыў, - непаразумела сказаў ён. Бацька з жалем глядзеў на сына. - Ты пагарачыўся, - сказаў ён. - Таму што тры чалавекі маглі б налажыць галавою за аднаго, якога ўсё адно чакае Сібір, смерць у рудніках... А як бы тужыла твая маці... Або пана Біскуповіча жонка... Абяцай мне, што ты... Алесь не вельмі ветліва сказаў: - Гэтага я не магу абяцаць. - Правільна! - сказаў Біскуповіч. ...Корчака сапраўды чакала Сібір. Калі Мусатаў, пачуўшы Кроераў крык да варты, выбег з дому, заліты крывёю, але ўсё яшчэ жывы Корчак непрытомна ляжаў у снезе. Мусатаву ўдалося адгаварыць раз'юшанага пана ад пагоні. Корчака ён аддаў жандарам і загадаў везці яго ў Сухадол. ...А Кроер прыклаў да сківіцы снег і накіраваўся ў дом. - Гарэлкі, - толькі і здолеў сказаць ён загонавым. ...Пачаўся неўтаймаваны, страшны разгул. Тры дні Кроераўшчына захлыналася ў віне. Галас стаяў над тымі, хто абпіўся, песні, лаянка. На пяты дзень на нагах засталіся толькі Кроер ды Іван Таркайла. Сядзелі пры святле адной свечкі ў хатняй малельні, чокаліся адзін з адным і ашалелымі вачыма сачылі, каб другі выпіў да кроплі. Кроер пачаў быў ужо працэджваць віно з бутэлькі праз пальцы, бо ў кожнай бутэльцы сядзеў чорт, вельмі падобны на марскога канька, - але ўсё неяк абышлося. Каб не лаяцца, вырашылі ўвесь вечар гаварыць па-французску. Іван гэтай мовы не ведаў, а п'яны язык Кроера і на сваёй з цяжкасцю сплятаў два-тры словы. - Ішлі б спаць, чэрці, - грубіяніў Пятро, лёкай Таркайлы. - О, мон, дыё... нон... Алон!.. Перапіць - кураж! - вёрз немаведама што Таркайла. Пятро смяяўся. Кроер глядзеў на яго цьмянымі вачыма. - А ты чаго рагочаш, Пятро? Панімаеш нас? - Ён в-ведае, - казаў Таркайла. - Знаеш французскі язык? Пятро пакрыўдзіўся: - Анягож. - Ну то які ён? - Чырвоны, - сказаў Пятро. - Як... сабачы... - Пр-равільна, - сказаў Таркайла. - Златавуст. Пакінуўшы адурэлых паноў за віном, Пятро зачыніў іх у пакоі (магло быць дрэнна, калі задумаюць асвяжацца ў палонцы ці скакаць на конях), а сам прыйшоў у людскую і сказаў кухарцы: - Апошнія часы. І жывуць не па-людску, і п'юць, як перад загібеллю. - Дзіва што, - сказала кухарка. - Цяпер яшчэ, кажуць, у Пецярбургу змея пусцілі па жалезных каляінах... Змей, разумееш, бяжыць па дарогах. Гэта ўжо канец свету. - Але, - згадзіўся Пятро. - Гэты не пашкадуе. Гэты зжарэ ўсіх. _______________ 1 Смерць Кроера ў Кроераўшчыне зробіць значныя змены: папы пакінуць піць, а мужыкі пачнуць есці (польск.). 2 Падчас вялікай сялянскай вайны семнаццатага стагоддзя паўстанцамі - мужыкамі Міншчыны - кіраваў Мурашка. Згодна з паданнем, смяртэльна параненага ў бітве "мужыцкага цара" пасадзілі на распалены дачырвана жалезны трон.
|
|
XXIII
Спачатку выпусцілі свае коцікі вербы. Потым, перад вялікаднем, пачалі сачыцца празрыстым сокам пні ссечаных бяроз. Пасля пупышкі сталі зялёныя, а лясы - цёмныя. Пазней заплакалі перад купаллем травы: меліся назаўтра загінуць. А затым прыйшла чарга палегчы каласам. Год не парадаваў. Ён шмат абяцаў дружнай добрай вясною і спорнымі, цёплымі і буйнымі дажджамі. А потым нічога не даў. Зноў не даў. Каторы ўжо раз. Дажджы пайшлі бесперапынна. Парасткі захлыналіся ў глыбокай халоднай гразі, жоўклі і гнілі. А з канца красавіка наваліліся халады і ўчэпіста трымалі нівы аж да сярэдзіны чэрвеня. Зямля, калі засунуць у яе руку, была не цёплая, а сцюдзёная і ліпучая, як глей, выкінуты з самага дна магілы. Дні і ночы сталі цёплыя толькі ў канцы чэрвеня. Голад як быццам падрыхтаваў глебу пад сваё зімняе жніво і шчодра кінуў людзям непатрэбную цяпер цеплыню. На азіміне не вярнулі насення, тым больш што давялося ратавацца: пераворваць палі і засейваць іх пад ярыну. І гэтую познюю сяўбу ледзь скончылі на купалле, а гэта азначала, што восенню рунь амаль напэўна паб'юць ранішнікі. І ўсё яшчэ, трэці год, хварэла бульба, і клубні яе былі як гразь: не адрозніш ад зямлі. Пан Юры і стары Вежа ў канцы ліпеня напалову спустошылі свірны, даючы пазыкі, разумеючы, што спадзявацца няма на што, адпусцілі мужыкоў на гадавы аброк. Хай ідуць з плытамі, хай адпраўляюцца ў звоз, хай дабіраюцца на будову чыгункі, абы не голад, абы не спустошыць свірнаў да дна. Бо невядома яшчэ, што будзе ў наступным годзе. У канцы ліпеня лямант аб дапамозе даляцеў з мястэчка Свіслач, дзе жыла далёкая сваячка пані Антаніды, стрыечная сястра яе маці, Тацяна Галіцкая. Пан Юры надумаў накіраваць туды абоз насеннага збожжа: на наступны год. Паслалі яшчэ і трыста рублёў грашыма, каб быў заклад на выпадак сапраўднага голаду, каб хоць раз на дзень карміць гарачым дзяцей, жанчын і слабых (у цёткі было нешта каля васьмідзесяці душ, жыла яна адна, прасіла толькі насення - магчыма, нейк і пераб'ецца з людзьмі). Праводзіць абоз павінен быў Алесь. Па-першае, людзі з канторы былі ў разгоне, па-другое, хай звыкае да спраў, па-трэцяе, час хлопцу, наогул, паглядзець свет. Цэлую зіму яшчэ сядзець яму ў Загоршчыне ды ў Вежы, перш чым пойдзе ў гімназію. Цэлую зіму вучыцца, цэлую зіму практыкавацца ў мовах, слухаць Фельдбаўха, monsieur Jannot і іншых. Бацька і той здзіўляўся сынавым поспехам і доўгацярплівасці… Хай едзе, хай паглядзіць свету. І пачалася далёкая дарога. Рыпелі колы вазоў, ішлі каля іх мужыкі. А малады Загорскі то ехаў ля абозу на мышастай Касюньцы, то зварочваў з дарогі і скакаў мяккімі прасёлкамі, праязджаючы вёскі і хутары, то ляжаў на возе, высока-высока, і глядзеў на залатыя аблокі. Якія бясконцыя дарогі! Якія заблытаныя раздарожжы за дзесяткамі сцежак, што ўліваюцца ў іх! Якія пахілыя драўляныя крыжы, усе шэрыя і ў глыбокіх трэшчынах, стаяць на скрыжаванні шляхоў. Цягнуцца паўз іх вазы, ідуць вандроўнікі з трохграннымі вострымі кіямі і клункамі за спіною. Ідуць баркалабаўскія старцы з сінявокімі хлопчыкамі празрыстай іканапіснай прыгажосці. Бабы нясуць за спіной паклажу, з вузлом закруціўшы на грудзях канцы хустаў. І вузкімі, нейкімі асабліва жаноцкімі і пададзенымі наперад здаюцца іхнія плечы, сціснутыя жорсткай тканінай, у якой ляжыць нерухомы цяжар. Спявае ліра пад прыдарожным вязам. Часам сонца закрые дымна-агатавая завеса мімалётнага дажджу. І тады ногі месяць дарожную гразь, - тысячы ног, - і корчмы робяцца асабліва цёмныя, а паловая шкура коней робіцца гнядой. І на ўсё гэта - колькі ўжо год! - глядзіць абведзенымі сінькай вачыма, увесь у падцёках, пафарбаваны вохрай і мядзянкай распяты Хрыстос. …Свіслач, аб якой Алесь дагэтуль нават не чуў, была маленькім мястэчкам. Сярод будынкаў ці не самым вялікім здаваўся будынак прагімназіі. Але і ён быў запушчаны, як амаль усе астатнія будынкі мястэчка. Там, дзе калісь былі пляцоўкі для гульні ў мяч, куртыны і баскетныя агароджы, цяпер - і на двары і на вуліцы - цягнуліся зарасці пахучых дробных рамонкаў ды трыпутніку, сярод якіх губляліся сцежкі. Мястэчка рыхтавалася да гадавога кірмашу, які меў пачацца паслязаўтра, пятнаццатага жніўня, і таму на пляцы было ўжо даволі густа і людна. Стаялі запакаваныя вазы, цюкамі ляжала воўна, жавалі жвачку валы. Цётчын дом быў за нейкія паўвярсты ад канца мястэчка: вялікі, драўляны, пад саламянаю страхою - на галерэях і шчапяным дахам - над жылымі пакоямі. Вялікі сад спускаўся ў вільготны, звонкі ад шматлікіх ручаін, цяністы яр. Старасвецкія ўтульныя пакоі з нізкаю столлю. На вокнах акрамя першых рам былі і другія, з каляровымі шкельцамі. Яны замянялі аканіцы. А ў саміх пакоях стаяла даўняя мэбля: пузатыя арэхавыя сакратэры, дубовыя разьблёныя скрыні ля сцен і кутнія - адна на чатыры пакоі - вельмі цёплыя печкі, выкладзеныя галандскімі кафлямі. На белых плітках плылі пад усімі ветразямі сінія караблі. Цётка, маленькая, рухавая жанчына ў акулярах, сустрэла Алеся абдымкамі. - Прыехаў, сынок… Ну, вось і добра ўжо, што прыехаў… Кірмаш пачнецца, наедуць навакольныя з хлопцамі і дзеўкамі… Будзе і ў нас весела. Насенне загадала перамераць і пассыпаць у свірны, але ад грошай адмовілася: - Дзякуй богу, галадаць не давядзецца. Абнасенімся вашым збожжам, а астатняе можна пусціць на хлеб. Мне што? Ежа - свая, наліўкі - свае. Вопраткі - поўныя скрыні. І нічога мне не трэба, хіба што калода карт - адна на тры месяцы: у "хобаля" згуляць ды часам пасьянец (яна так і сказала - "пасьянец") раскласці. Мітусілася, збіраючы на стол разам з дзеўкай: - Дзякую пану Юрыю. Такое ўжо няшчасце! Проста хоць сядай на зямлю ды спявай "Ой вы, гробы, гробы, сусветныя домы"… Пасур'ёзнела: - Хай пан Юры не думае. Насенне на тую восень аддам. Дзеля спакойнага сну. Не хачу, каб мне ўначы д'яблы сніліся ды яшчэ, крый божа, язычнікі-салдаты. - Злітуйцеся, цётухна, - засмяяўся Алесь, - якія ж салдаты язычнікі? - Язычнікі, - упэўнена сказала Тацяна Галіцкая. - Хто ж гэта, акрамя язычніка, будзе страляць у людзей, толькі з-за гэтага зброю насіць ды яшчэ і клясціся нячыстай клятвай, што будзе страляць і не будзе пручацца, калі загадаюць… Язычнікі і ёсць!.. Ну, а каб Хрыстос другі раз прыйшоў? То ж бо! Так бы яны і стаялі са сваёй клятвай другі раз каля крыжа, як, не раўнуючы, рымскія галаногія бандзюкі. Цётка Алесю спадабалася. Паказвала гаспадарку: чатырох коней, два з якіх былі пад выезд, трох галандскіх кароў, пекінскіх качак і курэй-легорнаў. Паказвала кветнік з "разбітым сэрцам" і "пантофелькамі маці божай", з мацыёлай і залатым царскім бэрлам. У самым глухім кутку саду - каб, крый божа, не наелася хатняя птушка - ляжалі на траве выкінутыя з наліўкі барвяныя вішні. Гожы махаон сядзеў на іх і дыхаў апалава-сінімі крыламі. Піў. П'яны-п'яны, такі шчаслівы махаон. А вечарам сядзелі на тэрасе, пілі каву з масляністымі халоднымі пірожнымі і гаманілі аб сім-тым. - Дык вы так і жывяце адна, цётухна? - Зусім адна. Ды мне ніхто і непатрэбен пасля смерці нябожчыка Яўгена. - Ён хто быў? - Ён у дванаццатым годзе набраў купку людзей: дзесяць шляхцюкоў ды тры дзесяткі сваіх мужыкоў. Ну і пайшоў. Спалілі яны аднойчы вісячы мост, папалілі французскае сена. Потым лавілі ды білі гэтых… як бо іх?.. марадзёраў? Фуражыраў? Ну, усё адно. А потым уланы прыйшлі іх лавіць, дык яны і ўланаў пабілі. - І сваякоў другіх не было? Зусім-зусім? - Цяпер няма. Толькі твая маці. А яшчэ раней, да смерці мужа, быў у яго стрыечны брат, Багдан. Але той яшчэ, дай бог памяці, васемнаццаць… не, дваццаць год назад знік… - Як знік? - А так… Звязаўся з мяцежнікамі, калі тут у нас дваране бунтавалі. А калі яны не бунтуюць? Заўсёды грызуцца, як сабакі нейкія. А жонкам - тачы слёзы. Вось і ён пайшоў са зброяй, ды так і знік. Нічога пасля таго пра яго не чулі. Косці, напэўна, дожджык мочыць, вецер сушыць. Так што ты цяпер мой наследнік. Няхай будзе так. Тут паляванне добрае. Выдры гэтай самай - дык раніцай па берагах як гусі хадзілі. Лапы вялікія, з перапонкамі. Пайшла і прынесла пажаўцелы касцяны куфэрачак. Седзячы ў крэсле, разбірала яго. - О, - сказала нарэшце, - гэта адзінае, што ад Яўгенавага брата засталося. Мужыкоў у доме няма. Сабе вазьмі. Гэта быў амулет старога дзьмутага золата, відаць, танны матэрыялам, але дарагі сваімі гадамі. Памерам з далонь немаўляці, ён таемна і цьмяна ззяў на руцэ ў Алеся. А на ім Белы коннік з дзіцячым, быццам апухлым, тварам бараніў Авечку ад Льва, Змія і Арла. - Дзякуй, цётухна. - Алесь ведаў: чалавек не павінен манежыцца, калі яму дораць. - Толькі як жа яго?.. - Павесь да медальёна, - сказала цётка. - Бачу ж я ланцужок. І насі. Памагае, кажуць. Хто носіць - ніколі не трапіць у рукі ворагу. Тройчы тры разы ўнікне немінучай смерці. І яшчэ, усе яго будуць любіць, бо ён бароніць Авечку ад Льва, ці бо то ўлады, Змія, ці бо то хітрасці, і Арла, ці бо то драпежнасці… Можа, і Багдан уратаваўся б, ды вось, ідучы ў лес, забыў. Алесь прывязаў залаты ланцужок медальёна да стальнога Майчынага ланцужка. Сам сабе ён пасмейваўся. Ну якая немінучая смерць можа яму пагражаць? Якія такія ў яго могуць быць ворагі? …Праз дзень пачаўся свіслацкі кірмаш. "Прачыстая". Гандлёвыя рады плескануліся далёка за пляцовыя межы. Гандляры спрытна матлялі на медны аршын вішнёвыя і белыя сукны. Свістаў, па-змяінаму павіваючыся ў паветры, шоўк. Паўзла шарсцянка, і весела бегала баваўнянка. - А-а гарлачы-гарлачы-гарлачы! Звіняць, як званы, звіняць, як войтава галава. - Жа-леза, жа-леза! - гэта басам. - Кас-са - на аконама, бязмен - на цешчу! Узляталі, як карабель на хвалях, стракатыя арэлі. Адтуль даносіўся няшчыры дзявочы віск. - Вось наваліся! Вось наваліся! Усё дорага - маё дзешава. Усё даражэе - маё дзешавее. Дзешавее мыла, дзешавеюць вяроўкі. Катрыншчык-італьянец спяваў сухотным голасам пра невядомае. Малпа ў зялёнай сукенцы працягвала далонь, скакала ля гаспадара і глядзела ў вочы людзям гаротна-непаразумелымі дзіцячымі вачыма. Гандляваў тканінамі прыгожы перс з палымянай барадою. Вадзіў "Міхала" цыган. - Бацю, падыходзь - пажартуем! Страсна спрачаўся з белавалосым мужыком конскі перакупшчык. Гучна, напэўна, аж пальцы балелі, біў у карычневую, як зямля, далонь, гучна кусаў аброць на знак таго, што не маніць. Вузкавокі караім, падобны адначасова на дзікага хазара і на вялікага равіна Якава Леві, лаяўся з гарбаносным яўрэем, ля якога шэрагам стаялі гарэлачныя куфлі, кварты, паўкварты і іншае шчасце п'янага. Алесь хадзіў сярод гэтага рознагалосага, стракатага мора трошкі ачмурэлы і як быццам сонны, але радасна ўзрушаны. Сонныя былі вочы, узрушанае было сэрца. Віселі залатыя бароды льну, прыемна пахла рыбай і кісла - шкурамі. Грувасціліся пірамідамі яблыкі, над шызымі, нібы затуманенымі подыхам, слівамі спявалі залатыя восы. Сапяжанкі, ур'янтоўкі, слуцкія бэры пахнулі так, што соладка рабілася ў роце. Усюды ляжала гародніна, бітая птушка, мясныя тушы. А побач - рабчыкі, кражныя качкі, дупелі для панскага стала. Кадаўбцы ляснога мёду і жаўтаватыя колы воску. Шкуры дзікіх звяроў. Краіна была багатая. Краіну чакаў голад. …Каля сляпога старца з лірай амаль не было людзей: не даць - грэх, а даць не было чаго. Стары спяваў: цёмны правал рота ў срэбнай барадзе. Лірнік быў такі стары, што барада яму была не ў загану. А ля яго акрамя дзвюх жанчын, якія плакалі, стаяў хлопец, можа, на нейкі год старэйшы за Алеся, невысокі, каржакаваты, з цёмна-русымі прыгожымі валасамі. Рысы ў хлопца былі няправільныя, але буйныя і нават у чымсьці прыгожыя. Цяжкаватае падбароддзе, вялікі цвёрды рот. Жарсткаваты няправільны нос. З тысяч і тысяч людзей, па адной толькі форме носа з крутымі ноздрамі, Алесь заўсёды пазнаў бы ў ім мясцовага, тутэйшага. Невялікія, сінія з залатымі іскрынкамі, вочы хлопца былі цяпер задумлівыя і мяккія. Пасма валасоў падала на высокі чысты лоб. Ён слухаў. Слухаў, нахмурыўшы тонкія і чорныя, нібы тушшу наведзеныя, бровы. Алесь побач з ім таксама пачаў слухаць пад тужлівыя ўздыхі баб. Ой, то не чорная хмара падступае. То турэцкі кароль наступае. Турэцкі кароль наступаў, каб узяць за сябе Андрэеву дачку. І не толькі яе. Сватаць нівы, бары, і разлогі, І лугі, і праўдзівага бога. Сватаць дым у закуранай хаце, Ўсю зямлю нашу бедную сватаць. І не вытрымала жаночае сэрца. Андрэева дачка ўцякла ў лес і, седзячы ў разгаліне дуба, рыхтавала падарункі каралю, загадвала сяброўкам вастрыць нажы, каб кроіць імі для яго ручнікі. І вось кароль падступіў з усёй сваёй чорнай сілай. І тады… Не папала яна ў палаценца, А папала у шчырае сэрца І каню пад падковы упала. Паміраючы ж, так прамаўляла: Страшна гулі струны: Ой, не будзеш ты мець, чарнарогі, Ні лугоў, ні праўдзівага бога, Ні бароў, ні дзяўчат, ні багацця, Ані дыму ў закуранай хаце. За якое нi схопiшся сэрца - Ўсе адкажуць адзінаю смерцю. І адкажуць пажарамі хаты І зямелька, якую ты сватаў. Жабрак змоўк. Хлопец цяжка, быццам ад сну адрываючыся, уздыхнуў і кінуў на ліру тры медныя капейкі. Непаразумела зірнуў на Алеся. І раптам вочы сталі іранічныя і трошкі злосныя: убачыў, што гожы падлетак з шэрымі вачыма хоча пакласці на ліру срэбны паўрубель. - Здурэў, ці што? - спытаў ён гучным кплівым голасам. Алесь цярпець не мог, каб з яго кпілі незнаёмыя. - Цябе не спыталі, - сказаў ён. - Яно і відаць, што з залатых каптаноў. Галоўка, як макаўка, а розуму - як… Загорскі ведаў, што працяг прыказкі злосны і трохі непрыстойны. - Ты б паўтарыў, - з пагрозаю сказаў ён. - А я не глухому гавару, - сказаў хлопец. - То і відаць, што скнара. За такую песню паўрубля яму шкада. - За гэтую песню мне мільёна не шкада. Ды толькі не з тваіх рук. - А што мае рукі? - А тое, што іншая дабрыня горшая за дурасць. А дабрыня багатага… - Затое ты, відаць, з багатых. Сем коп лапцей… Алесь сказаў гэта з вялікай крыўды. Але падлетак, апрануты сапраўды сціпла, здавалася, не пакрыўдзіўся. - Люблю Сярка за звычай, - паказаў ён сляпуча белыя зубы. - Ды толькі не тыя паны, што грошы маюць, а тыя, што бога знаюць. Забяры свае бязбожныя грошы. - Чым гэта яны горшыя?! - спытаў Алесь. - Чаго ты да мяне прычапіўся?! - А тым, што яны дурной галавой дадзены, гэтыя грошы. Алесь мераў хлопца вачыма. Так, той быў, відаць, дужэйшы, але ў яго было менш гнуткасці і спрыту. - А я вось дам, дык ты і нагамі накрыешся, - сказаў хлопец. - Ану дай. Сам пяты задзярэш. Праз хвіліну яны малацілі адзін аднаго з усёй заўзятасцю падлеткаў. Пыл так і курэў над месцам бойкі. Урэшце яны стаміліся і, сапучы, стаялі, насцярожана сочачы адзін за адным. - Атрымаў? - спытаў хлопец. - Дый ты атрымаў. У хлопца сапраўды распухла і без таго пухлая ніжняя губа; у Алеся вуха было чырвонае і пякло. - Ну і што? - спытаў хлопец. - А тое, што дурань, - ужо не так злосна сказаў Алесь. Яны ўсё яшчэ сачылі адзін за адным, але відаць было, што бойка згасне. - Гэта ты дурань, - сказаў хлопец. - Старога за твой паўрубель маглі б у паліцыю павесці. У бедных людзей бываюць толькі медныя грошы. - А паперак няма? - буркнуў Алесь. - Не ў старцоў, ёлуп хвашчоўскі. Алесь разумеў, што хлопец кажа праўду, але вуха пякло, а незнаёмы яшчэ і лаяўся. Варожасць зноў пачала нарастаць. - Ты хто такі? - не вельмі ветліва спытаў ён. - А табе што? - Ну хто? Паляк? Мазур? І тут ён пачуў такое, што аж вочы сталі круглыя ад здзіўлення. - Беларус, - спакойна сказаў хлопец. - Што-о? Алесь не мог зразумець, адкуль гэтаму хлопцу стала вядома яго таямніца, ягонае адкрыццё. Але хлопец, відаць, зразумеў пытанне як выгук пагарды. Алесь не стрымаўся. - Адкуль гэта ты даведаўся? Гэта ж я адкрыў. Гэта я - беларус. - Адзін Гаўрыла ў Полацку, - усміхнуўся хлопец. - Тут усе беларусы. А ён адкрыццё зрабіў… Першы… Знайшоўся мне яшчэ - Капернік. - Але ж я ведаю толькі траіх, якія адказалі мне так. У астатніх няма імя… Алеся цяпер цягнула да гэтага хлопца. Таму, што ён, не ведаючы Алесевых думак, прыйшоў да таго самага. А хлопец раптам сказаў: - Я шкадую, што цябе стукнуў. - І я таксама шкадую, - Алесь падаў хлопцу руку. Хлопец зрабіў крок, і падлеткі моцна паціснулі рукі. - Ты адкуль такі? - спытаў хлопец. - З Дняпра. А ты? - Я тутэйшы. Бацька прывёз тавар, а я з ім. - Твой бацька купец? - Не, дваранін. Але ў яго ёсць маленькая фабрычка. Абрусы, сурвэткі, усё такое, словам. - Значыць, вы небагатыя? - Небагатыя. У нас вялікая сям'я. Адных дзяцей лічыш-лічыш ды саб'ешся. - Ты вучышся дзе? - Тут і вучуся, - сказаў хлопец, - у прагімназіі. Праз пятнаццаць нейкіх дзён канец волі. Зубрэнне гэтае. А ты любіш вучыцца? - Люблю. Толькі я дома вучуся. Мяне рыхтуюць у чацвёрты клас. - Маеш шчасце. Я таксама вучыцца люблю, ды толькі настаўнікі ў нас дрэнь. - Уздыхнуў. - Скончу, пайду ва універсітэт. Урокамі буду зарабляць, а выб'юся. З нашай зямлі не пражывеш: бацька ўсіх не пракорміць. Дакрануўся да распухлай губы. - Б'ешся ты здорава, - засмяяўся ён. - Прыклаў руку, дык не раўнуючы як станавы прыстаў… Давай знаёміцца, ці што? Алесь падаў яму руку. - Давай. Я Алесь Загорскі. - Кастусь Каліноўскі, - сказаў хлопец. Яны стаялі і разглядалі адзін аднаго. - Давай уцячом, ці што, - сказаў хлопец. - Пакуль крамы бацькаў тавар бяруць, паходзім, паслухаем. - Давай… Толькі паўрубель гэты дзеду ўсё ж аддамо. Размяняем на медзь і аддамо. Хай помніць, як мы біліся тут ды мірыліся. - Вядома, - сказаў Кастусь. Памянялі грошы, усыпалі старому ў шапку цэлую жменю медзі і пайшлі ў людскі натоўп. - Чаго гэта ты, братка, так на мяне насыпаўся? - спытаў Алесь. - Ды стаіць, гляджу, такі павіч, толькі што хваста веерам не распускае. Стаіць і цераз грыб плюе: срэбра яму не шкада беднаму чалавеку. - Ну і што? - Каб ты ведаў, як страшна б'юць гэтых людзей, ты б так лёгка не глядзеў на гэта. Тым больш лірнікаў. Гэтых кожная сытая храпа лічыць за нязлоўленых злодзеяў і злачынцаў. - За што? - Падазроныя людзі. Прыедзе аднекуль з Піцера мардастая поскудзь. Такі ўжо магнат, такі нобіль - хвігаю носа не дастанеш: "Дзікуны брудныя, тубыльцы". Па кірмашы ідзе, як чума, ты скажы, ідзе - бязлюдзее кірмаш. А старцы - яны ж сляпыя. Падыдзе, слухае, слухае. "Гэт-то што ж ты, па-дла, спяваеш? Які гэта турэцкі цар?! Намьок!!! На якой гэт-то саб-бачай гаворцы, пр-ра якога гэта Ваську Вашчылу?! Пр-ра якога гэта свінскага Міхася Крычаўскага?!" Ну, стары апраўдваецца: "Ён, паночак, цішайшаму цару спрыяў, Аляксею…" - "Што?! Паганец, быдла, чарвяк мог цару спрыяць?!" Ды старому - у вуха. А на ліру - нагою. - Ліру нашто? - Кніг пазбавілі - хочуць і ліры пазбавіць. Ведаюць: пакуль слухаюць людзі хаця аднаго лірніка, не памерла воля. Ішлі ў чалавечым моры. Вакол стаялі смех, божканне, нязлосныя праклёны. - Ведаеш, - сказаў Алесь, - я вельмі быў здзіўлены. Стаіць сабе чалавек - і раптам гаворыць аб самым тваім, аб тым, пра што сам думаў. - Але ж і яны, - рука хлопцава зрабіла круг у паветры, - таксама такія ж, як ты, толькі не знайшлі, як сябе называць. І паўтарыў, відаць, чужыя словы: - Безгалосае мора. - Як гэта яны такія? - спытаў Алесь. - Мы, вядома, усе ад Адама. Адзін народ. Але ж мы дваране. - Ну і што? Было ж у нас калісь так, што мужык, калі ён ахвотай ішоў на вайну, рабіўся дваранінам. Так, відаць, і ўсе. Твае продкі раней - і таму яны арыстакраты. Мае - пазней, і таму я проста з небагатых дваран. А ёсць яшчэ шляхта, што сама зямлю арэ. Тыя зусім учарашнія мужыкі. - Дваране нашы цару таксама небяспечныя. - Ёсць і такія. - Нездарма ж пасля апошняга паўстання многія тысячы з іх, самых небяспечных, у аднадворцы перавялі. Зганьбілі людзей. Галадаць прымусілі. - Мы таксама з такіх, - з нейкім выклікам сказаў Кастусь. - То і вы аднадворцы? - Але. Сенат не зацвердзіў. - Дзед казаў, гэта яны назнарок, - сказаў Алесь. - Ну, ва ўладара граматы за стагоддзі згарэць ці струхлець маглі. Дык пашукайце ж у каралеўскіх архівах, у спісах, у кнігах старых… Не. Хочуць як мага больш людзей прынізіць. Кастусь кусаў доўгую саломінку, што выскубнуў з воза. - Бацька мой аніяк прымірыцца не хоча. Ездзіць стараецца, столькі грошай марнуе. Сказалі: будзе маёнтак - будзем шукаць. То ён прыцэньваецца да якога-кольвек фальварка. Купіць, відаць, сёлета ці трохі потым. А мне дык усё адно. Я ведаю, скуль ідзём. І продкаў ведаю. Я не ніжэйшы за хама, што мною кіруе. А прозва - гаршком назаві, ды ў печку не стаўляй. Калі захачу - і арапам назавуся. Апошні наш мужык больш сумленны за першага з жандараў. Хлопец гаварыў гэта паважна, але відочна завучана. - Скуль гэта ты такога набраўся? - Брат казаў, - з нейкім адразу прасвятлелым тварам сказаў Кастусь. - А ты адкуль? - А ў мяне дзед. - Ясна, - сказаў Кастусь. - Вось і ведаем ужо самы першы запавет. Брата і дзеда не чапаць. І панствам не ганарыцца. - І тут твая праўда, - сказаў Алесь. - А то зусім выйдзе па прыказцы: "Шумі-гудзі, дуброва, едзе князь па дрова". Кастусь хораша смяяўся. Белыя зубы вельмі ўпрыгожвалі аблічча. І ўсмешка была шчырая, чыстая. І яшчэ Алесю падабалася, што вочы ў Кастуся былі не зусім сіметрычныя: адно трохі-трохі вышэй за другое. Гэта надавала ягонаму абліччу нейкую незвычайную, уладную і моцную характарнасць. Гамонячы, яны ішлі бясконцым кірмашом, а вакол іх заліваліся гліняныя свісцёлкі, шалёна круціліся напалову пустыя каруселі, заклікаў у свой балаган дзед з кужэльнаю барадою: - Заходзьце, браты-сястрычкі родныя, заходзьце, мужы-жонкі зводныя! Дзівосы на калёсах: хлапчук з сажнёвым носам! Марская царэўна! Янка - волат, жарэ адно толькі сырое мяса - па сем фунтаў на дзень. Узгадавала яго мядзведзіха! Ёсць яшчэ дзівосныя звяры… марская свінка і кракадзіл. Той самы, што праглынуў прарока Іёну. Па-біблейску кіт, па-нашаму кракадзіл… Страшны звер… Да нас!.. Да нас! Граў на гарлачах ганчар, і ў адказ яму ляцеў спявучы перазвон крышталю, па якім вадзіў шкляной палачкай гандляр-венгр. Кубракі-мсціслаўцы совалі пад нос людзям кнігі і малюнкі. - Багаты які кірмаш, - сказаў Алесь. - Багаты, - адказаў Кастусь. - Толькі ўтратны. Бацька казаў, што летась ледзь прадалі пятую частку ўсяго завезенага. А сёлета яшчэ горш будзе. Бяднеем. - Чаму так? - Няма ні грошай, ні хлеба. Зямля збяднела. Лясы высеклі. У рэках вывелася рыба, у пушчах - звер. Раней-то, кажуць, усяго было: і звера, і птушкі, і дзікага мёду. Ідзі сабе, чалавек, у лес, расчышчай ляды. Сам ты сабе гаспадар. А цяпер адзін паратунак - горад. Ды і там… Ну каму тут патрэбны свечкі? Мыла? Вось гэты чай? Або цукар? Чаю мужык не п'е, мыецца ён венікам, вечарам сядзіць пры лучыне. …Алесь прабыў у Свіслачы яшчэ тры дні. І ўсе гэтыя дні хлопцы не гублялі адзін аднаго з вачэй. Хадзілі па кірмашы, забіраліся ў сутарэнні разбуранага касцёла. Кастусь звадзіў нават свайго новага знаёмага на пасядушкі з песнямі і на гулянку, прысвечаную сярэдзіне кірмашу, пасля якой кірмаш ідзе на спад. А Алесь звадзіў яго ў балаганы, бо з грашыма ў новага знаёмага, відаць, было не густа. Хлопец не манежыўся, але, як то належыць сапраўднаму хлопцу, прымаў кожны знак павагі да сябе з пачуццём нязломнай уласнай годнасці. І, непрыкметна для саміх сябе, яны пасябравалі за гэтыя дні. Пасябравалі той хуткай дружбай падлеткаў, што ўзнікае нечакана, а застаецца надоўга. Часам на ўсё жыццё. Перад развітаннем яны вырашылі, што будуць пісаць адзін аднаму. І гэта было цудоўна: ведаць, што ўпершыню ў жыцці табе ёсць каму пісаць, ёсць для каго заліваць сургучом канверт, ёсць для каго ўзважваць унцыі і залатнікі ліста, ёсць для каго, нарэшце, зусім па-даросламу ставіць у канцы постскрыптум, так сабе, між іншым, як быццам нешта забыў ды раптам і ўспомніў.
|
|
XXIV
…Праз год пасля паездкі ў Свіслач, таксама ў жніўні, Алесь накіраваўся разам з малочным братам старога Вежы на апошняе ў гэтым годзе паляванне. Праз тыдзень трэба было ехаць у Віленскую гімназію. Ён здаў экзамены і паступіў адразу ў чацвёрты клас. Дзяцінства канчалася. Наступала новае жыццё. Шкада было кідаць вольную Загоршчыну, абшары паплавоў і лясоў, свіст качыных крыл… Шкада было мяняць усё гэта на гарадскую цеснату, на гімназічную муштру і зубрэнне, на казённыя муры, на шэры снег у асеннім халодным горадзе. Бацька выбраў Віленскую гімназію таму, што і сам захацеў пажыць зіму ў вялікім горадзе. - Гэтак і запсець можна. У мядзведжай глушы. Трынаццацігадовы хлопец ішоў цяпер з Кандраціем на паляванне, адчуваючы, што ён развітваецца з гэтым сонечным днём, з грывамі сярод азёр і балот, з аблокамі. Грывы цягнуліся адна за адной. Кандрацію і Алесю трэба было прайсці імі вярсты тры, а потым заглыбіцца ў лес. З аднаго, правага, боку да грыў падыходзілі старыкі Дняпра. Злева цягнуліся залітыя вадою балоты - Равека выйшла з берагоў, - зарослыя шпажнікам, або мечнікам, як завуць яго ў Прыдняпроўі, аерам і высокімі сітнягамі. Там, у раскошы, гадаваліся, пакраквалі і часам цэлымі чародкамі ўзляталі качкі. Паласа грыў сям-там, у тых месцах, дзе лішка вады пералівалася ў Дняпро, рассякалася пратокамі з чыстай вадой і пясчаным дном. Там можна было падсачыць кулікоў-турухтанаў. А можна было і проста збочыць у балота і ісці, чэрпаючы ваду вышэй халяў, адчуваючы, як цёпла ў ёй нагам, палохаючы качак, якія лянотна ўздымаюцца ў паветра. - Які гэта бандзюк тут ходзіць?.. Рап-рап… Пасядзець спакойна не даюць… Рап… рап… Кандраці і Алесь ішлі, падзеленыя верхавінай грады, нябачныя адзін для аднаго. Алесь трымаў стрэльбу напагатове, крочыў па травах насустрач поўным снежным аблокам, цені якіх часам спакойна прапаўзалі па сітнягах, па рабізне сіняй вады, па грывах, па ім самім. Зрэдку сустракаліся нізкарослыя дубкі, кучаравілася хваткая шыпшына, расшытая аранжавымі ягадамі. А потым зноў былі травы ды вада, вада ды травы. Верасовыя пустэчы, аблітыя сонцам, так цвілі, што павольныя аблокі, адбіваючы іх несамавітае цвіценне, былі афарбаваныя знізу ў лёгкі пурпур. Алма бегла наперадзе, часам азіралася на Алеся. І ўвесь гэты камячок калматай плоці аж дрыжаў ад паляўнічай страсці. А шагрэневы чорны нос лавіў тысячы пахаў: пахі вод, пахі траў, а сярод усяго гэтага - дамавіты пах качкі, дзікаваты павеў дупеля і востры - аж мутарна - смурод вадзянога бугая. Алесю не хацелася стрэламі парушаць велічна-ласкавай цішыні. І толькі пачуўся стрэл Кандрація, ён зразумеў, што трэба пачынаць і яму. Алма якраз успудзіла з сітнягоў чырка, і Алесь зрэзаў яго. Потым ён збочыў у залітае вадою балота, нават не балота - ногі цяпер адчувалі гэта, - а мокры поплаў, напалову сажня заліты высокай іллінскай вадой. Сабака плыў, а там, дзе было плытка, скакаў, робячы часам асабліва высокі падскок над сітнягамі, каб убачыць, дзе гаспадар. А потым зноў толькі непрыкметнай змейкай варушыўся мечнік ды далятала з яго характэрнае броханне - жыватом па вадзе - спаніэля. І раптам гэта броханне сціхла. Цвёрда ведаючы, што, каб гэта быў падранак, Алма на мокрым месцы спаймала б яго і прынесла гаспадару, а не проста віляла задам над здабычай, як гэта робяць спаніэлі на сушы, - Алесь пайшоў туды, дзе замёр у мечніку сабачы бег. І спыніўся, уражаны. Алма стаяла і глядзела ў хмыз, затоплены вадой. На галіне, угнуўшы яе сваім цяжарам, віселі над самай вадою вышываныя саквы, якія носяць аўчары, гожыя саквы з чорнага лямцу, расшытага белай воўнай. З адной саквы тырчала рукаяць пісталета, відаць, дарагога, аздобленага старым матавым срэбрам. Не падобна было, каб саквы нехта павесіў: занадта неахайна, на адзін бок, яны звісалі. Схіліся галіны яшчэ трошкі - і пісталет выпаў бы ў ваду. Відаць, нехта проста спяшаўся ўначы цераз балота і, згубіўшы саквы, не меў часу вярнуцца і адшукаць іх у цемры. Алесь зняў саквы і, перакінуўшы іх цераз левую руку, стаў мераць вачыма: куды бліжэй за ўсё было невядомаму чалавеку выбрацца на сухое. Грывы канчаліся трохі наводдаль, а за імі, над межытокай, барвелі ў густой зелені плямы ўжо чырвоных асінак. Алесь перайшоў уброд межытоку і заглыбіўся ў лес, не думаючы аб тым, што Кандраці будзе шукаць яго. Алма вяла кудысьці, шнырачы ў траве. І вось бяга яе паскорылася, а потым яна стала і насцярожана напялася спінкай. - Туба, Алма, - шэптам сказаў Алесь. Расхінуўшы галіны, ён убачыў чалавека. Чалавек ляжаў ніцма, і ногі ягоныя вышэй калень былі аблеплены гразёю, карычневай скарынкай высахлай гразі. Раскінутыя рукі абдымалі зямлю. Густой грывай ляжалі на траве чорныя валасы, перавітыя цэлымі жмуткамі сівога павуціння. Алесь прысеў над чалавекам на кукішкі і крануў яго за плячо. Крануў і спалохаўся, бо той з раптоўным пакутлівым стогнам кінуўся ўбок, і пад яго целам аказалася стрэльба з прыкладам, залітым крывёй. Алесь працягнуў чалавеку саквы. - Твае? - спытаў ён. І асекся, убачыўшы знаёмы твар. - Война, - сказаў ён. Рука чалавека схапіла саквы і пацягнула іх да сябе. - Чаго ты хапаеш? - сказаў Алесь. - Ты бяры. Адбіраць не буду. Вочы Войны разглядалі яго з цікавасцю, быццам прыпамінаючы. - А хто ж гэта табе дазволіў быць такім няветлівым са старэйшымі? - Ты сам. - Ого, чаму гэта? - Зброю згубіў, - з пагардаю сказаў Алесь. - Гэта ты праўду кажаш, - нечакана згадзіўся Война. - Мужчына раней губляе галаву, а зброю потым. Са стогнам сеў. - Але я паранены. Дрэнна мне давялося. Ніколі так дрэнна не было. Каня я пакінуў… - Што гэта вы мне… расказваеце? - Я ўспомніў цябе, - сказаў стрымана Война. - Хлопчык у зрэб'і. Дзядзькаваны хлопчык з панскага гнязда. - Ну дык і што? - А тое, - сказаў Война. - Тое, што сям'я, дзе трымаюцца старых звычаяў, не можа выхаваць юду. На ганарыстых, напышліва падціснутых вуснах Войны з'явілася раптам няўмелая ўсмешка. - І яшчэ песня. Там, дзе спяваюць, - ідзі спакойна. Война дастаў з саквы маленькі клуначак. Корпаўся ў ім. - Ты мною не пагарджай, хлопец. Ішоў балотам і не помню, як ішоў. У вачах цямнела. Відаць, тады і сцягнула з мяне галіна апошнюю маю надзею. А шукаць у цемры нельга. Ды і яны ішлі, наступаючы мне на пяты. З паходнямі. З сабакамі. - Хіба сабакі знойдуць у вадзе? - Добры сабака знойдзе. Ты на чаўне са сваім сабакам паляваў? - Паляваў. - Чуе ён, дзе качка? - Хвалюецца. І я заўсёды гляджу ў той бок. - Ну вось, - усміхнуўся Война. - Астатняе робіць стрэл. А ім мяне злавіць неабавязкова. За мяне - жывога ці мёртвага - узнагарода тысяча рублёў… Каб у мяне дзве галавы было - адну б абавязкова прадаў. Заваліўся б грашыма. Доўгая пасма травы ляжала на яго далоні. Падвялай, але яшчэ зялёнай травы. - Крываўка, - сказаў ён і пачаў жаваць траву. Выплюнуўшы зялёную кашу на пальцы, ён агалiў нагу. На сцягне крывавілася шырокая рана. Война палажыў на яе кашу і пачаў уціраць. Скура на яго абліччы з гарчычнай стала зеленаватая. - Пячэ, - глуха сказаў ён. - Значыць, добра. Значыць, антонаў агонь не прыкінуўся. Дастаўшы з картуза чорнага пораху, ён змачыў яго слінай і палажыў на рану зверху. Потым перавязаў нагу чыстай белай анучкай. Алесь глядзеў трохі грэбліва. І Война заўважыў гэта. - Брыдка, - сказаў ён. - А ты не гідуй. Без гэтага ніводны сапраўдны мужчына не пражыве. Можа, і табе давядзецца некалі, крый божа. - Мне не давядзецца. - Не заракайся. Ты што ж, любіш жандараў? - Не. - Бачыш. Бацька твой іх не любіць. Дзед. Прадзед не любіў. Усе… Клеткі не любіць ніхто. Кожны, акрамя труса, хоча яе зламаць. А свабоднага чакаюць сіло, раны, смерць. Знясілены, ён чуйна прылёг на бок. - І ўсё адно гэта лепей, - прамармытаў ён. - Забіцца кудысь і… здохнуць. Абы не вісець у торбе, як гусь на адкорме… Каб не лез табе кожны брудным пальцам у дзюбу, не торкаў туды арэшкаў… Чым іхнія арэшкі - дык лепей… свая раска ў балоце. Сплюшчыліся вочы. - Ты адзін? - спытаў ён. - Не, там, на грывах, малочны дзедаў брат. - Угу, - сказаў Война. - Гэты таксама будзе маўчаць. Ты - ідзі да яго. Я паляжу, ачуняю… Мне трэба быць спакойным. І хітрым. - Можа, прывесці вам каня? - Го! Гэта далёка… Вельмі далёка. Цяпер мне трэба здабываць другога, каб дабрацца да свайго. Алесь устаў. - Я пайду. Я… не скажу нікому. - Ведаю, - проста сказаў Война. Ён змоўк. Алесь акінуў вачыма постаць, паклікаў Алму і пайшоў з ёю да ўзлесся. Лес радзеў. Алесь бачыў, як праменні сонца ўсё часцей прабівалі сваімі дзідамі лістоту, як яны прабіраліся ў самы гушчар, як насустрач ім дымела зямля. Паміж ім і сонцам клубіліся ў паветры раі мошак, быццам тысячы да чырвані распаленых вясёлых іскрынак, якія вялі і вялі свой трывожны і радасны танец. …Гісторыя з балотнай пагоняй скончылася зусім нечакана. Война не мог ведаць, што на яго ў гэты раз паляваў не адзін Мусатаў. Мусатаву прыслалі ў памочнікі чалавека з губерні. Начальству надакучыла няўлоўнасць Чорнага Войны. З гэтым асколкам мінулага паўстання трэба было канчаць. Начальства не гневалася на Апалона Мусатава: яно ведала, што злачынцу ва ўласным доме памагаюць і сцены, што Мусатаў распарадны і дзейны чалавек і не яго правіна ў тым, што бандыт гуляе на волі. Збіраць чуткі - гэта была не яго справа. Сачыць, распытваць сялян, лавіць краем вуха іхнія размовы павінен сышчык. Так з'явіўся ў наваколлі Сухадола Мікалай Буланцоў, знаўца сваёй пачэснай і патрэбнай дзяржаве прафесіі, спраўны чалавек год дваццаці. Буланцову трэба было ўзвысіцца яшчэ больш, чым Мусатаву. Апошні ўжо дасягнуў сяго-таго, а гэты толькі рабіў першыя крокі. Мусатаў усё ж меў дваранства, няхай жабрачае і заняпалае, а Буланцоў паходзіў з кантаністаў, з парыяў, вучаных на медныя грошы, з тых, ніжэй за каго на ўсіх абшарах Расійскай імперыі былі толькі вайсковыя пасяленцы ды яшчэ паншчынныя мужыкі ў вельмі дрэнных паноў. Сын бітага, хвастанага бацькі, чалавек, дзіцячым светам якога была казарма, а развагаю - дні, калі збеглых праганялі праз зялёную вуліцу, ён прагнуў кар'еры як адзінага сродку пазбавіцца ад навакольных жахаў, ад зубатычын, ад стаяння з цагельнай выкладкай пад ружжом. Начальства заўсёды мела рацыю. А калі падначаленым і не вельмі салодка пад ягонай грознаю дланню - тым горш для падначаленых. Значыць, трэба ўзвысіцца, каб не пакутаваць ад рукапрыкладства. Трэба стаць незаменным, і тады сам атрымаеш права біць, сам прымусіш іншых баяцца і цягнуцца струной. Такія былі яго няхітрыя разважанні. Такія самыя, як і ва ўсёй пароды кар'ерыстаў, якой яна была і якой яна будзе. Нервовы і жоўчны ў душы, але вонкава дысцыплінаваны і разважлівы, Мікалай Буланцоў зразумеў, што Мусатаў бярэцца за справу не з таго канца. Трэба было дакладна ведаць, дзе бывае бандыт, а ганяцца - справа апошняя. І ён успомніў аб споведзі, аб таямніцы споведзі. А паколькі ніводзін поп, які паважае сябе, не выдасць гэтай таямніцы, ён падумаў, што поп напэўна можа падзяліцца цікавай навіной з дыяканам сваёй царквы. А ў дыякана, вядома, ёсць жонка, якой няма рэзону трымацца асабліва за чужы сакрэт. Гэта, вядома, не датычылася звычайных плётак, але магло датычыцца сур'ёзных выпадкаў. Усе цэрквы, акрамя царквы ў Раўбічах і Загоршчыне, былі зачынены загадам старога Вежы. Служылі толькі ў царкве ў Мілым. І там Буланцову пашанцавала. Яму ўдалося ўцерціся ў давер дыяканісе і атрымаць весткі, што Война памагае грашыма сялянам глухой вёскі Янушполе і часам аднаўляе там запасы аўса для свайго каня. З губерні і з павятовай паліцыі выклікалі людзей, з псярні Кроера ўзялі сабак і непрыкметна атачылі вёску. Война нарваўся на дванаццатыя суткі. Выйшаў з пушчы проста пад кулі. Тут бы счакаць і браць яго, але пагарачыліся земскія і адкрылі страляніну, калі да сцярожкага чалавека было яшчэ сажняў сорак. Збаяліся падпусціць яго бліжэй. Паранены Война ўцёк. За ім гналіся тры гадзіны і, ужо ўначы, загналі яго ў балота, залітае вадой. Мокнуць нікому не хацелася, тым больш што ішлі па крывавых слядах, якія цягнуў Война па расянцы і сіўцы. Таму рэквізавалі тры пласкадонкі і з паходнямі рушылі за ім. Верхам паехаў толькі Мусатаў на сваім дэрашы. Прачасалі ўсё - і дарэмна: ці то не ўбачылі ў цемры, ці то чалавек захлынуўся, ці паспеў вышмыгнуць з балота ў лес, на шчасце, не такі ўжо і вялікі. Буланцоў па загаду Мусатава ачапіў лясны востраў. Сам Мусатаў астаўся ля балота, ведаючы, што воўк заўсёды кідаецца ад загоншчыкаў туды, дзе, як яму здаецца, нікога няма і дзе яго чакае паляўнічы. Ён думаў - і ўвогуле рэзонна, - што Война спяшаецца як мага аддаліцца ад балота. Ён не мог уявіць, што рана занадта цяжкая, каб далёка ўцякаць, што яна ў нагу, што толькі апошнімі намаганнямі, з апошніх сіл уцякаў ад іх так доўга чалавек, які вышэй за ўсё ставіў волю. І Мусатаў астаўся. Злез з каня і прысеў на купіну, ведаючы, што чакаць яму ніяк не менш за гадзіну. Война бачыў гэта. Ён ляжаў на тым самым месцы, дзе знайшоў яго Алесь, сажняў за трыццаць ад Мусатава. А паколькі для Войны гэта быў адзіны шлях да ўратавання, ён дзейнічаў больш асцярожна і чуйна, чым яго вораг. Ён папоўз. Папоўз не спяшаючыся, ведаючы, што кожны паспешлівы рух - гэта яго, Войнава, смерць. Яму пашанцавала. Жандар азірнуўся толькі два разы. Ён ведаў, звер ніколі не бяжыць з лежкі, пакуль не пачуе галасу загоншчыкаў. Война не хацеў забіваць. Шум да дабра не вядзе. Акрамя таго, яму патрэбен быў спакой на тых пару тыдняў, пакуль ён адлежыцца і ачуняе. Ён ведаў, калі заб'е - улады нагоняць у наваколле столькі сышчыкаў, што гэта будзе канец. Ён поўз да каня. І калі да дэраша асталося нейкія тры крокі, ён рэзка ўстаў і з апошніх сіл абхапіў каня за шыю. Конь пырхнуў і падаўся трохі ўбок. Мусатаў пачуў пырханне і павярнуўся. Заслонены конскім целам, стаяў, зусім непадалёку ад яго, той, за кім яны гналіся. І пісталеты былі ў абедзвюх руках Войны. Першы стрэл жандара немінуча зваліў бы каня, і першы стрэл мог быць смяротны для яго, Мусатава, калі ў адказ грымнуць пісталеты ворага. Гэты не схібіць. Мусатаў, на жаль, занадта добра ведаў ягоны спрыт. - Мусатаў, - сказаў Война, - пакажы свае козыры. Зеленаватыя вочы жандара не бегалі. Яны з поўным усведамленнем смяртэльнай небяспекі глядзелі на Войну. Мусатаў у першае ж імгненне цвяроза ацаніў становішча, зразумеў, што Война страляць не будзе, калі не стрэліць ён, Мусатаў, і значыць - не давядзецца плаціць за гульню жыццём. Таму што ён адразу зразумеў: пройгрыш. І ён з цвёрдай усмешкай паклаў руку на рукаяць пісталета. - Казырны кароль, - сказаў ён. - У мяне туз і дама, - сказаў Война. - Кідай карты. - Я ведаю, - сказаў Мусатаў. - У цябе дзве бiткi, у мяне - адна. - На шчасце, - сказаў Война. - На жаль, - сказаў Мусатаў. - Кідай, - сказаў Война. - Зараз, - сказаў Мусатаў. - Вывінці крамень. - Чаму не, калі ласкавы пан просіць? Рукі Мусатава вывінцілі крамень і адкінулі яго. Война ведаў цяпер: каб паставіць новы - трэба дзве хвіліны, і пакуль ён не рушыць, Мусатаў не пачне. Значыць, сама менш сто восемдзесят сажняў. Скрыгочучы зубамі, ён паспрабаваў сесці, сарваўся, адчуваючы, як са скроняў сцякае халодны пот, і зноў, амаль аднымі толькі рукамі, ускінуў у сядло сваё збалелае цяжкае цела. І адразу ўзяў у шалёны намёт, проста па вадзе, што залівала поплаў, туды, да далёкіх грыў, у пырсках і ўзлётах кропель, у пене. Цяпер яму, Войну, анiяк нельга было прайграць. Упадзе ад стрэлу, зваліцца на гэтай роўнядзі - возьмуць голымі рукамі. Так далёка! Так яшчэ далёка да грыў, да выратавальных старыкоў за імі, да плаўняў, зарослых высокімі сітнягамі, да берагоў, зарослых непралазнай крушынай і абвітых хмелем, да Дняпра, за якім яры і лясы! Стрэл грымнуў далёка за спіной. Мусатаў справіўся за нейкія паўтары хвіліны, нават менш. Усё адно: паміж ім і пісталетам добрых сто шэсцьдзесят сажняў. Ён недасягальны. У душы Война даў сабе слова ніколі больш не жартаваць. Варта было дэрашу спатыкнуцца - і ў Сухадол прывезці б на гнойных драбінах "труп вядомага бандыта". Але ў душы ён ганарыўся, бо ведаў: з Мусатава будуць рагатаць нават ворагі. Таму што ён, слабы і цяжка паранены, абвёў дваццаць загоншчыкаў і вырваўся з кола на кані іхняга начальніка, таго, хто яшчэ некалькі хвілін назад быў упэўнены ў перамозе. Дэраш вынес конніка на грэбень грады, і адтуль, з вышыні, Война ўбачыў за сабой заліты луг, парушынкі людзей на другім яго краі, а перад сабою зарасці і далёкую-далёкую стужку Дняпра.
|
|
XXV
Гэта быў страшны і цяжкі час. Уся неабдымная імперыя дранцвела і дубела ад жахлівага палітычнага марозу, які вось ужо дваццаць шэсць год вісеў і кашлата варочаўся над яе абшарамі. Кожны, хто спрабаваў дыхаць на поўныя грудзі, адмарожваў лёгкія. Казаць - дазвалялася толькі ману, любіць - толькі праваслаўе ды імператара, ненавідзець - толькі вальнадумцаў (якіх ніхто не бачыў, так іх было мала). Літаратура трымалася на нейкім дзесятку смельчакоў, якіх гналі і распіналі ўсе, пачынаючы ад усерасійскага квартальнага і канчаючы квартальным звычайным. Ды і смельчакі гаварылі часцей за ўсё прыглушаным голасам, бо на кожнага адносна сумленнага было па дваццаць ланцужных псоў, здатных на ўсё. Большасць не вытрымлівала і, сказаўшы смелае слова, адразу пачынала дыгаць нагою і прасіць прабачэння, жахацца са сваіх былых перакананняў. "Мёртвыя душы" назвалі "тройчы маною, паклёпам на расійскую рэчаіснасць і ганьбаваннем асноў". Вялікія заваёвы чалавецтва імперыя аб'явіла лухтой, праўду - злосным падкопам, іншамысных - злачынцамі, што не хочуць велічы айчыны. Бог быў падобны на будачніка, а будачнікі - на разбойнікаў. Шпіцрутэны і смугастыя будкі сталі сімвалам. Шчаслівых не было. Усё прыносілася ў ахвяру ідалу дзяржаўнай моцы. І таму Алесь, які да гэтага жыў у іншым свеце, асабліва балюча ўспрыняў гімназічныя абставіны. Цесна, задушліва, убога па думцы, абмежаваныя настаўнікі. У будынку доўгія, вельмі змрочныя калідоры са скляпенчатай столлю. Падлогі калідораў і прыступкі сходаў выкладзены чыгуннымі плітамі з візарункам. Пліты адпаліраваныя да бляску пасярэдзіне, а ля сцен чорныя, з цяжкім, як чыгунны галаўны боль, адценнем. Бразгоча званок. Выйдзеш у калідор, а за адзіным акном не Дняпро, а казённыя гарадскія муры, усе пафарбаваныя ў аднолькавы "іерусалімскі", а па-простаму, па-малярску, - жоўты колер. Увесь горад нагадвае казарму або бальніцу. І ад гэтай казарменна-бальнічнай дзейнасці хоць ты ваўком вый. Ён хацеў быў папрасіць бацькоў узяць яго адсюль, адправіць у іншае месца або за мяжу. Туды пускалі неахвотна, але Вежа мог дабіцца дазволу. Спачатку гэтаму перашкодзіў гонар. А потым ён нават узрадаваўся, што не ўцёк. Таму, што Мсціслаў прывёў да яго сяброў: Петрака Ясюкевіча, Усяслава Грыму і Мацея Біскуповіча, сына таго пана Януша, з якім Загорскія ездзілі на Кроеравы "хаўтуры". Мацей падобны на бацьку як дзве кроплі вады. Ясюкевіч гожы, як дзяўчынка: велікавокі, з валасамі як залатое павуцінне. А Грыма проста цяльпук, але самы разумны з усёй кампаніі. Гэта было відаць хаця б па тым, што галава ў яго была вялізная і ўся шышкаватая, "розум лез наверх". З месяц яны прыглядаліся да Алеся, а потым Грыма зайшоў да яго і сказаў, што яны складаюць адну грамаду, што гэтая грамада ставіць сваёй мэтай выхаванне карысных людзей і што яны прапануюць Алесю стаць іхнім таварышам, калі ён таго захоча. Алесь згадзіўся, і яны ўрачыста прынялі яго пятым членам у "Братэрства чартапалоху і шыпшыны". Члены яго чыталі недазволенае і спрачаліся да пены на вуснах. І ўсё адно гэта было цікава, бо Грыма даставаў аднекуль такія кнігі, сам выгляд якіх дыхаў недазволенасцю і небяспекай. Даставаў часцей за ўсё на адну ноч, таму чыталі ўголас і спрачаліся аж да позняга зімняга світанку. Гэта было зручна рабіць у кватэры Загорскіх або ў невялікім пакойчыку Грымы, дзе ён жыў адзін. Чыталі польскія падметныя лісты і перапісаныя ад рукі вершы Міцкевіча, чыталі ранняга Пушкіна і "Ліст да Гогаля", чыталі, амаль не разумеючы, Фур'е (захапляла ў ім смеласць, а не думкі) і кнігі "Современника". Аднойчы трапіў у рукі каліграфічна перапісаны рукапіс "Тараса" - яго таксама зразумелі як забароненую рэч і за адну ноч перапісалі, рагочучы да рэзі ў жываце, каб у кожнага было па экземпляры. Але гэта было спачатку. Пытанне, пастаўленае перад кожным, патрабавала адказу. Юнакам, амаль дзецям, неадкладна трэба было ведаць, хто яны такія. І тады сталы заваліліся кнігамі па геаграфіі і гісторыі. Алесь шукаў усё, што толькі было магчыма, па гісторыі. На калядныя вакацыі ён спустошыў частку дзедавай бібліятэкі. За месяц да гэтага рускі флот ураганнай бамбардзіроўкай паслаў страшны агонь на турэцкі порт Сіноп. Неба, караблі, самае мора палалі нястрымна і ўтрапёна. Пачалася сапраўдная вайна, якая павінна была прывесці імперыю на грань краху. Але хлопцам амаль не было да яе справы, бо яны адкрывалі сябе, плакалі над лёсам Ветра, Дубіны і Мурашкі, слухалі аб подзвігах княза Вячка, Міхала Крычаўскага і князя Давіда з Гарадка, сціскалі кулакі, перажываючы бітву на Крутагорскіх палях або сечу на Іваньскіх грывах. …Перад вачыма падлеткаў, нібы невядомы, уставаў іх родны край. Бясконцыя імшары, пушчы, закінутыя старажытныя гарадкі на балотных астравах, дзе і дагэтуль вісяць на галінах трохсотгадовых дубоў званы. Той змрочны, лясны, тужлівы, але самы родны свет, дзе яны нарадзіліся: Волхава балота, на дзевяноставярстовай гладзі якога гараць балотныя агні, а па берагах знаходзяць рэшткі караблёў ды скамянелыя бярвенні бясконцых дарог, усмактаных на трохсажнёвую глыбіню, Прыпяць і сівавусы Нёман, і багатыя падняпроўскія гарады. Яны бачылі бязмежныя палавені, якія часам нясуць на сваёй вадзе драўляныя капліцы, асеннія лясы, што палаюць, як грамнічная свяча, і чыстыя крыніцы, у якіх плаваюць лубяныя карцы. І крыўдна рабілася за спусташэнне, забытыя магілы і забітых людзей, за прыгнёт, за свіст шпіцрутэнаў на Лукішках, за абрыдлівыя паласатыя шлагбаумы, што закрывалі ўсе дарогі і, здавалася, нават шлях да шчасця. Яны не ведалі яшчэ, што слава чалавецтва не ў мінулым і што біцца трэба не за мінулае, але іхні парыў быў сумленны і чысты. Пяцьдзесят трэці год зноў прынёс неўраджай. Дрэнная была азіміна, дрэнная была і ярына, бо ў час жніва лілі дажджы і прарастала ў полі нязжатае жыта. Людзі галадалі і елі хлеб, падобны на торф. Больш-менш чысты хлеб давалі толькі зусім маленькім дзецям. Цар не мог не ведаць гэтага - усе чулі пра данясенне генерал-губернатар магілёўскага, віцебскага і смаленскага Ігнацьева. Той пісаў пра страшныя рэчы, пра жабрацтва адных і несумненную раскошу другіх. Цар ведаў гэта, але не хацеў нічым памагчы зямлі, жыхары якой дайшлі да апошняй ступені галечы і прыніжэння. І хлопцы зразумелі, што гэта не бацька, а айчым. Айчыма можна ненавідзець, і яны цяпер ненавідзелі яго ўсёй сілай нянавісці, якую толькі маглі змясціць іх дзіцячыя душы. Алесь зрабіў і першую выснову з гэтай нянавісці, калі яны з Мсціславам ехалі дадому на калядныя вакацыі ў прысланым Вежай вазку. Снежнае поле курэла. Белыя змеі паўзлі па гурбах да кібіткі і перасякалі сляды палазоў. Прывідна матляліся ў зеленаватым святле месяца чорныя палыны ля дарог. Фурман спяваў нешта сабе пад нос. Юнакам было трохі халаднавата, і яны шчыльней заціскаліся пад мядзведжую апону. Няяснае святло месяца падала ў акенца вазка. - Ведаеш, Мсціслаў, - сказаў раптам Алесь, - сэрца не вытрымлівае, калі глядзіш на ўсё, што вакол. Так шкада гэтых бедных людзей, гэтую сірату-зямлю. - Сказаў яшчэ. Каму не шкада. А што рабіць? - Астаецца адно, - сказаў Алесь глуха. - Што? - Зброя. Мсціслаў варухнуўся пад апонай. - Разумная галава думала аж дзве хвіліны. Хто яе возьме? Ты? Я? Грыма?.. Пяць гімназістаў. Ты ж ведаеш: і ў нас, і ў шостым, і ў сёмым класе больш не знайшлося ніводнага. - Можа, і ёсць, ды маўчаць. - Дык будуць маўчаць і тады. - Вашчыла пачаў з трыма сябрамі, - сказаў Алесь. - А потым вакол іх стала войска. - Ну і скончыў, як пачаў. - Але ж чатыры гады трос дзяржаву. - Тады народ быў смелы. - А цяпер? Цяпер яму яшчэ горш. Лепей смерць, чым гэтакае жыццё. Усе разумеюць: I гэта пякельнае, абразлiвае рабства!.. Мсціслаў глядзеў праз акенца, завея паўзла на сляды палазоў. - Не, - сказаў ён нарэшце. - Ты ведаеш, я не баязлівец. Але колькі нас. Мы толькі пачалі разумець сябе. Нават калі мы знойдзем яшчэ сотню-другую людзей, гэта скончыцца стратамі і ганеннямі. Наша маленькая думка проста не вытрымае, згасне, мы загінем, а з намі першыя парасткі. І тады нам канец. Дзеці сур'ёзна гаварылі аб паўстанні і зброі, і гэта было б нават смешна, каб не іхнія пашыраныя вочы, ліхаманкавы румянец шчок і перарывістыя галасы. - Не, - паўтарыў Мсціслаў. - Мы страцім усё, прыдбанае з такой цяжкасцю. - Ты мяне не зразумеў, - сказаў Алесь, - я не кажу пра бунт сепаратыстаў, я кажу пра бунт нездаволеных, хто б яны ні былі. Палякі… рускія… літоўцы… людзі Інфлянтаў. - Тым больш, - сказаў Мсціслаў. - Астатнім што?! У іх шмат астанецца, калі расстраляюць нават тысячы. А ў нас не астанецца нічога, нават калі расстраляюць сто чалавек. Мы маленькі агеньчык, які ледзь пачаў гарэць. - Знойдуцца яшчэ. - Праз сто год? - іранічна спытаў Мсціслаў. - Гэта ты важна прыдумаў. - Няхай, - упарта сказаў Алесь. - А зброю браць усё адно давядзецца. Да таго часу знойдзем людзей… Зразумей, трэба… У рабстве гіне дух. Вазок ехаў цяпер зусім па чыстым полі, пакідаючы за сабою самотны звілісты след. І ўсё паўзлі, паўзлі на гэты след белыя змеі. …Дзед быў усё той самы. Сустрэў абодвух з лёгкай іроніяй і дрэнна схаванай пяшчотай у старэчых вачах. За вячэраю гаварылі аб нязначным: аб зайчыным паляванні, аб тым, што Кроер яшчэ раз паўтарыў свае хаўтуры, на гэты раз куды больш віртуозна, і зноў многія трапілі ў ягоную пастку; аб тым, што ў Маскве згарэў Вялікі тэатр. - Гэта ён ад сораму, - заўважыў Вежа. - Бо кожны дзень спявалi "Жыццё за цара". А пасля вячэры Мсціслаў, відаць, вырашыў трохі выпрабаваць старога на радыкалізм. - Дастаў бы ты, Алесь, тое, што ў цябе ў кішэні, ды пачытаў пану Данілу. Алесь збялеў. У кішэні ў яго ляжаў спісак "Паэм на маларасійскай гаворцы". Паэмы зваліся "Каўказ" і "Сон". Прозвішча аўтара не было, але яго шэптам перадавалі адзін аднаму: Шаў-чэн-ка. Алесь паглядзеў на сябра з такім дакорам, што той сумеўся. Але дзед зрабіў выгляд, што нічога не разумее. - Адну давай, - сказаў ён. І тады Алесь пачаў чытаць. Дзед слухаў сурова, а калі ўнук скончыў, доўга маўчаў. - Сцеражыцеся, хлопцы, - сказаў ён нарэшце звонкім ад хвалявання голасам. - Я не буду забараняць: бачу, чаго вы там нахапаліся, ведаю, што позна, вы не паслухаеце. Але сцеражыцеся. Павагаю вашай да мяне прашу. Мне будзе… крыўдна, калі з вамі што-небудзь здарыцца. Хлопцы, прыгнечаныя страшнай сілай гэтага "сцеражыцеся", маўчалі, быццам упершыню самім сэрцам адчулі небяспеку. І тады стары, шкадуючы іх, раптам сумна ўсміхнуўся: - А propos de1 вершаў… Я б гэтага хахла не ў Сібір, а міністрам асветы замест дурня Уварава зрабіў. Нічога, хлопцы. Усё нічога. І прыкрыў вялікімі далонямі рукі юнакоў.
|
|
XXVI
Над Вільняй павольна плыў звон. Званілі ў праваслаўных цэрквах, званілі ва ўсіх касцёлах ад Вострай Брамы да Антокаля. Пад гэты звон, які зусім не пасаваў да празрыстай вясновай лістоты, пакідала горад брычка, у якой, заціснутыя між чамаданамі і кофрамі, сядзелі два - цяпер ужо шасцікласнікі - хлопцы. Пан Юры, збіраючыся ехаць з Вільні на ўвесь час, дабіўся ад папячыцеля вучэбнай акругі дазволу, каб сын і Мсціслаў здалі экзамены датэрмінова. Яны і здалі. З вышэйшымі адзнакамі па ўсіх дысцыплінах. У апошні момант пан Юры, лаючыся, паведаміў хлопцам, што губернскія дваранскія справы прымушаюць яго на тыдзень затрымацца ў Вільні і што ім давядзецца, каб не мазоліць вачэй сябрам, якія ўсё яшчэ пацелі над вакабуламі ў святаянскім гімназічным падвор'і, ехаць адным пад наглядам Халімона Кірдуна. Грэх сказаць, але сябры ўзрадаваліся і абставінам пана Юрыя, і падарожжу. Загорскі бачыў гэта, але апраўдваў хлопцаў. Што зробіш, больш за ўсё на свеце маладосць любіць самастойнасць. Брычка ляскатала па бруку, і Алесь бачыў на тратуары бацькаву пастаць. Потым тройка завярнула на Дамініканскую. Коні нерваваліся, са званіцы сабора Дамініканаў падаў густы чорны звон. Над усёй Вільняй гаварылі званы. Дамініканам праз нейкіх сто сажняў басавіта адказаў святы Ян. Злева пацягнуліся святаянскія муры, дзе была гімназія. На другім паверсе, пэўна, якраз гадзіну таму назад, селі за сачыненне малодшы Біскуповіч, Ясюкевіч і цельпукаваты Грыма. Звон суправаджаў брычку на ўсім яе шляху праз горад. Званіў Ян, званіў касцёл Базыліянаў, плакала святая Тарэса. І нават калі горад знік, вецер яшчэ часамі даносіў да вушэй юнакоў далёкае водгулле званоў. Званы плакалі. Плакаць было чаго, хоць улады ў гэтым і не прызнаваліся, даючы загад аб імшы. Набліжаўся час расплаты за слепату, за саракагадовую ўпэўненасць у сваёй непераможнасці. Першага красавіка саюзнікі засыпалі Адэсу бомбамі, разлілі па яе вуліцах, садах і прычалах мора агню. Чарнаморскі флот амаль адразу страціў ініцыятыву, а потым і зусім засеў у Севастопальскай бухце і быў патоплены. …На поўдзень, дзе ваявалі, пайшло з сухадольскага наваколля зусім няшмат людзей, і ў тым ліку малады граф Ілля Хаданскі. Выйшла ў яго нечакана. Яшчэ напярэдадні не думаў, але тут прыехаў - па дарозе ў Севастопаль - у свой маёнтак Курылавічы васемнаццацігадовы прыгажун гусар Мішка Якубовіч, адзіны спадкаемца ўдовага бацькі, што нядаўна адышоў "у лона Аўраамле". Шчаслівы спадкаемца, не спадзеючыся на лепшае ў той касталомцы, куды меў трапіць, загуляў з усёй самаадданасцю гвардзейца і пацягнуў з сабою Іллю. Равеснікі пачалі піць і сваволіць. Магілёўскія камеліі, жанчыны з не зусім прыстойнай вуліцы ў Сухадоле, корчмы, рэстарацыі, гасцяванні ў суседзяў, дзе было шмат моладзі, - нічога не прамінулі. Насваволілі яны з Іллём вышэй меры. П'яныя намагаліся патрабаваць сатысфакцыю ў губернскага скарбніка (у таго была маладая палюбоўніца, і было вырашана, што няхай нават адзін з сяброў і наложыць галавою, дык затое другому будзе добра). Скарбнік пад маркай перагавораў аб дуэлі ледзь не здзейсніў падступны план: завабіць сяброў да сябе ў двор і там сіламі прыгонных адхвастаць абодвух, як марцэліных сабак. Сябры ледзь прабіліся на волю са зброяй у руках, а потым - у гневе на хамства і недалікатнасць скарбніка - абзывалі яго пашахонскім графам і з кампаніяй сяброў тры ночы запар ірвалі ля ягонага дома пятарды. Потым, якраз на судны дзень, пусцілі ў сінагогу спайманую недзе саву, а дзверы моцна падперлі тоўстым калом. Паліцмайстар спрабаваў быў сунімаць іх - яны, заплаціўшы задатак, прыслалі да яго на падвор'е труну, абабітую глазетам, і магільную пліту з гранітным крыжам, на якім было ўжо высечана ўсё, што трэба, акрамя года смерці. Паліцмайстар з гора запіў, а ўсе прынады склаў пад павець на сваім двары: усё дзешавей абышліся. У Сухадоле разышліся. Была пільная патрэба выпіць з афіцэрамі на гаўптвахце. Узялі будынак абвахты, спаліўшы з надветранага боку пуд і чатыры фунты серы. Калі варта разбеглася - выцягнулі ачмурэлых калег з будыніны і ўмыкнулі іх у Курылавічы, дзе і пілі тры дні. Там іх і заспеў Ісленьеў, што прыехаў у госці да Вежы, і, дачуўшыся пра свавольствы, паехаў сунімаць вісусаў. Прачухана даў надзвычайнага і параіў, калі не хочуць высылкі, кінуць хутчэй ідылічнае развітанне з "мілай радзімай" і ехаць далей. Ілля Хаданскі, якому ўсё роўна не было куды падзецца, пайшоў з Якубовічам добраахвотна змагацца за айчыну, веру і гасудара. Тым усё і скончылася. А Ісеньеў пасля непрыемнай гэтай размовы паехаў зноў у Вежу. Стары ўзрадаваўся. Алесь сядзеў трохі ў іхняй кампаніі. Толькі тыя сядзелі за сталом, папівалі каву і віно, а ён залез у самы зручны куточак, палажыў сабе на калені "Дафніса і Хлою" (такія рэчы за апошні час пачалі цікавіць яго) і то слухаў, а то і чытаў. А на вітражах вакол плылі дзівосныя птушкі, рыбы і крылатыя жанчыны. Яны свяціліся наскрозь, так, як ніколі не свецяцца звычайныя фарбы. Свяціліся гранатавым, жоўтым, апельсінавым колерам, як свецяцца на сонцы келіхі з віном. - Прайдзісветы, - усміхаўся Вежа. - Ну што яны, скажыце вы мне, граф, зробяць з тымі французамі ды ангельцамі? - Анічога, - румяны, як яблыка, твар графа за яснымі вачыма і свежымі зубамі быў грэблівы. - Што ў іхняй галаве, акрамя гэтай брыдоты з савою ды п'янкі. - Ото і я кажу… Скажыце вы мне, хто тут мае рацыю, тыя, што ідуць біцца, ці тыя, што чакаюць? Ісленьеў скасіўся на Алеся. Дзед зрабіў абуранае аблічча. - Тут я і сам не ведаю, - сказаў граф, пагладжваючы сівыя бакенбарды. - Скажу толькі, што нас паб'юць усё адно, неадменна. Дрэнны, пусты чалавек добраахвотна пад кулі не пойдзе, пойдуць лепшыя і загінуць. А іх і без таго не густа. - Б'юць, - сказаў дзед. - Ой, б'юць. Наторкалі нас носам. - Гэта ўсе разумеюць. Дазволілі ім пад Еўпаторыяй высадзіць дэсант, такі плацдарм аддалі… І гэтае злашчаснае паражэнне ля Альмы… Што мяне здзіўляе, дык гэта тое, што, дальбог, няма чаго ім асабліва ганарыцца. Салдат наш - смелы, безадмоўны, разумны. Лепшы за іхніх па трываласці, цярплівасці, сіле. Ды і генералы ў іх не лепшыя. Гэты іхні Сент Арно, ён хто? Шулер у былым, акторык, з усімі дрэннымі рысамі гэтай прафесіі. - Дык у чым жа справа? - А тое, што самы моцны салдат без хлеба, без зброі, без адпачынку, без… волі скора робіцца дохлай шкапай. І самая лепшая галава, калі на яе сто дурняў, нічога не можа. Нахімаў, бедалага, як пакутуе. Чалавек з мужнасцю, з любоўю да радзімы. А розная поскудзь, якую ўсё жыццё выхоўвалі ў спадзяванні на загад начальства, на старэйшага дзядзьку, - яны з яго пасмейваюцца. Знайшлі ў чалавека "загану", "травіць" ён у моры, хоць і адмірал. Што зробіш, калі арганізм такі. Ён "травіць", але з мосціка не сыдзе, справу да канца зробіць. - Нельсан таксама "травіў", - сказаў Алесь. - Праўда? - узрадаваўся граф. - Ну, суцешыў! - Я салдат, - пасля паўзы сказаў граф. - Я іду, куды мне загадваюць… Але па сваёй ахвоце я б туды не прасіўся. - Чаму? - спытаў дзед. - Кожны лішні чалавек - гэта адтэрміноўка канца. - Горай, думаеш, не будзе? - спытаў Вежа. - Горай быць не можа, - сказаў граф. - Хаця б таму, што кожнае новае цараванне спачатку на некалькі год адпускае гайкі, зарабляе сабе добрае імя. - Каб потым зрабіцца яшчэ горшым. Чулі мы гэта. - Але ж некалькі год, - сказаў Ісеньеў. - Гэта вельмі важна. І потым амаль абавязкова амністыя. Значыцца, тыя, хто жывыя яшчэ - вернуцца. І я сустрэнуся са сваёй маладосцю. Вежа асцярожна падліў графу віна. Вусны старога сумна ўсміхаліся. - Я сёння чуў прароцтва, - сказаў ён. - Прарочыў тут адзін лапатны Іерэмія: "Прасвішчуць яны Свістопаль". - Нічога дзіўнага. Саракагадовае дрэннае становішча ў арміі. Амаль трыццацігадовае замоўчванне агульнай прадажнасці, слабасці, жорсткасці да простых, рабства. - Усё было добра, - падтакнуў Вежа. - Так ужо добра, што, выявілася, пораху не было. Умелі хадзіць на парадах і не ўмелі па гразі. Заганарыліся. Усю гісторыю думалі напалеонаўскім капіталам жыць…
|
|
XXVII
І зноў восень. Зноў гімназія. Зноў зіма з заснежанымі вербамі над Віліяй, з пахам бярозавых паленняў. Толькі цяпер Алесь жыў з Кірдуном і Логвінам. Было б зусім дрэнна, каб не "Братэрства чартапалоху і шыпшыны" ды не рэдкія, вельмі рэдкія, лісты ад Кастуся і яшчэ радзейшыя, стрыманыя і сухаватыя, цыдулкі ад Майкі. Улетку амаль не бачыліся: Раўбіч павёз дачку на кіслыя воды. А разлука і не ў такіх гадах рэдка вядзе да лепшага. Забываеш голас, жэсты, рысы і, урэшце, нават тое, што лепш за ўсё кажа аб сяброўстве: непадробленае адчуванне ўсяго чалавека побач з сабою. У яе, вядома, новыя знаёмыя, новыя людзі вакол, новыя думкі. Гэта было балюча. А потым зноў прыйшла вясна. Асеў наздраваты снег. Дзівосна сінела над горадам чысценькае, з рэдкімі імклівымі аблокамі неба. Аблокі імчаліся з-за гары, з-за кароткай, нібы назнарок абсечанай зверху, Гедымінавай вежы: два паверхі, на якіх прымасціўся і недарэчна, як жук-плывунец, махаў у паветры лапкамі аптычны тэлеграф. Перадаваў дрэнныя весткі. Увесь сакавік і ўвесь май цягнулася ўраганная бамбардзіроўка Севастопаля, не хапала зброі, гарнізон абяссілеў і трымаўся ледзь толькі не на цвёрдых людскіх душах - без дапамогі, без умацаванняў, без правіянту, без абозаў. І яшчэ аб тым, што загінулі Істомін і Нахімаў, што ўлада над людзьмі ў руках тых, якія няздольны кіраваць нават сабой. Усё часцей ля вітрын, дзе вывешвалі лісты-паведамленні з тэатра вайны, можна было пачуць хмурнае: - Начальнічкі, трасца ім… Галоўнага, на галаву якога трэба было клікаць трасцу, ужо не было. Бомбы падалі на дамы Севастопаля, магілы тысяч простых шчасцяў. Бомбы - увесь сакавік і май! - ірвалі паверхню бухты, магілу флоту. Але нават водгуле іх не даляцела да сабора ў далёкім паўночным горадзе, дзе ляжаў у магіле труп чалавека з грэнадзёрскім ростам і розумам абозніка. …Настаўнік Гедымін пасля жалобнага набажэнства сабраў гімназістаў у вялікай халоднай аўле і доўгі час маўчаў, гладзячы свае бакенбарды. З разрэзу фалдаў форменнага сурдута тырчаў насавічок, які ён палічыў за лепшае выцягнуць загадзя, яшчэ перад пачаткам прамовы. - Плакаць будзе зараз… Свідрыгайла, - як заўсёды, занадта голасна сказаў няўважлівы Грыма. Бліжэйшыя шэрагі грымнулі смехам. І гэта было добра, бо заглушала сэнс Грымавых слоў. Гедыміна клікалі Свідрыгайлам за з'едлівасць і дробную зваднасць. Ці не зашмат гонару яму было ў ягоным сапраўдным прозвішчы. Сёй-той казаў, што і Свідрыгайлы яму замнога: крамольны князь меў хаця ўласную думку і не баяўся змагацца за яе, а гэты быў вернападданы з вернападданых і вечна ганарыўся тым, што ён "ісцінна рускі і ўсіх гэтых палячкоў, хахлоў-задрыпанцаў, жабнікаў, кілбаснікаў, жыдоў і іншых іншародцаў цярпець не можа". - Зноў Грыма?! - пагрозліва спытаў Гедымін. І тады, разумеючы, што ў такі момант гнеў гэтай падлы можа каштаваць Усяславу тройкі за паводзіны, Пятрок Ясюкевіч узвысіў свой мілагучны, бы музычная скрынка зайграла, голас: - Прабачце, пане настаўнік. Гэта я. - Што такое? - бледна-блакітныя вочы Гедыміна дапытліва глядзелі ў нявінныя, шчырыя вочы Петрака. Вочы ў Ясюкевіча не ўмелі хлусіць. Як бы ён ні сваволіў, яны былі простыя і сумленныя, гэтыя вочы. Такому хлопчыку магла б паверыць і пусціць яго ў дом нават самая багатая з касцельных дэвотак. - Ну? - трохі больш мякка сказаў Гедымін. - Я выпадкова наступіў яму на мазоль, - сказаў Ясюкевіч. - Што ён сказаў? - Плакаць будзеш зараз… Нядбайла, - аддана і проста сказаў Пятрок. - Д-добра, - памякчэў Гедымін. - Маеце шчасце, Грыма. Падумаў. - А за тое, што ўжываеце мужыцкую гаворку - будзеце мець клопат, Ясюкевіч. Пяцьсот разоў перапішаце гэта па-французску, руску і нямецку. - Па сто шэсцьдзесят шэсць і дзве трэці раза на кожнай мове, - прыкінуўшы, шэптам сказаў Мацей Біскуповіч. - Як з двума трэцямі быць, га? - Дзякуй, Пятрок, - на гэты раз шэптам сказаў Грыма. - Танна вылез. Сашка Волгін, Алесеў цёзка, падміргнуў Грыму: - Нішто. Выручым. Сашка вызначаўся з усіх фенаменальнай здольнасцю падрабляць руку кожнага чалавека так, што той і сам не адрозніў бы. - Гімназісты славутай нашай гімназіі, - ціхім і прачулым голасам, які аж дрыжаў ад хвалявання, пачаў Гедымін. - Вялікае гора напаткала нашу краіну. У бозе пачыў наш імператар, наш палкаводзец, гаспадар рускай зямлі, Мікалай Паўлавіч, чалавек вялікай духоўнай моцы, дабрадзей усяго нашага народа, зіждзіцель светлага храма нашай будучыні і, пакуль што, самая светлая асоба нашай гісторыі пасля Пятра Вялікага. - "Пакуль што", - буркнуў Грыма. - Ліс, - з нянавісцю гледзячы на Гедыміна светлымі вачыма, сказаў Сашка. - Пры кожным выпадку такое кажы - не памылішся. Голас у Гедыміна сарваўся: - Рускі народ у журбе і тузе. - Сашка, - шапянуў Алесь, - ты ў журбе ці, можа, у тузе, га?! - У вялікай, - усхліпнуў Сашка. - Проста рыдаю. Харошы быў чалавек. Хрысціянін. Даўгі за Пушкіна паабяцаў заплаціць, калі той на ложы смерці выспавядаецца і святыя дары прыме… Заплаціў… Гедымін глядзеў некуды ўгору вычыма, у якіх аж трапяталі сардэчнае замілаванне і скруха. - Ён тужыць бязмерна… наш… рускі… народ… - А каб ты спрах! - ціха сказаў Сашка. Грыма штурхнуў яго пад рабрыну: - Цс-с, пасадзяць у карцэр - хто тады паможа? Алесь ціха смяяўся. Ён ведаў, што гэта Волгін быў завадатарам гісторыі з Гедымінавай радаслоўнай. Сабралося некалькі хлопцаў і склалі жартоўнае "дрэва годнасці" настаўніка, дзе сама менш сем продкаў былі ўсе хто хочаш, толькі не рускія, а бацька - паляк. Потым Сашка напісаў ліст почыркам Гедыміна. А ў лісце было пакаянне ў тым, што вось да гэтага часу ён, Гедымін, толькі вонкава трымаўся праваслаўнага абраду, а сам лічыў яго за ерась і схізму і не хоча больш губіць сваю неўміручую душу. Тым больш што ягоны, Гедымінаў, бацька быў паляк і ўсё жыццё змагаўся з няправеднай справай мітрапаліта літоўскага Ёсіпа Сямашкі, які злашкодна і падступна вынішчаў унію. І што ён, Гедымін, у гэтым дастойны сын свайго бацькі і просіць лічыць яго надалей католікам, тым больш што ў яго, Гедымінавым, дваранскім гербе ёсць крыж. А, усім вядома, калі ў гербе ёсць крыж - гэта азначае, што продак быў выхрыстам. Ліст з радаслоўнай накіравалі віленскаму папячыцелю і сталі чакаць, што з гэтага будзе. Папячыцель паверыў. Яму здалося, што Гедымін з'ехаў з глузду. Ён выклікаў "рымскага каталіка і нашчадка выхрыстаў" да сябе, і там, за шчыльна зачыненымі дзвярыма, адбылася бурная размова з высвятленнем адносін і тлумачэннямі, спачатку толькі Гедымінавымі, а потым узаемнымі. Гедыміна ледзь не хапіў удар. Завадатараў свавольства шукалі, але не знайшлі. …Настаўнік тым часам дабраўся да апошніх хвілін "хрысціяніна". Голас дрыжаў, рукі, ускінутыя на ўзровень твару, далонямі да яго, калаціліся, нібы вось-вось маглі ўпасці на вочы, каб ніхто не ўбачыў слёз, ды толькі жахлівае намаганне волі трымала іх. - Ён кіраваў, як сапраўдны ўладар, ён жыў, як чалавек, ён любіў супругу, як хрысціянін… А адыходзіў да продкаў, - Гедымін зрабіў разгублены жэст рукамі, - як нібыта сумясціўшы ў сваім апошнім слове ўсе свае якасці. Я не пабаюся нават сказаць іпастасі. Слухайце гэтыя словы… На ложы смерці ён сказаў сыну і спадкаемцу свайму… "Служы Расіі, сын мой! Я хацеў узяць на свае плечы ўсе цяжкасці, каб пакінуць табе вялікую дзяржаву, спакойную, упарадкаваную, шчаслівую. Але вышэйшая воля меркавала іначай". Гедымін паклаў руку на горла. - Ён ляжаў на сваім простым ложы, накрыты салдацкім плашчом… Вы ведаеце, ён заўсёды спаў, як просты воін. Ён усё жыццё не накрываўся нічым іншым. І гэты плашч увойдзе ў гісторыю нароўні - не, вышэй! - з трывуголкай Напалеона, з ягоным шэрым паходным сурдутам, з простым кіем вялікага Пятра, з сядлом пад галавою Святаслава… Плашч… простага… салдата! Рыданне раздзерла горла настаўніка. - І ён сказаў сыну свае апошнія словы… "Вучыся паміраць…" - Гедымін зрабіў доўгую паўзу. - Вы чуеце гэтыя словы?! Гісторыя запіша іх на свае скрыжалі!.. "Вы-чы-ся па-мі-раць!", "Вучыцеся паміраць" - вось які апошні запавет ён пакінуў нам, панове. Слёзы тачыліся праз карцінна прыціснутыя да аблічча рукі настаўніка… Тры месяцы прайшло з таго часу. Далёка ад паўночнай магілы "чалавека і хрысціяніна", не даходзячы да яе нават водгуллем, густа-густа падалі бомбы на бухту, магілу флоту, і горад, магілу велічы. І яшчэ на шматлікія магілы людзей. Бо нехта вучыў паміраць, а не жыць. Аддалі Малахаў курган. Пайшлі з Севастопаля. Расплаціліся за ўсе дзесяцігоддзі, у якія распіналі ўсё як ёсць маладое, смелае, годнае. А, між тым, апошніх слоў імператара, за якія так распіналіся тысячы гедымінаў, зусім не было. Іх прыдумалі потым, каб людзі вучыліся гінуць, не наракаючы.
|
|
XXVIII
У жніўні тысяча восемсот пяцьдзесят пятага года да Алеся, які ў гэты час жыў у Вежы, прыскакаў з Загоршчыны Логвін, прывёз ліст у грубым пакеце з шэрай паперы. "Дружа, - пісаў Каліноўскі. - Я скончыў сваю мачыху-прагімназію. Еду паступаць у альма матэр. У Маскву. Хацелася б убачыцца з табою, ды толькі ведаю: немагчыма. Трохі-трохі падзарабіў, атрымаў у начальніка губерні пашпарт і падарожную за нумарам пяцьдзесят шостым. А ў ёй - усё. Двухгаловая курыца, рубель срэбрам гербавых зносаў, прыкметы (аблічча - авальнае, цяжкае, год - семнаццаць, рост - сярэдні, валасы - цёмна-русыя, бровы - чорныя, вочы - сінія, нос і рот - памяркоўныя, трохі велікаватыя, падбародак - звычайны, - распісалі, хоць ты на Ветку, да раскольнікаў, уцячы, і то знойдуць). Такая лухта! Пачынаецца падарожная, як выявілася, словамі: "Па ўказу яго Вялікасці гасудара імператара Аляксандра Мікалаевіча…" Аж во як! Нібыта кожнага з падарожных ляпае па плячы: "Едзь, братка, шчаслівай табе падарожы". Вось я і еду. У Мінску зрабіў прыпынак на чатыры дні і адсюль пішу. Горад вялікі і даволі-такі гразны. Толькі вельмі ўпадабаў Залатую Горку з капліцай старога Роха. Дрэвы вакол, і так прыгожа блішчыць наводдаль Свіслач, і дамы за ёй і цэрквы. Добра сядзець і марыць. Падарожжа, пакуль тое, падабаецца. Едзеш сабе, ні аб чым не думаеш, званок не звініць, наперадзе - воля, бачыш людзей і іншыя мясціны. Дзесятага траплю, калі верыць падарожнай, у Воршу. Буду там гадзіны чатыры і зусім блізка ад цябе, нейкіх сотню з лішнім - дакладна не лічыў - вёрст. Але гэта таксама далёка, так што не ўбачымся і на гэты раз. І дорага. Мне прагонных за два кані з правадніком выпала нешта каля сямі рублёў, табе будзе - у два канцы - рублі два з паловаю. Чаго ўжо тут. Дык ты ў гэты час проста падумай, што я блізка, і я абавязкова адчую. А калі скончыш на будучы год гімназію - што мяркуеш рабіць? Сядзець мядзведзем у сваім берлагу ці ехаць вучыцца далей? Калі другое - едзь туды, дзе я. Пагаворым аб усім-усім. Ёсць шмат цікавых навін". Алесь пайшоў да старога Вежы. Той сядзеў на сваёй улюбёнай тэрасе. Унук спыніўся, не хочучы яго турбаваць. - Я чуў цябе яшчэ за пяць пакояў, - не ўздымаючы павек, сказаў дзед. - Што ў цябе там? Алесь падаў яму ліст. Стары пан расплюшчыў вочы. - Твой Кастусь, - сказаў ён. - Ты даеш мне, каб я прачытаў? - Так. Пан Даніла далёка адставіў руку з лістом і стаў чытаць. - У яго добры, роўны почырк, - сказаў ён. - Ён часам не з "памяркоўных і акуратных"? Вочы ягоныя, відаць, убачылі словы "двухгаловая курыца", і ён усміхнуўся. - Прабач, сам бачу, што гэта не зусім тое. Ну, а што, калі недзе ў Бабруйску сядзіць поштмайстра Шпекін? Чырвоны Алесь паціснуў плячыма. - Пячаць, - сказаў ён. - Пячаць, - перадражніў дзед. - Пячаць можна зняць гарачай брытвай, а потым пасадзіць на месца. Дачытаў да канца. - З небагатых, - сказаў ён. - Я казаў вам гэта, дзядуля. - Вы і надалей намераны карыстацца паслугамі дзяржаўнай пошты для перадачы адзін аднаму свежых параўнанняў і шчырых выказванняў пачуццяў, падобных на гэтыя? - Мы іначай не можам гаварыць. Мы далёка адзін ад аднаго. - Нашто ты паказаў мне гэта? - Я хацеў яшчэ раз паказаць вам, які… які ён. - Калі ты хацеў паказаць мне, які ён разумны, то ты не мог бы дасягнуць сваёй мэты лепшым чынам. Я ў захапленні ад яго разумовага ўзроўню і… гм… асцярожнасці. Ён працягнуў руку па цыгарку. - Я на сёмым небе ад яго высакароднага захаплення радзімай. Mais il faut aussi quelque inteligence1. Дзед, ані слова больш не кажучы, пускаў пахучы дым і пісаў цыгаркаю ў паветры нейкія дымныя іерогліфы, якія расплываліся раней, чым хто-небудзь мог бы іх прачытаць. Ён рабіў гэта доўга, вельмі доўга. Дзедавы думкі прачытаць было цяжэй, чым гэтыя шэрыя жывыя знакі ў паветры. Кандраці з'явіўся ў дзвярах нечакана. - Што, - спытаў Вежа, - нікога больш не было? - Я быў бліжэй за ўсіх, - сказаў Кандраці. Алесь уцяміў, што ўвесь гэты час Вежа трымаў нагу на званку пад сталом. - Слухай, малочны брат, - сказаў Вежа. - Я ведаю, ты сам адчуў, што нешта здарылася ў доме. Магчыма, хацеў даведацца, што прывёз Логвін. - Вельмі трэба, - буркнуў Кандраці. - Але ты ўсё ж не хлопчык, каб ісці на кожны званок. Ты - брат і наглядчык лясоў. Твая жонка - другая гаспадыня ў доме пасля Еўфрасінні. - Ды ўжо, - сказаў Кандраці. - Ніхто не забароніць маёй жонцы памыць падлогу, калі яна захоча. Паня якая! Дзед асекся. - Што трэба пану брату Данілу? - Тройку для панiча, - сказаў дзед. - Зараз. Кандраці пайшоў. Некаторы час панавала маўчанне. - Дзеду, - ціха сказаў Алесь. - Я вам гэтага ніколі не забуду. - Не варта падзякі, - сказаў дзед. - Я эгатыст, ты ведаеш. Я хачу, каб у дзяржаўнай пошты было хаця на два пісьмовыя доказы менш. Мне не хацелася б, каб цябе з тваім Кастусём за лухту заслалі некуды на Орскую лінію. - Я разумею… Вежа ўздыхнуў. - Сёння якое? - Дзевятае. - Адны суткі. Калі паспяшаешся, можаш сустрэць. - Тады лепей вярхом. Дзед памаўчаў. - Так што хапай яго на "яме" і цягні сюды. Перадай: не прыедзе - табе будзе балюча, а я за цябе пакрыўджуся. Цікава паглядзець, што то за птушка, з якой дзяліцца даводзіцца. …З цугляў каня падала ўжо мыла, калі Алесь, мінуўшы алею, што вяла да белых муроў і сляпучых макавак куцеянскага манастыра, вырваўся, урэшце, на край высокага плато і ўбачыў стромы спуск дарогі, сінюю істужку нешырокага тут Дняпра, а за ёй гарадок, што ўтульна прымасціўся між Дняпром і невялікай рачулкай. Конь, асядаючы на зад, спускаўся да наплыўнога моста, які нехлямяжа ляжаў на вадзе. Алесю не было часу разглядаць усё. На станцыі чакаў і вось-вось мог паехаць Кастусь. Конь загрукатаў падковамі па насціле. Воз з сенам трапіўся якраз на сярэдзіне - і вада заліла бабкі каню. Конь пацягнуўся да вады, Алесь падняў цуглямі ягоную галаву. Справа тырчалі з вады магутныя, напаўразбураныя аркі каменнага моста, калісьці, відаць, такога шырокага, то тры вазы з сенам маглі праехаць побач і яшчэ засталося б месцы двум коннікам. Гэта былі руіны "моста на крыві", на якім калісь вырашалі свае багаслоўскія пытанні задняпроўскія манахі з іхнімі прыхільнікамі і гараджане з католікаў, узначаленыя шкалярамі з езуіцкага калегіума. А паколькі на доўгія дыспуты ні ў кога не хапала ні часу, ні розуму, то пераконвалі адзін аднаго ў справядлівасці "свайго" Хрыста спосабам, у якім было мала талеранцыі і яшчэ менш гуманізму. Не апошнімі довадамі ў гэтай спрэчцы было завушэнне, розных ступеняў моцы ўдары бібліяй ці каўчэжцам па галаве, выспяткі. Да ліку неабвержных доказаў, якія даводзілі няслушнасць апанента і з якімі ўжо не было як змагацца, належалі ўдар бязменам по галаве і скіданне з вышыні ў ваду. І так цягнулася дзвесце год, невядома на чыю карысць. Узняўшыся на другі бераг, Алесь зноў пагнаў каня. Прамільгнулі з левага боку замчышча, мікалаеўская царква і два касцёлы. Наводдаль лёгка ўзносіліся ў неба дзве званіцы Пакрова-Гумённай царквы. Замкавай вуліцай вырваўся на Пецярбургскую, высякаючы падковамі іскры з каменных пліт. Каля аднапавярховага каменнага будынка ямской станцыі стаяла запыленая - хоць ты пальцам на ёй пішы - паштовая карэта, і людзі стаялі на прыступках, а фурман з паштальёнам прывязвалі ўжо вяроўкамі кофры і сакваяжы. Ён асадзіў каня і скочыў з яго, кінуўшы павады. Нейкія не тыя людзі. Стары чыноўнік з клуначкам… Жанчына ў чапцы, відаць, ягоная жонка… Семінарыст… Два шляхцюкі з сярэдніх. - Скажыце, дыліжанс па смаленскай лініі рушыў ужо? У той самы момант, як спытаў гэта ў семінарыста, з радасцю ўбачыў, што не спазніўся. Кастусь сядзей ля сцяны, на лавачцы. Сядзеў, палажыўшы падбароддзе на сугiб рукi, i глядзеў сваiмi сiнiмi вачымi, як запрагаюць коней. Глядзеў пахмура i з вiдочнай нудотай. Гэта быў той і не той Кастусь. Валасы па-ранейшаму падалі назад, паказваючы высокі і чысты лоб, але былі даўжэйшыя. Ледзь прыкметна прабіваліся вусы, і хлопцаў рот здаваўся, ад асмужанага ценю над ім, яшчэ больш уладным. Апрануты ён быў у сурдуцік, у бэжавыя нанкавыя панталоны і запыленыя паўбоцікі. На гожай мускулістай шыі сцягваў каўнер белай кашулі шырокі чырвоны гальштук. Каліноўскі ўзняў галаву і доўгім непаразумелым позіркам, нібы не пазнаючы, абвёў цёмнага ад загару юнака. - Алеська… - Кастусь!.. - Панове, - сказаў гарэлачным голасам станцыйны наглядчык. - Проша сядаць. - Я… еду зараз, - яшчэ цішэй сказаў Кастусь. - Во і дыліжанс. - Пайшлі яны са сваім дыліжансам! - выгукнуў Загорскі. Кастусь збянтэжана муляўся. І тады Алесь працягнуў яму рукі. - Кастусь!.. Во дык Кастусь. - Алеська! Братка! Алеська! Яны кінуліся адзін да аднаго ў абдымкі. Коннікі няспешным трухам выехалі з дрымотный засені векавой пушчы і ўбачылі пад страшным стромым урвішчам Дняпро. Ён спакойна і рэдка зіхацеў дробнымі хвалямі, як сіняе срэбра. Яны ехалі адны, далёка наперадзе ўсіх астатніх. Логвін з падстаўнымі быў відаць ледзь не за вярсту. ... Ноч спалі ў котчым вязку, а ля Дошчыцы сустрэлі трэцюю падставу і зноў пераселі ў сёдлы, хаця з Кастуся быў і не зусім добры яздок. Кастусь ехаў на снежным Ургу, той быў спакайнейшы. Алесь - на Тромбе, які нікога не хацеў ведаць, акрамя гаспадара. - Дзівоснай якой прыгажосці коні, - сказаў Каліноўскі. Алесь усміхнуўся. - Ведаеш, я аднойчы, яшчэ дзіцем, сасніў дзівосны сон. Разумееш, была ноч і туман. І коні. Белыя, дзівоснай прыгажосці. Я ляжаў ля згаслага вогнішча, а коні схілялі галовы і дыхалі цёпла. А паміж коней стаяла мокрае жарабятка. Снежнае ўсё, а хвост смешны, тоўсты... І туман збягае, а ўсюдых белыя коні. - Ты, Алесь, часам вершаў не пішаш? - Спрабую, - чырванеючы, адказаў Алесь. І тут пачуў нешта такое, чаго ніяк не чакаў ад Кастуся. - І я часам... таксама, - натуральна і проста сказаў сябар. - І... добрыя вершы? - Дзе там, - уздыхнуў Кастусь. - Каб пісаць добрыя, трэба ўвась час працаваць. А я... Мне здаецца, не ў гэтым цяпер наш лёс. Алесь здзівіўся, так пазмрачнеў раптам твар сябра. Нешта пакутлівае з'явілася ў яго вачах. Ён быў зусім непадобны на Яраша Раўбіча, ягоны сябра, але агульны выраз вачэй, вуснаў, ссунутых броваў зрабіў іх на хвіліну вельмі падобнымі. - Цябе нешта прыгнятае? - спытаў Загорскі. - Потым, Алесь. - Бачу, - сказаў Алесь. - Ты не хочаш, але... - Я не хачу, але гэта вышэй за мяне. - І таму ты не хочаш пісаць вершы? Але ж лёс паэта - самы шчаслівы лёс. - Хто гаспадар у сваім лёсе? Хто ведае, колькі яму дадзена жыцця і калі прыйдзе смерць? Коні ішлі ледзь не над самай стромай. Салодкі, магутны вецер ляцеў з-за Дняпра, нёс з сабою пах стагоў, водар звялай лістоты, якой іх прыкрылі зверху, пах сырасці і балотных кветак са старыкоў. - За такую зямлю ўсё аддаць можна, - ціха сказаў Кастусь. - Усё. - І вярнуўся да ранейшай думкі: - А наконт таго, што твой дзед так накінуўся на цябе за мой ліст, то тут я зрабіў, як апошні ёлуп. Ён, відаць, усё разумее. - Што ўсё? - А тое. Тое, што раней душылі і хвасталі, а цяпер... цяпер патроху ціснуць. Забяры ў чалавека ў адзін дзень сваякоў, хлеб, волю, мову. Ён жа ўзбунтуецца. Ён зброю возьме. А тут ціснуць патроху, па каліву, па слоўцу, па чалавеку, па песні - непрыкметна адбіраюць. - Так, - Алесь матлянуў галавою. - І ўсё ж, пакуль тое, цягне цяплейшым ветрам. Вясною... Пасевастопальскай вясною, калі ўжо так называць. - Пачакай, дасца яна нам яшчэ ў знакі, тая вясна... Яны заўсёды так спачатку. Адпусцяць нібыта, а потым грабуць ды скубуць... Но, не брыкайся! Адпусцілі ж! Урга пакасіўся на ездака нервовым вокам. - Новы цар, здаецца мне, дабрэйшы, - сказаў Алесь. - Паглядзім, - сказаў Кастусь. - Паглядзім, які ён будзе, як прыпячэ. Яны сядзелі ўтрох у бібліятэцы, за кавай. Дзед у сваім крэсле, юнакі, падкурчыўшы ногі, на канапе. Праз расчыненыя вокны лілося цёплае вячэрняе паветра і ззянне месяца. Дзве свечкі ў кутым жалезным падсвечніку асвятлялі - высока над сталом - сухое аблічча старога Вежы, яго ссутуленыя магутныя плечы, сплеценыя пальцы змаршчкаватых рук. Дзед з прыхаванай цікаўнасцю раз-пораз паглядаў на Кастуся. Хлопец і падабаўся і не падабаўся старому. Ён-то і разумны, відаць, і шчыры, але адкуль у ім такая самаўпэўненасць, пачуццё гэткай сваёй racio? А Кастусь разглядаў сівую грыву валасоў, хвалю белых карункаў на пукатых яшчэ грудзях і думаў. "Таксама яшчэ... выкапень. Проста "сей остальной из стаи славной екатерининских орлов". Нібы закансервавалі яго тут. І нa табе яшчэ, разглядае". Пры сустрэчы дзед амаль нічога не сказаў яму, акрамя назначных слоў прывітання. Потым хлопцы абедалі. І вось сядзелі, мацалі адзін аднаго вачыма. - Дык гэта ты, значыць, і ёсць Кастусь? - Кастусь... Сымонаў сын... Каліноўскі. - Дваранін? - спытаў дзед. - Цяпер зноў дваранін, - сказаў Кастусь. - Як гэта? Хіба можна быць сёння дваранінім, заўтра купцом, а паслязаўтра зноў у дваране пасунуць? - Пры такім урадзе, як наш, усё можна, - зрабіў Кастусь першы выпад. - Сёння чалавек - смецце, заўтра - дваранін, паслязаўтра - зноў смецце. Алесь усміхнуўся, заўважыўшы, як адно з крылатых броваў Вежы прыўзнялося ў непрыкметным для старонняга здзіўленні. - Гм... Дык як жа гэта выйшла, мо ўжо ты раскажаш мне? - Магу! Вежа зручней прымасціўся ў крэсле і праз краёчак кубка кінуў на юнака дапытлівым хітрым вокам. - У семнаццатым стагоддзі мой продак, Амброзій Самойлаў Каліноўскі, купіў маёнтак у Бельскай зямлі. - І няблага зрабіў, - сказаў Вежа. - Мы там не прабылі і сотні год. Роўна праз дзевяноста, у тысяча семсот шэсцьдзесят дзевятым, прадзед прадаў маёнтак. Даўгі прыціснулі, моцныя суседзі памаглі. - Як жа клікалі яго высакароднасць? - Мацеем... А далей пачалі жыць так. Што праўда - у шляхецтве нам не адмаўлялі. Пацвердзілі яго трыццаць тры гады назад на беластоцкай губернскай зборні. А праз дзесяць год, пасля паўстання, пачалі нас усіх гнаць у аднадворцы. Тысячы людзей пайшлі ў падатковы стан. Бацька пабіваўся, як той лін аб лёд. Праз чатыры гады пасля паўстання ён (а яму ішоў ужо сорак адзін год і пазнавата было пачынаць "справу", але з голаду здыхаць - таксама рана) пазычыў у фабрыканта з Астраленкі, Ігнацыя Бонды, грошай, ды сам далажыў, ды і адкрыў у Мастаўлянах сваю "справу". Пан Радавіцкі дазволіў. Шкадаваў беззямельных. Ды і гонар: "споспешествовал промыслам в крае". Спачатку было на фабрычцы чатыры варштаты. У год майго нараджэння, у трыццаць восьмым, ужо дзевяць, з семнаццаццю рабочымі. А ў саракавым годзе, калі Бонда паступіўся сваёй доляй, стала ўжо дванаццаць ваштатаў і дваццаць рабочых. Вежа слухаў гэтую сумную гісторыю пакутнай бітвы за дабрабыт, кавалак хлеба і незалежнасць без усмешкі. Вочы яго былі ласкавыя і сумныя. - Пяўся, як вол у баразне, - казаў далей Кастусь. - Дзіва што! Такая сям'я. Трэба было ўсё павялічваць колькасць варштатаў. Узбіваўся ўжо на пятнаццаты, а тут ледзь не крах. Палатніна пачала выходзіць з моды. - Вядома, - зноў вяртаючыся да ўлюбёнай іроніі, сказаў Вежа. - Куда ўжо нашым дарабковічам на палатняных абрусах есці, пад палатнянай прасціной спаць, палатнянай сурвэткай выціраць вусны... А што, палатніну выраблялі простую? - І простую, і чынаватую, і клятчастую. Але ўсё ледзь не пайшло макам. Выручыла лібаўская філія данцыгскай фірмы "Ленке і Берг". У іх на палатніну заўсёды попыт, а ў нашым пасведчанні сказана, што нашы сурвэткі і абрусы не горшыя, а чынаватае палатно лепшае за замежнае. - Спадобіўся пан Сымон, - сказаў Вежа. - Спадобіўся, ды не дужа, - сказаў Кастусь. - Бо якраз памерла маці. - Ты яе памятаеш? - спытаў Алесь. - Дрэнна, - адказаў Каліноўскі. - Амаль не памятаю. Ведаю толькі: прыгожая была. Часам сустрэнеш жанчыну з добрым гожым абліччам - і шукаеш у яе рысах матчыны. Мо такая была. А мо і не такая. Не помню. Ведаю толькі: маладая была надзвычай прыгожая. - Якога роду? - спытаў Вежа. - Вераніка з Рыбінскіх. - Н-не ведаю, - на гэты раз ужо ўсур'ёз сказаў стары. - Я дрэнна яе памятаю. Толькi рукi. I яшчэ вочы. Ды песню, якую спявала. Захварэла задоўга да смерцi. Расказвалi, якраз калi хрысцiлi мяне. Прывезлi ў Ялаўскi касцёл. Быў познi вечар. Пакуль на бабiнцы рыхтавалiся, купель ставiлi, пакуль тое - матуля з кумою ды мной пайшлi па цвiнтары прайсцiся. Цвiнтар там вялiкi. Падышлi да магiлы Леакадзii Купчэўскай, швагеркi ялаўскага пана (яна маладая памерла, i ўсе казалi, што матуля чымсьцi на яе падобная была, толькi прыгажэйшая, i таму мацi заўсёды там спынялася). Стаяць. А з-за помнiка, з-за барэльефа панi Лiёшкi - раптам морда. Ды страхалюдная, зарослая. Пакуль зразумелі, што гэта мясцовы юрод, Якубка Кот, - ногі ў абедзвюх самлелі. А той ідзе за імі да касцёла, вытанцоўвае ды кажа нешта накшталт: "Кумы дзіця хрысцілі, горла крапілі, у кажушаны рукаў паклалі, па дарозе згубілі... Ляжыць дзіця на марозе, свечачкі вакол. Пальчыкам варухне - перуны смаляць, кулачок сцісне - грамніцы б'юць. У "чорнага"! У "чорнага"! Маці крок паскарае, а той плача: "Падбярыце дзіця, добрыя людзі. Ці доўга яму, халоднаму, пальчыкам варушыць? А людцы міма ідуць, а грамнічкі слабнуць. Вох-вох!!!" Юрода, вядома, пагналі. Ледзь пачалі хрысціць - грымоты за цвінтаром. А гэта сусед, Цыпрук Лазарэвіч, сабраў хлопцаў і кажа: "Пагрымім на шчасце кугакалу". Ну, і стралялі ў неба. А ўсім спачатку здалося - грымоты. Пасля юродавых слоў жанчыны аж абамлелі: грымоты ўзімку. Хросная казала: з гэтага дня ў маці і пачалося. Пачала марнець, чэзнуць. Работы шмат. Дзяцей адных дванаццаць чалавек. А яшчэ маладая. Мяне чамусьці вельмі шкадавала. "Чым жа вы багатыя, панове? - успомніў дзед. - Дзецьмі, ды смехам, ды дняпровай вадой". А Кастусь расказваў далей: - Памерла. Бацьку трэба было думаць, як з дзецьмi. Без мацi не кiнеш. А ў таго Цыпрука Лазарэвiча, што на маiх хрэсьбiнах у неба страляў, - сваячка. Трохi з тых гадоў выйшла, калi сваты ля варот ацiраюцца, i прыгажосцi не першай, але добрая баба. Так i з'явiлася ў мяне мачыха Iзабела, ды яшчэ сем братоў i сёстраў. Дзевятнаццаць было б усiх, але двое памерла. Кастусь памаўчаў. - У мачыхі знайшліся сякія-такія грошы, бацька наскроб, i купілі мы фальварак, а пры ім дзве сотні трыццаць дзесяцін зямлі. Па трынаццаць дзесяцін на чалавека. Фабрыку перавезлі, жыць стала як адной купай - дык i не дрэнна. Ну i што? Падзеліш - зноў бязглуздзіцца. Горш за іншых сялян. Бацька старэйшых сыноў - вучыцца, на свой хлеб. I, карыстаючыся, што зямля ёсць, - парогі абіваць. "Куку ў руку" даваць. І вось у гэтым годзе, урэшце, уганорылі, далі сенацкую пастанову: лічыць уладара фальварка Якушоўка, Сымона Стафанава Каліноўскага, год шасцідзесяці аднаго, веравызнання рымска-каталіцкага, як i нашчадкаў ягоных, дваранінам. Дваццаць чатыры гады спатрэбілася на прысуд. Пачаў дабівацца малады, у трыццаць пяць год, маці была маладая, здаровая, а дабіўся - руінай. Ненавіджу я ўсё гэта. На сківіцах у Кастуся хадзілі ўпартыя жаўлакі. Гарэлі на шчоках дзве чырвоныя плямы. - Нішто, брат, - сказаў Вежа. - Вывучышся вось, галава ў цябе добрая, дойдзеш да вялікіх начальнікаў - толькі перайка з "меншых" ды з "малодшых" братоў паляціць. - А што, - усміхнуўся Кастусь. - I тарыф над галавою павешу, як зэльвенскі пісар: за подпіс тры рублі ды пірог з вязігай, за пацвярджэнне дваранскай годнасці - тысячу рублёў ды жонцы сем аршынаў аксаміту. А я сам - у сенаце шышка дужа вялікая. Заходзіць гасудар імператар выпадкова: "Гнаць, - кажа, - яго за такую таксу". - Правільна, - буркнуў Вежа. - "Бо ён нам усім цану збівае, - скажа імператар. - Мне унь за канцэсію на пабудову чыгункі колькі плацяць, ды і то мала. А тут... пі-рог з вязігай. У дурня і песня дурная"2. Лiлося праз вокны ў пакой святло месяца i змешвалася з ружовым святлом свечак. - Ты што, Кастусь, - спытаў Вежа, - ты, значыцца, паляк? - Не, я тутэйшы, - асцярожна сказаў Калiноўскi. - Ён беларус, дзеду, - сказаў Алесь. - А гэта што такое? - непаразумела спытаў дзед. I тoлькi тут упершыню заўважыў, як малады чалавек напружыўся, нiбы яго ўдарылi, зiрнуў на Вежу змрочнымi вачыма. - Ён жа вам казаў, пан Вежа, - сказаў Каліноўскі. - Я казаў табе, - сказаў Алесь. - А, - нібыта ўспомніў Вежа, - прыпамінаю. I вы верыце ў гэтыя жарты? Тут успыхнуў i Алесь. I Вежа зразумеў, што зайшоў далекавата. Але бес усё яшчэ сядзеў у iм. - Як жа не паляк, - сказаў ён. - Хрысцілі цябе ў касцёле. Веравызнання ты - рымскага. - Ну i што, - цяжка рухаючы сківіцамі, сказаў Кастусь. - Прашу прабачэння, заўтра я ахрышчу вас у касцёле - i вы не станеце з гэтай прычыны палякам. А я перайду ў магаметанства i не стану туркам. Будзе беларус магаметанскага веравызнання і беларус веравызнання каталіцкага. - Нядрэнна для пачатку, - сказаў дзед. - I для канца нядрэнна. Тым больш што ваш малодшы ўнук - каталік. Па вашаму загаду. Вежа ажно вохнуў. Чарцяня біла проста пад дыхала. - Але ж мясцовасць, адкуль ты родам, гэта Польшча? - Магчыма, - сказаў Кастусь. - Але цяпер гэта Гродзенская губерня. А заўтра наш... гм... Аўгуст... далучыць да Гродзенскай губерні Варшаву. - А жыхары, якія называюць сябе ліцвінамі, а свой край Літвою? Размова i падабалася i не падабалася Вежы. Падабалася, бо чарцяня ведала, чаго хоча. Не падабася, бо гэтыя веды пагражалі і ўнуку i самому чарцяняці небяспекай. - А ты ўмееш гаварыць па-літоўску? - з усмешкай спытаў ён. - Гэта ж, здаецца, не славянска мова? - Я маю на ўвазе не Літву-жмудзь, - упарта, кусаючы вусны, сказаў юнак. - Я маю на ўвазе Літву-Беларусь... I потым, вы ж добра ведаеце, адкуль вырасла тая памылка. - Я-то ведаю, а вось адкуль ведаеш ты? - У мяне брат гісторык. I потым - я не глухі. Семнаццаць год я чую слова "Літва". А да мяне яго ўжывалі яшчэ трыста год. I тут Вежа зрабіў апошнюю спробу павярнуць варацідла, на якім ткалля-парка ткала лёс гэтых юнакоў. Нанёс апошні i па-сапраўднаму страшны ўдар. Вонкава гэта выглядала як мілы жарт. Дзед наліў сабе яшчэ кубак кавы. - I ўсё ж ніякі ты, хлопча, не беларус. Ты - паляк. Праўдзівей кажучы, мазур. Каліноўскі ўстрывожыўся. - Бо твой Амброзі Самойлаў сын Каліноўскі быў з Візенскай зямлі... "Мечнік Візскай зямлі. Сын мечніка Візскай зямлі. Унук мечніка Візскай зямлі..." А Візская зямля - гэта Мазовія. - То вы ўсё ведалі caмi, - разгублена сказаў Кастусь. - Нашто ж тады... - Ты паляк, хлопча, - сказаў Вежа. - Я ведаю, табе цяжка развітацца з рашэннем, якое зрабіў ты сам. Але гэта вялікі народ, які значна больш ведае аб сабе, чым мы ўсе. Гэтым трэба ганарыцца, а іншых "тутэйшых" кінуць іхняму лёсу, калі ўжо яны нічога не хочуць... Галоўнае - быць чалавекам, сынок. I раптам цішыню парушыў дзіўны прыглушаны гук. Кастусь смяяўся. Смяяўся горка, трохі з'едліва i глуха: - Так, Амброзі быў мечнік Візскай зямлі. Але там жывуць і жмудзіны, і немцы, і палякі, і беларусы. Вы ўзялі няпэўны довад, князь... Але няхай, няхай нават i так... Пасля яго мае продкі сто семдзесят год жылі на гэтай зямлі, елі яе хлеб, гаварылі яе гаворкай, умываліся яе вадою, спявалі яе песні... Ды i хіба не ўсё адно, калі я сам лічу сябе "ліцвінам", беларусам, тутэйшым - назавіце гэта, як хочаце. Xiба не ўсё адно калі дома ў мяне гавораць мужыцкай гаворкай, калі толькі адзін бацька - "для дзяцей" - ведае тое, што ў нас называюць "польскай" i якой не разумеюць палякі, бо гэта перакручаныя нашы словы. Вочы ў Кастуся блішчалі. - I хіба не ўсё адно, калі нябожчыца маці не ведала іншай мовы, i браты мае, i я сам не ведаў да прагімназіі іншай... Вы чулі, якая тая адзіная песня, што я помню ад маці? Плакаў бы я, плакаў, Ды не маю слёз. Белыя бярозы Пабяліў мароз. Вежа маўчаў. - Беларус, - з глухой іроніяй сказаў Вежа. - Сябра трызненняў майго ўнука. Што ж... Бог з табою, сыне. Хай табе доля дае шчасце. I дадаў: - Псіхапаты... Неразумныя... Мамчыны сынкі, што пахнуць малаком... Што ж гэта з вамі будзе, ra?3 ... У той год зноў спасцігла Прыдняпроўе страшная летняя повень. Як насланнё нейкае: вада стаяла на узроўні сярэдняй вясенняй паводкі. Дняпро заліў паплавы, яругі, вымачыны. Старарэчышчы ператварыліся ў пратокі, у дoўгiя азёры. Вада ападала патроху, i відаць было, што Дняпро ўвойдзе ў трубу толькі на пачатку верасня. На ствалах дрэў, якія вызваліліся з-пад вады, быў тонкі пушок карэньчыкаў, так доўга стаяла повень. На ўзгорках карычневая скарынка высахлай твані ляжала як лямец, i ногі чалавека ламалі яе, пакідаючы дзіркі, у якіх была відаць чэзлая, жаўтавата-зялёная, бы у склепе, трава. Стала ясна: сенажаці па нізкіх месцах прапалі. Кастусь з Алесем, трымаючы ў руках крыгу, ішлі поплавам. I крыга, разгорнутая падвойная рама, абцягнутая мярэжай, нагадвала вялізнага, большага за хлопцаў, празрыстага матыля. Icці было цяжка. Ішлі па калена ў вадзе. Даводзілася грудзьмі пракладаць сабе дарогу ў траве. Малінавы скрыпень казытаў разгарачаны твар, павой чапляўся за ногі. Усё вакол чырванела, бялела, жаўцела. Здавалася, зацвіло бязмежнае плыткае мора. Бо травы стаялі ў вадзе, засыпанай каляровым кветкавым пылком. Спыніліся на краёчку яругі, доўгай неглыбокай катлавіны. Кветкі нібы спыняліся на яе берагах, адкрываючы люстэрка чыстай бліскучай вады. Кастусь адным вокам глянуў у мяшок, пачэплены вяроўкай за шыю. У ім пераліваліся цьмяна-залатыя ліны, халодныя гусцёркі i блакітна-залёныя малыя шчупачкі. - А нядрэнна мы ўхапілі, - сказаў Кастусь. - Гэта яшчэ мала, - Алесь быў чырвоны i трохі спацелы. - Вада высокая шкодзіць. Звычайна па старыках разы за чатыры столькі натрасеш, а тут палову дня ходзім. - Усё адно цікава. Нават лепей, што шмат ходзім. - Нішто, - сказаў Алесь. - Зараз дойдзем да гарадзішча - адпачнем на сухім. А то тут i сесці няма куды. - Як гэта няма куды? - спытаў Кастусь. I сеў аж па самыя грудзі ў ваду. Сядзеў i смяяўся. Торба з рыбай усплыла i начала барболіцца больш рухава. - Зручна, - сказаў Кастусь. - Нібы ў цёплай ванне сядзіш. Толькі каб гэта рак за якое месца не хапануў. - Тут ix няма, - сказаў Алесь. - Яны пад карчамі ды пад берагам. I потым, мала стала ракаў. Гады тры назад пошасць нейкая на ix прайшла. Бepaгi аж кіпелі крумкачамі ды варонамі. - Гэта яны, мусіць, з гора падохлі. Знайшоўся на ix нейкі свой Аляксашка, - выскаліў Кастусь белыя прыгожыя зубы. - А што табе гэты Аляксашка? - А чорт яго ведае. Абяцае зашмат. А ў самога калі што i добрае, дык гэта шавялюра i бакі, ды яшчэ вусы. Як пікі. Але гэта ўжо ад цырульніка хутчэй залежыць. І дадаў: - Падбароддзе ў яго бязвольнае. А бязвольныя людзі - ох, якія яны часта бываюць упартыя ды злосныя! На кожным сваім капрызе могуць суседу вязы скруціць. Нібы даводзіць, што i ў яго цвёрдасць ёсць. Кастусь баўтануў нагамі ў вадзе. - Справядлівасці, відаць, i тут не будзе. У нас, наогул, справядлівасць гэтую своеасабліва разумеюць. Чорнага iмя Сямашка-біскуп сам унію кінуў i сілком пачаў паству ў праваслаўе гнаць. Тут ужо ўсё, што хочаш, бывае: i страшнае, i смешнае. Смех у нас, вядома, таксама не дай бог! У пятлю хочацца ад такога смеху. То рэжуць людзям бароды, а з тых, хто не хоча, мыт за бараду бяруць. А тут прымусілі ўніяцкіх былых папоў бароды гадаваць ды вопратку мяняць. Усе забарадзелі, як казлы. І тут Сямашку данос: поп такой i такой вёскi барады назнарок не хоча адпускаць, а значыць, i надалей перабывае ў гнюснай epaci, такі ён i гэтакі. Марыць аб аўтакефаліі беларускай царквы, спіць i бачыць, каб гасудар ухайдокаўся... Папа туды, папа сюды, папа на допыт... "Што, быдла, зламысныя ідэі ў чорным сэрцы гадуеш?! Аўтакефаліі захацеў?! А ў манастыр на хлеб i ваду?!" I, галоўнае, ён, халера, ні ў чым не прызнаецца. Некалькі месяцаў цягалі. Ледзь сапраўды за краты не трапіў. Ужо i прадпісанне было. I толькі потым выявілася, што барада ў папа ад прыроды не расце. Яны шырока разгарнулі крыгу i падставілі яе пад куст, заліты вадою. Алесь спінаю, каб вачэй не папсаваць, палез у хмыз i пачаў боўтаць у iм нагамі. Праз хвіліну Кастусь смыкнуў за вяровачку, i крылы самкнуліся. Загорскі падскочыў да сябра i памог яму ўзняць крыгу над вадой. У ёй ляжаў, відаць самлеўшы ад жаху, даволі вялікі шчупак, а побач з iм калаціліся тры цьмяна-залатыя ліны. Ставячы раз-пораз крыгу, яны павольна пасоўваліся да гарадзішча. - I чаму гэта, братка, так? Звычайная рыба доўга, мужна, я б сказаў, трымаецца, а шчупак, вялікі, моцны, драпежны, як выцягнеш яго з вады, так i самлее, - сказаў Кастусь. - Я думаю, звычайная рыба, яна - працавік. Жыве сабе, б'ецца, "штодзённы" свой цяжка зарабляе. А гэты - хапун, аспід драпежны. Злы чалавек не бывае мужны. Так i тут. Пострах ракі, а на расплату, як ва ўcix такіх, кішка тонкая. Кастусь вырваў з вады крыгу, i ў струменях плыўкага срэбра яны ўбачылі яшчэ аднаго нерухомага шчупака i зарагаталі... ... Калі яны паселі ля падножжа вялізнага гарадзішча i расклалі сушыць вопратку, Кастусь, абводзячы шырокімі вачыма мора кветак у вадзе, сказаў: - Ну i зямля! Бог ты мой, якая зямля! Дык, хаця б за прыгажосць, няўжо яна кропелькі шчасця не заслужыла? Скубуць i скубуць, душаць i душаць. - Гэта праўда, - сказаў Алесь. Каліноўскі лёг на жывот i глядзеў цяпер на гіганцкую ўсечаную піраміду гарадзішча, на сляды равоў, на закляклыя схілы, на якіх шумела трава, на самотны дубок, што неяк прымасціўся на краёчку верхняй пляцоўкі, здабываў карэннямі бедны пакорм з цвёрдай, як камень, зямлі. - Трымаемся, як той унь дубок, - сказаў Кастусь. - На руінах. - Слухай, - сказаў Алесь, - чаму ты апошнія два дні сумны? - Ты не думай, братка, - пасля паўзы сказаў Каліноўскі. - Мне добра ў вас, хаця i нязвыкла, бо танцуюць вакол цябе i Логвін, i Кірдун з жонкай, i Карп з Анежкай, i Кандраці, i іншыя. - То што? - Скажы, табе ніколі не было дрэнна ад думкі, што на цябе працуюць многія тысячы людзей? Калі пасяліць у адно месца, атрымаўся б вялізны горад. А вас шэсць чалавек... - Мне тут пакуль нічога не належыць... А хатнія - людзі традыцыі, хаця i разумеюць неабходнасць змен, - стрымана сказаў Алесь. - На зборні, чатыры, здаецца, гады назад, падалі галасы за скасаванне прыгону. - Ну, а ты сам як думаеш? - Калі буду гаспадаром - гэтыя людзі атрымаюць волю. У гэтым маё слова. Ведаю, можа, мне нават i хрыбціну зломяць. Але іначай нельга. Над галовамі ў хлопцаў ляцелі на гарадзішча, нібы штурмуючы яго, сонечныя, сляпуча белыя аблокі. ... Уначы, калі хлопцы ўжо ляжалі ў cвaix ложках, да ix прыйшоў на хвіліну стары Вежа. Сеў на краёчак Кастусёвага ложка, уважна глядзеў на госця. - Ну як табе тут? - Мне тут добра. - Слухай, Кастусь, магу табе прапанаваць сёе-тое. - Але. - Пачакай да універсітэта тут. Разам з Алесем налета паедзеце. А гэты час будзеш вучыць дзяцей у маёй вясковай школе. I падзаробіш за год на два гады, каб па ўроках не бегаць... Га? Кастусь адмоўна пахітаў галавою. - Не. Я разумею вас, пан Вежа. I я вам удзячны. Але тут справа больш складаная. Мне трэба потым цягнуць братоў. I да таго ж... Ён замяўся. - I да таго ж, мне трэба хутчэй вывучыцца. Я не маю права рызыкаваць яшчэ адным годам. - Я ведаю, ты ніколі не возьмеш ад мяне грошай. - Ніколі, - сказаў Кастусь. - То i дурань. Падзарабіў бы. А то будзеш сядзець на каве з хлебам. Мускулы на шчоках у Кастуся абцягнуўся скурай. - Кaвa i хлеб, - сказаў ён. - Вада i хлеб. Кроў i хлеб. - Ну, гэтай дарогай мала каму дадзена icцi. Кастусь упарта паматаў галавою. - А калі дадзена, дык нельга збочваць. Народ наш без багацця, без зямлі, без мовы... I таму варта жыць і сутыкацца з ворагам. Хутчэй. - Што ж, - сказаў Вежа. - Бадай што, маеш рацыю... Вежа пайшоў. Хлопцы ляжалі i моўчкі слухалі свежы шолах паркавай лістоты. Спаць не хацелася. Быў самы лепшы час для размовы. - Кастусь, што ты такімі вачыма сёння на Галінку Кахнову глядзеў? - Прыгожая, - пасля паўзы адказаў Каліноўскі. - Закахаўся, бядак? Кастусь маўчаў. Потым уздыхнуў. - Не. Я-то ўлюбчывы. Я нават вельмі ўлюбчывы. Але я, відаць, не маю права. Жыццё не маё. - Як гэта не тваё? - А так. Звычайна ў людзей так. Першае - гэта я, другое - сям'я, родны дом, трэцяе - родны горад, чацвёртае - родная краiна, пятае - родная Зямля, роднае Чалавецтва. I кожны любiць сам сябе, амаль усе - сям'ю, большасць - родны горад, частка - радзіму. I толькі адзінкі любяць чалавецтва. Па-сапраўднаму, а не на словах... Ён сеў i абхапіў мускулістымі рукамі калені. - Мы нават да любові да радзімы ў большасці не дараслі. I таму тут больш за ўсё патрэбны людзі, якія прайшлі ўсе ступені. Бываюць такія, багатыя любоўю i нянавісцю. У ix увесь свет узарваны i перакулены. Яны любяць чалавецтва больш, чым радзіму, радзіму больш, чым родны дом, а ўсё гэта разам - больш за caмix сябе. Яны, разумееш, свабодна аддаюць жыццё i дом i ўсё - для краіны i чалавецтва. - I ты хочаш быць такім? - Буду вельмі старацца... Што ж, самога сябе я аддам. А каго я маю права аддаць, акрамя сябе? Жонку? Дзяцей? У цемры блішчалі ягоныя вочы. - Не, калі аддаваць, то толькі сябе. Брат Віктар кажа: каханне не павіннa вісець у нас на нагах… Наш народ спявучы, таленавіты, горды. I вось яго ўвесь час дзякуюць за дабрыню, седзячы на ягонай спіне. Стукнуў сябе кулаком у грудзі. - Песні нашы затаўклі ў гразь, талент распялі, гордасць аплявалі. Усё забралі: зямлю, ваду, неба, свабоду, гісторыю, сілу... А я ўсё гэта люблю... Шапацела лістота. Быццам тысячы тысяч уздыхаў ляцелі ў адчыненае акно. - Нельга больш. Нельга больш. Нельга больш цярпець, іначай страцім апошняе: душу сваю жывую. - Я таксама даўно пра гэта думаю, - сказаў Алесь. - Зброяй трэба нарадзіць павагу да сябе i да мужыка. I волю нарадзіць таксама - зброяй. Я гаварыў пра гэта з сябрамі. - 3 Мсціславам? - I з iм. - Мсціслаў - харошы хлопец. Ён мне спадабаўся. I Майка твая мне спадабалася. Але як табе з ёю быць, калі справа дойдзе да зброі? - Не ведаю. - А хто яшчэ? - У нас у гімназіі ёсць суполка. "Братэрства шыпшыны i чартапалоху". Праўда, амаль дзіцячая яшчэ выдумка. Мсціслаў, Пятрок Ясюкевіч, Усяслаў Грыма, Мацей Біскуповіч i я. - Знойдуцца, відаць, i іншыя, - стрымана сказаў Кастусь. - За апошні час мы трохі сцішэлі, - Алесь таксама сеў. - Усё ж не фельдфебель над галавою. Лягчэй стала жыць. - Лухта! - сказаў Кастусь. - Лягчэй стала жыць! На гэта мне нядаўна даў адказ Алекс дэ Таквіль. - Француз гэты? Гісторык? - Але. Віктар аднекуль дастаў выпіскі з ягонай новай, ненадрукаванай яшчэ кнігі. Пастараюся прыпомніць больш дакладна... Ага: "...не заўсёды прыводзіць да рэвалюцыі пераход ад дрэннага становішча да горшага. Часцей здараецца, што народ, які цярпеў без скарг i больш страшныя ўмовы, сілком скідае з сябе іхняе ярмо, менавіта тады, калі яно робіцца лягчэйшае. Стан рэчаў, які выклікае рэвалюцыю, бывае амаль заўсёды лепшы за той, які быў непасрэдна да яго, i вопыт вучыць, што для дрэннага ўрада найбольш пагрозлівая тая хвіліна, калі ён, урад, пачынае трохі выпраўляцца. Зло, якое цярпліва выносілі, як штосьці непазбежнае, робіцца нясцерпным пры думцы, што можна ад яго вызваліцца... " Кастусь стаў на калені i, гаворачы, глядзеў у парк, дзе білася i тужліва ўздыхала лістота. - Так, відаць, i ў нашым становішчы. Тым больш што царок нічога вялікага не робіць, а так, нібы мёдам злёгку па вуснах мажа. Усё, як раней. Дзяржава - паліцэйскі ўчастак. Дзяржава - турма. На твары ў Кастуся зноў з'явілася нешта пакутлівае, цень нязвыклай i, па маладосці год, страшнай, непажаданай думкі. - Ты раптам зрабіўся падобны на Раўбіча. Толькі маладзейшы. - Мне ніякавата, - уздыхнуў Кастусь. - І мне вельмі страшна. Здаецца, я беспаваротна вырашыў. Іншай дapoгi для мяне няма. Алесь развёў рукамі: - Каб жа ж можна было хоць што зрабіць! Школы на сваёй мове, паступовае вызваленне - тады яшчэ сяк-так. Але ж не даюць. Не паўстанеш - будзеш жыць, як усе: жэрці, напівацца, паляваць, ацірацца ля спадніц. Сумленне страціш. А паўстанеш - таксама страшна. Гэта, магчыма, i плаха. Голас ягоны сарваўся: - Галоўнае, мала нас, мала! Адзiнкi! Кастусь лёг на спіну. Доўгі час маўчаў, глядзеў у цемру бліскучымі вачыма. Пасля сказаў глухім, але цвёрдым голасам, нібы канчаткова вырашыў усё: - Не трэба тысячы, каб пачаць. І не трэба ста, каб пачаць. I не трэба... дваіх, каб пачаць... _______________ 1 Але трэба таксама мець хаця трошкі розуму (франц.). 2 Прадажнасць вышэйшых колаў дасягнула небывалых памераў. Нягледзячы на частыя працэсы, кралі ўсе, і вінаватых не было. Канцэсія на пабудову чыгуначнай лініі каштавала таго, што каштуе, плюс мільён-паўтара рублёў хабару. Калі пасля забойства Аляксандра ІІ ацэньвалі ягоную маёмасць, дык толькі "добранабытая" ім самім сума дасягала амаль шасцідзесяці мільёнаў. 3 Блытаніна з паходжаннем Кастуся Каліноўскага, здаецца мне, ўяўная. Пачнем спачатку. У Мастаўлянах, дзе нарадзіўся Кастусь, не было іншай царквы, чым уніяцкая. Уніяцтва сярод карэннага польскага насельніцтва не было. Уніятамі ў гэтай мясцовасці маглі быць толькі беларусы. Каліноўскія хадзілі ў касцёл. Яны маглі быць або спрадвеку католікамі, або перавернутымі ў каталіцтва уніятамі. Гледзячы на тое, што нават Гейштар, які ўваходзіў разам з Кастусём (да разгрому белага ўрада) у "Камітэт кіраўніцтва", называе Кастуся "Litwin - separatysta", мы маем права верыць i таму і другому. Гейштар, праўда, кажа пра "старпольскае сэрца" нашага героя, але ці можна верыць ворагу Каліноўскага, шавіністу, прыхільніку белага жонда ў Варшаве. І, у процівагу яго словам, аб такіх, як ён, Каліноўскі кажа: "Такой дурной мазгаўні, як Варшава, нельга даручаць лёс Літвы". Дзіўна было б, каб Гейштар і іншыя "гісторыкі" яго напрамку казалі, што ён - беларус. Краіна ж героя была напаўмёртвая пасля разгрому і не магла бараніць імя сына. Кнігі беларускія канфіскоўвалі і палілі, друкаванне іх, нават ужыванне слова "Беларусь" было забаронена пад страхам кары... Між тым, паролем Кастуся і яго сяброў былі словы: "Каго любіш? - Люблю Беларусь! - То ўзаемна". Але нават каб не было гэтага, заставаўся б яшчэ адзiн, непарушаны нiчым, факт: мова чалавека. На ёй напiсаны перадсмяротныя вершы Калiноўскага. "Мужыцкую праўду" Кастусь выдаваў таксама па-беларуску.
|
|
XXIX
Алесь С– Усяслаў Грыма ішлі Дамініканскай вуліцай РґР° Святаянскіх РјСѓСЂРѕСћ. РђР±РѕРґРІР° пераапрануліся Р· гімназічнай формы Сћ цывільнае i старалася трымацца далей ад ліхтароў. Хаця гімназістам старэйшага класа i дазвалялася РЅРµ вельмі пільнавацца гадзіны, пасля СЏРєРѕР№ вучні павінны сядзець РґРѕРјР°, але СЏРЅС‹ iшлi Сћ РґРѕРј, наведванне СЏРєРѕРіР° магло РЅРµ спадабацца начальству. Ды i прагулкі без формы РЅРµ заахвочваліся. Рђ іначай было нельга. Будуць глядзець, СЏРє РЅР° шчанюкоў. Ішлі РґР° Адама-Ганорыя РљС–СЂРєРѕСЂР°, рэдактара "РљСѓСЂ'ера Віленскага". РЈ СЏРіРѕ збіралася цікавае таварыства, i можна было гаварыць аб жыцці Бывала i музыка, Р° ўжо спрэчкі - заўсёды. Гаспадар быў Р· ліберальных, асветнік i РЅРµ больш, РґС‹ яшчэ Р· памяркоўных. Нехта Р· дэмакратаў Сѓ запале спрэчкі назваў СЏРіРѕ аднойчы нават "калабарацыяністам", але гэтага РЅРµ падтрымалі нават злоснікі. Проста жыў РїР° прынцыпу "абы С†ixa было", часам запабягаў перад уладамі С– імем імператара, але СЃСЏРґС‹-тады С– СЏРіРѕ прарывала злосцю. РЃРЅ дазваляў збірацца Сћ сваёй кватэры самым розным людзям, нават Р· крайнімі naР»iтычнымі поглядамі. Пачатак сакавіка плакаў капяжамі i ўначы. 3 дахаў раз-пораз спаўзаў i ляскаўся цяжкі падталы снег. Святло ліхтароў весела гуляла РЅР° сотнях ледзякоў. Вёў Алеся знаёміць Р· людзьмі Усяслаў Грыма. - Пакрычаць там сёння, - сказаў Грыма. - РЈСЃРµ крычаць, - сказаў Алесь. Увесь люты ішоў Сѓ Парыжы міжнародны кангрэс, СЏРєС– прыляпіў РЅР° чало імперыі ярлык слабасці i непатрэбства i завяршыў, урэшце, ганебную разгромную вайну РЅРµ менш ганебным мірам. - HaР±iР»i РјРѕСЂРґСѓ, - бурчаў цельпукаваты Грыма. - Р’РѕСЃСЊ вам. РќР° вазах харч вязуць, гарматы разрываюцца. Ваяваць развучыліся. Шпіцрутэны - гэта РјС‹ ўмеем. РљС–СЂРєРѕСЂ жыў Сѓ будынку былога універсітэта. Хлопцы азірнуліся. Паглядзелі Сћ Р±РѕРє губернатарскага палаца, цікнулі вокам Сѓ цёмную арку двара Сарбевіуса. Наглядчык Цэзар Георгіевіч, РїР° класнай мянушцы Цэрбер Гаргонавіч, РјРѕРі трапіцца паўсюль. РЇРЅС‹ перабеглі вуліцу i нырнулі Сћ пад'езд. Падняліся РїР° сходах, пастукалі Сћ дзверы. Сустрэла ix пакаёўка, узяла паліто. Праз шчыліну РґР·РІСЏСЂСЌР№ даляталі галасы. ... Гаспадар, убачыўшы Грыму, развёў pyРєi, быццам хацеў абняць. Азызлы, СѓСЃС‘ яшчэ загарэлы, дарма што Р·iРјa прайшла, твар СЏРіРѕ Р±С‹ пацяплеў ад усмешкі. - Змена маладая! Надзея мілай радзімы! РўРѕ што, Усяслаў, гэта i ёсць твой РєРЅСЏР·СЊ? - Але. Толькі ён РЅРµ РјРѕР№, Р° СЃРІРѕР№. - Ухваляю, ухваляю, РєРЅСЏР·СЊ. Рэферат ваш аб народных песнях упадабаў. Выключна. Верце слову бітага этнографа. Прашу, прашу РґР° РјСЏРЅРµ. РЈ невялічкай гасцёўні Р· мяккай мэбляю i ciРЅiРјi сценамі, упрыгожанымі медальёнамі Р· эмалі i ідылічнымі гравюрамі Р· народнага побыту, было РїРѕСћРЅР° людзей. Курылі, РїiР»i каву ля кутняга століка, спрачаліся. Раздаваліся выгукі, смех, воплескі - відаць, узнагарода камусьці Р·Р° трапнае слова. Змешваліся польская, французская, беларуская РјРѕРІС‹. - Дав-вайце, маладыя людзі, будзьце СЏРє РґРѕРјР°, - гасцінна запрашаў РљС–СЂРєРѕСЂ, робячы, магчыма, занадта выразныя pyxi маленькай зграбнай СЂСѓРєРѕР№. Відаць было, што ён - РЅРµ без славалюбства - ганарыцца i гэтым зборышчам, i гасцёўняй, i людзьмi, сабранымі Сћ ёй, i атмасферай дасціпнасці, лёгкай С–РіСЂС‹ мазгавых звілін, спрэчак i СћСЃСЏРіРѕ іншага. РќР° вялікае сваё засмучэнне, хлопцы амаль адразу ўбачылі аднакласніка, графа Ігнацыя Лізагуба. РЃРЅ стаяў Р· нейкім хударлявым, сухотным РЅР° выгляд чалавекам С– ледзь адказаў РЅР° прывітанне. РЈ чорным бездакорным сурдуце, вельмі стрыманы, вельмі выхаваны. РЃРЅ гаварыў i ўсміхаўся белымі зубамі, Р° ўсмешка была халодная, абыякавая. Валасы бліскучыя ад брыльянціну, РЅС–Р±С‹ карова СЏРіРѕРЅСѓСЋ галаву лізала. Вочы тытунёвага колеру, абыякава-ўважныя. РќС–Р±С‹ РЅРµ семнаццаць СЏРјСѓ, Р° СћСЃРµ пяцьдзесят, такі карэктны. - Вам пашанцавала, маладыя людзі, - РјСЏРєРєР° сакатаў РљС–СЂРєРѕСЂ. - Сёння Сћ РјСЏРЅРµ якраз найбольш цікавыя госці. Р СЌРґРєР° бывае так, каб Сѓ кожнага знайшоўся вольны вечар. Але сёння РІС‹ ўбачыце цвет новай віленскай грамады. Прашу быць СЏРє РґРѕРјР°. Р† пабег РґР° іншых людскіх колцаў, улагоджваць, змешваць людскія плыні, там кінуць досціп, там іранічны сказ, РЅС–Р±С‹ РІСЏРґСЂРѕ вады РЅР° занадта зыркае полымя. Хлопцы асталіся адны. - Рђ ты ведаеш, - сказаў Алесь, - РјРЅРµ ён РЅРµ падабаецца. - Нешта праўды тут ёсць, - пакруціў цяжкай галавою Грыма. - Хоча, каб СѓСЃРµ былі адзін Сѓ адзін: святыя РґС‹ божыя. Бач, СѓРЅСЊ РҐРѕРґР·СЊРєР° Ігнацый сядзіць. Паэтаў цёзка РїР° прозвішчы. Багатыр! 3 С–Рј ён аб залатым веку пагаворыць. Рђ той - граф Тышкевіч, чалавек РґРѕР±СЂС‹, адукаваны. Археалагічныя раскопкі РІСЏРґР·Рµ. 3 гэтым пагамоніць аб тым, СЏРє цяжка было жыць нашым продкам. 3 Ходзькам, Р· Тызенгаўзам. - Рђ што тут Лізагуб робіць? - Правае крыло суполкі змену сабе рыхтуе. - Каго ты яшчэ ведаеш? - РЈРЅСЊ той, бычыш? Р— нервовым, тонкім абліччам? РЈ кутку, асобна ад ycix, сядзеў С…СѓРґС‹ высакалобы чалавек Сѓ бутэлечнага колеру сурдуце С– шырокім белым гальштуку. Р СѓРєС– Р· РґРѕСћРіС–РјС– пальцамі нервова гулялі брэлокамі гадзінніка, перабіралі ix, СЏРє ружанец. Калі спрэчка выбухала раптам пагрубелымі ад запалу галасамі - чалавек моршчыўся, СЏРє моршчыцца меламан Р· абсалютным слыхам, пачуўшы скрогат цагліны аб цагліну. Мяккае, вельмі беларускае аблічча чалавека было тонкае i жоўчнае. Доўгія, трохі блізка адно РґР° аднаго пасаджаныя вочы глядзелі СЃСѓРјРЅР° i засяроджана. I буйнымі добрымі хвалямі падалі РЅР° плечы русыя валасы. - Хто такі? - спытаў Алесь. - Сыракомля. Паэт. - РџР°-польску піша? - I РїР°-беларуску таксама. - Рђ той? - Алесь паказаў РЅР° невялічкага чалавека, СЏРєС– РїС–Сћ каву ля кутняга століка i, здаецца, быў заклапочаны больш Р·Р° СћСЃС‘ тым, каб РЅРµ паказаць сваёй ніякавасці перад yciРјi гэтымі людзьмі, каб узяць i паставіць кубачак Р· належнай годнасцю. Занадта інтэлігенцкі шыракаваты твар Р· добрымі, відаць, блізарукімі, вачыма. Такому Р± сядзець Сѓ хаце, такому Р± замест сурдута, нават тут, больш пасаваў Р±С‹ шлафрок. - Чакай, - сказаў Алесь. - Гэтага СЏ даволі часта бачу РЅР° вуліцы. РЃРЅ што, таксама жыве недзе РЅР° Нямецкай? - РЈ РґРѕРјРµ РЅР° рагу Нямецкай i Дамініканскай. РќРµ, Сѓ РґСЂСѓРіС–Рј ад СЂРѕРіР°. Рђ РЅР° рагу Сыракомля жыве. - РЃРЅ хто? - РЇ СЏРіРѕ кепска ведаю. Ведаю, што працуе арганістам Сѓ Святаянскім касцёле. Дзіўна, чаму ён тут бывае? Але тут, наогул, даволі разнамасны хаўрус. - I прозвішча РЅРµ ведаеш? - РЇРЅРѕ табе нічога РЅРµ скажа. Манюшка. Алесь СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - Сапраўды, смешнае прозвішча... Нібыта маленькі манюка. I раптам усплыла Сћ памяці размова РґР·РІСЋС… жанчын, СЏРєСѓСЋ выпадкова пачуў РЅР° вуліцы краёчкам РІСѓС…Р°. Жанчыны былі Сћ глыбокай жалобе, i гэта - Р° таксама С–С…РЅС–СЏ заплаканыя вочы, i маладосць, i пекната - прымусіла Алеся прыслухацца i запыніць. - Грыма, - сказаў Алесь, - СЏ чуў аднойчы, СЏРє святаянскага арганіста назвалі богам. - РџСЌСћРЅР°, касцельныя дэвоткі,- Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Грыма. - РќСѓ, РЅРµ кажы. Кожны горад гэта, брат, горад казак. IРґР·e артылерыйскі паручнік, Р° Сћ патэнцыі ён - Напалеон. Памipae Сћ багадзельні стары, выкідаюць Р·-пад ягонага сенніка спісаную паперу. Потым частка гэтых паперак, разам Р· газетамі, трапляе РјС–Р¶ дзвярыма i цыратай, СЏРєРѕСЋ ix абабілі. Рђ праз сто РіРѕРґ мяняюць цырату i выпадкова знаходзяць паперкі, i тады выяўляецца, што Сћ багадзельні памёр найвялікшы паэт часу. Прырода любіць хаваць брыльянты i золата Сћ тленны глей i смешную абалонку. - Разышоўся, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Грыма. - Рђ можа, С– сапраўды Сћ Святога РЇРЅР° грае сам Р±РѕРі. РўСЂСЌ было Р± схадзіць. - Рђ Р· гімназіі паляцець хочаш? Р—Р° хаджэнне РЅР° каталіцкія набажэнствы? Рђ гаспадар тым часам ужо каціўся РґР° ix. - Нелюдні! Нелюдні! Сугнеі! РќРµ могуць caРјi пайсці туды, РґР·Рµ iРј цікава. РўРѕ хадзем. Падвёў ix РґР° РєСѓРїРєС– людзей. - Знаёмцеся. Пан Грыма, РєРЅСЏР·СЊ Загорскі. РЈ СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ колца сядзелі РЅР° канапе РґРІР° чалавекі. РђРґР·С–РЅ, мужыкаваты, дзіклівы, яшчэ малады, глядзеў РЅР° хлопцаў Р· некаторым выклікам, РЅС–Р±С‹ менавіта ад СЏРіРѕ залежала, прыняць навічкоў Сѓ размову ці РЅРµ. Але галоўным Сѓ размове быў, відавочна, РЅРµ ён. РќР° краёчку канапы, Сѓ кутку, сядзеў, зручна ўціснуўшыся РјСЏРєРєСѓСЋ падушку, РЅС–Р±С‹ патануўшы Сћ ёй круглаватай фігуркай, маленькі дабрадушны гарбун. Горб Сѓ СЏРіРѕ быў невялічкі С– нагадваў Р±С‹ лёгкую сутуласць, калі Р± толькі правае плячо РЅРµ было вышэй Р·Р° левае. Гэтая акалічнасць РЅРµ зрабіла, відаць, ніякага дрэннага ўплыву РЅР° псіхічны склад гарбуна. РќР° круглым РјСЏРєРєС–Рј абліччы блукала ўседаравальная, расчуленая ўсмешка. Гарбуну было РіРѕРґ сорак пяць, але праставатыя блакітныя вочы, светла-русыя валасы, Сѓ СЏРєС–С… цяжка было заўважыць СЃС–РІС–Р·РЅСѓ, СЂСѓРјСЏРЅС‹ ўсмешлівы СЂРѕС‚ надавалі ягонаму абліччу РґРѕР±СЂС‹, наіўны, Сѓ нечым дзяціны выраз. Зірнуўшы РЅР° СЏРіРѕ, нельга было РЅРµ сказаць: "РђС…, СЏРєС– РґРѕР±СЂС‹ чалавек!" - Рђ ото нашы РґРІР° Вінцукі, - знаёміў гаспадар. - РђР±РѕРґРІР° паэты. РђР±РѕРґРІР° добрыя грамадзяне. РђР±РѕРґРІР° добрыя мужы. - РќСѓ, проста хоць С–РєРѕРЅСѓ Р· РјСЏРЅРµ пішы, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ мужыкаваты. - РђР±РѕРґРІР° добрыя патрыёты. Любяць радзіму. Любяць. Знаёмцеся. - Каратынскі, - Р·РЅРѕСћ жа Р· выклікам працягнуў Алесю СЂСѓРєСѓ мужыкаваты. I Алесь падумаў, што гэты падкрэслены выклік - ад неабходнасці сцвярджаць сваю годнасць. Відаць, худародны. Можа, нават Р· сялян. - Дунін-Марцінкевіч, - падаючы пульхную СЂСѓРєСѓ, РјСЏРєРєС–Рј голасам сказаў гарбун. - Прашу РЅРµ блытаць Р· Марцінкевiчамi-Асановічамі i Марцінкевічамі-Мустафамі. РЇ пакуль што РЅРµ татарын. Хаця? - I ён засмяяўся. - Татарынам тутэйшым быць, дальбог, РЅСЏРґСЂСЌРЅРЅР°. РњРѕРІР° - адна. "Кітаб" нічым РЅРµ горшы Р·Р° блажэннага Аўгустына. Р† жонак можна аж сем мець. Ягонае кругленькае цела калыхалася ад дабрадушнага смеху. - Ды ён яшчэ i вальтэр'янец, - заўважыў Р· карэктным гумарам РҐРѕРґР·СЊРєР°. - Будзеце адказваць РЅР° тым свеце, пане Вінцук. - I РЅРµ Р±СѓРґСѓ. I Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ Р±СѓРґСѓ, - калыхаўся гарбун. - РЈ жартах граху РЅСЏРјР°. Р† што Р¶, што татарын. Усякае дыханне хваліць пана Р±РѕРіР°. РљС–СЂРєРѕСЂСѓ, відаць, было замала рэкамендацый, хаця для Алеся абодва паэты, СЏРє людзі, было ўжо зразумелыя. - РђР±РѕРґРІР° РЅР° гаворцы пішуць. РќР° літоўска-мужыцкай. Алесь звёў Р±СЂРѕРІС‹: - РџР°-беларуску, значыць? РҐРѕРґР·СЊРєР° нахмурыўся. Рђ вочы Марцінкевіча раптам, РЅР° адно імгненне, перасталі быць усмешлівыя, зірнулі РЅР° хлопца добразычліва, цвёрда. "РРіРµ, - падумаў Алесь. - РќРµ такі ты, відаць, прасцячок, РЅРµ такая божая душа. РўС‹, брат, РґР·Рµ трэба, i характар можаш паказаць". I супакоіўся, што знайшоў зразумелага i блізкага чалавека. - Бачыце, - сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°. - Р’РѕСЃСЊ ён, першы плён вашай працы. 3'СЏРІС–СћСЃСЏ ўжо беларус, РґС‹ яшчэ i РєРЅСЏР·СЊ. Глядзіце, каб хутка РЅРµ Р·'явілася яшчэ, замест мужыцкай гаворкі, нейкая беларуская РјРѕРІР°. - РЇ РЅРµ чытаў твораў пана Марцінкевіча, - сказаў Алесь. - Але існаванне беларускай РјРѕРІС‹ РЅРµ залежыць ад нашых Р· вамі жаданняў, пане РҐРѕРґР·СЊРєР°. РЇРє СЏРµ РЅС– называй, СЏРЅР° проста - icРЅye. Непачцівы Грыма, СЏРє заўсёды, СЂСЌР·РЅСѓСћ проста Сћ Ходзькавы вочы: - Разважаеце РІС‹, шаноўны пане, Р· багатай магнацкай званіцы. Гэтыя словы аб "гаворцы" нам Сѓ зубах навязлі. Р’С‹ тутэйшы, але, прабачце, чым тады гэтыя вашы разважанні адрозніваюцца ад разважанняў нябожчыка імператара? РљС–СЂРєРѕСЂ азірнуўся. Р—yciРј непрыкметна для іншых. I адразу супакоіўся, заўважыўшы, што ніхто РЅРµ Р·РІСЏСЂРЅСѓСћ yРІaРіi, што СћСЃРµ свае, што СћСЃРµ Р· цікавасцю чакаюць працягу спрэчкі. РҐРѕРґР·СЊРєР° холадна сказаў: - РЇ - паляк беларускага паходжання. Памятаючы гэта, РІС‹ РЅРµ можаце ўпікнуць РјСЏРЅРµ Сћ чужой крыві, Сѓ нелюбові РґР° зямлі, РЅР° СЏРєРѕР№ СЏ нарадзіўся, Сѓ няведанні гаворкі, РЅР° СЏРєРѕР№ гавораць СЏРµ мужыкі. РЇ павінен СЏРµ ведаць, Р±Рѕ СЏРє тады іначай весцi гаспадарку. Выйдзе нешта накшталт непрыемнасці Р· РІaРІiлонскай вежай. Але, СЏ лічу, гэтая гаворка зжыла СЃСЏР±Рµ, СЏРє зжыла СЃСЏР±Рµ яшчэ некалькі стагоддзяў назад беларуская С–РґСЌСЏ. Нічога РЅРµ зрабілі, акрамя войнаў i звад... - Толькі Біблію адны Р· першых надрукавалі, - сказаў Алесь. - Першыя СЃСЏСЂРѕРґ СѓСЃС…РѕРґРЅС–С… славян. РЈ вачах Марцінкевіча Алесь заўважыў пыльную цікавасць. - Можа, РІС‹ РЅРµ будзеце РјСЏРЅРµ перабіваць? - сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°. - Калі ласка, - сказаў Алесь. - РЇ проста ўдакладніў некаторыя РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј... пэўныя пастулаты пана. - Дык РІРѕСЃСЊ, - сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°. - Ідэя скампраметавала СЃСЏР±Рµ. - РђР±Рѕ РІС‹ СЏРµ скампраметавалі, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Грыма. - Ажыўляць нябожчыкаў - гэта РЅРµ справа Ріicторый. РњС‹ проста адгалінаванне польскага племені, слабое, чэзлае, СЏРєРѕРµ С–РґР·Рµ дарогаю апалячвання. Р† хоць гэтай гаворкай гавораць пяць мільёнаў, але СЏРЅР° проста "рабочая РјРѕРІР°", каб работнікі рознага паходжання разумелі адзін аднаго. - Пяць мільёнаў!.. Р¦i РЅРµ занадта РјРЅРѕРіР° для "рабочай гаворкі"? - сказаў Алесь. - РЇ паважаю вашы пачуцці, - сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°. - Але С†i РЅРµ занадта РІС‹ малады, каб... - Чакайце, - сказаў СЃР° свайго кута Сыракомля. - Гэта забаронены ўдар. - Чаму забаронены? - умяшаўся Лізагуб. - РњС‹ сапраўды яшчэ мала ведаем Сѓ параунанні Р· панам Ходзькам. - Малады чалавек, - сказаў Сыракомля. - Веды i вера Сћ радзіму - розныя рэчы. - Магчыма, пане Кандратовіч, - Сѓ голасе Р›iР·aРіСѓР±Р° прарвалася непрыязная нотка. - РЇ проста кажу, што некарэктна перапыняць старэйшага госця. РҐРѕРґР·СЊРєР° РєС–РЅСѓСћ РЅР° СЏРіРѕ ўхвальны РїРѕР·С–СЂРє: - РЇ ўдзячны вам. РќРµ турбуйцеся. РЈ РјСЏРЅРµ яшчэ РЅСЏРјР° старэчага маразму. - Паважаю пана, - сказаў Р›iзагуб. - Але дадам толькi адно. Брыдка, калi адукаваны чалавек, РєРЅСЏР·СЊ, пачынае насiць лапцi праз нейкiСЏ там меркаваннi. Гаворка гэтая для людзей вашай культуры - тое самае, што лапцi замест чаравiкаў. - Глупства, - раптам сказаў Марцінкевіч. - Выходзіць, СЏ лапцюжны паэт? I пан Кандратовіч таксама? - РќРµ звяртайце СћРІaРіi, - нервова сказаў Сыракомля. - РЇ РЅРµ хачу пакрыўдзіць пана Лізагуба, сказаўшы, што СЏРіРѕ словы - праява злачыннай абыякавacці РґР° перакананняў. I замкнуўся, нервова перабіраючы брэлокі. Лізагуб, РЅР° знак павагі РґР° слоў паэта, схіліў галаву. РЈСЃС–Рј было трохі някавата. Алесь бачыў, што СћСЃРµ глядзяць РЅР° СЏРіРѕ. Нават Манюшка РєС–РЅСѓСћ сваю каву i ўглядаўся, мружачы добрыя вочы. - РЇ адкажу спачатку пану Марцінкевічу, - сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°. - РќРµ, СЏ РЅРµ кажу, што ваша паэзія лапцюжная. РЇ Р· прыемнасцю слухаю вашы ідыліі. Ваша "Сялянка" - гэта РґРѕР±СЂР°. - Калі-небудзь СЏ напішу такую ідылію, што РІС‹ РЅРµ будзеце ведаць, РєСѓРґС‹ схавацца ад людскога смеху, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ гарбун. - РќРµ, СЏРЅР° РЅРµ лапцюжная. РЇРЅР° недарэчная. Пішучы РЅР° беларускай гаворцы, РІС‹ насаджаеце СЃСЏСЂРѕРґ мясцовага люду, СЃСЏСЂРѕРґ мужыкоў i нават СЃСЏСЂРѕРґ некаторых дваран, СЏРє РјС‹ бачым, правінцыялізм. Дунін-Марцінкевіч засмуціўся. Развёў рукамі. - РЇ РЅРµ хачу звадаў, - глуха сказаў ён. - РЇ хачу i намагаюся пераканаць Сѓ патрэбнасці гэтага Сћcix... РЇ хачу, каб yciРј было РґРѕР±СЂР°, каб РЅР° зямлі панавалі гармонія С– радасць. Досыць ужо вытрымаў агню гэты няшчасны край. I што Р¶, РјСЏРЅРµ кусаюць адусюль. РќСЏРјР° такога сабакі, СЏРєС– РЅРµ палічыў Р±С‹ cРІaiРј абавязкам ухапіць РјСЏРЅРµ Р·Р° нагу. Рђ СЏ РЅРµ хачу даваць кухталі людзям. Нават дрэнныя, СЏРЅС‹ - людзі. - Гуманізм, СЏРєС– Р±'юць С– справа С– злева, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Грыма. - Р—РЅРѕСћ тое самае. Але гарбун, відаць, РЅРµ заўсёды трымаўся таго правіла, што людзям трэба дараваць, нават калі СЏРЅС‹ кусаюць Р·Р° РЅРѕРіС–. РќР° ягоныя РІСѓСЃРЅС‹ ўспаўзла павольная разумная ўсмешка. - Самае дзіўнае, што ніхто РЅРµ выступіў супраць маёй паэзіі Сћ каралеўстве, Сѓ Польшчы. Лаюцца толькі тыя, каму гэтая справа павінна была Р± стаць блізкай, нашы паны. Больш ваююць Р·Р° Польшчу, чым самі палякі. Відаць, таму, што ніколі iРј РЅРµ быць РЅС– беларусамі, РЅС– палякамі, РЅС– немцамі, хоць СЏРЅС‹ схільны быць С– тым, С– РґСЂСѓРіС–Рј, С– трэцім. - Зразумейце, пане Марцінкевіч, - сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°. - РЇ РЅРµ супраць гэтага СЏРє рэдкасці, СЏРє своеасаблівага рарытэту. Але Р¶ гэта наследаванне нязграбных тутэйшых песняў... Ці варта паўтараць тое, што памрэ. Р† тут Алесь убачыў, СЏРє гаротна затрэсліся РІСѓСЃРЅС‹ інтэлігентнага каротказорага чалавека, СЏРєС– дарма намагаўся схаваць Р·Р° кавай сваю разгубленасць С– ніякаватасць. - РЇ таксама gente albarutenus natione polonus1, - сказаў Манюшка. - РњСЏСЂРєСѓСЋ, РЅСЏРґСЂСЌРЅРЅС‹ паляк. РњРЅРµ РґРѕР±СЂР° быць палякам. Але СЏ ніколі РЅРµ дайду РґР° РґСѓРјРєС–, што быць палякам - азначае душыць астатніх. Быць палякам - гэта, хутчэй, змагацца Р·Р° шчасце астатніх. I РІС‹ РґСЂСЌРЅРЅР° цяміце Сћ музыцы, пан РҐРѕРґР·СЊРєР°, калі ганіце тутэйшыя песні... Гэта ўжо СЏ магу вам заявіць. РќР° твары чалавечка РЅР° хвіліну Р·'явіліся рысы вышэйшай адухоўленай прыгажосці. "Рђ РјРѕ сапраўды Р±РѕРі?" - падумаў Алесь. - РЇРЅС‹, песні, РЅРµ хочуць быць рарытэтамі. РЇРЅС‹ звіняць, смяюцца, плачуць. Нават уначы, Сѓ СЃРЅРµ, СЏ чую С–С…РЅС–СЏ галасы. РЇ ад Польшчы, СЏ С– ад С–С…. Р† нібыта Р·РІСЏСћ. Р—РЅРѕСћРєСѓ сеў, РЅРµ ведаючы, РєСѓРґС‹ падзець СЂСѓРєС–. Манюшка i Дунін-Марцінкевіч пераглянуліся. Гарбун СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ, схіляючы галаву. - Што Р¶, - спытаў РҐРѕРґР·СЊРєР°, - замест Чымарозы смярдзючы мужык? - РЇ Р· мужыкоў, - сказаў Каратынскі, - будзеце злоўжываць гэтым - скончыцца РґСЂСЌРЅРЅР°. - Што Р¶, - сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°. - Шлях натуральны. Замест культурнага, памяркоўнага гаспадара - Рї'СЏРЅС‹ кат Р· Р±СѓР·СѓРЅРѕРј. - РњС‹ РЅРµ хочам РЅС– ката, РЅС– гаспадара, - сказаў Грыма. - РњС‹ хочам волі. - Рђ атрымаеце Р±С–Р·СѓРЅ... Вам далі магчымасць часова развіваць сваю гаворку. Бо РІС‹ - наш фарпост. Але тое, што робіцца тут, - гэта ўжо занадта. Пісаць РЅР° ёй? Называць СЃСЏР±Рµ быдлячым iРјeРј? Калі РјС‹ дазволім такое - вас самнуць. Алесь адчуў, што Сћ СЏРіРѕ звініць Сѓ галаве ад гневу. - РњС‹, здаецца, пачыналі спрэчку Р· вамі? РҐРѕРґР·СЊРєР° Р· цікавасцю глядзеў РЅР° шэравокага маладога чалавека. - Кажыце далей, - памяркоўна дазволіў ён. - Нам РЅРµ трэба нічыйго дазволу РЅР° тое, каб дыхаць, - перахопленым горлам сказаў Алесь. - Рђ пісаць С– гаварыць РЅР° сваёй РјРѕРІРµ гэтак натуральна, СЏРє дыхаць. - РЃРЅ павысіў голас. - РњС‹ РЅРµ хочам быць нічыім фарпостам. Чым слова "магнат" лепшае Р·Р° слова "барын"? Досыць, панюхалі. Р† тут РҐРѕРґР·СЊРєР° СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ, РЅС–Р±С‹ намацаў Сѓ абароне хлопца трэшчыну. Алесь бачыў вочы гарбуна, арганіста, Сыракомлі. Р’Р° Сћcix гэтых вачах жыла трывога. Рђ РҐРѕРґР·СЊРєР° падаўся галавой наперад i С†ixa працадзiСћ: РҐС–Р±Р° РЅРµ стала нашаму мужыку РіРѕСЂС€ жыць пасля прыяднання РґР° Расіі? Адразу салдатчына, павышэнне падаткаў... Сыракомля нецярпліва перапыніў СЏРіРѕ: - РҐРѕРґР·СЊРєР°, гэта жорстка!.. РЈ маладога чалавека РЅРµ столькі ведаў... I ягоныя перакананні... Алесь СѓР·РЅСЏСћ СЂСѓРєСѓ. - РќРµ трэба, пане Кандратовіч, - ён СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - РўРѕРµ, што РјРЅРµ трэба, СЏ ведаю РґРѕР±СЂР°. I перакананні Сћ РјСЏРЅРµ цвёрдыя i... аб-РіСЂСѓРЅ-таваныя, Сѓ адрозненне ад пана РҐРѕРґР·СЊРєС–. - РўРѕ стала РіРѕСЂС€? - настойваў магнат. Стала РіРѕСЂС€, - спакойна сказаў Алесь. - Акрамя старых паноў, нас Р· РІaРјi, Р·'СЏРІiР»iСЃСЏ новыя. Прычына гэтай галечы тое, што РЅР° СћСЃРµ старыя ланцугi павесiР»i яшчэ адзiРЅ, РЅРѕРІС‹ - грошы. Рђ грошай Сѓ мужыка РїСЂС‹ цяперашнiРј стане быць РЅРµ можа. РЈ СЏРіРѕ адбiрае ix тое, што страшней Р·Р° чуму, вайну, страшней Р·Р° СћСЃС‘ РЅР° свеце. Чырвоныя плямы папаўзлі РЅР° шчоках Сѓ РҐРѕРґР·СЊРєС–. Што Р¶ гэта такое, страшнейшае Р·Р° СћСЃС‘? - С†ixa спытаў ён. Алесь пабялеў ад хвалявання. Рђ потым Сѓ цішу ўпала адно толькі слова: - Прыгон! Вочы Сћ Лізагуба звузіліся. Стаяла цішыня. Алесь спяшаўся дагаварыць. - РњС‹ ніколі... - голас СЏРіРѕРЅС‹ зазвінеў. - Чуеце? РњС‹ РЅС–РєРѕ-лі РЅРµ паддамося РЅi вам, РЅi немцам, РЅС–РєРѕРјСѓ. Р† РЅРµ таму, што РјС‹ РЅРµ любім вас, Р° таму, што кожны чалавек мае права РЅР° роўнае шчасце Р· РґСЂСѓРіС–Рј, Р° шчасце - толькі Сћ cРІaiРј РґРѕРјРµ. - Панове, - перабіў РљС–СЂРєРѕСЂ, - панове, уладаю гаспадара забараняю вам гэтую спрэчку. Гарбун паклаў СЂСѓРєСѓ РЅР° плячо Алесю, паціснуў. - РЈ РјСЏРЅРµ ёсць дачка, Каміла, - сказаў ён. - Бог ты РјРѕР№, СЏРєС–СЏ РІС‹ падобныя! РЈ доўгай паўзе прагучаў самотны голас Сыракомлі: - Якая Р¶ гэта нязведаная парасць расце! ... РЃРЅ i Манюшка ішлі Сћ адну дарогу Р· Алесем i Усяславам, Лізагуб i РҐРѕРґР·СЊРєР° пайшлі асобна, хоць РїСЌСћРЅС‹ час С–Рј было С– РїР° дарозе. РќР° рагу Святаянскай i Універсітэцкай Манюшка прытрымаў Алеся i паказаў СЏРјСѓ налева, РЅР° касцельны гмах. - Музыку любіш? - Але. - РўРѕ прыходзь СЃСЋРґС‹. РЇ ведаю, табе нельга. Але СѓРЅСЊ там дзверы РЅР° С…РѕСЂС‹. Прыходзь падчас імшы i проста так. РЇ там часта. Музыка, РєРЅСЏР·СЊ, РЅРµ ведае розніцы вераванняў. Сыракомля маўчаў СѓСЃСЋ дарогу. Ягонае, маладое яшчэ, тонкае аблічча выглядала РЅР° хворае. РЃРЅ моўчкі хутаўся Сћ футра i нагадваў С…СѓРґСѓСЋ Р·СЏР±РєСѓСЋ птушку. I толькі РЅР° скрыжаванні, РґР·Рµ абодвум старэйшым трэба было павярнуць налева, паэт паклаў СЂСѓРєСѓ РЅР° плячо Алесю: - РЇ, РїСЌСћРЅР°, РЅРµ дажыву. Але вам... Дай вам Р±РѕРі удачы... _______________ 1 Паходжання беларускага, нацыі польскай (лат.).
|
|
XXX
Ужо самай раніцай наступнага РґРЅСЏ, падымаючыся РїР° сходах РЅР° РґСЂСѓРіС– паверх, Алесь адчуў штосьці нядобрае. Можа, гэта было Сћ тым, што здаровая РґРѕСћР±РЅСЏ, Цыпрыян Дэмбавецкі, аднакласнік Алесеў, насуперак звычаю, адарваўся ад ежы С–, калі Алесь праходзіў паўз СЏРіРѕ, акінуў каламутным, РЅС–Р±С‹ нежывым, позіркам. Гэта было РґР·С–СћРЅР°, Р±Рѕ Алесь, колькі быў Сѓ гімназіі, заўсёды РїРѕРјРЅС–Сћ Цыпрыяна Р· бутэрбродам Сѓ руцэ. Рђ можа, няладнае было Сћ тым, што РґСЂСѓРіС– аднакласнік, Альберт Фан РґСЌСЂ Фліт, ледзь адказаў РЅР° паклон. РЈСЃС‘ гэта была лухта. Р† Цыпрыяну РЅРµ вечна Р¶ чамкаць, С– Фан РґСЌСЂ Фліт, чалавек халодны С– паглыблены Сћ свае РґСѓРјРєС–, заўсёды глядзіць РЅС–Р±С‹ праз субяседніка. Р†, аднак, нешта РЅС–Р±С‹ вісела Сћ паветры. Але першым урокам была якраз літаратура. Выкладчык прыгожага пісьменства, перад тым СЏРє скончыць гімназічны РєСѓСЂСЃ, рабіў агляд сучаснай літаратуры, той, што РЅРµ ўваходзіла Сћ праграму. Р† гэта было РґРѕР±СЂР°. Бо ён гаварыў, РјС–Р¶ іншым, С– аб улюбёным Цютчаве. Пушкін - гэта, РІСЏРґРѕРјР°, Рлада паэзіі. РќС–Р±С‹ СћСЃСЏ гармонія будучых стагоддзяў увасобілася Сћ адным. Р† ён любіў СЏРіРѕ. Але трэба мець С– нешта патаемнае, што любіш ты адзін. Р† ён любіў Цютчава. Р† гэтыя, такія розныя, імёны сучаснікаў, С– такое разнастайнае гучанне С–С…РЅС–С… радкоў, падобнае то РЅР° мёд, то РЅР° ярасную пену прыбою, то РЅР° атруту, прымусіла Алеся забыцца РЅР° тое, падсвядомае, што папярэджвала. РЃРЅ трымаў для СЃСЏР±Рµ С–РјСЏ Цютчава РґРѕСћРіР°. РЈ старых дзедавых часопісах адшукаў калісьці С– адзначыў Сѓ памяці гэтыя незвычайныя радкі. Р† "Вясеннюю навальніцу" Сћ "Галацеі", С– "Цэцэрона" Р· "Апошнім катаклізмам" Сѓ альманаху "Дзянніца"… Часам ён пазнаваў аблічча паэта С– Сћ вершах, змешчанных пад ініцыяламі, С– гэта было - РЅС–Р±С‹ пазнаць блізкага СЃСЏР±СЂР° пад маскай. Дзіўна было, што Алесь яшчэ РЅРµ нарадзіўся, Р° паэт ужо адказаў РЅР° тыя пытанні, што пачынаюць мучыць СЏРіРѕ, Загорскага, толькі цяпер. Оратор СЂРёРјСЃРєРёР№ РіРѕРІРѕСЂРёР» Средь Р±СѓСЂСЊ гражданских Рё тревоги: "РЇ РїРѕР·РґРЅРѕ встал - Рё РЅР° РґРѕСЂРѕРіРµ Застигнут ночью Р РёРјР° был!" РўСѓС‚ СѓСЃС‘ было праўда. Сапраўды, вакол была РЅРѕС‡ краіны. Сапраўды, СѓСЃРµ СЏРЅС‹ нарадзіліся занадта РїРѕР·РЅР°. Р† СћСЃС‘ ж… Счастлив, кто посетил сей РјРёСЂ Р’ его минуты роковые - Его призвали всеблагие Как собеседника РЅР° РїРёСЂ. Р† гэта было цудоўна. РЇРє цудоўныя былі радкі "Mal'aria", што спісаў аднекуль Мсціслаў. Р† радкі "Апошняга кахання". Настаўнік чытаў С–С… трохі нараспеў, СЏРє ніколі РЅРµ чытаў Дзяржавіна. Р† вокладка часопіса, Р· СЏРєРѕРіР° ён чытаў, была старанна загорнута Сћ паперу. Бо гэта быў "Современник", СЏРєРѕРіР° баяліся, СЏРє чумы, С– РЅРµ падпускалі РґР° гімназічных РјСѓСЂРѕСћ. Алесю было смешна. Няўжо настаўнік думае, што СЏРЅС‹ - дзеці С– чытаюць толькі тое, што прадугледжана праграмай. Гэты нумар часопіса члены "Братэрства шыпшыны С– чартапалоху" зачыталі РґР° дзірак РґРІР° гады назад. Рћ, как РЅР° склоне наших лет Нежней РјС‹ любим Рё суеверней… РЎРёСЏР№, СЃРёСЏР№, прощальный свет Любви последней, зари вечерней! Гэта было нязнанае, неймавернае РЅР° зямлі шчасце. Полнеба обхватила тень, Лишь там, РЅР° западе, Р±СЂРѕРґРёС‚ СЃРёСЏРЅСЊРµ, - Помедли, помедли, вечерний день, Продлись, продлись, очарованье. РЈ тым сумным, суровым С– пяшчотным настроі, СЏРєС– заўсёды авалодваў С–Рј пасля добрых вершаў, ён праседзеў РґСЂСѓРіС– СћСЂРѕРє, геаграфіі. Мсціслаў Р·Р±РѕРєСѓ паглядаў РЅР° СЏРіРѕ. Р† Сћ вачах была С–СЃРєСЂР° насмешкі С– С–СЂРѕРЅС–С–. "Павяло", - падумаў Мсціслаў. Рђ Алесь РЅРµ заўважаў. РЇРє РЅРµ заўважаў С– таго, што Цыпрыян Дэмбавецкі, крадком жуючы нешта, раз ці РґРІР° азірнуўся РЅР° СЏРіРѕ. Пачалася вялікая рэкрэацыя. Гімназісты, карыстаючыся трыццаццю хвілінамі перапынку, сыпанулі РЅР° сонечны РґРІРѕСЂ, РґР·Рµ РЅР° СЃСѓРіСЂСЌРІРµ, каля РјСѓСЂР°, было ўжо Р·СѓСЃС–Рј цёпла, Р±СЂСѓРє нагрэўся, Р° апошні чорны снег ляжаў толькі Сћ вечным ценю процілеглай аркады двара. Алесь выйшаў павольна, апошні, С– адразу ўбачыў, што РЅР° паваротцы РґР° сходаў стаіць РіСЂСѓРїР° "арыстакратаў Р· лёкайскай", СЏРє аднойчы ахрысціў С–С… Сашка Волгін. "Арыстакраты Р· лёкайскай" трымаліся заўсёды купкаю С– вельмі крыва глядзелі РЅР° Алеся С– Мсціслава Р·Р° тое, што СЏРЅС‹ староняцца С–С… С– водзяць сяброўства Р· Грымам С– Ясюкевічам. РЇРЅС‹ стаялі купкай С– цяпер. Прылізаны С– карэктны Ігнацы Лізагуб. Побач Р· С–Рј Альберт Фан РґСЌСЂ Фліт Р· халоднымі вачыма, СЏРєС–СЏ, нягледзячы РЅР° светлы колер, былі цьмяныя, СЏРє сутонне. Рђ Р·Р° С–РјС– стаяў Дэмбавецкі. Яшчэ адзін член С–С…РЅСЏРіР° гуртка, Альгерд РљРѕСЂРІС–Рґ, стаяў ля сценкі С– глядзеў СѓР±РѕРє. Прыгожае, жорсткае аблічча Альгерда было абыякавае. Р†, убачыўшы СЏРіРѕ, Алесь зразумеў, што справы - РґСЂСЌРЅСЊ. Альгерд РљРѕСЂРІС–Рґ вызначаўся тым, што РјРѕРі адным непрыкметным ударам пад дыхала або яшчэ некуды кінуць чалавека Сћ непрытомнасць С– вывесці Р· Р±РѕР№РєС– РЅР° РґРѕСћРіС– час. РЇРє РЅР° РіСЂСЌС… - РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ было вакол. РќС– СЃСЏР±СЂРѕСћ, РЅС– проста прыязных людзей, СЏРєС–СЏ маглі Р± папярэдзіць. РЈ Алеся нарадзілася раптам брыдкае С– халоднае пачуццё бездапаможнасці С– агіды. РЇРіРѕ ніколі РЅРµ білі РІРѕСЃСЊ так. Здараліся, РІСЏРґРѕРјР°, СЃСЏР±СЂРѕСћСЃРєС–СЏ або варожыя Р±РѕР№РєС– недзе Сћ прыбіральні ці РЅР° вілійскім лёдзе, але гэта былі сумленныя Р±РѕР№РєС–: адзін РЅР° адзін ці сцяна РЅР° сцяну. РўРѕРµ, што Р±РѕР№Рєi РЅРµ Рјiнуць, ён зразумеў адразу. Iначай РЅР° СЏРєРѕРіР° Рґ'ябла iРј быў патрэбен РљРѕСЂРІiРґ? - Пачакайце, РєРЅСЏР·СЊ, - сказаў Лізагуб. Алесь спыніўся. Лізагуб РјСЏРєРєР°, амаль РїР°-СЃСЏР±СЂРѕСћСЃРєСѓ, так, што смешна было вырывацца, СѓР·СЏСћ Алеся пад СЂСѓРєСѓ С– адвёў ад сходаў. - РњРЅРµ хацелася Р± атрымаць ад вас некаторыя тлумачэнні наконт вашых учарашніх слоў. - РЇ РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ хачу С–С… даваць, сказаў Алесь. - Што сказана, тое сказана. - Прабачце, РЅРµ тлумачэнні, Р° працяг спрэчкі С–, магчыма, некаторае неўразуменне С– збянтэжанасць, што датычыцца вашых паводзін. Лізагуб паспеў давесці СЏРіРѕ РґР° самага акна Сћ тупіку калідора, С– толькі тут Алесь вызваліў локаць. - Ваша неўразуменне РјСЏРЅРµ мала датычыць. Збянтэжанасць - таксама. Учора СЏ сказаў тое, што хацеў. Алесь вырашыў пайсці, Р° калі затрымаюць - прабіцца, адкінуўшы кагосьці Р· дарогі. РўСѓС‚ РЅРµ магло быць С– размовы аб тым, што ўцякаць - ганебна. Р† тут адчыніліся дзверы прыбіральні, С– Р· СЏРµ Р·'явіліся, РЅС–Р±С‹ чэрці Р· табакеркі, яшчэ трое. Першыя крочылі РЇР·СЌРї С– Гальяш Цялкоўскія. Браты. РќРµ блізнюкі. Проста абодва мелі звычай РїР° РґРІР° гады сядзець Сѓ кожным класе. Гальяш аднойчы зрабіў РїРѕРґР·РІС–Рі: РЅРµ астаўся. Р† такім чынам дагнаў брата. РЇРЅС‹ стаялі побач. Здаравенныя, Р· фальварковымі атлусцелымі мордамі. Напаўідыёты. Р—Р° С–РјС– выслізнуў Воранаў, маленькі, бескаляровы, СЏРє белая мыш, сын буйнага акцызнага чыноўніка. Убачыўшы гэтых трох, Алесь зразумеў: прарвацца РЅРµ ўдасца. Р† адразу - ад злосці РЅР° тое, што СЏРіРѕ так спрытна ашукалі, С– ад непаразумення - страх некуды Р·РЅС–Рє, Р° Сћ сэрцы нарадзіўся гнеў. РЇРЅС‹ РЅРµ мелі права нападаць РЅР° аднаго. РќСѓ што Р¶, тады трэба біцца. Прайшло, відаць, хвілін дзесяць вялікай рэкрэацыі. РўСЂСЌР±Р° яшчэ хаця Р± столькі Р¶ заняць размовай аб СѓСЃС–Рј тым, што стаіць паміж С–РјС–, Р° потым яшчэ десяць хвілін пратрымацца. Аднаму супраць сямёх. РќРµ ўпасці, РЅРµ даць С–Рј рабіць Р· сабою СћСЃС‘, што СЏРЅС‹ захочуць. - Калі ласка, - сказаў ён, стаўшы СЃРїС–РЅРѕСЋ РґР° цёплай РіСЂСѓР±РєС– С– адчуваючы патыліцай медны люфт. - Што РІС‹ маеце РјРЅРµ сказаць, граф Лізагуб? -РЇ хачу спытаць, Р· СЏРєРѕРіР° такога права РІС‹ ўчора ганьбілі Польшчу, РєРЅСЏР·СЊ Загорскі? Р’С‹ Р¶ ведаеце, гэта вельмі высакародна - лаяць тое, што Сћ гэты момант лае ўрад. Нахабная хлусня абурыла Алеся. Але ён стрымаўся. - РЇ РЅРµ ганьбіў Польшчу, - магчыма, занадта высакамерна, каб РЅРµ падумалі, што спалохаўся, сказаў ён. - Вам варта было Р± бліжэй трымацца РґР° ісціны. Алесь толькі тут СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, што СЃР° збораў Сѓ РљС–СЂРєРѕСЂР° Лізагуб С– РҐРѕРґР·СЊРєР° пайшлі разам. РќРµ можа быць, РІСЏРґРѕРјР°, С– размовы, каб дарослы чалавек нацкаваў юнака РЅР° юнака. Відаць, проста выказаў раздражненне, абурыўся "мужыцкім сепаратызмам здрадніка". Гэтага С– хапіла. Знайшоў сабе добраахвотнага ланцужнага сабаку. Рђ можа, С– РЅРµ Сћ "мужыцкім сепаратызме" корань СѓСЃСЏРіРѕ, Р° Сћ ягоных неасцярожных словах аб прыгоне. Напэўна так. - РЇ РЅРµ кручу перад вамі хвастом, - сказаў Алесь. - Але СЏ далёкі ад РґСѓРјРєС– агулам ганьбіць ці агулам хваліць нейкі народ. РЇ, калі РІС‹ хочаце тлумачэнняў, скажу, што СЏ люблю С– паважаю Польшчу, спачуваю СЏРµ няшчасцям С– глыбока шаную палякаў... - Закруціўся, СЏРє СѓСЋРЅ РЅР° патэльні, - сказаў Дэмбавецкі. - ...Акрамя, РІСЏРґРѕРјР°, такіх палякаў, СЏРє наш Дэмбавецкі. Што Р·СЂРѕР±С–С€, бываюць сумныя выключэнні, -сказаў Алесь. РљРѕСЂРІС–Рґ пасунуўся бліжэй. - Але, - сказаў Алесь, - СЏ РЅРµ разумею, СЏРєС–СЏ адносіны РґР° Польшчы мае немец Фан РґСЌСЂ Фліт, СЂСѓСЃРєС– Воранаў, літовец РљРѕСЂРІС–Рґ, беларусы Цялкоўскія С– РІС‹, граф Лізагуб? РњРЅРµ здаецца, гэта справа пана Цыпрыяна Дэмбавецкага. РЇ гатовы пагаманіць Р· С–Рј РЅР° гэтую тэму. Р— С–Рј адным. - РЇ паляк, - сказаў Лізагуб. - Р—Р° колькі? - спытаў Алесь. - Р† Р· СЏРєРѕРіР° часу? - Р— таго часу, калі мае бацькі зразумелі, што ад двараніна, СЏРєС– называе СЃСЏР±Рµ беларусам, смярдзіць стайняй С– РґР·СЏСЂРјРѕРј. - РќРµ здрадай, прынамсі, - сказаў Алесь. - РќРµ сабачым хвастом. - Гноем, - сказаў Лізагуб. - Р† РІС‹, РєРЅСЏ-азь, яшчэ асмельваецеся лаяць парадак, заведзены слаўнымі дзядамі! Крычаць нешта аб "прыгоне". Алесь засмяяўся. - Р’РѕСЃСЊ СЏРЅРѕ што, - сказаў ён. - РЇ так С– думаў, што РЅРµ Сћ нацыі тут справа, што СЏ стукнуў вас РЅРµ РїР° нацыянальным гонары, Р° РїР° кішэні. Цяпер СЏРјСѓ СћСЃС‘ было СЏСЃРЅР°. Р† ён, Р· невымоўнай пагардаю, сказаў: - Прыгоннік. - Чуеце? - спытаў Лізагуб. - Чуем, - змрочна сказаў Гальяш Цялкоўскі. - РЇ думаў - ты хлусіў. - РЇ таксама думаў аб перабольшванні, - сказаў Фан РґСЌСЂ Фліт. - Прабачце, граф. - РЇСЃРЅР°, - змрочна сказаў РљРѕСЂРІС–Рґ. Запанавала маўчанне. Потым Лізагуб прашыпеў, увесь трасучыся ад ярасці: - Р† ты яшчэ хочаш, каб СЏ назваў СЃСЏР±Рµ тваім быдлячым імем, хаме Р· тытулам? - РќРµ. Для цябе гэта занадта вялікі гонар. - Хто вас прымае СћСЃСѓСЂ'ёз? - схіляў галаву Лізагуб. - Хто вас паважае, абыякавыя РґР° СЃСЏР±Рµ людзі? Правільна сказаў РҐРѕРґР·СЊРєР°: РјС‹ вас церпім СЏРє фарпост супраць варвараў. РЈСЃРµ вам выказваюць ласку, апякаючы РґС‹ прыядноўваючы. Проста шкада, што прападзяце. Р† дарэмна, Р±Рѕ толькі залішні клопат Р· вамі. РљС–СЂСѓР№, РїР°-бацькоўску апякай, гадуй... - Сволач! - Алесевы РІСѓСЃРЅС‹ збялелі. - Рабавалі, жэрлі РґС‹ яшчэ... - Што Сћ вас рабаваць? - РєРїС–Сћ Лізагуб. Алесеў твар быў страшны. Прыступ жахлівага дзедаўскага шаленства падступаў аднекуль знутры. - РљС–РЅСЊ, - спалохаўся Фан РґСЌСЂ Фліт. - РЇРЅС‹ небяспечныя. Але Ігнацы РЅРµ зважаў. - Ласку! Ласку вам СѓСЃРµ робяць! Што Р± РІС‹ былі без нас? Адчуваючы, што цяпер ён РЅРµ стрымаецца ад гневу, Алесь размахнуўся С–, уклаўшы СћСЃСЋ сваю сілу, ляснуў РїР° гэтай шчацэ левай СЂСѓРєРѕР№, насунуўшы пад сківіцу Р·РЅС–Р·Сѓ правай. Лізагуб РІС–СЃРєРЅСѓСћ, адлятаючы. Вочы, РІСѓСЃРЅС‹, увесь Алесеў выгляд былі такія страшныя, што хаўрус марудзіў кінуцца РЅР° СЏРіРѕ. РђРґР·С–РЅ толькі РљРѕСЂРІС–Рґ мільгнуў недзе ўбаку, наносячы, відаць, адзін СЃР° сваіх страшных, непрыкметных удараў. Біў Сѓ галаву. Але Сћ Загорскага рэакцыя супраць шпагі, супраць кулака была імгненная. Р† ён нездарма стаў галавою РґР° люфта. Алесь таргануў галавою - С– Альгердаў кулак змаху наляцеў РЅР° медны, востры зачап юшкі. РљРѕСЂРІС–Рґ адскочыў, сагнуўшыся. РЃРЅ сычэў ад болю. Р— далоні цурком лілася РЅР° падлогу РєСЂРѕСћ. Адкінуўшы нагою РЇР·СЌРїР° Цялкоўскага, Алесь стаў Сѓ РєСѓС‚ С– падрыхтаваўся. Наляцеў Фан РґСЌСЂ Фліт - РїР° РјРѕСЂРґР·Рµ, РїР° РјРѕСЂРґР·Рµ сушанай трасцэ. Нагою Сћ пах Гальяшу Цялкоўскаму... Набліжаецца Лізагуб... Р—РЅРѕСћ Сѓ сківіцу. РЈСЃС‘ Р¶ СЏРіРѕ вырвалі Р· кута, абкружылі. Нехта - мабыць, Фан РґСЌСЂ Фліт - ударыў ззаду РїР° галаве. Лізагуб СЃСѓРЅСѓСћ Сѓ РіСЂСѓРґР·С–... Р† раптам СѓСЃС‘ сціхла. Дзверы прыбіральні адчыніліся, С– адтуль выйшаў настаўнік гімнастыкі, адстаўны афіцэр Р· маладых, падборысты С– шыракагруды чалавек Р· дзіўным прозвішчам РљСЂСЌСЃС‚. Крэста большасць гімназістаў любіла, Р±Рѕ ён РЅРµ задаваўся, РЅРµ ўдаваў Р· СЃСЏР±Рµ настаўніка, Р° паколькі СЃРїРѕСЂС‚ ледзь-ледзь пачынаў уваходзіць Сѓ РјРѕРґСѓ С– ніхто РЅРµ лічыў СЏРіРѕ Р·Р° СЃСѓСЂ'ёзную дысцыпліну, Р° выкладчыка - Р·Р° паўнацэннага, РљСЂСЌСЃС‚ трымаўся Р· гімназістамі проста С– СЂРѕСћРЅР°, хутчэй СЏРє РЅРµ Р· вучнямі, Р° СЏРє Р· малодшымі сябрамі. Гэта выяўлялася шмат Сѓ чым. РњС–Р¶ іншым, С– Сћ тым, што ён ніколі РЅРµ карыстаўся прыбіральняй для настаўнікаў. РЈСЃРµ адскочылі. РљСЂСЌСЃС‚ стаяў, выціраючы вільготныя СЂСѓРєС– хустачкай, С– белазубая ўсмешка ляжала РЅР° СЏРіРѕ ружовым абліччы. - Курыце Сћ прыбіральні, бэйбасы? - Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ ён РґР° Цялкоўскіх. - РЈСЃРµ кураць, халдзеі РІС‹... Будзеце мець курыныя РіСЂСѓРґР·С–... Р’РѕСЃСЊ што. РЈСЃРµ, хто нападаў, апусцілі галовы. Толькі Алесь глядзеў проста Сћ вочы Крэсту. Бачыў, СЏРє плавала РЅР° самавітым абліччы настаўніка лагодная ўсмешка. - Прабачце, джэнтльмены, - сказаў РљСЂСЌСЃС‚, - СЏ выпадкова чуў СѓСЃС‘. РЇ РЅРµ хацеў Р±С‹ перашкаджаць вам. Іначай РјРЅРµ давялося Р± праседзець Сѓ прыбіральні РґР° канца рэкрэацыі. РќРµ звяртайце ўвагі. Пайшоў РїСЂСЌС‡. Потым прыхільна спыніўся каля Лізагуба. Добразычліва параіў: - РҐС–Р±Р° так Р±'юць? Калі Р±'еш - Р±С– Сћ жывот. РљСЂСЌСЃС‚ завярнуў Р·Р° СЂРѕРі, С– вакол Алеся Р·РЅРѕСћ завіравала. РЃРЅ раскідваў тых, што чапляліся Р·Р° СЏРіРѕ, СЏРє РјРѕРі, атрымліваючы Р·Р° кожны ўдар - чатыры. РЈ РіСЂСѓРґР·СЏС… свістала. Р† раптам мільгнуў перад вачыма Лізагуб, Р° потым Сѓ вачах успыхнула вострая цемра... Ігнацы скарыстаў параду. Трымаючыся Р·Р° сонечнае спляценне, Алесь хістаўся РЅР° нагах С– РЅРµ РјРѕРі дыхнуць. РЈСЃС‘ вакол то цямнела, то святлела. Лізагуб стаяў перад С–Рј С– цадзіў праз Р·СѓР±С‹ словы, СЏРєС–СЏ таксама то знікалі, то даляталі аднекуль здалёк, то раптам жундзелі РЅС–Р±С‹ Сћ самым РІСѓС…Сѓ: - Слухай, ты, РґР·СЏСЂРјРѕ... РўС‹, мужыцкая зязюля... РўС‹, бруднае беларускае быдла... РњС‹ цябе для тваёй жа карысці трохі патопчам нагамі, павучым... Рђ перад гэтым ты запомні мае словы... РљС–РЅСЊ... Загорскага ўрэшце адпусціла. Яшчэ імгненне - С– ён задыхнуўся Р±. Неймаверна салодкае паветра ўварвалася Сћ РіСЂСѓРґР·С–. Пачало святлець перад вачыма. - Юда! - Р· усхліпамі хапаў паветра Алесь. - Мразь! РЈ вачах стала Р·СѓСЃС–Рј светла. Р† тут Алесь убачыў Р·Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ Сћ Лізагуба, Сѓ дзвярах прыбіральні, светлавокага Сашку Волгіна. Волгін стаяў, папраўляючы рэмень, С– глядзеў РЅР° тое, што рабілася, Р· неўразуменнем. - РўС‹ слухай, - звягаў Лізагуб. - Запамінай. РўС‹ запомніш, Р±Рѕ потым РјС‹ цябе... для памяці... - Зап-РѕРјРЅСЋ, - упершыню выдыхнуў Алесь. - Р—Р°-РїРѕРјРЅСЋ. - Запомніш... РќРµ вякай РїСЂР° гэты СЃРІРѕР№ "прыгон"... РќРµ вякай РїСЂР° гэтую сваю "Беларусь"... Ведай, хто цябе церпіць... Ведай, каму ты раб... Вялікай Польшчы, Р° РЅРµ Маскве... Ярасць выбухнула раптам такім полымем, што Сћ Алеся збялелі вочы. РЇРЅР° прыйшла нібыта Р· паветрам, СЏРєРѕРµ ўдыхнуў ён С– СЏРєС–Рј памылкова дыхала гэта РґСЂСЌРЅСЊ. - Сашка, - сказаў ён. - Што Р¶ ты глядзіш?! Бі свалоту! Але ён РЅРµ паспеў яшчэ крыкнуць РґР° канца. Сашка нечакана СћР·РЅСЏСћ нагу С– моцна, СЏРє страус, даў падэшвай Сѓ паясніцу Лізагубу. РќС–Р±С‹ зламаўшыся, Ігнацы падаўся жыватом наперад, С– тут Алесь, канчаткова ачуняўшы, ударыў Лізагуба пад ніжнюю шчэлепу. РЈ далоні Гальяша Цялкоўскага бліснуў вялікі медны кружок: боўдзіла нацягваў РЅР° СЂСѓРєСѓ каўчукавы цяж накладкі. РќРµ даючы СЏРјСѓ апамятацца, Алесь даў Гальяшу правай Сѓ СЃРєСЂРѕРЅСЊ, С– той пакаціўся РїР° падлозе. Р† тады астатнія Р· галёканнем рынулі РЅР° С–С…. Малацілі, хрыпелі, імкнуліся дарвацца бліжэй. Было Р·СѓСЃС–Рј РґСЂСЌРЅРЅР°. Хаця Алесь С– Волгін стаялі СЃРїС–РЅРѕР№ РґР° РјСѓСЂСѓ. Алесь убачыў, СЏРє РљРѕСЂРІС–Рґ дубасіць Сашку. Убачыў, што вочы РІР° СћСЃС–С… шалёныя С– што Сћ гарачцы могуць кагосьці С– забіць. Р† тады ён схапіў плявацельніцу С– - Р· маху - пусціў ёю Сћ акно. Шкло СЃР° звонам пасыпалася РЅР° РґРІРѕСЂ. Сашка падскочыў бліжэй РґР° акна С– - Сѓ РґРІР° пальцы - СЃРІС–СЃРЅСѓСћ разбойніцкім, чацвярным свістам. Над дваром, над пляцоўкай для лапты СЂСЌР·РєР°, СЏРє РЅРѕР¶, праляцеў гімназічны кліч аб дапамозе. РЈРЅС–Р·Рµ, РЅР° двары, Р° потым РЅР° сходах, нарадзіўся С– стаў мацнець грукат соцень РЅРѕРі. Бліжэй. Бліжэй. ...Першае ўварвалася Сћ гулкі калідор, пабегла РЅР° РіСѓРєС– Р±РѕР№РєС– "Братэрства шыпшыны С– чартапалоху". Ляцеў, СЏРє апантаны, Мсціслаў: - Алеська! Братка! Сашка! Трымайцеся! Лупілі Р·Р° С–Рј, СЂСѓРєР° РґР° СЂСѓРєС–, Пятрок Ясюкевіч С– Мацей Біскуповіч. Цяжка соваў Р·Р° С–РјС– цельпукаваты Усяслаў Грыма. Р— маху ўдарылі ззаду. Алесь убачыў побач ясныя вочы Мсціслава. Мсціслаў раскідваў "арыстакратаў лёкайскай"... Грыма наскочыў РЅР° Дэмбавецкага, даў РїР° шыі. - РќР° аднаго?! РќР° РґРІСѓС…?! Калідор ужо грукатаў бегам, гулка выбухаў галасамі. Прыбеглі "мазунчыкі", СЃСЏР±СЂС‹ Лізагуба Р· сёмага С– шостага. Іх было шмат. Братэрства стала сценкай. Беглі С– беглі новыя людзі. РЈ калідоры стала цеснавата, С– Р±РѕР№РєР° РЅР° хвіліну сцішылася, СЏРє полымя, Сѓ СЏРєРѕРµ паклалі зашмат РґСЂРѕСћ. - РЎСЏР±СЂС‹, што здарылася? - Панове, цо?.. - Хто каго? Сашка СЃРєС–РЅСѓСћ Р· СЃСЏР±Рµ РљРѕСЂРІС–РґР° С– адразу атрымаў РїР° зубах ад Лізагуба. Крыкнуў: - Білі беларуса Р·Р° тое, што беларус!!! Натоўп прасвідраваў худым жылаватым целам шасцікласнік Рафал Ржашэўскі. Выбіўся Р· месіва. Стаў. Р—С–СЂРЅСѓСћ РЅР° Алеся ўтрапёна-спакойнымі СЃС–РЅС–РјС– вачыма. - Цябе? - Р† СЏ таксама, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ праз распухлыя РІСѓСЃРЅС‹ Алесь. - Пацярпеў Р·Р° С–РґСЌСЋ вялікай Польшчы. Шчокі Сћ Рафала РЅС–Р±С‹ высахлі. РЃРЅ абвёў вачыма суседніх людзей. РЎС–РЅС–СЏ вочы стрэліся Р· тытунёвымі вачыма Лізагуба. - Гэты, - РЅС–Р±С‹ сцвердзіў Рафал. - Р’СЏРґРѕРјР°. Хто Р¶ яшчэ? Р† наблізіўся РґР° графа. - Што Р¶ ты нарабіў, смярдзючка?! - сказаў Рафал. - Халуй! РЁРєРѕРґРЅС–Рє! ...Бойка выбухнула Сћ розных канцах калідора, СЏРєС– дрыжаў, РЅС–Р±С‹ Сћ С–Рј грымела кананада. Настаўнікі С– наглядчыкі мітусіліся недзе Сћ канцы С– РЅРµ маглі прарвацца РґР° тых, што біліся. РљСЂСЌСЃС‚ спрабаваў нешта рабіць, хутка, СЏРє гарох, раскідаючы задніх, але паток юнакоў СЃР° сходаў С– верхняга паверха плыў С– плыў. Перад вачыма Сћ Алеся мільгалі твары. РЃРЅ, Р±С‹ Сћ калейдаскопе, бачыў, СЏРє замахнуўся накладкай РЅР° СЏРіРѕ, Алеся, Гальяш С– СЏРє Мсціслаў перахапіў СЂСѓРєСѓ Цялкоўскага С– ёю, Р· накладкай разам, мазануў ворага РїР° РЅРѕСЃРµ... Потым РґР·С–СћРЅС‹ РіСѓРє уразіў Алеся. РЃРЅ азірнуўся. Плакаў адной глоткай Пятрок Ясюкевіч. Горла юнака сутаргава пашыралася. Р† Алесь СѓСЃС–Рј сэрцам зразумеў, што СЏРЅС‹ прысутнічаюць РїСЂС‹ найвялікшым РґР·С–РІРµ, калі табе здавалася, што ты С– РґСЂСѓРі твой самотныя, Р° выявілася, што СћСЃРµ, большасць думала так, СЏРє РІС‹, але маўчала, Р±Рѕ кожны лічыў, што ён адзін СЃР° сваімі смеху вартымі думкамі. Р† тут Рафал раптам узнёс кулак С– апусціў СЏРіРѕ РЅР° галаву Дэмбавецкага. - Вучыся, ёлуп, - зрывістым ад захаплення голасам крычаў Ржашэўскі. - Вучыся, сляпак! Вучыся, РґРѕСћР±РЅСЏ! - Ліцвіны! Беларусы! РЈ С–РјСЏ Канарскага! Крыкі рынулі Р· СѓСЃС–С… бакоў. Сценка кінулася РЅР° сценку. ...Праз пяць хвілін білася ўжо СћСЃСЏ гімназія. РЈСЃРµ паверхі будынка раўлі, стагналі, тупалі нагамі, пляскалі. Прыйшоў час зводзіць рахункі Р·Р° СћСЃРµ былыя крыўды. Р—Р° пагарду. Р—Р° здзеклівыя словы. Р—Р° СћСЃС‘. Яшчэ праз нейкіх пяць хвілін мазунчыкі пахіснуліся С– падаліся назад, РїР° сходах... Загорскі цяжка ўздыхнуў С– , РЅС–Р±С‹ праз туман, убачыў, што СЃР° сходаў спускаюцца дырэктар, Гедымін С– РљСЂСЌСЃС‚. - Што гэта? - спытаў дырэктар. РҐСѓРґС‹ перст паказаў РЅР° нерухомага Лізагуба. - Дзікуны, - сказаў дырэктар. - Папуасы... Рџ'яныя нігілісты. Р† Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° Алеся: - Гэта, здаецца, Р· вас пачалося? Начальніцкі гнеў РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ павінен быў прарвацца Сћ ягоным голасе. - Так, - проста сказаў Алесь. - Настаўнік РљСЂСЌСЃС‚ быў гэтаму сведкам. Дырэктар сказаў: - РЇ ведаю. - РўРѕ РІС‹, напэўна, ведаеце таксама, што бітвы РЅРµ было Р±, каб пан РљСЂСЌСЃС‚ спыніў СЏРµ яшчэ тады? - РќРµ ваша справа займацца крытыканствам, малады чалавек, - сказаў Гедымін. - РЇ ведаю гэта. Але, напэўна, настаўнік РљСЂСЌСЃС‚ РЅРµ адмовіцца пацвердзіць, што напаў РЅРµ СЏ. Што СЏРЅС‹ напалі РЅР° РјСЏРЅРµ. Сямёра РЅР° аднаго. РЇ вымушан быў бараніцца. РљСЂСЌСЃС‚ трохі ніяката развёў рукамі. - Гэта так, - сказаў ён. - Р’С‹ ведаеце, што гэта пахне выключэннем, РјРѕР№ СЋРЅС‹ СЃСЏР±СЂР°? - сказаў Гедымін. - Ведаю. Для ўсёй гімназіі. Р†, РІР° СћСЃСЏРєС–Рј разе, СЏ папрашу бацькоў, каб СЏРЅС‹ прасачылі Р·Р° тым, каб РјСЏРЅРµ выключылі восьмым. Адразу Р·Р° гэтымі РІРѕСЃСЊ, што ляжаць тут. Дырэктар Р· прыкрасцю Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° Крэста. Сапраўды, восьмым. Сапраўды, бацькі Р· С–С…РЅС–РјС– СЃСѓРІСЏР·СЏРјС– прасочаць Р·Р° гэтым. Бойка! РЇРєС– РіРѕРґ праходзіць без Р±РѕР№РєС–, агульнай Р±РѕР№РєС– Сћ гімназіі. РћС…, гэта трэба замяць! Саміх пагоняць, СЏРє даведаюцца! - Р’С‹ чулі, Р·Р° што СЏРЅС‹ хацелі СЏРіРѕ збіць? - спытаў дырэктар Сѓ Крэста. - РќР° жаль, РЅРµ, - сказаў РљСЂСЌСЃС‚. - Р—Р° што РІС‹ СЏРіРѕ? Р† Р·Р° што СЏРЅС‹? Алесь СѓР·РЅСЏСћ РЅР° дырэктара цвёрдыя глыбокія вочы. - РЇ РЅРµ магу сказаць вам гэтага. РЃРЅ СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, што калі Р·Р° "прыгон" РЅРµ пахваляць СЏРіРѕ, то Р·Р° лаянку Лізагуба РЅР° ўрад С– іншыя мілыя штучкі РЅРµ пахваляць РЅРµ толькі Лізагуба. Папячыцель, Р° Р·Р° С–Рј С– СћСЃРµ іншыя напэўна прычэпяцца РґР° слоў РґСѓСЂРЅСЏ, каб яшчэ мацней прышчаміць С…РІРѕСЃС‚ палякам. - РЇ РЅРµ магу сказаць вам гэтага, - паўтарыў Алесь. - Але паверце слову двараніна: варта было. Дырэктар паціснуў плячыма. Хто, сапраўды, разбярэцца Сћ рахунках гэтых юных вандалаў? РЃРЅ пакасіўся РЅР° Крэста. Але РљСЂСЌСЃС‚ таксама маўчаў. Утапіць Загорскага СЏРјСѓ нічога РЅРµ каштавала, але тады РґР° папячыцеля дайшло Р±, што Сћ гімназіі асуджаюць прыгон С– ўрад, што сёння змялі С– выкінулі Р· будынка РґРѕР±СЂСѓСЋ палову тых, што стаялі Р·Р° СћСЃС‘ гэта. Р† першы Р±СѓРґР·Рµ адказваць ён, РљСЂСЌСЃС‚, Р±Рѕ гэта ягоным патураннем выбухнула Р±РѕР№РєР°. Р’РѕСЃСЊ табе С– "даў магчымасць правучыць". Таму РљСЂСЌСЃС‚ маўчаў. Звяртаючыся РґР° "ваўчаняці", дырэктар паказаў РЅР° Лізагуба: - Р’С‹ лічыце, што збіць РґР° паўсмерці - РіРѕРґРЅС‹ ўчынак? Біць двараніна? - Яшчэ раз кажу, - сказаў Алесь, - варта было. - Р’С‹ РЅРµ раскайваецеся? - спытаў Гедымін. - РЇ зрабіў Р±С‹ гэта заўтра. Р† паслязаўтра. - Гм, - сказаў дырэктар. ...Алесь сядзеў Сѓ крэсле, захутаны Сћ РєРѕСћРґСЂСѓ С– тры пледы. Твар Сѓ СЏРіРѕ быў чырвоны, светлыя вочы блішчалі. Насупраць, ля танканогага століка, сядзеў стары Вежа. Дзед думаў. РЃРЅ РЅРµ глядзеў РЅС– РЅР° СћРЅСѓРєР°, РЅС– РЅР° Халімона РљС–СЂРґСѓРЅР°, што стаяў ля сценкі. Халімон, таксама пераапрануты Сћ СЃСѓС…РѕРµ, быў чырвоны, СЏРє Р· лазні: выпіў тры кручкі гарэлкі. Ратаваўся хатняй методай. Выхаванец С– РґР·СЏРґР·СЊРєР° ледзь РЅРµ патапіліся сёння. Ехалі Р· Вільні РЅС–Р±С‹ насустрач РІСЏСЃРЅРµ, разводдзямі, веснім лёдам. Рђ СћСЃС–РјС– ярамі ўжо свістала - вада РЅРµ вада, Р° снегавая каша, набрынялая, здрадніцкая. РЇСЂС‹ раўлі так, што нават Р·Р±РѕРєСѓ, здалёк страшна было чуць С–С…РЅС– рык. Першы СЏСЂ праехалі. Р† РґСЂСѓРіС– праехалі. Рђ трэцім ледзь РЅРµ сплылі Сћ Дняпро. Ледзь РЅРµ засмактала С–С… празрыстая ледзяная вада, што струменьчыкамі тачылася праз снегавую саладуху, раўла, круціла, перамешвала сама СЃСЏР±Рµ, цягнула СћСЃС‘ старонняе РЅР° трохсажнёвую глыбіню. Р— цяжкасцю выцягнулі С–С… дрыгавічанскія мужыкі... - Рў-так, - СЃСѓС…Р° сказаў дзед. - Заплаціў ты, значыцца, першую даніну свайму вар'яцтву. Скончылі, С–С… высокасць, РєСѓСЂСЃ навук. - РЇ Р¶ расказваў вам, дзеду. - Ухваляю. Годна. Р† РїР°-рыцарску. Але РјРЅРµ РЅРµ лягчэй. Бацькам таксама. Ды яшчэ Сћ СЏСЂС‹ палез. Р— баязлівасці? Каб хутчэй насустрач небяспецы? - РќРµ. - Што Р¶ рабіць? - Нічога, - сказаў Алесь. - РЇ РЅРµ разумею, чаго РІС‹ напалі, дзеду. Ніхто, акрамя РјСЏРЅРµ, РЅРµ пацярпеў. РќСѓ РґРѕР±СЂР°, РЅСѓ СЏ тыдзень лічыў, што выключылі. Рђ потым проста, "улічваючы небяспечнасць", РЅРµ далі РјРЅРµ вярнуцца РґР° СЃСЏР±СЂРѕСћ, прымусілі сядзець пад хатнім наглядам. Згодай папячыцеля прымусілі здаць экзамены С– выпхнулі Р· Вільні. Далі Р¶ скончыць. - РќРµ СЏРЅС‹ далі, - сказаў дзед. - Імя тваё дало. - РќРµ С–РјСЏ, - сказаў Алесь. - Боязь. Баяліся камісіі. Баяліся, што Лізагубавы словы ўсплывуць. РќР° вуснах Сѓ Вежы Р·'явілася іранічная усмешка. - РќСѓ С– што? РќСѓ С– выпхнулі Р± Лізагуба Сћ Пензу, Р° цябе Сћ Арзамас. РЇРіРѕ Р·Р° нянавісць РґР° СЂСѓСЃРєС–С…, цябе - Р·Р° нянавісць РґР° імперыі, РґР° прыгону. Лягчэй Р±С‹ гэта было? Унукавы вочы ліхаманкава блішчалі. - Рђ РІС‹ хацелі Р±, каб РјСЏРЅРµ сямёра білі Р·Р° тое, што СЏ - гэта СЏ, Р° СЏ РЅРµ адбіваўся Р±, Р° даў СЃСЏР±Рµ біць? Вежа глядзеў РЅР° РљС–СЂРґСѓРЅР°. Змрочны, РґРѕР±СЂС‹ РљС–СЂРґСѓРЅ стаяў ля сценкі С– чырванеў СѓСЃС‘ больш. Ці ад гарэлкі, ці РјРѕ ад сораму. Р† раптам РљС–СЂРґСѓРЅ, Р° РїР° мянушцы "Халява", замест таго каб апраўдвацца, тлумачыць, словам, рабіць СѓСЃС‘ тое, што было асвячона традыцыяй, раптам зароў РЅР° РїРѕСћРЅС‹ голас С– перайшоў Сѓ наступ: - РЈ гімназію анахцемскую аддалі. Рђ там усямёх паніча біць хацелі... Дзякуй Р±РѕРіСѓ, РЅРµ далі добрыя людзі. Дзед збіраўся быў прыкрыкнуць, але спыніць Халімона было немагчыма. - Карактарыстыку РґСЂСЌРЅРЅСѓСЋ далі... - СЂРѕСћ РљС–СЂРґСѓРЅ. - Дзеля чаго? Дзеля смярдзючкі той. Будучы, бачыце, царскі злачынец знайшоўся. Невядома яшчэ, хто Р· С–С… злачынец, панічык ці цар. - Ідзі, РљС–СЂРґСѓРЅ, - нечакана РјСЏРєРєР° сказаў Вежа. - Ідзі, выпі яшчэ. Р—Р° любоў - мецьмеш ад РјСЏРЅРµ. РљС–СЂРґСѓРЅ, прыхліпаючы, рушыўся РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№. Алесь глядзеў, СЏРє Вежа невідушчымі вачыма таропаецца РЅР° чорны РјРѕРєСЂС‹ парк, РЅР° голыя РґСЂСЌРІС‹, РЅР° лапікі снегу С– РЅР° СЃС–РЅС– ўздзьмуты Дняпро. Трывожна крычалi Сћ галiнах гракi. Р† раптам дзед РіСЂСѓР±Р° вылаяўся. Упершыню Р·Р° ўвесь час, што ведаў СЏРіРѕ Алесь: - Маці С–С…РЅСЋСЋ так... маці С–С…РЅСЋСЋ гэтак С– разгэтак... РќРµ пусцяць РІР° універсітэт - Сѓ Оксфард адвязу. Загорскі, бачыце, патэнцыяльны цароў злачынец... Пляваў СЏ РЅР° С–С…...
|
|
XXXI
- Майка - май, Майка - май, - звінелі Р·Р° вокнамі кроплі. Р† Майка Раўбіч, рассмяяўшыся ад шчасця С– прадчування, прынікла РґР° акна. Зеленаватыя, СЏРє марская вада, вочы дзяўчыны прагна глядзелі РЅР° мокрыя РґСЂСЌРІС‹, РЅР° бялюткі сад, РЅР° чорныя куртыны, ля краёў СЏРєС–С… ужо цвілі аксамітныя браткі. Прыцемак насоўваўся РЅР° сад. РњСЏРєРєС–, вільготны, майскі. Толькі што адгрымела першая навальніца. Нястрашная, грамыхліва-радасная, майская навальніца. Р† цяпер пад вокнамі старога цёплага РґРѕРјР° аж шалеў ліловы С– СЃС–РЅС– Р±СЌР·. РњРѕРєСЂС‹ С– салодкі вецер ляцеў Сѓ РІРѕРєРЅС‹. Увесь гэты дзень вялікі РґРѕРј Сѓ Раўбічах аж віраваў Сѓ сумятні С– калатэчы. Рыхтаваліся ехаць РЅР° баль Сѓ Загоршчыну. Падшывалі, прасавалі, мыліся. Ніткі аж свісталі Сћ руках швачак. Тлум сціхнуў толькі гадзіну назад. Міхаліна стаяла ля акна, паклаўшы СЂСѓРєС– РЅР° падвоканне, РЅС–Р±С‹ аддаўшы С–С… пяшчотным пацалункам свежага паветра. Гэта СћСЃС‘ Р¶ было шчасце. Шчасце першага "дарослага" балю, шчасце першай "дарослай" бальнай сукенкі, белай Сѓ амаль белым, толькі трохі блакітным карункавым чахле. Р† сорамна, С– трошкі ганарліва было глядзець РЅР° аголеныя плечы С– СЂСѓРєС–, яшчэ тонкія, але ўжо РЅРµ дзіцячыя, РЅР° бела-ружовую ружу Сћ попельных, Р· няўлоўным залацістым адценнем валасах. РЇРЅР° РЅРµ ведала, ці прыгожае гэта СћСЃС‘: матава-белы, Р· празрыстым глыбінным румянцам твар, СЂРѕС‚ - адным краёчкам трохі СћРіРѕСЂСѓ, Р±СЂРѕРІС‹ - РґРѕСћРіС–СЏ С– вычварна зламаныя, С– таму трошкі ганарлівыя. Але СЏРЅР° бачыла СЃСЏР±Рµ РЅС–Р±С‹ новай, чужой, С– гэтая чужая шаснаццацігадовая дзяўчына падабалася ёй. Вялізныя, цёмна-блакітныя, СЏРє марская вада, вочы глядзелі РЅР° СЏРµ Р· люстэрка насцярожана, дапытліва С– шчасна. Р† гэта было такое шчасце, што СЏРЅР° засмяялася. Рђ Сћ суседнім пакоі дурная РЅСЏРЅСЊРєР° Тэкля раскатурхвала Наталю. РќРµ магла пачакаць, пакуль паедуць. - Уставай... Устань, ласачка... Заснула, РЅРµ памаліўшыся... Нельга спаць без малітвы... Наталя мармытала нешта С– адпіхвала СЂСѓРєС– старой. Божа РјРѕР№, РЅСѓ нашто гэта. Р’Рѕ дурная РЅСЏРЅСЊРєР°. Дзеля малітвы будзіць дзіця. Нічога РЅРµ скажаш, СЂСЌР·РѕРЅ. - РўСЂСЌР±Р° аці божачку сказаць... Іначай ваўчаня Р·Р° бачок ухопіць. Рђ бадай ты... Пільная патрэба ўзяла. - Ды СЏ РЅРµ хач-чу, - хныкала Наталя. - РЇ... спаць. - Чытай-чытай. Майка прыслухалася. РЎРѕРЅРЅС‹ галасок чытаў Сѓ суседнім пакоі: Среди ужасного тумана Скиталась дева РїРѕ скалам. Кляня жестокого тирана, Хотела жизнь предать волнам. - Так-так, - ухваляла СЏРµ Тэкля. Р† Р·РЅРѕСћ шапацеў СЃРѕРЅРЅС‹ галасок: Теперь РєСѓРґР° СЏ покажуся, Родные прочь меня бегут. Нет, лучше РІ РјРѕСЂРµ погружуся, Пускай РѕРЅРѕ меня пожрет. Майка прыснула. - РЈСЃС‘, - Р· уздыхам сказала Наталя. Р† раптам РґРѕР±СЂС‹ жаль ахапіў Майчына сэрца. РЇРЅР° хутка прайшла Сћ сястрын пакой. Наталя, заспаная С– ружовая ад СЃРЅСѓ, торкала чарнявай галоўкай Сѓ падушку. Дзяўчына, адчуваючы нейкую вельмі блізкую, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ сястрынскую, шкадобу РґР° Наталі, падышла РґР° СЏРµ С– ўзяла РЅР° СЂСѓРєС–, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ баючыся, што самне сукенку. Наталка расплюшчыла чорныя вочы, ахапіла Майчыну шыю гарачымі танюткімі рукамі. - Майка, - сказала Р·Р° СЃРїС–РЅРѕР№ пані Рвеліна. - Зараз жа пакладзі. Самнеш сукенку. Наталя прытулілася мацней, СЏРє паратунку шукаючы. РЈ Майкі сціснула сэрца: - Матулечка, возьмем Наталю, возьмем Стася... Загорскія крыўдуюць, калі РЅРµ Р±СЏСЂРѕРј... Цёмна-блакітныя вочы пані Рвеліны глядзелі РЅР° сёстраў. Потым усмешка кранула СЏРµ РІСѓСЃРЅС‹: - Рќ-РЅСѓ... - Едзем, едзем... Наталечка, едзем... - С– Майка заскакала РІРѕРєРѕР» маці. ...Выехалі СћСЃРµ разам, Сѓ дзедаўскай карэце-РїСЂРѕСЂРІРµ, СЏРєСѓСЋ трымалі спецыяльна РЅР° такія выпадкі. Майка адчувала СЃСЏР±Рµ РґР·С–СћРЅР°. Сэрца захлыналася ад чакання. Чаго СЏРЅР° чакала - СЏРЅР° РЅРµ ведала С– сама. Хутчэй Р·Р° СћСЃС‘ - беспрычыннага, маладога, такога вялікага, што аж сэрца спыняецца, шчасця. Р— Алесем СЏРЅС‹ мала бачыліся СћСЃРµ гэтыя гады. Разы РґРІР°. Бо СЏРЅР° была Сћ інстытуце. РЃРЅ - Сѓ гімназіі. Рђ ўлетку, калі ён жыў Сѓ Загоршчыне, бацька вазіў СЏРµ то РЅР° РІРѕРґС‹, то Сћ госці РґР° цётак. Р—Р° гады міжволі вырасла нейкая дзіўная адчужанасць. Чужым С– чамусьці маладзейшым Р·Р° СЏРµ здаваўся ёй суседскі хлапец, СЏРєРѕРјСѓ СЏРЅР° калісьці падарыла СЃРІРѕР№ жалезны медальён. Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏРЅР° чакала. РЈ СЏРµ быў такі шчасны выгляд, што Яраш Раўбіч схіліўся РґР° СЏРµ. Вочы без райка вінавата ўсміхнуліся. - Што Р· табою, РґРѕРЅСЏ? - Нічога, - ніякавата сказала СЏРЅР°. - РњРЅРµ здаецца, павінна нешта здарыцца. - РЈ цябе заўсёды павінна нешта здарыцца, - сказаў паважны Франс. Рђ пан Раўбіч глядзеў РЅР° дзяцей С– думаў, што Франс дарослы хлапец. Ды С– Майка ўжо амаль дарослая паненка... РЃРЅ думаў С– Р· пакутлівай усмешкай, РЅС–Р±С‹ катаржнік СЃРІРѕР№ ланцуг, круціў жалезны бранзалет Р· трыліснікам, коннікам С– шыпшынай РЅР° капцы. Круціў вакол запясця СЂСѓРєС–. ...Італьянскія аркады белага палаца, перакрэсленыя чорнымі факеламі таполяў, адкрыліся Сћ канцы алеі. Палалі суцэльныя РІРѕРєРЅС‹. РџР° РєСЂСѓР·Рµ павольна пад'язджалі РґР° сходаў карэты С– брычкі. Плыў прыступкамі СћРіРѕСЂСѓ стракаты натоўп. Майка сышла РЅР° зямлю С–, побач Р· Франсам, рушыла насустрач музыцы, святлу, духмянай цеплыні. Музыка спявала нешта весняе, такое мяккае С– страснае, што слёзы прасіліся РЅР° вочы. РќР° верхняй прыступцы стаяў Вежа Р· панам Юрыем С– паняй Антанідай. - РаўбiС‡, - С†iС…Р° сказаў ён. - Радасць, радасць РјРЅРµ... Рђ ты чуў, што царок сказаў РЅР° прыёме маскоўскiС… дваранскiС… маршалкаў? Падняў палец: - "Существующий РїРѕСЂСЏРґРѕРє владения душами РЅРµ может остаться неизменным…" Рћ! РЇРє думаеш, радасць? Шыракаватае Сћ сківіцах аблічча Раўбіча загуляла жорсткімі мускуламі. Цень лёг Сѓ вачніцах. - Каб гэта ад шчырага сэрца - радасць была Р±. Рђ так гэта, РїР°-РјРѕР№РјСѓ, нешта накшталт прапановы Браніборскага. Гаворыць аб радасці, Р° Сћ самога шчэлепы, СЏРє Сѓ галаўня. Прагныя. - Р† СЏ думаю, - іранічна СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ дзед. - РЈ лібералізм гуляе. РЇРє СЏРіРѕРЅС‹ РґР·СЏРґР·СЊРєР°. РќСѓ С– скончыць таксама... адпаведна... Гулі СћСЃС‘... Les merveilles gymnastiques . Вузкая, РґР° смешнага маленькая ручка пані Антаніды кранула дзеда Р·Р° локаць. - Бацька, тут дзеці. Дзед замаўчаў. Потым Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° нявестку С– даволі лагодна СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. РЃРЅ вельмі памякчэў РґР° нявесткі Р·Р° гэтыя гады: быў удзячны Р·Р° СћРЅСѓРєР°. - Пані Рвеліна, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Юры, - радасць райская, што прыехалі... Франс, РІС‹ паважны, СЏРє магістр масонаў...Рђ Стах... РќРµ, глядзіце РІС‹, СЏРєС– наш Стах... Рђ ты, Наталечка, СѓСЃС‘ маладзееш. Што Р¶ Р· табой далей Р±СѓРґР·Рµ, алянятка? Смяяліся снежныя Р·СѓР±С‹. - Р† Майка, - нечакана СЃСѓСЂ'ёзна сказаў ён. - Р’С‹ сёння дзівосная, Майка... Алесь зараз прыйдзе. РЃРЅ пайшоў размясціць хлопцаў. Вежа глядзеў РЅР° Майку. - РўС‹! - спытаў ён. - Колькі Р¶ гэта? - Шаснаццаць, - сказала пані Рвеліна. - РўР°-ак. Бадай што, цяпер ужо цябе РЅРµ назавеш чорцікам... - Што дзіўнага, - сказаў Раўбіч. - Скончыла інстытут. Дзяцей адвялі Сћ С–С…РЅСЋСЋ залу, Сѓ тую самую, РґР·Рµ калісьці дзеці разбілі вазу. Майка ўспомніла: чарапок Р· хвастом СЃС–РЅСЏР№ рыбкі С– дагэтуль ляжыць Сѓ скрыначцы. РЈ зале лёкаі скрэблі васковыя свечкі РЅР° дубовыя цагліны падлогі. Дзеці потым, танцуючы, разнясуць СѓСЃС‘ нагамі. Будзе лепей, чым назнарок нацерці. Майцы адразу падумалася: "Рђ нам цяпер СЃСЋРґС‹, Сѓ гэты пакой, ужо нельга. РњС‹ цяпер дарослыя". РќР° хвіліну прыйшоў жаль. Рђ потым Р·РЅРѕСћ вярнулася радасць. РЇРЅР° ўступала Сћ залу Р· тым самым пачуццём, што С– раней. Бачыла, СЏРє ад РґР·РІСЏСЂСЌР№ глядзяць РЅР° СЏРµ вочы пана Юрыя С– пані Антаніды. Глядзяць Р· нейкім асцярожным чаканнем. Р† Сћ сэрцы нарадзіўся неасэнсаваны пратэст: "Нашто СЏРЅС‹ так глядзяць РЅР° РјСЏРЅРµ?" Думка адразу Р¶ знікла. Бо стракатая чародка людзей абкружыла СЏРµ. - Гэта хто? Бог РјРѕР№! РЇРґР·СЏ! Ядзечка! Ядзечка стаяла СћСЃС‘ такая самая, СѓСЃС‘ гэтак жа падобная РЅР° ляльку. Але СЏРЅР° была.. СЏРЅР° была ледзь РЅРµ Р· Майку ростам. Тоненькая, зграбная... - Маюнька! Маюнька! - смяюцца СЃС–РЅС–СЏ вочы. Рђ потым пайшло. Чорны ўсмешлівы РЇРЅРєР° С– ягоныя СЂСѓРєС–, што моцна сціскаюць СЏРµ далонькі. - Майка! Майка! - глядзіць Сѓ вочы, РЅС–Р±С‹ РЅРµ верыць. - РЇРє РјС‹ рады! РЇРє узрадуецца Алесь! - Табе РґРѕР±СЂР°, РЇРЅРєР°? - РњРЅРµ РґРѕР±СЂР°. РЇ цяпер сын, рачоны РЇРЅ Клейна. ...РљСѓРґС‹ гэта глядзіць паўз СЏРµ РґРѕСћРіС–, такі "састарэлы" РЇРЅРєР°? Міхаліна паглядзела туды, С– Сћ той самы момант РЅР° хорах заспявалі скрыпкі. РќС–Р±С‹ назнарок. Р† ад С–С…РЅСЏРіР° задуменнага спеву Р·РЅРѕСћ глыбока ўпала сэрца. Р—Р° пяць крокаў ад СЏРµ стаяў Алесь С– РґР·С–СћРЅР°, РЅС–Р±С‹ спалохана, РЅС–Р±С‹ РЅРµ пазнаў, глядзеў ёй Сѓ вочы. РЇРЅР° таксама РЅРµ адразу пазнала СЏРіРѕ. Р—СѓСЃС–Рј дарослы. Выцягнуўся амаль Р· пана Юрыя С–, відаць, Р±СѓРґР·Рµ вышэйшы. Р† такі самы загарэлы. Аблічча аж аліўкавае, С– РЅР° С–Рј асабліва светлыя - аж свецяцца - цёмна-шэрыя шырокія вочы. Але чаму ён так разгубіўся, РЅС–Р±С‹ ўбачыў РґР·С–РІР°? Р† што гэта Сћ С–Рј такое новае? РђРіР°, вочы сталі РЅРµ такія РјСЏРєРєС–СЏ. Р† Сћ постаці РЅСЏРјР° нічога ад медзведзяняці: стройная, гнуткая постаць. Алесь схіліўся С– пацалаваў ёй СЂСѓРєСѓ. - РЇ вельмі ўзрадаваны, - голас чамусьці асекся. - РњС‹ так даўно РЅРµ бачыліся. - Вельмі даўно. Р† хаця Р±... адзін ліст. - Гэта РІС‹, РњР°... Міхаліна, РЅРµ адказалі РјРЅРµ. - РЇ, РїР°-ранейшаму, Майка. Паўза. - РЎС…РѕРґР·С–Рј РґР° Вацлава. РЇ Р· Вежы. Ледзь паспеў пераапрануцца. РЈ "зале разбітай вазы" Стась, Вацлаў С– Наталя гулялі Сћ жмуркі. Вадзіў Вацак, С– Алесь назнарок "спаймаўся" СЏРјСѓ. - Спаймаў! - РќРµ, брат, гэта СЏ цябе спаймаў, - сказаў Алесь. Р† СћР·РЅСЏСћ Вацака высока-высока. - Алеська! Братка! - крыкнуў Вацак, боўтаючы нагамі Сћ паветры. - Рђ паказаць табе, СЏРє барсук дзяцей гладзіць? - спытаў Алесь, прыціскаючы брата РґР° грудзей. - РќРµ-Р°, - малы закрыў галаву рукамі. - Супраць поўсці гладзіць будзеш. Дулі калупаць. - РўС‹ Сћ РјСЏРЅРµ разумны, - засмяяўся Алесь. Майка заглядзелася РЅР° СЏРіРѕ. Высокі, шырокі Сћ плячах, ён стаяў, трымаючы брата, СЏРє перайка. Наталя ціха падышла РґР° Майкі С– пацерлася шчакой аб СЏРµ далонь. Міхаліна прысела С–, расчырванеўшыся, правяла носам РїР° вачах сястры. Якраз Сѓ гэты момант Алесь, падхапіўшы РЅР° СЂСѓРєС– яшчэ С– Стася, Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° дзяўчыну. Нешта разгубленае Р·РЅРѕСћ мільганула Сћ ягоных зрэнках. - РќСѓ, РґРѕ ўжо, хлопчыкі, - глухавата сказаў ён. - До. - Алесь, - РІС–СЃРєРЅСѓСћ спушчаны РЅР° подлогу Вацак. - Рђ Наталя харошая. Рђ Наталя казала, што СЏРµ РЅРµ бралі, аж потым Майка ўзяла. РЇРЅР° разумее, што РјРЅРµ без Стася С– Наталі СЃСѓРјРЅР°. РЇРЅР° харошая. - Вельмі харошая, - сказаў Алесь. - Гуляйце, хлопцы. Падвёў, падштурхнуў хлопцаў РґР° Наталі, абняў СѓСЃС–С… трох. Р† тут ягоная СЂСѓРєР° выпадкова дакранулася РґР° Майчынай СЂСѓРєС–. Майка раптам адчула: здарылася нешта нязнанае. Зірнула РЅР° Алеся С– ўпэўнілася, што ён таксама адчуў, затрымаў РЅР° СЏРµ плячах С– руках чужы РїРѕР·С–СЂРє. Здарылася непапраўнае. Рђ Сћ зале пяшчотна звінела музыка, клічучы С–С… РґР° СЃСЏР±СЂРѕСћ. ...РЇРЅС‹ танцавалі разам вальс, С– гэта была пакута. Даводзілася трымацца СЏРє надалей адзін ад аднаго. Р† ён стаў чужы. Р† СЏРЅС‹ сталі чужыя. Р† немагчыма было больш танцаваць разам. Таму, што СћСЃРµ глядзелі С– СћСЃС‘-СћСЃС‘ бачылі. Таму Міхаліна нават узрадавалася, калі перад мазуркай убачыла ля калоны РґРІСѓС… СЃСЏР±СЂРѕСћ. РЇРЅР° РЅРµ любіла Хаданскага, але тут ён здаўся ёй СЃРІРѕР№СЃРєС–Рј, дураслівым. Стаяў сабе, пакручваў залацісты чуб. Р’РѕСЃСЊ заўважыў СЏРµ, схіліўся РґР° Мішкі Якубовіча С– нешта шапянуў СЏРјСѓ РЅР° РІСѓС…Р°. Гусар засмяяўся, паказваючы белыя Р·СѓР±С‹. Р† відаць, што дурань, але прыемны дурань, таксама СЃРІРѕР№СЃРєС–. Р† РЅСЏРјР° Сћ С–Рј таго, што так СЏРµ палохае Сћ Алесевых вачах. Проста Р·СѓС… Сѓ бліскучай форме. Белазубы С– дзёрзкі, шчодры Рї'янчук. Калі Хаданскі перайшоў залу С– запрасіў СЏРµ РЅР° мазурку, СЏРЅР° пайшла танцаваць, нават РЅРµ зірнуўшы РЅР° Алеся. Р† яшчэ раз Р· Хаданскім. Рђ потым Р· Якубовічам. Рђ потым яшчэ Р· Хаданскім. Назнарок РЅРµ глядзела РЅР° Алеся. Раз толькі выпадкова сутыкнулася Р· С–Рј вачыма С– ўбачыла суровыя вочы С– няшчасны, глыбакасумны твар. Урэшце Алесь заўважыў, СЏРє СЏРЅР° непрыкметна выслізнула РЅР° тэрасу, С– рашуча выйшаў Р·Р° ёй. Над цёмным парканам трапяталі недзе далёкія зарніцы. РЈ свежым ад дажджу паветры стаяў вільготны водар Р±СЌР·Сѓ. Алесь прайшоў Сѓ самы канец тэрасы, РєСѓРґС‹ РЅРµ падала святло Р· акна, С– там, ля парэнчаў, убачыў тонкую Майчыну постаць. Майка РЅРµ павярнулася РЅР° РєСЂРѕРєС–, Р° калі ён пазваў СЏРµ, РєРѕСЃР° ўскінула РЅР° СЏРіРѕ дзікаватыя С– РЅС–Р±С‹ разгневаныя вочы. - Што Р· табой? - Так, - апусціла СЏРЅР° вейкі. - РўС‹ СЂРѕР±С–С€ РјРЅРµ балюча. Рђ СЏ РїРѕРјРЅСЋ цябе. - РҐС–Р±Р°? РЈ адказ ён распусціў гальштук С– пацягнуў Р· мускулістай С– стройнай шыі ланцужок. - Р’РѕСЃСЊ твой медальён. Разам Р· жалезным ланцужком пацягнуўся С– залаты. РЃРЅ быў прывязаны РґР° жалезнага ланцужка. Калі Загорскі СћР·СЏСћ Майчын медальён РЅР° далонь, залаты саслізнуў Р· далоні С– захістаўся Сћ паветры, звісаючы РјС–Р¶ вялікім С– ўказальным пальцамі. Амулет старога дзьмутага золата, цьмяны С– зіхоткі. Рђ РЅР° С–Рј РљРѕРЅРЅС–Рє Р· дзіцячым, РЅС–Р±С‹ апухлым, тварам бароніць Авечку ад Льва, Р—РјС–СЏ С– Арла. - РЈСЃС‘ СЏРє раней, - сказаў Алесь. - Высакароднае жалеза, Р° Сћ С–Рј пасма тваіх валасоў С– надпіс РїР°-беларуску... РўРІРѕР№... Першы... РўС‹ РїРѕРјРЅС–С€ РІСЏСЂР±Сѓ? - РќРµ, - сказала СЏРЅР° раптоўна нейкім жорсткім, РЅС–Р±С‹ РЅРµ сваім, голасам. - РќРµ СћСЃС‘, СЏРє раней. РЈ першую хвіліну СЏРЅР° бадай што ўзрадавалася, Р° потым Сѓ радасць пракраўся боль. РЇРЅР° сама РЅРµ ведала, што Р· ёю. - РЈ цябе яшчэ адзін, - сказала СЏРЅР°. - Чыстае наша жалеза Р·РјСЏРЅСЏСћ РЅР° золата. РЃР№ чамусьці хацелася яшчэ раз уразіць СЏРіРѕ. РЇРЅР° РЅРµ магла іначай, так Р· С–Рј было цяпер няпроста. - Р’СЏРґРѕРјР°, - сказала СЏРЅР°, - хто Р¶ Р±СѓРґР·Рµ трымацца звычайнага жалеза? Каму СЏРЅРѕ цяпер патрэбна? - РЇ... - РќРµ трэба РјРЅРµ твайго "СЏ". Барані сваю Авечку, якая першаму-лепшаму дорыць трохсотгадовыя фамільныя медальёны. - Міхаліна, - сказаў ён, - калі ты будзеш так... РЇРЅР° РЅРµ адказала. Крутнулася. Пайшла тэрасай. РЈСЃС‘ хутчэй С– хутчэй. РќРѕС‡ С– святло Р· акон, чаргуючыся, беглі РЅР° танюткай постаці. Р† пачаўся здзек. ...Гулялі Сћ загадкі. Вяла Майка. РўРѕР№, хто адгадае, меў права пацалаваць тую паненку, якая загадвала. Франс Раўбіч С– ненатуральна ажыўлены Мсціслаў так С– сачылі Р·Р° вуснамі Ядзечкі, калі надыходзіла СЏРµ чарга. - РЇРґРІС–РЅСЊРєР° пытае, што расце без кораня, Р° людзі РЅРµ бачаць. Маўчанне. - Рђ галоўныя ворагі - слімак С– порах, - дадала Міхаліна. Франс С– Мсціслаў аж нагамі капалі. Алесь даўно здагадаўся, але РЅРµ хацеў перашкаджаць С–Рј. Майка залілася смехам. РЃРЅ гучаў весела С– трохі здзекліва, асабліва пасля таго, СЏРє СЏРЅР° зірнула РЅР° Алеся. - Панове, - сказала Майка, - што Р¶ РІС‹, панове? Некаторыя амаль скончылі гімназію. Гледзячы ёй Сѓ вочы, Алесь нядбайна РєС–РЅСѓСћ: - Камень. Камень расце без кораня. Порах разбівае СЏРіРѕ Р·РІРѕРЅРєСѓ, камень слімак точыць знутры. Ядзечка працягнула СЏРјСѓ РІСѓСЃРЅС‹. Маладым людзям накрылі галовы вэлюмам. Зайграла РЅР° хорах скрыпка. Р† Сћ снежным паўзмроку Алесь убачыў, СЏРє апусціліся веі колішняй лялькі, С– зразумеў, што ён РЅРµ абыякавы для СЏРµ. Калі вэлюм Р· шолахам СЃРїРѕСћР· Р· С–С…РЅС–С… галоў, Алесь заўважыў насцярожаныя вочы Франса, СЃСѓРјРЅР°-ўсмешлівы РїРѕР·С–СЂРє Мсціслава С– яшчэ РІСѓСЃРЅС‹ Міхаліны. Куточак Майчынага рота прыўзняўся вышэй, чым звычайна. Алесь Р·С–СЂРЅСѓСћ Сѓ вочы Мсціславу С– павольна апусціў павекі РЅР° знак таго, што ён СѓСЃС‘ зразумеў. - Загадка РїСЂР° чалавека, - сказала Майка. - Задаю СЏ. Загорскі бачыў звужаныя, чымсьці нядобрыя вочы. - Божанькаў лянок, - сказала Майка, Р· С…РѕРґСѓ вяжучы слоўную РІСЏР·СЊ, - Р·РІС–Сћ Р· ланцужком ланцужок. Р—РјСЏРЅСЏСћ жалеза РЅР° золата. Залатой шабляй хоча невядомую авечку бараніць. Гэта было глупства. Няскладнае, нядобрае. Ніхто, канечне, нічога РЅРµ зразумеў С– РЅРµ РјРѕРі адгадаць. - Гм, - сказаў Мішка РЇРєСѓР±РѕРІС–С‡, смеючыся чорнымі вачыма. - Божанькаў лянок - гэта, РІСЏРґРѕРјР° Р¶, СЏ. Зарагатаў: - Р† жалеза РЅР° золата СЏ Р·РјСЏРЅСЏСћ, узяўшы РЅР° РіРѕРґ РІРѕРґРїСѓСЃРє. Р† авечак ад РјСЏРЅРµ бараніць трэба. Алесь глядзеў проста Сћ Майчыны вочы. - РЇ, - сказаў ён. - Тлумачыць РЅРµ Р±СѓРґСѓ, але СЏ. Спадзяюся, панна Раўбіч РЅРµ адмовіцца, калі Сћ сэрцах зямных дзяўчат засталася С–СЃРєСЂР° шчырасці. ...РќР° С–С…РЅС–СЏ галовы накінулі вэлюм. Вежа здалёк глядзеў РЅР° СћСЃСЋ гэтую гісторыю аж вельмі няўхвальна. Алесевы вочы глядзелі Сћ Майчыны вочы. РњС–Р¶ С–РјС– лёгка РјРѕРі Р±С‹ стаць трэці, так далёка стаяў Алесь. - Дзякуй вам, Міхаліна Яраслаўна, - ціха сказаў Алесь. - РќРµ бойцеся. РЇ проста скарыстаў апошнюю магчымасць застацца СћРґРІРѕС…. Р† потым, СЏ Р¶ павінен быў адгадаць. Проста каб РІС‹ ведалі, што СЏ нічога РЅРµ баюся С– РЅС– аб чым РЅРµ шкадую. - Р—Р° што РґР·СЏРєСѓР№? - ціха спытала СЏРЅР°. - Р—Р° сумленнасць. Р—Р° тое, што РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ пусцілі Сћ нашу дзіцячую таямніцу. Убачыў разгубленыя вочы С– СЃРєС–РЅСѓСћ Р· галавы вэлюм. РЈСЃРµ, напэўна, глядзелі Р· непаразуменнем РЅР° РґР·РІРµ постаці, што так С– РЅРµ варухнуліся пад флёрам. РќСѓ С– няхай. Вэлюм СЃРїРѕСћР· РЅР° падлогу. Алесь падышоў РґР° Мнішкавай Анэлі С– схіліў галаву. Р†, РЅС–Р±С‹ Сћ адказ, Р· гонарам С– павагай схіліў ля сценкі галаву стары Вежа. ...РЈСЃСЋ астачу вечара СЏРЅС‹ танцавалі паасобку. Спачатку Майку душыў гнеў С– глыбокая крыўда. Але потым СЏРЅР° ўспомніла, што сама дамаглася гэтага, успомніла той страх, СЏРєС– адчувала, калі Загорскі быў побач, успомніла, Р· СЏРєРѕР№ радасцю, СЏРє збавенне ад смерці, адчула СЏРЅР° запрашэнне Якубовіча. Р† тады СЏРЅР° павесялела. Вечар быў кароткі. РЇРЅР° сто разоў РґР° гэтага сніла СЏРіРѕ Сћ СЃРЅРµ. Сніла гэты баль, С– музыку, С– зарніцы Р·Р° вокнамі, С– нясцерпнае шчасце ад танцаў С– ўласнай маладосці. РЈСЃСЏРјСѓ гэтаму немагчыма было ставіць мяжы. Рђ Загорскі быў такой мяжою. Няхай прывабнай, але С– страшнай Сѓ сваёй безагаворачнасці. РЇРЅР° танцавала, С– ёй хацелася танцаваць, СЏРє часам хочацца спаць Сѓ СЃРЅРµ. Р† таму, калі раптам танцы скончыліся, калі запрасілі РЅР° вячэру, слёзы Р·'явіліся РЅР° Майчыных вачах. Так РЅРµ хацелася гэтай непатрэбнай вячэры, так РЅРµ хацелася траціць часу. Р—Р° вячэрай ап'яненне прайшло. РЇРЅР° заўважыла, што Алесь так С– РЅРµ прыйшоў, РЅРµ сеў Р·Р° сталы. Да канца вячэры знікла Р·-Р·Р° стала Ядзечка. Рђ потым непрыкметна, РЅС–Р±С‹ С–С… С– Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ было, здолелі ўцячы Мсціслаў С– Франс. Мішка РЇРєСѓР±РѕРІС–С‡ сядзеў насупраць, жартаваў, выскаляў белыя Р·СѓР±С‹. Чорныя вочы нахабна С– дзёрзка смяяліся. Р† раптам Майка адчула, СЏРє нараджаецца недзе Сћ душы трывога. РЇРЅР° РЅРµ ведала, адкуль СЏРЅР°, трывога. Здавалася толькі, што губляеш нешта важлівае. Урэшце СЏРЅР° РЅРµ вытрымала С–, пад умольным позіркам вачэй маладога Іллі Хаданскага, паднялася Р· месца С– пакінула застолле. Выйшла РЅР° тэрасу - РЅС–РєРѕРіР°. Абложаны хмарамі, РЅС–Р±С‹ Сћ мяшку, глуха стаяў загоршчынскі парк. Зарніцы сталі ярчэйшыя. РЇРЅС‹ шугалі С– шугалі. Гэта, напэўна, ад С–С… рабілася нясцерпнай трывога. Майка абмінала палац. Злёгку храбусцеў пад нагамі жвір. РђРґ пляцоўкі Р· арэлямі даляцеў голас Ядзечкі: - Алеська! Дзе гэта ты Р·РЅС–Рє? Хадзі РґР° нас. РњС‹ гайдаемся. - РќСѓ С– РґРѕР±СЂР°, - сказаў Алесь. - Чаго гэта РІС‹, СЏРє маленькія, Р· балю РґС‹ РЅР° арэлі? Сукенку памнеш. - Алесік, даражэнькі, глядзі, якая РЅРѕС‡! РЇРєС–СЏ зарніцы! Толькі С– гайдацца. Зарыпелі Сћ цішыні канаты: відаць, Алесь моцна налёг нагамі РЅР° дошку арэляў. Майка падышла Р·СѓСЃС–Рј блізка. РЈ гэты момант успыхнула зарніца, С– дзяўчына ўбачыла Алеся, СЏРєС– СћР·РЅРѕСЃС–СћСЃСЏ галавою проста РІР° ўспышку. РЃРЅ, здавалася, быў вышэйшы Р·Р° РґСЂСЌРІС‹, вышэйшы Р·Р° слупы арэляў, вышэйшы Р·Р° СћСЃС‘ РЅР° зямлі. Р—РЅРѕСћ успышка. Р† Р·РЅРѕСћ ён высока. РЃРЅ адзін, Р±Рѕ Франс Р·Р° ягонай СЃРїС–РЅРѕСЋ: відаць, уставаў РЅР° ніжняй кропцы плёту, штурхаючы чоўнік. - Алесь! Алесь! РќСѓ, ты проста СЏРє архангел! Р† галава Сћ хмарах! - крычаў Ядвіньчын голас. - Архангел Р· рожкамі С– хвосцікам, - смяшліва сказаў Мсціслаў. Майка аперлася далонню РЅР° ствол ліпы. Сэрца Сћ СЏРµ падала ад адчування непапраўнасці таго, што сёння здарылася... Зарніца рассекла цемру, С– Сћ палахліва-СЏСЂРєС–Рј святле Майка ўбачыла, СЏРє аднекуль, Р· зарыва, падаў проста РЅР° СЏРµ чалавек Р· распрасцёртымі рукамі, пагрозліва цёмнымі вачніцамі С– валасамі, што стаялі дыбарам над галавой. - Глядзіце, - рыпенне ўплялося Сћ словы Франса: юнак, відаць, налёг РЅР° гальму, - Майка тут. Майка прыйшла. - РЎСЏРґР·С–С€ ты тут, РЇРґРІС–РЅСЊРєР°, СЏРє квяціна Сћ крапіве, - сказала Майка. - Гэта хто крапіва? РњС‹? - Р· пагрозай спытаў Франс. Майка разумела, што С–Рј Р· Мсціславам РґСЂСЌРЅРЅР°. Р— неасэнсаванай варожасцю С– Р·Р° СЃСЏР±Рµ, С– Р·Р° брата, С– Р·Р° Маеўскага СЏРЅР° адчувала, што Ядзечка дорага дала Р±, каб быць РЅР° арэлях удваіх Р· Алесем, што СЏРЅР° цягнецца РґР° СЏРіРѕ. Рђ брату РґСЂСЌРЅРЅР°. Р† Мсціславу Р· ягонымі сонечнымі вачыма - РґСЂСЌРЅРЅР°. РЃР№ здавалася, што СЏРЅР° пакутуе галоўным чынам Р·Р° С–С…. Р† яшчэ СЏРЅР° ведала, што Мсціслаў даруе Алесю ненаўмысную крыўду. Проста таму, што любіць СЏРіРѕ непарушнай братняй любоўю, таму, што С–Рј, пастрыжным братам, ніколі нельга сварыцца. Рђ Франс РЅРµ даруе ніколі. Р† гэтая насцярожанасць можа пашкодзіць ёй СЏРє нішто. - Злазь, Франс, - сказала СЏРЅР°. - Саступі РјРЅРµ, калі ласка. - Рђ СЏ РєСѓРґС‹? - Перайдзі РґР°... Мсціслава. Чырвоны сполах пракаціўся над пляцоўкай, С– СЏРЅР° убачыла, што Алесь глядзіць РЅР° СЏРµ. - РЇ злезу, - сказаў ён. - Гойдаць Р±СѓРґР·Рµ Франс. РђРґ скачка пад СЏРіРѕ нагамі рыпнуў жвір. - Вырашылі ўцячы? - амаль шэптам спытала СЏРЅР°. - Годны ўчынак. Спалохаліся маіх досціпаў? - РќРµ, Міхаліна... - таксама шэптам адказаў ён. - Проста... Р†, падсадзіўшы СЏРµ, пайшоў РїСЂСЌС‡. ...Праз гадзіну СЏРЅР° стаяла Сћ тым самым цёмным кутку тэрасы С– глядзела Сћ парк. Дождж злёгку спырснуў траву С– кветкі, краем зачапіўшы Загоршчыну. Сполахі шугалі цяпер недзе далёка-далёка. Пані Антаніда заўважыла Майку ля парэнчаў С– падышла РґР° СЏРµ. - РќСѓ што? Што Р· табой, дзяўчынка? РЈ Майкі перахапіла горла ад нечаканай пяшчоты гэтай жанчыны. - РќРµ ведаю... Але РјРЅРµ нешта так цяжка! РЇ такая няшчасная! - РЇ разумею... Разумею... - С– пяшчотна-тонкая СЂСѓРєР° СЏРµ лягла РЅР° Майчыну СЂСѓРєСѓ. - Гэтага РЅРµ трэба рабіць, дзяўчынка. РЈ гэтым РЅСЏРјР° праўды... Р† ты нічога, нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€... - Чаму РЅРµ зраблю? - Р· ноткай пратэсту спытала СЏРЅР°. - Так... Такі ўжо закон, - С–, усміхнуўшыся вінаватай усмешкай, пайшла. ... Майка ішла праз залу Сћ пакоі, сама РЅРµ ведаючы, РєСѓРґС‹ СЏРЅР° С–РґР·Рµ. Ля самага выхаду Сћ Р·С–РјРЅСЋСЋ лоджыю насустрач ёй трапіліся бацька С– пан Юры. Пан Юры толькі СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ ёй. - Малітва дзевы, - весела сказаў ён. - Вышэй галаву, панна Міхаліна. Бацька адстаў ад СЏРіРѕ С–, дачакаўшыся, пакуль пан Юры аддаліцца, ціха сказаў дачцэ: - РњС‹ Р· С–Рј трохі выпілі Сћ буфетнай... РЇРјСѓ непрыемна... Хаця ён С– РЅРµ кажа. - РђС…, бацька, што РґР° гэтага РјРЅРµ? - нечакана страсна сказала СЏРЅР°. - РќРµ РјСѓС‡ хлопца, - жорстка сказаў пан Яраш. - РќРµ гуляй людзьмі Сћ гэтым РґРѕРјРµ. Трымай СЃСЏР±Рµ, СЏРє належыць дзяўчыне. РќРµ падабаецца, то С– маўчы. РќС–Р±С‹ ўзрадавалася, што можаш СѓСЃС‘ рабіць... Рђ душа чалавека РЅРµ Сћ чалавечай, СЏРЅР° - Сѓ божай руцэ. Упершыню Сћ жыцці СЏРЅР° бачыла бацькаў гнеў. - Больш ты СЃСЋРґС‹ - РЅС– нагой. Досыць РјРЅРµ сораму. Р† калі яшчэ ўбачу гэтыя твае гулі - паедзеш РЅР° Піншчыну, Сѓ Боева, матчыным пасагам упраўляць. Пад наглядам Тэклі. Крутнуўся. Пайшоў даганяць пана Юрыя. Міхаліна выйшла Сћ лоджыю. Неба ачысцілася, С– Р·Р° непамерна высокімі вокнамі мігцелі незлічоныя Р·РѕСЂРєС–. - РђС…, РґС‹ што СЏРЅС‹ СћСЃРµ прывязаліся? - вырвалася Р· грудзей. Вырвалася разам Р· плачам. Р† СЏРЅР°, апершыся РЅР° падвоканне, заплакала. Што СЏРЅС‹ ведалі? Што СЏРЅС‹ ведалі РїСЂР° СЏРµ, С– РїСЂР° медальён, С– РїСЂР° хлопца, СЏРєС– СћР·РЅРѕСЃС–СћСЃСЏ галавою Сћ зарніцы? Што СЏРЅС‹ ведалі аб тым пачуцці ганебнай наканаванасці, СЏРєРѕРµ ўвесь вечар валодала ёю? РќС–Р±С‹ С– змагацца нельга. РќС–Р±С‹ СћСЃС‘ даўно вырашана Р·Р° СЏРµ РЅР° небе, Р° СЏРЅР° проста бездапаможнае кацяня, Р· СЏРєС–Рј лёс робіць СѓСЃС‘, што захоча. Ніхто РЅРµ думае, што СЏРЅР° чалавек. РќС– Р±РѕРі, РЅС– дарослыя, РЅС– Алесь, РЅС–... СЏРЅР° сама. Але ніколі РЅРµ скажа гэтага. Ніколі. РЇРЅР° ведала, што СЏРЅР° С– надалей Р±СѓРґР·Рµ Р·'едлівай С– нядобрай. Проста таму, што нельга, каб наканаванне ламала табе СЂСѓРєС–. Але, хай ёй прабачаць СѓСЃРµ, СЏРЅР° РЅРµ хацела губляць юнака, СЏРєС– ляцеў РјС–Р¶ зарніц. Амаль страціла СЏРіРѕ. Р† Р·Р° хваляй пагарды РїРѕР№РґР·Рµ хваля пакорлівасці, С–, магчыма, прыніжэння. Р† так Р±СѓРґР·Рµ заўсёды. Біся Сћ кіпцюрах лёсу, СЏРє спайманая птушка. "РЇ РЅРµ хачу! РќРµ хачу! Божа, СЏРє СЏ хачу гэтага!" Разам СЃР° слязьмі РЅС–Р±С‹ знікала нешта. РќР° месца рашучасці прыходзіла безнадзейная пакора. Р—РѕСЂРєС– Р·Р° акном вясёлкава расплываліся Сћ СЏРµ вачах. РЎСЏСЂРѕРґ С–С…, недзе ля Воўчага Р’РѕРєР°, былі С–С…РЅС–СЏ Р·РѕСЂРєС–. Дзе СЏРЅС‹ былі зараз, Р·РѕСЂРєР° Майка С– Р·РѕСЂРєР° Алесь? Р† раптам шкадаванне С– няўтольная, вострая, ніколі Сћ жыцці яшчэ РЅРµ адчуваная пяшчота авалодалі ёй. РЇРЅР° ўжо РЅiчога РЅРµ баялася, РЅi аб чым РЅРµ думала, РЅiчога РЅРµ Р·Р±iралася сцвярджаць. РЇРЅР° проста прайшла лоджыяй i СЃРїСѓСЃС†iлася сходамi Сћ парк. Р—РѕСЂС‹ ззялі над галавою. РЇРЅР° ішла С– ішла алеямі, РЅС–Р±С‹ Сћ СЃРЅРµ, РЅРµ Сћ Р·РјРѕР·Рµ даць сабе адказ РЅР° пытанне, РєСѓРґС‹ С– чаго СЏРЅР° С–РґР·Рµ. Р—РѕСЂС‹ ззялі над галавою. Раптам РЅС–Р±С‹ нехта сыпануў С–С… С– Сћ траву. Слабыя, зеленаватыя, СЏРЅС‹ мігцелі Сћ ёй, амаль пад нагамі. Гэта былі светлякі. Цалкам неасэнсавана СЏРЅР° брала халодныя агеньчыкі Сћ СЂСѓРєСѓ. Урэшце СЂСѓРєР° заззяла, РЅС–Р±С‹ Сћ ёй ірдзеў зялёны жар. Вытаргнуўшы Р· галаўной сецi некалькi срэбных РЅiцей, СЏРЅР° спрытна пляла iС… пальцамi. РЇРЅР° рабіла гэта, РЅРµ ведаючы, што сотні пакаленняў жанчын рабілі гэта РґР° СЏРµ. Рабіла, РЅС–Р±С‹ Сћ СЃРЅРµ. Потым СЏРЅР° ўзняла гатовую дыядэму С– павязала СЏРµ вакол галавы. РЈ Р·РјСЂРѕРєСѓ над СЏРµ чалом успыхнуў РЅС–РјР± Р· зеленаватых халодных зорак. ...Алея Р·Р° алеяй. Майку чамусьці цягнула РґР° става, РґР·Рµ стаяла "крохкая" РІСЏСЂР±Р°. Але СЏРЅР° РЅРµ паспела дайсці РґР° СЏРµ. Калі РґР° става асталося ўжо Р·СѓСЃС–Рј РЅСЏРјРЅРѕРіР° С– адтуль дыхнула вільготным павевам, СЏРЅР° ўбачыла цень, што рухаўся ёй насустрач. - РўС‹? - спытаў цень. - РЇ. Ніколі яшчэ СЏРјСѓ РЅРµ здавалася такім патрэбным быць Р· ёю. Р† ніколі яшчэ ён так РЅРµ гневаўся. - Вазьмі СЃРІРѕР№ медальён, - сказаў ён. - РЇ РЅРµ думаў, што гэта Р±СѓРґР·Рµ так. Але, відаць, праўда, што РЅР° зямлі РЅСЏРјР° нічога вечнага. Р—РѕСЂС‹ ззялі над СЏРµ галавою. Р—РѕСЂС‹ ззялі Сћ валасах. - Р† ты можаш? - глуха спытала СЏРЅР°. - Нічога, Сѓ РјСЏРЅРµ застанецца яшчэ адзін. Гэта цётчын медальён. РЃРЅ, СЏРє СЏРЅР° казала, тройчы тры разы ўратуе РјСЏРЅРµ. Лухта. Шкада, што СЏРЅР° РЅРµ дала РјРЅРµ нічога ад дробных жаночых учынкаў. Урэшце, нічога. Спраўлюся сам. Р† працягнуў ланцужок: - Вазьмі. РЇРЅР° раптам зрабіла яшчэ адзін РєСЂРѕРє. Бязвольна С– пакорліва ўпала галавою РЅР° ягоныя РіСЂСѓРґР·С–. РЃРЅ стаяў, працягнуўшы СЂСѓРєС– ўздоўжз тулава. - Алесь, - сказала СЏРЅР°. - Алесь... Была РЅРѕС‡ С– РІСЏСЂР±Р°. Быў СѓСЃС…РѕРґ. Рђ потым было сонца. Р†, калі СЏРЅРѕ ўзнялося над дрэвамі, ад круглых лістоў вадзяных гарлачыкаў ляглі РЅР° РґРЅРѕ цені. Р† цені белых вадзяных лілей РЅР° РґРЅРµ става былі, СЏРє заўсёды, чамусьці РЅРµ круглыя, Р° нагадвалі разарваныя пальмавыя лісты. _______________ 1 30 сакавіка 1856 РіРѕРґР°. 2 Дзівосы гімнастыкі (франц.).
|
|
XXXII
Лета было летам шчасця. РќРµ разумеючы яшчэ РґР° канца, што такое каханне, Алесь ведаў, што СЏРіРѕ кахаюць С– ён сам кахае. Майка часта бывала Сћ Загоршчыне С– была такая ласкавая, такая добрая Р· С–Рј, СЏРє добрае лета, што стаяла вакол. Бываў ён Сѓ Раўбічах. Р† там таксама СћСЃРµ любілі СЏРіРѕ. Нават Франс супакоіўся. Асабліва пасля таго, СЏРє СѓРїСЌСћРЅС–СћСЃСЏ, што Алесь РЅС– Сћ чым СЏРјСѓ РЅРµ пагражае, Р° Ядзечка, хаця С– СЃСѓРјСѓРµ, СѓСЃС‘ Р¶ мірыцца Р· новым становішчам С– ставіцца РґР° Франса памяркоўна С– РјСЏРєРєР°, Р±Рѕ ён харошы хлопец С– ёй РґРѕР±СЂР° Р· С–Рј. Мсціслаў месяца паўтара жыў Сѓ Алеся. Таму СћСЃС–Рј было весела. Ездзілі СћСЃС–Рј хаўрусам С– РґР° Кагутоў, С– РґР° Клейнаў, С– РґР° Мнішкаў. Паўсюль было весела. Рђ Сћ Раўбічах асабліва. Таму што Вацлаў С– Стась пасябравалі, выкідвалі, разам Р· Наталяй, розныя дурыкі. Да таго СћСЃС‘ было РґРѕР±СЂР°, што нават Майчына РЅСЏРЅСЊРєР°, старая Тэкля, палюбіла Алеся С–, калі чула, што ён павінен прыехаць, буркатала: - Р’Рѕ С– сонейка маё прыедзе. Бог таму дасць, хто СЏРіРѕ любіць. Рђ хто такому дачку аддасць - таму Р±РѕРі дасць удвая. Бывалі С– Сћ дзеда, С– там было лягчэй Р·Р° СћСЃС‘. Вежа РЅРµ перашкаджаў нічым. РҐС–Р±Р° што трохі іранізаваў над маладымі людзьмі. Р† здзіўляўся сам сабе. Чаго гэта ён, стары сугней, СЏРєРѕРјСѓ пакутай было бачыць людзей, аніяк РЅРµ пакутуе Р· той прычыны, што РґРѕРј РїРѕСћРЅС‹ моладзі, што паўсюль гучаць галасы, песні, смех, што нельга сесці РІР° ўлюбёнае крэсла, РЅРµ сеўшы РїСЂС‹ гэтым РЅР° партабак Франса, нельга зайсці Сћ галерэю, каб РЅРµ перашкодзіць юнакам, СЏРєС–СЏ наладзілі там танцы. Дзіўна, гэта аніяк СЏРјСѓ РЅРµ перашкаджала. Наадварот, нават падабалася. Пакутаваў спачатку адзін Мсціслаў. Гэтаму, нават РїСЂС‹ ягонай легкаважнасці, даводзілася РґСЂСЌРЅРЅР°. Падабаецца табе дзяўчына, Р° ёй падабаецца твой лепшы СЃСЏР±СЂР°. Гэта яшчэ няхай! Р— сябрам, тым больш пастрыжным братам, біцца РЅРµ палезеш. Але пастрыжны брат адступіўся. Дык што Р± РІС‹ думалі? Знайшла РґСЂСѓРіРѕРіР° СЃСЏР±СЂР°. Каго хочаце, абы РЅРµ СЏРіРѕ. РЃРЅ быў лёгкі чалавек, але такой ганьбы нават для СЏРіРѕ было занадта. Таму хлопец крута Р·РјСЏРЅС–Сћ сваё жыццё. Замест весялосці С– танцаў браў сабаку С– ішоў Р· С–Рј Сѓ палі. Блукаў там, РїРѕСћРЅС‹ меланхоліі, вёў размовы Р· сабакам, чытаў сентыментальныя раманы, СЏРєС–СЏ СЏРјСѓ Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ падабаліся. Паспрабаваў нават пісаць вершы, поўныя тугі С– сардэчных уздыханняў. Уздыханняў было шмат, рыфмаў - трохі меней, складу С– мілагучнасці - Р·СѓСЃС–Рј мала. Плюнуў. Скончылася гэта Р·СѓСЃС–Рј нечакана. Рытуал патрабаваў, каб закаханы наведаў тыя месцы, РґР·Рµ ён бываў шчаслівы. Мсціслаў меў такіх месцаў няшмат, асабліва Сћ Азярышчы, РєСѓРґС‹ СЃСЏР±СЂС‹ прыехалі наведаць Кагутоў. Маеўскі пайшоў РґР° вялізнай адрыны, РґР·Рµ калісьці ён С– Алесь лазілі РїР° сене, точачы Сћ С–Рј хады РјС–Р¶ стогам С– латамі страхі. Прыйшоў туды С– ўбачыў там дзевак, што якраз тапталі сена. Дзеўкі заўважылі хлопца С– ўзрадаваліся магчымасці падурэць. - Паніч прыйшоў! Р’РѕР№, РґС‹ СЏРєС– Р¶ харошанькі! Дзеўкі спаймалі СЏРіРѕ, пакацілі РїР° сене С– скончылі тым, што напхалі СЏРјСѓ мурагу РјС–Р¶ целам С– вопраткай. Ганьба была страшэнная. Дзеўкі!.. Мужчыну!.. Калі СЏРЅС‹ пусцілі СЏРіРѕ, Мсціслаў выглядаў так, РЅС–Р±С‹ СЏРіРѕ надзьмулі. Бараніла СЏРіРѕ толькі дзевяцігадовая РЇРЅСЊРєР° Кагут. Крычала РЅР° дзевак, штурхала С–С… СЏРє магла С– цягнула Р·Р° РЅРѕРіС–. Гаравала, што напалі РЅР° аднаго. Мсціслаў вызваліўся СЏРє РјРѕРі ад сена, Р° потым стаў нападаць РЅР° дзевак РїР° адной. Раскідваў С– валяў С–С…, СЏРє РєРѕР·. Падстаўляў ножку, скідаў СЃР° стога С– РЅРµ даваўся, каб Р·РЅРѕСћ схапілі. Урэшце зразумеў, што СћСЃС‘ адно спаймаюць, С– разам Р· Янькай уцёк дамоў. Р— таго часу хадзіў Р· ёю С– РЅР° рыбу, С– РїР° маліны, С– "глядзець ласёў". Жартам называў "нявестай". - Рђ што? РќР° восем РіРѕРґ маладзейшая. Скончу РІРѕСЃСЊ універсітэт - ажанюся. РЇ дваранін, Р· невялікіх, СЏРЅР° - вольная сялянка. Рамантыка! Карамзін! Рабіў выгляд, што падыходзіць РґР° хаціны. Скідаў шапку: - Здравствуй, добрая старушка. Чувствительное сердце твое РЅРµ может отказать стрелку. РР±Рѕ Рё старые поселянки любить умеют, РїРѕРґ сению дерев пляша. РќРµ можешь ли ты дать РјРЅРµ стакан горячего молока? РЈСЃРµ рагаталі. Рђ ён Р· таго часу пакінуў гуляць Сѓ расчараванага каханка. РЈ жніўні Алеся С– Вацлава запрасілі Сћ Раўбічы. Пан Яраш сустрэў С–С… ветліва С– цёпла, але РґР·С–СћРЅР°. Алесю адразу здалося, што Раўбіч быў Р±С‹ РєСѓРґС‹ больш узрадаваны, каб СЏРЅС‹ прыехалі праз дзень або паслязаўтра. Нешта такое было Сћ ягонай усмешцы, Сѓ залішняй гасціннасці, Сѓ тым, што ён, здаецца, РЅРµ ведаў, РєСѓРґС‹ СЏРјСѓ падзець вочы. Таму Загорскі адразу папрасіў дазволу пакінуць Вацака Р· Наталяй С– Стасем, Р° самому ўзяць Майку С– паехаць Р· ёй РІСЏСЂС…С–. Да вечара. РЃРЅ казаў гэта, РЅРµ зводзячы РїРѕР·С–СЂРєСѓ Р· вачэй пана Яраша. Р† ён СѓРїСЌСћРЅС–СћСЃСЏ Сћ тым, што СЏРјСѓ сапраўды лепей знікнуць адсюль РґР° самай ночы. Р† Майцы - таксама. Таму што пан Яраш Р·СѓСЃС–Рј няўлоўна для старонняга РІРѕРєР°, але ўзрадаваўся. - Магчыма, РјС‹ заедзем РґР° Басак-Яроцкага, - РЅРµ адводзячы вачэй, сказаў Алесь. - Тады ён, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ адпусціць нас. - РќРµ, сынок, - сказаў пан Яраш, - гэтага РЅРµ трэба. Р’СЏРґРѕРјР°, калі РІС‹ захочаце астацца Сћ пана Яроцкага, тады справа іншая. Думаю, Сѓ СЏРіРѕ можа быць цікава, тым болей што РЅС– Міхаліна, РЅС– ты там яшчэ РЅРµ былі. Але толькі Сћ тым выпадку, калі вам сапраўды захочацца там астацца. - Добра, - сказаў Алесь. - РњС‹ астанемся, толькі калі заедзем туды. Пан Яраш першы адвёў вочы. РЇРјСѓ РЅР° хвіліну стала страшна ад недзіцячай пранікласці хлопца. - Добра, - сказаў ён, - СЏ дам Майцы загад збірацца. Пачакаем, пакуль тое, РЅР° стайні. РЈ тыя часы РЅР° Прыдняпроўі Сћ багатых дзедзіцаў заўсёды існавалі РїСЂС‹ стайні, манежы, праварыне С– бегавых дарожках - словам, РїСЂС‹ СћСЃС–Рј, што складала РєРѕРЅСЃРєС– завод - некалькі пакояў, штосьці накшталт мужчынскага клуба. Там заўсёды былі канапы, каб госці маглі адпачыць. Госці ацэньвалі коней, спрачаліся, мянялі С– куплялі, заключалі пагадненні, пілі каву, закусвалі. РЈ пакоі, РєСѓРґС‹ Раўбіч прывёў Алеся, стаяла вялізная турэцкая сафа, стол Р· бутэлькамі С– закускай С– некалькі крэслаў. Алесь зайшоў С– адразу страшэнна Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ: Сѓ крэсле Р·Р° сталом сядзеў чалавек, СЏРєРѕРіР° СЏРјСѓ менш Р·Р° СћСЃС‘ хацелася бачыць С– СЏРєРѕРіР° ён менш Р·Р° СћСЃС‘ спадзяваўся сустрэць тут. Слаба загарэлы, Р· празрыста-ружовым румянцам РЅР° тугіх шчоках, пан Мусатаў сядзеў Р·Р° сталом С– папіваў ледзяную ваду Р· лімонным сокам. Р’СѓР·РєС–СЏ, зеленаватыя, СЏРє Сѓ рысі, вочы пільна С– весела глядзелі РЅР° княжыча. Учэпістыя, прыхавана-нервовыя СЂСѓРєС– сціскалі сплюшчанымі РЅР° канцах, СЏРє долата, пальцамі РІСѓР·РєСѓСЋ шклянку, СѓСЃСЋ запацела-дымную, Сѓ пацерачках кропель. - Што такое, пане Аляксандр? - спытаў Мусатаў. - Р’С‹ РЅРµ чакалі бачыць РјСЏРЅРµ тут? - Чаму РЅРµ, - сказаў Алесь. - Кожны мужчына можа прыехаць РЅР° стайню РґР° пана Раўбіча. Выйшла падобна РЅР° РїРѕСћС…Сѓ, С– Алесь пашкадаваў аб гэтым, убачыўшы Раўбічавы вочы. - РЇРЅС‹, відаць, таксама РЅРµ чакалі, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ ружовымі вуснамі жандар. Алесь азірнуўся С– ўбачыў пана Мнішака С– Юлляна Раткевіча, таго самага прадстаўніка малодшага СЂРѕРґСѓ, СЏРєС– некалі РЅР° дваранскай Р·Р±РѕСЂРЅС– падаў запіску аб неабходнасці вызвалення сялян. Нервовае жаўтаватае аблічча Раткевіча было стрымана-злоснае. - РЇ прасіў Р±С‹ вас РЅРµ жартаваць так, - спакойна сказаў Раўбіч. - РЇ, урэшце, сам запрасіў вас РґР° СЃСЏР±Рµ. - Прабачце, - сказаў Мусатаў. - РЇ прыехаў РЅРµ ўчора С– РЅРµ заўтра, СЏРє РІС‹ РјСЏРЅРµ запрашалі, Р° сёння. Самі ведаеце, справы... Але СЏ ад усёй душы ўдзячны вам Р·Р° лаяльнасць С– Р·Р° пастаянную гатоўнасць памагаць уладам. - РќРµ варта падзякі. Урэшце, каму СЏРє РЅРµ нам клапаціцца аб парадку Сћ наваколлі. Алесь ужо нічога РЅРµ слухаў. Бо Р·Р° спінамі Мнішака С– Раткевіча ён раптам убачыў маладжавы С– наіўны твар... пана Выбіцкага, загоршчынскага аконама. Выбіцкі хаваў вінаватыя вочы С– выглядаў ніякава, РЅС–Р±С‹ спайманы РЅР° чымсьці. Р† гэта было зразумела, таму што СЏРјСѓ РЅРµ належала тут быць, таму што ніхто - ад пана Юрыя С– Алеся С– РґР° апошняга мужыка - РЅРµ думаў, што ён тут. Таму што яшчэ ўчора пан Адам Выбіцкі РЅР° дзень адпрасіўся Сћ пана Юрыя, каб Р·'ездзіць РїР° пакупкі Сћ Сухадол. Недалёка Р¶ ён ад'ехаў ад Загоршчыны. Варта было Р± здзівіцца гэтаму, але, урэшце, гэта была ягоная справа... Да таго Р¶ тут сядзеў халуй, сышчык, СЏРєРѕРіР° нельга было дапускаць Сѓ справы сваіх людзей. Дзеля нейкай мэты Раўбіч запрасіў СЏРіРѕ СЃСЋРґС‹, вызваліўшы для СЃСЏР±Рµ адзін дзень. "Учора" або "заўтра". Дрэнна Р¶ Раўбіч СЏРіРѕ ведаў. Такі заўсёды Р·'явіцца тады, калі СЏРіРѕ РЅРµ чакаюць, менавіта "сёння". "Сёння", Р° РЅРµ "ўчора" ці "заўтра". Алеся РЅРµ абыходзілі справы пана Раўбіча. Але ён бачыў, што Мусатаў Р· цікавасцю назірае Р·Р° сустрэчай аконама С– маладога гаспадара. Пільныя зеленаватыя вочы глядзелі Р· іранічнай дапытлівасцю. Загорскі дастаў Р· кішэні пулярэс С– пачаў корпацца Сћ С–Рј. - Добры дзень, пан Адам, - неахвотна, РЅС–Р±С‹ злуючыся РЅР° аконама, сказаў ён С– дастаў Р· пулярэса сто рублёў. - Дзень РґРѕР±СЂС‹, пане Алесь, - адказаў Выбіцкі. - Бацька вельмі нездаволены вамі, - сказаў Алесь С– ўбачыў, СЏРє спалохана здрыгануліся веі аконама.- РЃРЅ лічыць, што РІС‹ маглі Р± правесці справу хутчэй... Вазьміце РІРѕСЃСЊ. Р СѓРєР° Выбіцкага непаразумела ўзяла грошы. - Р’С‹ затрымаліся РЅР° лішні дзень С– Р·Р° гэты дзень РЅРµ маглі дабіцца нават дробязнай СЃРєС–РґРєС–. Р’С‹ ведалі, што без Шаха нашаму заводу - зарэз, С– нічога РЅРµ дамагліся. Р— вашай літасці РјС‹ пераплачваем пану Раўбічу сто рублёў РЅР° гэтым жарабцы. Выбіцкі, нарэшце, зразумеў. Настолькі зразумеў, што нават "абурыўся". - Р’С‹ яшчэ малады, РєРЅСЏР·СЊ, каб чытаць РјРЅРµ натацыі. - Малады СЏ або РЅРµ - РЅРµ вам меркаваць. РЇ - гаспадар С– разам Р· бацькам плачу вам грошы... РњСЏСЂРєСѓСЋ, дарэмна плачу. - Прабачце, княжа, - спалохана сказаў аконам. Мусатаў адвярнуўся, відавочна страціўшы СћСЃСЏРєСѓСЋ цікавасць РґР° Р·Р±РѕСЂРЅС–. - Р’РѕСЃСЊ так, - сказаў Алесь. РЃРЅ Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° Раўбіча С– вырашыў ушпіліць трохі С– СЏРјСѓ Р·Р° тое, што РІРѕСЃСЊ даводзіцца ехаць РІСЏСЂС…С– Сћ блізкі свет. - Рђ РІС‹, пан Яраш, дзейнічаеце Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ РїР°-суседску. Карыстаецеся нашай пільнай патрэбай С– таргуецеся, РЅС–Р±С‹ РјС‹ чужыя людзі. РќРµ скінуць нейкай там сотні! - Сабе даражэй, - зніякавеў Раўбіч. - Справа тут Сѓ прынцыпе. РђРґРЅРѕСЃС–РЅС‹ РЅРµ могуць быць добрасуседскія, калі сусед РЅРµ саступае суседу. Раўбічавы вочы няўлоўна смяяліся. - РќСѓ РґРѕ ўжо, РґРѕ, - сказаў ён. - РњС‹ тут без вас паразумеліся Р· панам Выбіцкім. Шах адправіцца Сћ Загоршчыну адразу Р¶. РЇ адмовіўся ад прыбаўкі. Р†... ведаеце што, даруйце СЏРјСѓ. - Ды СЏ С– сам РЅРµ хацеў Р±С‹, - сказаў Алесь. - РЇ Р¶ ведаю СЏРіРѕ непадкупную сумленнасць. Ведаю, што ён РЅРµ стане займацца нічым, акрамя спраў гаспадара. Проста крыўдна было. Жандар цяпер ужо Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ слухаў. Наадварот, сам завёў спрэчку Р· Раткевічам. РЃРЅ вёрз нешта такое, што можна было прачытаць Сѓ кожнай правай газеце. Алесь адчуваў, што самая прысутнасць гэтага чалавека тут, Сѓ Раўбіча, абражае веліч ягонага пачуцця РґР° Майкі С– самае паветра любага РґРѕРјР°. - РЇ прасіў пана Мусатава аб дапамозе, - сказаў Раўбіч. - Проста чорт ведае што. РЈ маёй Хаданоўскай пушчы нейкія падазроныя людзі. Ёсць высечкі. Днямі аб'ездчык бачыў ля вогнішча ўзброеных людзей. - Р—СЂРѕР±С–Рј, - сказаў Мусатаў. - РўСЂСЌР±Р° звязацца Р· земскай паліцыяй. РќСѓ С–, канечне, РІС‹ самі павінны памагчы людзьмі. РЃРЅ канчаткова супакоіўся. Рђ Загорскі глядзеў РЅР° Раўбіча С–, сам РЅРµ ведаючы чаму, адчуваў, што той гаворыць няпраўду. "Проста запрасіў гэтага блакітнага сышчыка, - думаў Алесь, - запрасіў, адцягваючы ўвагу ад чагосьці. РќРµ чакаў, што прыедзе менавіта сёння. Перастараўся, пане Яраш. Гэтак гуляючы, можна С– галаву зламіць". Р† раптам гарэзлівая РґСѓРјРєР° прыйшла СЏРјСѓ Сћ галаву. Уласна кажучы, нічога РЅРµ каштавала вытурыць адсюль Мусатава, прычым так, што ён С– РЅРµ здагадаецца. "РќРµ выпендзам, але бардзо проша". Хай сабе пабегае. Рђ РјС–Р¶ тым паветра Сћ Раўбічах адразу стане чысцейшае. - РџР°-РјРѕР№РјСѓ, РІС‹ РЅРµ туды глядзіце, пан Раўбіч, - сказаў Алесь. - Што-небудзь ведаеце? - спытаў Мусатаў. - Нічога РЅРµ ведаю, - сказаў Алесь. - Але страху сёння нацярпеўся. Шчасце, што пісталет быў Сѓ хусце, то СЏ недвухсэнсоўна высунуў СЏРіРѕ, каб рукаяць тырчала. РњСЏСЂРєСѓСЋ, толькі таму С– абышлося. Рђ іначай РјРѕРі Р±С‹ С– галавою налажыць. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, грошы аддаў Р±С‹ РЅРµ Выбіцкаму, Р° іншаму... - Хто іншы? - Еду СЃСЋРґС‹. Толькі праехаў камень Выдравай грэблі - РЅСѓ, яшчэ там, РґР·Рµ лес ля самай дарогі, - перасякае дарогу чалавек РЅР° вараным кані. Стаў РЅР° ўзбочыне С– глядзіць. Ды пільна так, РЅСЏРґРѕР±СЂР°. Вочы СЃС–РЅС–СЏ, бязлітасныя. Р— сакваў пісталеты тырчаць. Пастаяў, СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ РЅР° РјРѕР№ дэрмаш Р· пісталетам, пасварыўся пальцам С– Р·РЅС–Рє Сѓ напрамку РґР° Дняпра... Пайшоў, відаць, Сѓ Кортаўскі лясны востраў. - Чаму мяркуеце так? - Рђ таму. Ля Кортава адзіны РЅР° СћСЃСЋ тую паваротку Дняпра Р±СЂРѕРґ. Зручна. Калі перапраўляцца РґС‹ Сћ Янаву пушчу ісці, то толькі там. Рђ калі ўдзень перапраўляцца РЅРµ рызыкне, то С– Сћ Кортаўскім востраве перасядзець можна. - Аблічча РЅРµ запамяталі? - Чаму Р¶ РЅРµ, - Алесь Р±С–Сћ РЅР° тое, што Мусатаў анічога РЅРµ ведае РїСЂР° РґР·РІРµ сустрэчы СЏРіРѕ Р· Войнам. - РќРѕСЃ гарбаты. Аблічча загарэлае такое, СЏРє гарчыца. РЇ чаму С– падумаў, што падазроны, што нельга звычайнаму чалавеку, СЏРєС– пад дахам сядзіць, РЅСѓ РІРѕСЃСЊ хаця Р± вам, пане Мусатаў, так загарэць. Адразу відаць, што РЅРµ сядзіць, Р° цэлымі РґРЅСЏРјС– пад сонцам гойсае... Што яшчэ? РђРіР°, валасы чорныя С– РЅС–Р±С‹ хто Сћ С–С… павуціннем сыпануў. РЈСЃРµ СЃС–РІС–Р·РЅРѕСЋ перавітыя... Мусатаў збялеў. - Р’РѕСЃСЊ СЏРєС–СЏ справы. Калі ўжо шарпаць, то РЅРµ Сћ Хаданоўскай пушчы, Р° Сћ Янавай. Ды С– Кортаўскі востраў памацаць РЅРµ шкодзіла Р±. Устаў С– пайшоў Р· пакояў. Раўбіч, счакаўшы трохі, выйшаў Р·Р° С–Рј. - Здорава гэта Сћ цябе палучаецца, - сказаў ён. - Выручыў... Зарэзаў ты РјСЏРЅРµ без нажа!.. Шаха цяпер адсылай... Р† брэшаш ты СћСЃС‘ РЅР° сваю карысць. - Рђ хто РЅР° чужую карысць брэша? - сказаў Алесь. - Рў-так. - Нічога, РґР·СЏРґР·СЊРєР°, заплацім. Вочы пана Яраша Р· раптоўнай пяшчотай зірнулі РЅР° юнака. - Хочаш - заставайся, - Р· нечаканым парывам сказаў ён. - РќРµ ездзі. - РќРµ, - сказаў Алесь, - РІСЏСЂС…С– ездзіць лепей, чым тут сядзець. Р— Міхалінай гаварыць лепей, чым Р· уласным аконамам. - Горды, - сказаў Раўбіч, - так С– РЅРµ даруеш? - Р—Р° што? РЈ вас свае справы, Сѓ РјСЏРЅРµ - свае. Калі Майка С– Алесь выйшлі РЅР° РєРѕРЅРЅС‹ РґРІРѕСЂ, Р·-Р·Р° ягонай брамы даляцеў РґР° С–С…РЅС–С… вушэй РґР·С–РєС– пошчак капытоў. Апалон Мусатаў РЅРµ вытрымаў Алесевай весткі, Р° РЅР° гэта С– разлічваў юнак. Жандар выехаў Р· двара назнарок павольна, трымаючы гонар, РЅС–Р±С‹ СЏРіРѕ аніяк РЅРµ ўсхвалявала чутка аб Р·'яўленні Р’РѕР№РЅС‹. Але РЅР° РґРѕСћРіС– час вытрымкі Сћ СЏРіРѕ РЅРµ хапіла, С– ён прыўдарыў так, што толькі пыл закурэў пад капытамі каня. Што ўжо што, Р° Сћ смеласці жандару нельга было адмовіць. РЇРЅС‹ ехалі пустымі раўбічаўскімі ржышчамі, С– Алесь вучыў Міхаліну ездзіць "РїР°-сапраўднаму". - РўС‹ СЃСЏРґР·С– Сћ сядле толькі Сћ час конскай хады. Калі РєРѕРЅСЊ С–РґР·Рµ рысссю ці наўскапыта - ты ўставай Сѓ страмёнах С– хіліся наперад. Галоп Р±СѓРґР·Рµ СЂРѕСћРЅС‹, чалавек РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ скакаць Сѓ сядле. Гожасць Сѓ такога палёту дзівосная, зручнасць - выключная. РќСѓ, пагналі. Вырашылі ехаць РґР° загорскага замчышча, Р° адтуль Сѓ лес. Майка настаяла, хаця Алесь С– лічыў, што гэта далёка. Але ёй хацелася туды, Р±Рѕ гэта была дарога шчасця, С– СЂСѓС–РЅС‹, С– РґРЅРѕ той крыніцы, Сѓ СЏРєСѓСЋ СЏРЅС‹, дзеці, заглянулі калісь. - Кастусь табе нічога РЅРµ піша? - Прыслаў нядаўна ліст... РЃРЅ СЃР° РјРЅРѕСЋ. - Кастусь спадабаўся РјРЅРµ, - сказала Майка, - ён харошы С– вельмі сумленны. Лепшы твой набытак Р·Р° СћСЃС‘ жыццё, калі РЅРµ лічыць Мсціслава. - РќСѓ С– цябе, канечне, - засмяяўся Алесь. - Сакрэтаў Сѓ лісце РЅСЏРјР°? - РќСЏРјР°. Алесь дастаў Р· пулярэса ліст, спісаны роўным дробным почыркам РґСЂСѓРіР°. - Прыгожа піша, - сказала Майка. - Галоўнае, разумна піша. Р’РѕСЃСЊ, слухай... "Дарагі Алесь! РЈСЏРІС– сабе, што СЏ пішу ўжо РЅРµ Р· Масквы, Р° Р· Пецярбурга, СЏРєРѕРіР° калісьці так РЅРµ любіў С– Сћ СЏРєС–Рј РЅРµ хацеў жыць. Але зрабіць нічога было нельга. Брат Віктар Р· Маскоўскага універсітэта звольніўся, Р° РјС‹ вымушаны трымацца адзін Р·Р° аднаго. РЃРЅ слабейшы фізічна, СЏ - бяднейшы. Без абаетнай дапамогі прападзем, СЏРє рудыя мышы. Словам, СЏ "звязаў кілбасу", абышоў С– назад РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ, С– столькі лішняй дарогі зрабіў. Але РЅРµ шкадую. РќРµ шкадую С– Масквы, Р±Рѕ СЏРЅР° - дзівосная. РќРµ шкадую цяпер С– Пецярбурга, Р±Рѕ тут жыццё, СЏРє РІС–СЂ, С– нашмат болей цікавых С– нашых людзей. Канечне, нагляд стражэйшы С– РґР° "брамы пад архангелам" аж занадта блізка, Р° начальства пачасту крычыць "ашкір", СЏРє РЅР° авечак, але людзі - РґР·С–РІР°. Р† горад - РґР·С–РІР°! Размыты, увесь СЃС–РЅС– С– залаты. Прыгажосць невыказная. Здатны быў Р±С‹ пакахаць СЏРіРѕ самым гарачым каханнем, каб РЅРµ выходзіла адсюль столькі благога С– цяжкага. Але, СЏРє падумаць, людзі РЅРµ вінаватыя. Вінаватыя нелюдзі... Бачыў, РјС–Р¶ іншым, нашага "Лабыра". Ехаў РїР° Неўскім. РЈ абліччы самае цікавае - прычоска, Р° падбароддзя Р·СѓСЃС–Рј РЅСЏРјР°. Едзе сабе Сћ ландо такі даліктун, СЃРІС–РЅС‹ тата, глядзіць РЅР° свет звысоку. Стрэліся позіркамі, С– СЏ нават спалохаўся, Р° што, СЏРє раптам здагадаецца аб пачуццях адной Р· тых мурашак, СЏРєС–СЏ сноўдаюць ля РЅРѕРі. Зразумеў: ненавіджу. Кацюга, людаед, кат роднай нашай зямлі". - РЇРє гэта ён РЅРµ баіцца? - перапыніла Майка. - РЃРЅ нічога РЅРµ баіцца. Рђ ліст Р· аказіяй прыйшоў, Р· верным чалавекам. Дык РІРѕСЃСЊ... "Каб вочы маглі спапяляць, - адзін попел ад СЏРіРѕ астаўся Р±. Падумаць толькі, колькі Р¶ ліха можа нарабіць адзін? Дык РІРѕСЃСЊ, дванаццатага ліпеня Віктар Р· універсітэта звольніўся, С– РјС‹ адразу паехалі "жалезным зміем" Сѓ Пецярбург. Нанялі пакойчык РЅР° Васільеўскім востраве. Першага жніўня падаў рэктару прашэнне, каб ласкава дазволіў здаваць прыёмныя экзамены. Прозвішча рэктара - Плятнёў. Друг Пушкіна, але чалавек, здаецца, досыць старамодны С– РґР° асаблівых навін РЅРµ схільны. Прасіцца Р±СѓРґСѓ РЅР° юрыдычны, РїР° разраду камеральных навук. Спачатку думаў быў Сѓ медыкі, СЏРє Віктар, але раздумаў. Здароўе людзей - гэта, РІСЏРґРѕРјР°, надзвычай важліва. Але дрэнная тая медыцына, якая пачынае Р· лекавання хваробы. Перш Р·Р° СћСЃС‘ трэба хваробу запабегчы. Даць людзям людскія СћРјРѕРІС‹. Каб жылі сытна, каб апрануты РґРѕР±СЂР° былі, каб жылі багата С– Сћ добрай хаціне, каб РЅРµ цягаліся РїР° судах С– правільна вялі гаспадарку, каб былі вольныя. Р— камералаў выходзяць самыя лепшыя гаспадары С– адміністратары. Рђ гэта - галоўнае. Бо нельга дазволіць, каб народ выміраў. РЈРЅСЊ Сѓ нас РЅР° Гродзеншчыне. Неўраджаі некалькі РіРѕРґ, халера лютуе, тыфус косіць людзей, гарачкі С–С… кладуць. Рђ СЏРЅС‹, сабакі, РЅР° нас ціснуць. РќР° СћСЃСЋ краіну адна навуковая ўстанова: Горацкая акадэмія (гэта калі РЅРµ лічыць смаргонскай, РґР·Рµ мядзведзяў вучылі). Р’СЏРґРѕРјР°, так С–Рј лягчэй нас Сѓ кіпцюрах трымаць. Што Р· беларуса возьмеш? Цёмная бутэлька. Віленскі універсітэт закрылі, гімназіі Сћ Гродна РґС‹ Беластоку закрылі. Р— нашай, Свіслацкай, зрабілі вучылішча РЅР° сорак вучняў. Рђ было Р¶ некалі чатырыста! РќСѓ, РґРѕР±СЂР°! Вучыцца Р±СѓРґСѓ, СЏРє РІРѕР». Рђ вывучуся. РќРµ ведаю, СЏРє Р±СѓРґР·Рµ Р· платай Р·Р° навучанне. Пяцьдзесят рублёў срэбрам Сѓ РіРѕРґ - гэта для РјСЏРЅРµ зашмат. Можа, вызваляць РїР° беднасці. Р† яшчэ каб стыпендыю нейкую атрымаць. Але гэта раней СЏРє РЅР° РґСЂСѓРіС–Рј-трэцім РєСѓСЂСЃРµ РЅРµ атрымаецца, так што РЅСЏРјР° чаго С– думаць. Буду даваць СѓСЂРѕРєС–". - РўС‹ Р± прапанаваў СЏРјСѓ дапамогу, - перапыніла Р·РЅРѕСћ Майка. - РќРµ РІРѕР·СЊРјРµ. Ды яшчэ С– аблае. РЃРЅ РіРѕСЂРґС‹. - РўРѕ што рабіць? - Папрасіў дзеда, каб Ісленьеў патрос СЃСѓРІСЏР·СЏРјС–. - РҐС–Р±Р° можа? - Рђ што? РЃРЅ СЂСѓСЃРєС–, пецярбуржац. РЈ кар'еры СЏРјСѓ РЅС–СЏРєС–СЏ СЃСѓРІСЏР·С– РЅРµ памогуць, Р° Сћ такой лухце знойдуцца. Дзед пад сакрэтам накіраваў грошы Р·Р° навучанне РЅР° ўвесь тэрмін. Рђ там скажуць - "вызвалілі". Толькі ты РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ кажы. - РќРµ скажу. - Стыпендыю Р· часам атрымае. Рђ РЅРµ атрымае - Р·СЂРѕР±С–Рј, СЏРє Р· платай. РќСѓ С– СћСЂРѕРєС–. РЇ палічыў. Р—Р° РЅСЏРґСЂСЌРЅРЅС‹ пакой - дзесяць рублёў. Есці, каб хаця РґРІР° разы - восем. РљРЅС–РіС– - пятнаццаць. Форма Р· РґР·РІСЋРјР° зменамі - дваццаць. Значыць, Р·Р° ежу С– дах Сѓ РіРѕРґ дзвесце шаснаццаць. Рђ разам Р· вопраткай С– кнігамі - СѓСЃСЏРіРѕ дзвесце пяцьдзесят адзін рубель. - РЇ РЅРµ думала, што ты С– практычны. - РЇ - усялякі... РўРѕ слухай далей... "Дуніна-Марцінкевіча, аб СЏРєС–Рј ты пішаш, РЅРµ ведаць - сорам. Першы наш сапраўдны паэт. РЈ сорак шостым РіРѕРґР·Рµ надрукаваў Сѓ Вільні сваю "Ідылію" (здаецца, так), Р° Сћ мінулым, Сѓ РњС–РЅСЃРєСѓ, "Гапона" РґС‹ "Вечарніцы". "Гапона" Р· "Вечарніцамі" дасылаю, "Ідылію" дастань сам. РўСЂРѕС…С– гэта, канечне, занадта дабрэчае С– РЅР° ружовай вадзіцы Р· панскімі (прабач, Майка, - сказаў Алесь) соплямі замешанае, але ён можа быць С– злы. Нічога, што ён, пакуль тое, кроераў Сѓ нашым жыцці РЅРµ заўважыў. Будзе С– гэта. Галоўнае, наш чалавек. Таленавіты. Галоўнае - дыхнула наша пісьменства, Р· часоў агульнай панскай здрады забітае, загнанае. Сіраціна наша Р· табою першы СЃРІРѕР№ голас падала. Рђ чысты! Рђ Р·РІРѕРЅРєС–! Золата РЅР° хрусталі. Васількі Сћ жыце! Срэбныя кропелькі Каб ты ведаў, Алеська, СЏРє хочацца вершы пісаць! Але ведаеш: лёс разгарнуцца РЅРµ дасць. Р† хапаеш сам СЃСЏР±Рµ Р·Р° СЂСѓРєСѓ. Рђ Марцінкевіч малайчына! РЇ зайздрошчу табе, што ты СЏРіРѕ бачыў. Р— тваёй гімназічнай гісторыі С– пасмяяліся РјС‹, С– задумаліся потым. Але РјРЅРµ стала трохі СЃСѓРјРЅР°, што ты гэты РіРѕРґ РЅРµ будзеш паступаць РІР° універсітэт С– станеш, дзедавым намаганнем, прывучацца РґР° гаспадаркі. РЇРє паедзеш, то цяпер, РІСЏРґРѕРјР°, Сѓ Пецярбург, Р° РЅРµ Сћ Маскву. Будзем разам. Рђ пакуль тое, СЏ табе падрабязна РїСЂР° свае справы пісаць РЅРµ Р±СѓРґСѓ. Так, трошкі. Папера, сам ведаеш". - Шкада, - сказала Майка. - "РўС‹ ведаеш, - чытаў Алесь, - СЏ тут палюбіў СЂСѓСЃРєС–С… людзей. Высакародны, харошы народ. Р† таксама няшчасны, СЏРє РјС‹. РЇ раней С–С… ведаў РїР° горшых узорах, РїР° жандарах, што РґР° нас панасылалі. Сам ведаеш, РґРѕР±СЂС‹ чалавек РЅР° такое РЅРµ РїРѕР№РґР·Рµ, сумленных С– шчырых Сѓ такім асяроддзі - дарэмна шукаць. Рђ тут прыглядзеўся - лухту гэта РЅР° С–С… нашы панкі, накшталт твайго Лізагуба, вярзуць. Р† тое праўда, што РЅСЏРјР° дрэннага народа. Канечне, гэта РЅРµ СЏРЅС‹ нас РЅР° часткі шматуюць, Сѓ пятлю пхаюць, выбіваючы РґСѓС…. Гэта дзяржава катаў, абрыдлівая, страшная, гнілая. РўСѓСЂРјР° людзей, турма плямёнаў. Жандары, алілуйшчыкі, прадажная погань! Р— турмы, Р· турмы гэтай трэба вырывацца, калі хочам жыць. РўСЂСЌР±Р° разумець, што справа Сћ СЂРѕРЅРґР·Рµ1, Р° РЅРµ Сћ народзе. Р† што калі адасабляцца, то ад СЏРіРѕ, Р° РЅРµ ад людзей, што самі шукаюць сяброўства Р· намі. Шмат харошых хлопцаў. Р† СЃСЏСЂРѕРґ нашых, С– СЃСЏСЂРѕРґ палякаў, С– СЃСЏСЂРѕРґ СЂСѓСЃРєС–С…. "Современник" чытаю даволі рэгулярна. Р†, ведаеш, Сѓ жнівеньскай кніжцы новае С–РјСЏ. Памяні маё слова, калі РјС‹ РЅРµ дачакаліся новага свяціла. РЃРЅ СЂСѓСЃРєС–. Прозвішча - Дабралюбаў. Чалавек, РїР° СћСЃС–Рј відаць, страшэнна памяркоўны, страсны С– чысты. Нашы хлопцы ганарацца. Вучыцца ён Сѓ педагагічным. Гэта Сћ будыніне універсітэта. Пад адным дахам. Памятаеш, Сѓ Грыбаедава (РїР° тваім СЃРїС–СЃРєСѓ цытую): Есть РІ Петербурге институт РџРµ-РґР°-РіРѕ-гический - так, кажется, Р·РѕРІСѓС‚?.. Там упражняются РІ расколах Рё РІ безверьи Профессоры! Прафесары "доупражнялись". Цяпер узнялі голас выхаванцы. Р’РѕСЃСЊ СЏРЅРѕ СЏРє! Пасля напішу аб СѓСЃС–Рј. Перадавай прывітанне бацькам, дзеду, Мсціславу. Р†, РІСЏРґРѕРјР°, Майцы. РЇ люблю СЏРµ. Перадай. Залатыя прыножкi, Дзе стаяць СЏРµ ножкі, Дзе СЏРЅР° сядзела, Там лаўка залацела". Майка паружавела. Варухнула вуснамі. - Р’Рѕ гэта кавалер! РќРµ тое, што ты. Алесь, РЅС–Р±С‹ РЅРµ слухаючы, чытаў далей: - "РЇРЅР° сапраўдная беларуская дзяўчына. Р† таму, прабач, браце, СЏ РЅРµ хацеў Р±С‹ для цябе небяспекі". Майчыны шчокі сталі чырвоныя. - Што ты напісаў? - Напісаў, што РјРЅРµ дарагі свет С– ты. Але радзіма РјРЅРµ даражей Р·Р° СћСЃС‘. Р† калі радзіме маёй РґСЂСЌРЅРЅР° - РјРЅРµ таксама няміла нічога, акрамя радзімы. РќРµ баліць нічыя Р±СЏРґР°, акрамя СЏРµ Р±СЏРґС‹. РЇ тут РЅРµ РЅР° тое, каб дыгнуць нагою РґС‹ сказаць je suis de passaga2. РЇ тут нарадзіўся С– тут спадзяюся памерці. РЇРЅР° зірнула РЅР° СЏРіРѕ Р· павагай. РЈСЂРіР° С– Касюнька імчалі РїР° свеце. Снежна-белы С– мышастая. Рђ свет вакол быў жоўты ад іржышчаў С– хрустальна-СЃС–РЅС– ад неба. РЎСЏРј-там РЅР° апошніх лапіках поля жанчыны яшчэ ваявалі Р· каласамі. Жоўтыя бароды жменяў здрыгаліся С– бязвольна клаліся пад СЃСЏСЂРїРѕРј. Р† тонка-тонка, высока, далё-РѕРєР° дрыжалі, плакалі Сћ чыстым паветры празрыстыя крынічкі галасоў. Перапёлка, пераляці поле С– СЃС–РЅСЏРµ РјРѕСЂР°, перапёлка. РќСЏСЃi звесьцi ад Р»iС…РѕР№ СЃРІСЏРєСЂРѕСћРєi РґС‹ РґР° роднай маткi, РЅСЏСЃС– звесьці. РџСЂР° што, Р·Р° што СЃРІСЏРєСЂРѕСћ РјСЏРЅРµ біла асінавым кіем, РїСЂР° што, Р·Р° што? Рђ ці СЏ ёй пасцелькі РЅРµ слала, ці РЅРµ разувала, Р° ці СЏ ёй? Пасцель слала: кулачок пад бачок, камень пад галоўку, пасцель слала. Пазувала Сћ цёмным куточку альхавым пруточкам, разувала. - Бедная мая, - глухім голасам сказаў Алесь. - Бедная мая зямля! Жаль ахапіў Майчына сэрца. РЇРЅР° прыстоіла Касюньку РґР° Ургавай рысі С– пяшчотна пагладзіла каштанавыя валасы хлопца. РЇРЅР° ніколі РЅРµ ведала, чаго, калі ад СЏРіРѕ чакаць. "Нечаканы, СЏРє прадзед РђРєС–Рј", - казаў Вежа. Сапраўды, нечаканы, СЏРє удар маланкі. Р† таму страшэнна прывабны. - РЇ цяпер ведаю, - сказаў ён. - РўС‹ думаеш, ты дарэмна была барвянай Сѓ тым белым пакоі? РќРµ, ты такая С– ёсць. РЃРЅ глядзеў РЅР° СЏРµ дзіўнымі, Р·СѓСЃС–Рј новымі, вялізнымі шэрымі вачыма. Р† ёй раптоўна стала страшна. - Р† валасы ліловыя... РЈСЃС‘ Сћ свеце такое складанае. Рђ РјС‹ нічога РЅРµ ведаем. РЈ ружы, напрыклад, блакітны вячэрні пах. РЃРЅ гучыць, СЏРє струна віяланчэлі, калі СЏРµ кранеш Сѓ глухім пакоі. Рђ Сћ бадзяка, Сѓ чартапалоха, пах пярэсты,чмяліны, С– ён Р·СѓСЃС–Рј СЏРє басовае "РґРѕ". Незразумелыя вочы, здаецца, бачылі СЏРµ РґР° самага РґРЅР°. - РЇ твае валасы пахнуць дурманам С– таму, РІСЏРґРѕРјР°, ліловыя. РљРѕРЅС– глыталі шырокі, РґРѕР±СЂС‹ С– страшны абшар. Натоўп дваран ішоў падземным ходам РґР° Раўбічавай камяніцы. Пан Яраш крочыў паперадзе Р· кандэлябрам Сѓ руцэ. РљСЂРѕРєС– глуха гучалі пад шэрымі, РЅС–Р±С‹ запыленымі, скляпеннямі. Вычварныя чорныя цені кідаліся РІР° СћСЃРµ бакі РЅР° кожнай паваротцы. Iшлi Сћ маўчаннi, СЏРєРѕРµ нават прыгнечвала. Пятнаццаць чалавек РЅРµ хацелi абмовiцца i словам. Урэшце пан Яраш сказаў глухім голасам: - Прыступкі, панове. Пачалі падымацца. Потым Раўбіч адчыніў жалезныя дзверы, С– РіСѓСЂРјР° выйшла РЅР° дзённае святло, што падала праз закратаванае акно Сћ вялізнае сутарэнне Р· каменнай падлогай С– скляпенчатай столлю. Востра шыбнула Сћ твары саладкаватым серным смуродам. РќР° сталах стаялі колбы, рэторты, палаў Сѓ саганах агонь. Лёгкі дымок цягнуўся пад выцяжны каўпак. Чатыры чалавекі ўзняліся СЃР° сваіх месцаў, калі натоўп уцягнуўся Сћ сутарэнне. Глядзелі, РЅС–Р±С‹ чакаючы, насцярожана С– РЅСЏРґРѕР±СЂР°. Суконныя плашчы. Бледныя, РЅС–Р±С‹ фарфоравыя, абліччы людзей, СЏРєС–СЏ СЂСЌРґРєР° бачаць сонца. Бледныя, СЏРє парасткі бульбы Сћ склепе. - Спакойна, панове, - сказаў С–Рј Раўбіч. - Гэта свае. Р—РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° гасцей: - Спадзяюся, прозвішчаў РІС‹ РЅРµ спытаеце. Але СЏРЅС‹ таксама свае. Р† С–Рј аніяк нельга выйсці адсюль. РЈСЃРµ ўжо дзесяць РіРѕРґ думаюць, што СЏРЅС‹ Р·Р° мяжой. Рђ СЏРЅС‹ туды РЅРµ могуць. Нянавісць РЅРµ дазваляе. Р† таму СЃРІСЏРґРѕРјР° ахвяруюць сабой. - Група Зянкевіча? - спытаў Мнішак. - Але3. Гэтыя РґРІР° СЃСЏР±СЂС‹ - хемікі. Біліся столькі РіРѕРґ - С– СћСЃС‘ Р¶ вынайшлі такі гарт сталі, што СЏРЅР° больш надзейная, чым златавустаўская. РќРµ ломіцца ад удару молатам. Сячэ хусцінку. Маем такіх шабляў ужо трыста сорак С– РґР·РІРµ. - Малавата, - сказаў Раткевіч. - Адразу РЅiчога РЅРµ бывае, - РаўбiС‡ адчынiСћ РЅiР·РєiСЏ дзверцы. - Там яшчэ С…РѕРґ. РЈ РґСЂСѓРіРѕРµ сутарэнне. I Сћ iРј нешта каля РїСЏС†iСЃРѕС‚ РїСѓРґРѕСћ пораху. Самаробнага, але РЅРµ горшага Р·Р° фабрычны. - Прах С– агонь? - спытаў Мнішак. - Нічога, гэта надзейна. РҐРѕРґ цягнецца РЅР° трыццаць сажняў. Рђ ўрэшце, Сѓ жыцці С– смерці наш гаспадар - Р±РѕРі. РЇ паклікаў вас дзеля таго, што СћСЃС‘ гэта трымаць Сѓ камяніцы стала небяспечна. РќР° РјСЏРЅРµ могуць склеіць С– РґСЂСѓРіС– данос. Блакітныя актывізаваліся... Вам давядзецца РґРѕР±СЂР° папрацаваць Сѓ гэтую РЅРѕС‡, панове. Гарбом. - РЇРЅС‹ РЅРµ могуць, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ аксамітнымі вачыма Р·'едлівы РЇРЅСѓС€ Біскуповіч, той самы паэт, Мацееў бацька, Р· СЏРєС–Рј Алесь С– пан Юры ездзілі РґР° Кроера. - РЇРЅС‹ РЅР° панства хворыя. РЇРє гэта гарбом? РЈ С–С… РЅСЏРјР° гарба. Пасмяяліся. Янушу СћСЃС‘ даравалі. Баяліся языка. Раўбіч Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° "хемікаў": - Адразу Р¶ Р¶ старанна згасіце агонь. Жалезныя рэчы загарніце Сћ тканіны С– пакладзіце Сћ кладоўцы. Падлогу засцяліце кілімамі. РђРґР·С–РЅ Р· бледнатварых схіліў галаву. - Рђ РІС‹ бліжэй пад вечар скінеце чаравікі (СЏ тут нарыхтаваў для вас РјСЏРєРєС–СЏ такія боцікі Р· аўчыны, накшталт індзейскіх макасінаў), выцягнеце С– здасцё РјРЅРµ СћСЃС‘ металічнае: партабакі, ключы, РєСЂСЌСЃС–РІС‹, калі хто РЅРµ давярае сярнічкам, кашалькі Р· срэбнымі грашыма. - Пакуль той закалат, дык ужо кашалькі адбіраюць, - сказаў Біскуповіч. - РўСЂСЌР±Р°... Р† Р·Р° адну РЅРѕС‡, СЏРє простыя фурманы, завязем СѓСЃС‘ гэта Сћ РјРѕР№ Крыжыцкі лес, Сѓ схованку. Там надзейна. Людзі Сћ леснічоўках адной вяроўкай СЃР° РјРЅРѕСЋ звязаны. Схаваем - С– СћСЃС‘. Паны схілілі галовы РЅР° знак Р·РіРѕРґС‹. - Вас пятнаццаць, РґС‹ СЏ, РґС‹ С–С… чатыры... Дваццаць чалавек. РџР° дваццаць пяць РїСѓРґРѕСћ РЅР° чалавека С– каня. РџР° адной ездцы. Р— ачага, РєСѓРґС‹ "хемік" выліў РІСЏРґСЂРѕ вады, ірванула, засычэла пара. - Нішто сабе лазня, - сказаў Біскуповіч. - Рђ РґР·Рµ венікі? - Венікі табе Мусатаў падорыць, - жоўчна СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Раўбіч. - Раўбіч кака, - сказаў пан РЇРЅСѓС€. - Раўбіч чарадзей. РЈ Раўбіча Р· падполаў серай цягне. Да Раўбіча нячыстая сіла РїР° начах праз РєРѕРјС–РЅ лётае. Памаўчаў. - Рђ С– малайчына Раўбіч! РЇ ведаў, але РЅРµ думаў, што такі Р·СѓС…! - Хадзем наверх, - сказаў Раўбіч. - Пагаворым. РЇРЅС‹ падымаліся вінтавымі сходамі даволі РґРѕСћРіР°, пакуль РЅРµ далезлі РґР° верхняга паверха камяніцы, вялікага пакоя Р· камінам, Сѓ СЏРєС–Рј яшчэ асталіся гнёзды ад пожагаў С– РґР·РІРµ старажытныя кулеўрыны ля акенца. Кулеўрыны глядзелі жараламі Сћ нязмерны парк. РќР° чашападобную лагчыну, РЅР° будыначкі маёнтка, РЅР° падкову возера, РЅР° РґР·РІРµ выцягнутыя званіцы раўбіцкай царквы, РЅР° далёкую шэрую пляму лазні Сћ гушчары. Пасярэдзіне пакоя стаяў стол, укрыты цяжкім парчовым абрусам, С– крэслы. РќР° стале, РЅР° крэслах, проста РЅР° падлозе ляжалі жаўтаватыя, пергаментныя, С– белыя, папяровыя, скруткі карт, стальныя С– гусіныя пер'С–, чарніліцы Р· атрамантам. - Сядайце. РЈСЃРµ паселі. РЇРЅСѓС€ Біскуповіч, пан Мнішак, Выбіцкі, Юллян Раткевіч. Жоўчнае, знясіленае неадчэпнай думай аблічча пана Яраша, ягоныя вочы-правалы дабрэюць, калі Раўбіч глядзіць РЅР° гэтых. Надзейныя, свае людзі. Нават РЅР° эшафоце будуць такія. Р† той РЅСЏРґСЂСЌРЅРЅС‹, С– яшчэ РІРѕСЃСЊ гэты. Р† той. Восем чалавек, РЅР° СЏРєС–С… можна спадзявацца, СЏРє РЅР° СЃСЏР±Рµ. Шасцёх ведае РіРѕСЂС€, але С–Рј таксама трэба верыць. Прадстаўнікі далёкіх паветаў. Двох рэкамендаваў Біскуповіч, РґРІРѕС… Раткевіч Юллян. РџР° адным - Мнішак С– Выбіцкі. Р† толькі аднаго Р· ахвотаю РЅРµ бачыў Р±С‹, хоць гэта С– РґСЂСЌРЅРЅР° - мяшаць Сѓ агульную справу асабістыя пачуцці. Сядзіць Мікола Браніборскі. Сквапны, хваткі, СЏРє Сѓ галаўня, СЂРѕС‚ усміхаецца. РќРµ, даваць волю ўласнай нелюбові нельга. Прыгнёт ненавідзіць, сялян тады вызваліць сам прапанаваў, абедзвюма рукамі падпісаўся пад Раткевічавай запіскай. Р— Кроерам тады пабіўся. Рђ Сћ справу прыйшоў сам. Сам прапанаваў Янушу стварыць Р·РјРѕРІСѓ, сказаў, што, калі дваране сталі баязліўцы - адзін РїРѕР№РґР·Рµ, Р±Рѕ немагчыма больш РЅР° такі глум глядзець. РўСЂСЌР±Р° прымусіць СЃСЏР±Рµ РґРѕР±СЂР° ставіцца РґР° СЏРіРѕ. Так, СЏРє РґР° даўжэзнага, РЅС–Р±С‹ калядная свечка, Юлляна. Так, СЏРє РґР° рэкамендаванага С–Рј Вірскага. РЇРє РґР° малазнаёмага Ваневіча. РўСЂСЌР±Р° верыць. - Р’РѕСЃСЊ, панове, - сказаў Раубіч. - Мусатаў шнырыць вакол. Дбаннем маладога Загорскага спіхнулі СЏРіРѕ Сћ Янаву пушчу, пакуль вывезем порах С– Р·Р±СЂРѕСЋ. РњСЏСЂРєСѓСЋ, СѓСЃРµ згодныя СЃР° РјРЅРѕР№? Біскуповіч схіліў галаву. - Тады прыступім РґР° чарговай Р·Р±РѕСЂРЅС– падспуднай рады. РўСѓС‚ СѓСЃРµ. Цяжкія Раўбічавы вочы абвялі прысутных. - РЈСЃРµ РІС‹ ведаеце, што сказаў Сѓ сваёй прамове перад дэпутатамі польскага сената, дваранства С– духавенства дзесятага мая гэтага РіРѕРґР° імператар Аляксандр. Motto ягонай лазенскай прамовы была - РЅС–СЏРєС–С… мар. - Zadnych mavzen, - ціха пераклаў Мнішак. - "РќС–СЏРєС–С… мар, панове. Здолею ўтаймаваць тых, хто захаваў Р±С‹ мары... Дабрабыт Польшчы залежыць ад поўнага зліцця СЏРµ Р· іншымі народамі майго царства". Любельская маршалка Язерскага РЅРµ дапусцілі адказваць цару. Забараніў намеснік, Гарчакоў. Гэта прымус, гэта вынарадаванне, гэта навязванне манархічнай сістэты. "Ніякай аўтаноміі, нават фінскай". "Ніякай самадзейнасці, нават абмежаванай". Р’РѕСЃСЊ што недвухсэнсоўна сказаў імператар. Калі такі глум царат учыняе Сћ Польшчы - чаго можна чакаць ад СЏРіРѕ нам? Што ён можа даць нам, акрамя яшчэ горшага рабства? Агульнае абурэнне пануе РЅР° нашых, РЅР° польскіх, РЅР° літоўскіх землях. РўСЂРѕРЅ Раманавых зжыў СЃСЏР±Рµ паўсюль. РЇРЅС‹ самі распісаліся Сћ сваёй неспраможнасці даць шчасце С– волю падданым С– народам. Р† таму СЏ пытаю Сћ прадстаўнікоў падспуднай рады: пакладзем РјС‹ канец нашым ваганням; будзем цярпець далей або паставім перад сабою СЏСЃРЅСѓСЋ мэту, скажам самім сабе, што РјС‹ жывём для паўстання, для вялікай Р·РјРѕРІС‹, для людовай вайны Р· СѓСЃС–Рј, што крыўдзіць, ганьбіць С– зневажае нас? Настала маўчанне. - РўРѕ СЏРє? - Калі паўставаць? - спытаў Біскуповіч. - Паўстаць, каб толькі пусціць РєСЂРѕСћ, - гэта дурасць, - сказаў Раўбіч. - Паўставаць трэба Р· надзеяй РЅР° перамогу. Шкада, што Сћ часе вайны нас было замала, каб ударыць Сѓ тыл... Але Р·Р° тры гады вайны колькасць нашых паплечнікаў патроілася. РЇ разлічыў СЂРѕСЃС‚ нашых арганізацый. РњС‹ будзем мець належную колькасць людзей праз шэсць РіРѕРґ. Значыць, прыблізна шэсцьдзесят РґСЂСѓРіС– РіРѕРґ. Браніборскі СЃРІС–СЃРЅСѓСћ: - РњС‹ паўстаём або гуляем Сѓ слімакоў? РЈСЃРµ маўчалі. Потым Раткевіч Юллян сказаў: - Доўга. - Затое верна, - сказаў Раўбіч. - РўС‹ думаеш, Юллян, РјРЅРµ РЅРµ баліць кожны дзень няволі? Душа запяклася! Р— раніцы першая РґСѓРјРєР° аб гэтым. Вечарам - апошняя. РќРµ магу ўжо жыць... Раз РЅР° месяц абавязкова прыходзіць вар'яцкае жаданне: пачаць. Пачаць. Пачаць адразу, Р· тымі людзьмі, што ёсць. Нічога С– РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ чакаючы. Нават РЅРµ баюся загінуць. Памаўчаў. - Але РґСѓРјРєСѓ тую РіРѕРЅС–С€. РќСѓ, пачнеш непадрыхтаваным. РќСѓ, загінеш С– СЃСЏР±СЂРѕСћ загубіш. Зямлю шыбеніцамі заставяць. РњС‹ РЅРµ маем, РЅРµ маем права рызыкаваць. Загінуць - РґРѕР±СЂР°. Загінуць - трэба. Але так, каб ад гэтай загібелі быў нейкі плён. РЇРЅС‹ думалі. Потым небывала СЃСѓСЂ'ёзны Біскуповіч сказаў: - Рацыя... - Пан Яраш падрыхтаваў нейкі план? - спытаў Мнішак. Замест адказу Раўбіч С…СЂСѓРјСЃРЅСѓСћ вялікім пергаментам, раскручваючы СЏРіРѕ РЅР° стале. Паклаў РЅР° адзін канец цяжкую шаблю Сћ похвах. Два РґСЂСѓРіС–СЏ рагі прыціснулі срэбнай чарніліцай С– кавалкам губчатай крыцы. - РЇ заўважаю, паны РЅРµ кураць, - Р· усмешкай сказаў РаўбiС‡. - Курыце. РЈСЃРµ разгублена паглядзелі адзін РЅР° аднаго. Сапраўды, чаму РЅРµ кураць? Р† раптам рогат пракаціўся над галовамі. РЈСЃРµ смяяліся, зразумеўшы, што падсвядома Сћ кожнай галаве цвіком сядзела РґСѓРјРєР° аб пяцістах пудах пораху. - Лухта, - сказаў Раўбіч. - Гэта Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ пад камяніцай. - Рљiньце, хлопцы, - сказаў Р‘iСЃРєСѓРїРѕРІiС‡. - РўСѓС‚ i без пораху, СЏРє РЅР° СЃРєСЂСѓС‚ галавы. - Гэта СЏРЅС‹ баяцца, што ад С–С…РЅС–С… люлек абурэнне выбухне, - сказаў Раткевіч. - РќРµ бойцеся. РќРµ такі ўжо ён вогненебяспечны, наш народ. Р† РЅРµ такое ўжо Р· нас, Р· кожнага, добрае РєСЂСЌСЃС–РІР°, каб С–СЃРєСЂС‹ сыпаліся. Пацягнула тытунёвым дымком. Закурэлі цыбукі гаспадарскіх РґРѕСћРіС–С… трубак, захліпалі люлькі гасцей, запунсавелі кончыкі цыгар. РЈСЃРµ маўчалі, гледзячы РЅР° мапу. Прыдняпроўе, зрэзанае СЃС–РЅС–РјС– стужкамі СЂСЌРє, зялёнымі плямамі лясоў, цёмнымі кропкамі вёсак С– гарадоў ляжала перад С–РјС–. Р† таму РІР° СћСЃС–С… трохі сціснула дыханне, СЏРє перад першым адчайдушным крокам Сѓ ледзяную ваду Дняпра. - РњСЏСЂРєСѓСЋ, паны РЅРµ змянілі сваёй РґСѓРјРєС– аб тым, што галавой падспуднай рады С– ваяводам прызначаны СЏ? - спытаў Раўбіч. - РќРµ змянілі. - Тады слухайце. Грунтам для майго плана было ваша паходжанне, панове, - сказаў Раўбіч. - Тыя мясціны, Сѓ СЏРєС–С… РІС‹ пачалі збіраць свае РіСЂСѓРїС‹. Свае будучыя загоны. Веданне мясцовасці С– людзей - РІРѕСЃСЊ ваша неацэнная перавага. Таму СЏ С– схіліўся РґР° дыспазіцыі, СЏРєСѓСЋ прапаную вашай увазе. Адхіленні ад прынцыпу паходжання - невялікія, С– тыя людзі будуць кіраваць унутранымі атрадамі, наводзіць парадак, прыходзіць РЅР° дапамогу тым, каму Р±СѓРґР·Рµ цяжка. Трымаць асявую лінію Дняпра ад Лоева РґР° Дуброўны, сто семдзесят - сто восемдзесят вёрст РїР° птушыным лёце. Калі Р¶ улічыць СѓСЃРµ лукавіны Дняпра, то ўдвая больш. Сачыць пільна, каб РЅРµ праляцеў пясчанік-кулік. Трымаць моцна, СЏРє трымаюць уласнае дзіця. Паны слухалі ўважліва С– змрочна. - Дык РІРѕСЃСЊ, - сказаў Раўбіч. - Сухадол - гэта фарпост. Гэта вузел. Адсюль пачынаецца асявая лінія Сухадол - Загоршчына - Вежа - Дошчыца. РЇРµ трэба трымаць, калі прарвуцца Р·-Р·Р° захаду ці СћСЃС…РѕРґСѓ. Пакідаць Р·Р° сабою - любою цаной. Калі СЏРЅР° падзе - гэта клін, гэта меч Сѓ цела паўстання. Рђ Сухадол - рукаяць гэтага мяча. Р† таму СЏ пакідаю СЏРіРѕ Р·Р° сабой. Другое, што нам трэба адразу зрабіць, - гэта адбіцца ад магчымых сікурсаў, ад падмацаванняў, СЏРєС–СЏ абавязкова пойдуць РЅР° дапамогу ўрадавым войскам... Сѓ той мех, СЏРєС– СЏ, Р· вашай дапамогай, РјСЏСЂРєСѓСЋ ўчыніць С–Рј. - РЇРє? - спытаў Мнішак. - Глядзіце. Пан Біскуповіч Р· наваколляў Елянца. Паўдзённы край майго ўчастка даходзіць РґР° вас. РЇ трымаю гэтую лінію, С– частку асявой лініі Дняпра, С– ўчастак РїР° Друці. Р’С‹ бачыце? - Бачу, - сказаў Біскуповіч. - Пан Р’С–СЂСЃРєС– Р· Даўгалесся. Р’С‹ трымаеце Дняпро РЅР° дваццаць вёрст РЅР° паўночны захад, РґР·Рµ РјРѕСЃС‚ РїР° гасцінцы Гомель - Глінная Слабада (вельмі важна), С– РЅР° паўднёвы СћСЃС…РѕРґ, прыблізна РґР° Холмечы С– Старадубкі. - РџРѕРјРЅСЋ, - сказаў Р’С–СЂСЃРєС–. - Пан РЇРєСѓР± Ваневіч. - Слухаю вас, - грузлы крамяны Ваневіч паклаў СЂСѓРєСѓ РЅР° РєСѓС‚ РјС–Р¶ Дняпром С– Сожам. - РЈ вас РґСЂСѓРіС– РїР° важнасці вузел. Трэць усёй справы залежыць ад вас. Авалодаць сваім рогам, трымаць СЏРіРѕ жалезнай СЂСѓРєРѕР№ - РЅР° што атрымаеце ледзь РЅРµ найбольшую дапамогу людзьмі С– Р·Р±СЂРѕСЏР№ - С– РЅРµ дапускаць сікурсаў Р· РїРѕСћРґРЅСЏ. Раўбіч вёў лінію паўздоўж ракі... - Прашу паноў улічыць: РІС‹ СћСЃРµ седзіцё РЅР° левым, пераважна РЅС–Р·РєС–Рј беразе Днепра. Таму СћСЃС–Рј нам давядзецца загадзя авалодаць СѓСЃС–РјС– ключавымі вышынямі гэтага берага. РЇ павінен паклапаціцца аб умацаваннях Доўгай Кручы, Гарадзішча, Чырвонай Гары, Спароўскіх вышынь, Луцкіх гарбоў С– гэтак далей. Р’С‹, Біскуповіч, авалодаеце Выбаўскімі С– Смыцкімі. РђРґ Рэчыцы РґР° Лоева асабліва цяжка, Р±Рѕ там пяцідзесяцісажнёвы абрыў грады падыходзіць Р· варожага Р±РѕРєСѓ амаль РґР° ракі, Р° Сћ нас мясцовасць нізкая С– забалочаная. Дадатковая цяжкасць для вас, Ваневіч, але РІС‹ былы афіцэр, РґС‹ яшчэ СЃР° здольных. РќР° першы раз вам паможа забалочаная мясцовасць С– нетры. Паколькі пачнем РІСЏСЃРЅРѕР№, Р° разліў там часам дасягае шасці вёрстаў ушыркі - гэта дасць вам неабходны спакой РЅР° той час, пакуль РјС‹ будзем наводзіць парадак. Падбайце толькі аб тым, каб звесці пад сваю СЂСѓРєСѓ, РЅР° СћСЃРµ высоты, СЏРєС–СЏ Сћ той час будуць астравамі, СѓСЃРµ магчымыя плыўныя СЃСЂРѕРґРєС–. Каб РІС‹ мелі РїРѕСћРЅСѓСЋ свабоду для манеўравання, Р° вораг СЏРµ РЅРµ меў... РЇ разумею, РЅРµ СћСЃС‘ РЅР° вайне выходзіць так, СЏРє РЅР° паперы. Але Р¶, РІР° СћСЃСЏРєС–Рј разе, павінен быць план С– наша вялікае імкненне зрабіць СѓСЃС‘, што ад нас залежыць С– што Сћ нашых сілах, каб наблізіць СЏРіРѕ РґР° рэчаіснасці. - Разумею, - сказаў Ваневіч. - Ваш левы фланг, Ваневіч, змыкаецца Р· правым флангам суседа ля самага Гомля. Там якраз край шасцідзесяцісажнёвага плато падыходзіць РґР° самай ракі. Там скрыжаванне дарог, СЏРєРѕРµ трэба трымаць нават коштам жыцця... Пан РЇРЅРѕСћСЃРєС– Р·-пад Радугі. РЇРЅРѕСћСЃРєС–, СЏРєС– нервова С– горача абводзіў СѓСЃС–С… густа-СЃС–РЅС–РјС– вачыма, ледзь РЅРµ ўскочыў Р· месца, пачуўшы сваё прозвішча. РЃРЅ быў самы малады Р· СѓСЃС–С…. РЇРјСѓ было дваццаць РіРѕРґ. - Ведаю, - заспяшаўся ён. - Гэта лягчэй. Высокі край плато. Р† цяжэй. Скрыжаванне шляхоў РЅР° сцюдзёную Гуту - Ярылавічы - Чарнігаў, РЅР° Улукаўе - Карму над Харапуццю, РЅР° Р’СѓР·Сѓ - Караблішча С– РЅР° Баршчоўку Рэчыцу - Перасвятае. - РќР° апошнім шляху вам памо жа Р’С–СЂСЃРєС–. РќР° Сцюдзёнагуцкім - Ваневіч, РЅР° Караблішчанскім шляху - толькі РјС–РЅС–РјСѓРј перасцярогі. РЃРЅ Р±СѓРґР·Рµ ляжаць цалкам Сѓ нашай Р·РѕРЅРµ... Але вам С– без таго Р±СѓРґР·Рµ цяжка. - Ведаю, - сказаў РЇРЅРѕСћСЃРєС–. - Памром, Р° РЅРµ адступім. Р† густа заліўся чырванню. Пашкадаваў, што РєС–РЅСѓСћ апошнія словы. - Пан Вітахмовіч, РІС‹ трымаеце ўчастак Чачэрск - Карма - Гайшын - Прапойск. РЃРЅ зручны вышынямі, але нязручны лясамі. - Спалім, - спакойна сказаў Вітахмовіч. - Папярэднім летам, Сѓ засуш, пусцім пал. Паны глядзелі РЅР° мапу С– пачыналі разумець Раўбічавы меркаванні. Раўбіч называў С– называў участкі С– прозвішчы, С– ўрэшце пятля замкнулася. Акрэслены чырвоным алоўкам, шырэйшы зверху С– вузейшы Р·РЅС–Р·Сѓ, ляжаў РЅР° мапе кавалак зямлі: РЅСЏСЂРѕСћРЅС‹ крамянёвы РЅРѕР¶, накіраваны вастрыём РЅР° поўдзень. РЈСЃРµ моўчкі глядзелі РЅР° Р·'езджаны, РїР° сто раз бачаны, але цяпер такі незвычайны кавалак зямлі. РЈ СЃС–РЅС–С… стужках СЂСЌРє, Сѓ зялёных плямах пушчаў, Сѓ кропках вёсак С– гарадоў. Р РѕРґРЅС‹ край. Цяжкая, ахопленая жалезным бранзалетам, Раўбічава СЂСѓРєР° лягла РЅР° Сухадол С– наваколле. - РўСѓС‚ - цэнтр. РўСѓС‚ пачатак. Пан Мнішак - гэта СЃСѓРІСЏР·СЊ С– ўзаемаадносіны РјС–Р¶ атрадамі, - Раўбіч СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - Галава РєСѓСЂ'ераў, дымавой СЃСѓРІСЏР·С– С– агнявых віцаў... РџР° Дняпры ўжо створаны СЏРґСЂС‹ будучых атрадаў, РіСЂСѓРїС‹ Турскага, Севярына Юдэніча, Вітахмовіча-Драгавінскага С– Ракутовіча. Людзі маўчалі, засцяроджана пускаючы дым. - РњС‹ прыдбаем стрэльбы самі. Скажам, малёўскія склады Р·Р±СЂРѕС– нам РЅРµ РїР° зубах. Астаюцца РґРІР° арсеналы, узяўшы СЏРєС–СЏ РјС‹ СћР·Р±СЂРѕС–Рј СЃСЏР±Рµ С– абяззброім ворага. РќР° самай поўначы С– РЅР° РїРѕСћРґРЅС–. Горкі С– Сухадол. РќР° Сухадол нападу СЏ С– загоны Турскага С– Вітахмовіча-Драгавінскага. Івіцкі-Лаўр разам Р· Севярынам Юдэнічам наваляцца РЅР° Горкі. - Рђ магілёўскія палкі? - спытаў разважлівы РСЃСЊРјРѕРЅ. - РќРµ думаю, каб СЏРЅС‹ рызыкнулі кінуць горад. Пажар успыхне Сћ розных месцах. Адначасова Р· нападам РЅР° арсеналы нашы людзі зробяць падманны выпад Сѓ Р±РѕРє Магілёва... - Каго РІС‹ хочаце высунуць РЅР° гэта? - прабасіў Сіпайла. - Хто павінен дзейнічаць Р· захаду ад вас, Раткевіч? - спытаў Яраш. - Браты стрыечныя, Грынкевічы. Усяслаў С– Тумаш. - РЇРє мысліце С–С…? - Р¦i РЅРµ занадта якабiнцы. Спяць i бачаць разню. - Нічога. Рэзаццца РЅР° Дняпры давядзецца найбольш... Р’РѕСЃСЊ СЏРЅС‹ С– будуць рабіць той выпад. Колькі Сћ С–С… зараз людзей? - Згадзілася падтрымаць нешта каля пяцісот чалавек. - Будзе больш. Раён прыдатны. Доўгі РњРѕС…, балоты ля Трылесіны. РќР° РїРѕСћРґРЅС– С–С…РЅСЏР№ Р·РѕРЅС‹ Свержанскія лясы. Ім С– палохаць РґР·СЏРґР·СЊРєСѓ губернатара. РќР° Горкі ён, маючы С–С… Сѓ тыле, РЅРµ РїРѕР№РґР·Рµ. Рђ рушыць РЅР° поўдзень - СЏРЅС‹ сустрэнуць СЏРіРѕ першыя С– РЅРµ дадуць падаць дапамогу Сухадолу. Рђ потым - СѓСЃРµ РЅР° Магілёў. Раўбіч уздыхнуў. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. РЈ дэталях потым. Памятайце толькі: РЅР° той тэрыторыі, што РјС‹ збіраемся падняць, жыве нешта каля дзевяцісот тысяч чававек. РќС–РІРѕРґР·С–РЅ Р· гэтых людзей РЅРµ павінен зазнаць крыўды. Калі мешчанін пачне зводзіць рахункі Р· ваенным, раскольнік - Р· католікам, Р° паляк - Р· пратэстантам, - скончыцца СћСЃС‘ гэта загібеллю. Таму СЏ прапаную радзё сёння Р¶ дамовіцца аб тым, каб РЅС– Сћ СЏРєС–Рј разе РЅРµ дапусціць несправядлівасці. РЈСЃРµ людзі, колькі С–С… РЅС– ёсць, дзеці Адама. РЇ патрабую Сћ рады аднаго: строгага пакарання Р·Р° ўсобіцы. РњС‹ РЅРµ павінны наследаваць імперыі. РњРЅРµ здаецца, гэта зямля павінна стаць зямлёй справядлівасці для СћСЃС–С…. Р’РѕСЃСЊ што СЏ хацеў сказаць. Людзі маўчалі. Прыдняпроўе ляжала перад С–РјС– РЅР° стале, Р° над С–Рј плыў густы дым... ...Алесь сам РЅРµ разумеў, СЏРє СЏРЅС‹ маглі заблудзіцца. Але РЅРѕС‡ ужо даўно спусцілася РЅР° пушчу, Р° СЏРЅС‹ СћСЃС‘ яшчэ кружлялі патаемнымі сцежкамі СЃСЏСЂРѕРґ вялікіх, здавалася, РґР° самага неба, РґСЂСЌСћ. РџР° зорах зведаць дарогу было нельга. Неба густа аблажыла чорнымі хмарамі. Так густа С– глуха, што Сћ пушчы стала цёпла, СЏРє пад коўдрай. РЎС–РЅСЏСЏ маланка палахнула Р·СѓСЃС–Рј РЅС–Р·РєР° над дрэвамі. Збіралася навальніца. РЈСЂРіР° С– Касюнька РјСЏРєРєР° ступалі РїР° гліцы. Майка сядзела РЅР° мышастай кабылцы стомленая, амаль безуважная. РЃР№ хацелася спаць. - Заблудзіліся, - сказаў Алесь. - Канчаткова? - Да раніцы. - Дзе прыстроімся? - Пусцім коней РЅР° волю. РЈ пушчу СЏРЅС‹ РЅРµ пойдуць. Будуць выбірацца РЅР° нейкія галявіны. РЃРЅ паспрабаваў, спешыўшыся, мацаць стаўбуры РґСЂСЌСћ. Паўночны Р±РѕРє знаходзіў, але што гэта магло даць, калі нельга было ўбачыць пальцаў СЂСѓРєС–. Праедзеш крокаў дзесяць С– Р·РЅРѕСћ пачнеш кружляць. Дый каня Сћ пушчы "проста РЅР° поўнач" ці "проста РЅР° поўдзень" РЅРµ пагоніш. Гэта табе РЅРµ поле. Нетры вакол. Таму, выбраўшыся РЅР° першую-лепшую сцежку, ён даў РЈСЂРіСѓ волю. Маланкі рвалі неба СћСЃС‘ часцей, але Сћ С–С…РЅС–Рј святле вочы бачылі адно С– тое Р¶: чарна-СЃС–РЅС–СЏ ствалы РґСЂСЌСћ, блакітны тор сцежкі, цяжкія шаты над галавой. РЇРЅС‹ ехалі так каля гадзіны. РўСЂСЌР±Р° было некуды хавацца. Пад СЏРєСѓСЋ-небудзь разложыстую старую яліну. РЃРЅ так Р±С‹ С– зрабіў, але наступная магутная маланка РЅС–Р±С‹ агнём высекла Р· цемры маленькую галявіну, Р° РЅР° ёй - РЅС–Р·РєСѓСЋ прыземістую будыніну Р· грыбам страхі, ссунутай ледзь РЅРµ РґР° зямлі, Р· шырока разяўленай зяпай цёмных РґР·РІСЏСЂСЌР№. РџР° СћСЃС–Рј відаць, лясную адрыну. - Майка! Хутчэй! Прыстанак! РЃРЅ пагнаў каня РґР° адрыны. Скочыў Р· РЈСЂРіС–, СѓР·СЏСћ РЅР° СЂСѓРєС– лёгенькае цела Майкі. - Бяжы туды. Дождж насунуўся такой сцяною, што, пакуль ён заводзіў коней Сѓ адрыну, плечы Сћ СЏРіРѕ прамоклі наскрозь. Чарговая маланка пафарбавала свет Сѓ СЃС–РЅС–СЏ С– чорныя вертыкальныя палосы: сцены адрыны былі Р· даволі СЂСЌРґРєС–С… жэрдак. РџР° небе сцёбнула РЅС–Р±С‹ вялізнай агнявой пугай. Алесь убачыў коней, дыван Р· бярозавых галін, СЏРєС–СЏ кладуць "пад РЅРѕРіС– сену", самое сена, што займала палову будыніны, Р° ля СЏРіРѕ - постаць Майкі. - Лезь туды. Захутайся. Накрыйся сенам. РўСѓС‚ прадзімае. Падсадзіў СЏРµ. РљС–РЅСѓСћ РєРѕРЅСЏРј РїР° Р±СЏСЂСЌРјСЋ сена С– прывязаў, каб РЅРµ зглумілі шмат. Потым палез сам. Сапраўды, трохі прадзімала: праз шчыліны веяў вільготны, дрыготкі павеў. Свет штохвілінна фарбаваўся Сћ СЃС–РЅСЏРµ С– чорнае, палосамі. Р† Майчына постаць таксама рабілася паласатая. - Халодна табе? - РўСЂРѕС…С–. РЃРЅ вылаяў СЃСЏР±Рµ. РЇРЅР° Р¶ была дзяўчына. Магла застыць. Алесь выкапаў Сѓ цёплым сене РґРѕСћРіСѓСЋ СЏРјРєСѓ. - Кладзіся. - Колецца. - Тады стань РЅР° РЅРѕРіС– РЅР° хвілінку. Калі СЏРЅР° ўстала, ён СѓСЃСЋ СЏРµ абвіў плашчом Р· РЅРѕРі РґР° галавы С–, узняўшы РЅР° СЂСѓРєС–, асцярожна палажыў Сѓ СЏРјРєСѓ. Потым пачаў закідваць СЏРµ сенам. Спачатку РЅР° РЅРѕРіС–. Потым РЅР° РіСЂСѓРґР·С–, РЅР° плечы. Урэшце асталася РЅР° паверхні толькі галава. Валасы С– вузкае, блакітнае Сћ святле маланак аблічча, С– бліскучыя вочы, што ўважліва С– патаемна глядзелі РЅР° СЏРіРѕ. - Табе холадна, - сказала СЏРЅР°. - Кладзіся таксама СЃСЋРґС‹. РЃРЅ лёг С– адчуў СЏРµ побач. Подых Р· СЏРµ вуснаў часам РЅС–Р±С‹ гладзіў СЏРјСѓ шчаку, Р° побач, Р·СѓСЃС–Рј блізка, блішчалі Сћ Р·РјСЂРѕРєСѓ СЏРµ вочы. Гэта было прыемна. Р† адначасова страшна. - РўС‹ накідай РЅР° СЃСЏР±Рµ сена. Рђ то давай СЏ раскручуся С– дам табе частку плашча. - РќРµ, - сказаў ён. РЇРЅР° нічога РЅРµ разумела. РЇРЅР° проста забыла РїСЂР° СћСЃС‘ Сћ хвіліну сумеснай непрыемнасці. РЎСЏР±СЂСѓ было РґСЂСЌРЅРЅР°, С– СЏРЅР° прапанавала. Але СЏРµ шэпт здаваўся СЏРјСѓ іншым, РЅРµ такім, СЏРє РїСЂС‹ сонцы, Р° прапанова спалохала так, што яшчэ некалькі хвілін ледзяныя хвалі страху падымаліся аднекуль ад РЅРѕРі, заліваючы сэрца. Гэта было немагчыма: легчы Р· ёю побач, пад адным плашчом. Гэта было, СЏРє мяжа. Р† невядома было, што тады рабіць, СЏРє гаварыць, СЏРє заўтра паглядзець Сѓ вочы?! Дый ці Р±СѓРґР·Рµ СЏРЅРѕ яшчэ, тое заўтра, пасля такога найвялікшага Сћ свеце блюзнерства. Р’СЏРґРѕРјР°, РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Вецер веяў С– веяў Сѓ шчыліны. Свежы С– халодны, ён прабіраў наскрозь. - Р—СѓСЃС–Рј ты РЅСЏРґРѕР±СЂС‹, - сказала СЏРЅР°. - Р† самому халодна, С– РјРЅРµ. Злуешся РЅР° РјСЏРЅРµ? - РќРµ. - РўРѕ чаму? Алесь лёг Сѓ СЏРјС–РЅРєСѓ побач Р· ёю. - Бачыш, так цяплей. РЃРЅ прыціснуўся РґР° СЏРµ бокам, адчуваючы пах СЏРµ СЃРєСѓСЂС‹ С– пах піжмы, канюшыны С– нібыта медуніцы. РЃРЅ адчуваў СЏРµ цеплыню С– цеплыню сена, Р° вецер цяпер толькі Р·СЂСЌРґРєСѓ гладзіў СЏРіРѕРЅС‹ твар. Гэта было толькі СЏРє наканаванне, Р·Р° СЏРєС–Рј ішла цемра С– СћСЃС‘ самае жахлівае, што магло быць РЅР° зямлі. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, цяпер РґРѕР±СЂР°. РЇ засну цяпер, - сказала СЏРЅР°. Прамуркатала С– заціхла. Пакінула СЏРіРѕ аднаго. Калі ён прысунуўся бліжэй, СЏРЅР° нешта муркатнула Сћ СЃРЅРµ С– даверліва прыціснулася РґР° СЏРіРѕ. Р† тут ён зразумеў, што РЅРµ можа, РЅРµ павінен аддацца РІР° ўплыў гэтаму невядомаму, Р·Р° СЏРєС–Рј канец СѓСЃСЏРјСѓ. РЃРЅ адчуваў, што назаўсёды перастаў Р±С‹ паважаць СЃСЏР±Рµ, што падмануў С– растаптаў Р±С‹ самае лепшае, што было дадзена кімсьці СЏРјСѓ С– ёй. Але ад гэтага РіРѕСЂР° СЏРіРѕ РЅРµ было меншае. - Божа, вызвалі РјСЏРЅРµ... Вызвалі РјСЏРЅРµ... Вызвалі... Насланнё згасала С– РЅР° згасала Сћ пакутным болю. Р† ён тужыў Р·Р° С–Рј, але што, што было рабіць... Р—Р° шчылястымі сценкамі Р·РЅРѕСћ СѓР·РЅС–Рє незразумелы шум, Р° разам Р· С–Рј - галасы. "Адкуль? " РЃРЅ асцярожна падпоўз РґР° сценкі. Наступная СЃС–РЅСЏСЏ бліскавіца вырвала Р· цемры тое, чаго СЏРЅС‹ РЅРµ бачылі Р·-Р·Р° адрыны, калі пад'язджалі РґР° СЏРµ. Бо адрына стаяла Сћ самым РІСѓР·РєС–Рј месцы галявіны, закрываючы СћСЃС‘ астатняе. Алесь убачыў маленькі ставок, грэблю С– аксамітную страху млынка. Р—СѓСЃС–Рј недалёка. Сажняў Р·Р° пяцьдзесят. Значыць, шум млынавога кола заглушыла сцяна дажджу. Сцежка, РїР° СЏРєРѕР№ СЏРЅС‹ выехалі РґР° адрыны, мела працяг РЅР° РґСЂСѓРіС– Р±РѕРє. РўСѓС‚ адно рзгалінаванне СЏРµ ішло РґР° млына, Р° РґСЂСѓРіРѕРµ знікала Сћ лесе. Р† РЅР° скрыжаванні... ён заўважыў гэта РїСЂС‹ РґСЂСѓРіС–Рј усплёску маланкі... стаялі РґРІР° чалавекі. Высокая жанчына Сћ чорнай хусціне С– стары Сћ белым, РїР° СћСЃС–Рј відаць - жабрак. Вада залівала СћСЃС‘ РјС–Р¶ стваламі, С– калі наступная маланка секанула цемру, СѓСЃС‘ РјС–Р¶ РґСЂСЌСћ С– РЅР° паплаўцы ўспыхнула. РќС–Р±С‹ зямлю залілі расплаўленым срэбрам . Стары стаяў, прыкрыўшы крысом світкі ліру. Доўгія РІСѓСЃРЅС‹ падалі ніжэй барады. "Дзе гэта РјС‹? - падумаў Алесь. - Няйначай, гэта Паківачоў млын". - Пойдзеш гэтай сцежкай, - сказала жанчына ўладна. - Берагам Папараці зараз нельга. Там РґР·РІРµ кладкі РЅС–Р·РєС–СЏ. Іх заліло. Ды тут нават бліжэй. Праз гадзіну выйдзеш РґР° Дняпра. Р† паказала СЂСѓРєРѕСЋ Сћ нетры. - Бывай С– прабач. Справа пільная. Лапаты цябе С– сагрэюць, С– накормяць, С– адплацяць Р·Р° СћСЃС‘. Ды СЏ РЅРµ забуду. РќРµ першы раз, РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, памагаем. - Але Р¶. - Баркалабаўскім, калі будзеш там, перадай: хадзіць пакуль РЅРµ трэба. Скажы: воўчыя красы Сћ жніўні... Рђ Лапатам скажы: РЅР° пэўнай хароміне хутка чырвоны Будзімір заскача, шэранькага Варгана РґР° кучаравых божых авечак пусціць. - Добра. - Таму што, перадай, той, хто трэба, уцёк. Р— таго месца ўцёк, РґР·Рµ людзі шышкі ядуць, Р° Сћ бочцы плаваюць... РќСѓ, С–РґР·С–. Жанчына тройчы пацалавалася Р· жабраком. Наступны ўсплёск азарыў белую постаць, што ўваходзіла Сћ лес, С– чорную вялікую постаць жанчыны, якая прамавала РґР° млына... Алесь РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РЅР° сваё месца С–, прытуліўшыся РґР° Майкі, пачаў думаць. Некуды зніклі С– жах, С– насланнё. РЃРЅ проста адчуваў СЏРµ побач Р· сабою, слухаў СЏРµ ціхія ўздыхі С– баяўся Р·Р° СЏРµ, Р±Рѕ адчуваў, што вакол пануе небяспека, што Сћ гэтым лесе С– гэтым млыне пануе, жыве С– крадзецца РґР° адрыны нешта нядобрае С– пагрозлівае. Р† ён баяўся Р·Р° СЏРµ, Р±Рѕ адчуваў: СЏРЅР° РїР°-новаму бязмерна дарагая СЏРјСѓ. Стала такой пасля гэтай ночы жаху С– наслання. Але ехаць адразу таксама было нельга. РЇРЅС‹ нагоняць жабрака РЅР° лясной сцежцы, спудзяць СЏРіРѕ С– гэтых людзей, СЏРєС–СЏ рыхтавалі нейкую сваю цёмную справу. Рђ Р·Р° сценамі дождж. Хочаш РЅРµ хочаш, Р° трэба было ляжаць. Р† ён ляжаў, РЅРµ адчуваючы нічога, акрамя бязмернай пяшчоты С– дабрыні, СЏРєС–СЏ аж РЅРµ змяшчаліся Сћ сэрцы. Рђ знадворку раскалваўся, трапятаў РІР° ўспышках, узнікаў С– Р·РЅРѕСћ паміраў Сѓ цемры, бурыўся свет. ...Дождж, здаецца, СЃСѓРЅСЏСћСЃСЏ. Алесь разбудзіў Майку С–, захутаную, падсадзіў СЏРµ РЅР° Касюньку. Скіраваў коней РЅР° сцежку, РЅР° СЏРєРѕР№ Р·РЅС–Рє баркалабаўскі старац. РЇРЅС‹ ехалі РґРѕСћРіР°, Р±Рѕ Алесь увесь час стрымліваў коней. Але кожнай дарозе бывае канец, С– ўрэшце лес скончыўся. Налева цурчала Папараць, Р° перад С–РјС–, далёка, трапяталі бліскавіцы Сћ чорных глыбінях Дняпра. I тут, калi СЏРЅС‹ ўжо Р»iчылi, што ўратавалiСЃСЏ, неймавернай СЃiлы ўдар раскалоў неба над iС…РЅСЏР№ галавой. Аглушаныя, залiтыя сляпучым святлом, СЏРЅС‹ РЅРµ разумелi, РґР·Рµ СЏРЅС‹ i што Р· iРјi. Рђ калi расплюшчылi вочы - убачылi, што РїСЏСЂСѓРЅ РєiРЅСѓСћ СЃРІРѕР№ распалены молат проста Сћ РІСЏР»iР·РЅС‹ СЃСѓС…i РґСѓР±, СЏРєi стаяў ля дарогi, Р·Р° нейкiСЏ дваццаць крокаў ад iС…. Сухадрэвіна раскалолася ад верхавіны С– амаль РґР° кораня, расшчапілася трохі С– асталася стаяць. Рђ полымя заліло РґСЂСЌРІР°, РЅС–Р±С‹ лаваю, С– РїР° расколіне паліўся СћРіРѕСЂСѓ паток агню. Чырвоны, плоскі, схаваны Сћ чорнай расколіне, ён нагадваў вадаспад, СЏРєС– бяжыць Р· падножжа РЅР° вяршыню скалы... Раўло С– цягнула РґР° хмар. Плыла Сћ неба распаленая вогненная рака. Канец першай РєРЅС–РіС–
_______________ 1 Ва ўрадзе. 2 Я тут праездам (франц.). 3 У 1846 годзе на Магілёўшчыне выкрылі групу "карбанарыяў", якая рыхтавала закалат. Данос Горацкага студэтна Белавуса быў своечасова раскрыты, і група самаліквідавалася. Не арыштавалі нікога.
|
|
КНІГА ДРУГАЯ. СЯКЕРА РџР Р« ДРРР’Р•
Ужо і сякера пры корані дрэва ляжыць:
кожнае дрэва, што не прыносіць добрага
плода, ссякаюць і кідаюць у агонь.
...Лукі, 3, 9.
I
Прыйшлi каляды. Куцця. Напярэдаднi падвалiла мокрага сняжку, але за ноч падмарозiла, а ранiцай нападаў другi снег: глыбкi, пульхны i сухi. З акон загоршчынскага дома падалi на гурбы аранжавыя плямы святла. Ялiны стаялi ў сувеях усе цёплыя i густа, амаль без прасветаў засыпаныя мяккiм белым снегам: нагадвалi начных вартаўнiкоў. Насупраць ганка стаяў вылеплены Мсціславам снегавы балван. Ён быў вышэйшы за чалавека, і ў яго была самая смешная з усіх балваноў на зямлі пыхатая пыса. Мсцілаў вылепіў балвану і грудзі, але прыйшоў гер Фельдбаўх, няўхвальна паглядзеў на гэтую вольнасць, паківаў галавою і ўласнаручна адрэдагаваў балвана. Снег. Яліны. Снежны балван. Агеньчыкі ў вокнах. Гэта нагадвала б калядную карцінку, каб не існавала ў натуры. Не ведаў балван, што з часам ледзяное неба стане сіняе і па ім паплывуць другія балваны, вылепленыя невядома кім. Яны будуць такія сляпуча-белыя, аж гарачыя. І яму раптам нясцерпна, упершыню за ўсё доўгае снегавое жыццё, захочацца не стаяць на месцы, а ўзняцца да іх і быць такім самым гарачым і белым. І плаваць і грувасціцца разам з імі. Ён зробіць гэта. Але нішто не зменіцца, і людзі, падымаючы галовы ад сярпа, будуць казаць: - Балваны якія сёння. Каб толькі не пайшоў дождж. Ён пацягнецца да братоў у небе і адчуе боль і слабасць. А потым ад яго застанецца толькі купка бруднага снегу, дубец і два вугалькі, былыя вочы, што, напэўна, прасочаць яшчэ яго палёт угору. Алесь стаяў ля балвана без футра і шапкі і глядзеў на яго. Балван пазіраў на Алеся з адценнем пагарды, і Алесь засмяяўся такое гэта было шчасце: снягі, аранжавыя вокны, яліны і балван. І, вядома, агеньчыкі яліны ў акне залы. І тое, што Майка тут. Ён стаяў так доўга і ўжо трохі змёрз, калі пачуў рып снегу. - Імя? - спытаў голас. - Алесь. - Я жартую, - падыходзячы, сказала Майка. - Варажыць рана. Яна нічога нават не накінула. Так і была ў туфліках, з голымі рукамі і шыяй. - Дурніца, - войкнуў ён. - Застудзішся. - Нічога не зробіцца, - засмяялася яна Не ведаючы, што рабіць, ён абняў яе і паспрабаваў прыкрыць яе голыя рукі сваімі. - У дом, - сказаў ён. - Хутчэй у дом. - Пачакай, - сказала яна. - Пачакай. Тут хораша. Бліжэй прыціснулася да яго. - Баламутнае дзяўчо, - сказаў ён. Трымаў яе далонямі за плечы. А яна сагнула рукі, і цяпер яны былі між ёю і ім. - У дом. - Не, - усміхнулася яна. - Яму ж не халодна. - Ён - снегавы балван. Вясною ён пойдзе да нябесных балваноў. А ўзімку зноў выпадзе снегам, і з яго зноў скачаюць балвана. Так ён і будзе век хадзіць у балванах... А ты чалавек. Мой чалавек. Майка ўздыхнула і схіліла галаву яму на плячо. Алесь глядзеў на яе аблічча, бледнае ў сінім святле зор, і яму нічога не хацелася бачыць, акрамя яго, халоднага ад марозу, але цёплага такой глыбокай унутранай цеплынёй. Ён адчуў гэта, прыпаўшы вуснамі да яе вуснаў. Не бачыў ён ні дома, ні таго, што дзверы на тэрасу адчыніліся і нехта падышоў да парэнчаў, пастаяў так хвіліну, а потым паспешліва вярнуўся ў дом. Яму не было да гэтага клопату. Калі ён на імгненне адрываў вусны ад яе вуснаў, ён бачыў толькі адно: рэзкую іскру нізка над зямлёй, амаль адразу за яе плячом. Ззяў над гарызонтам ледзяны, ярасна-блакітны Сірыус. ...Калі яны зайшлі ў пярэднюю юнакі і дзяўчаты ўжо апраналі футры, шапкі і капары, а тыя з хлопцаў, якія павінны былі ехаць за фурманоў, высокія белыя вайлакі ці унты з ваўчынай шкуры. Алесь абвёў вачыма вясёлую кампанію і раптам заўважыў, што дзве пары вачэй глядзяць на яго вельмі суха. Ля дзвярэй у гардэробную стаялі, апранутыя ўжо, Франс Раўбіч і Ілля Хаданскі. Ядвінька Клейна адвярнулася ад усіх і глядзела ў акно. Святло жырандолі трапятала на яе попельных валасах, сабраных у высокую прычоску. Тварык быў сумны. І тады Алесь, нібы праз сон, успомніў, як адчыніліся дзверы на балюстраду, калі ён і Міхаліна стаялі ля балвана. Стала ясна, хто выходзіў. Ядвіння, значыцца, злавала на яго. А гэтыя двое таксама. Ілля за Майку, Франс за Ядвіню. ...Сыпанулі на веранду, а потым уніз, сходамі, да санак, якія стаялі ўжо на крузе гонару доўгім паўколам. Мсціслаў з Анэляй і Янкам напярэймы з іншымі кінуліся да першай тройкі. Беглі як апантаныя. - Хапай хто што можа! - крычаў Маеўскі. Ён кінуўся на козлы проста жыватом, і праз хвіліну рэзкі ўсплёск званочкаў разарваў цішыню. Аддаляючыся, яны спявалі ўсё больш утрапёна. Першая тройка знікла ў алеі. Алесь не спяшаўся. Ён пасадзіў Майку ў чацвёртыя сані, захутаў яе ногі мядзведжай апонай і працягнуў лейцы на вольнае месца побач з ёй: збіраўся ехаць без вазніцы. І тут, здалёк, ён убачыў, што ў Ядвінькі і Франса адбылося нешта непрыемнае. Франс падышоў да яе санак, дзе сядзеў на козлах далёкі госць Усяслаў Грыма, асабліва нязграбны ў ваўчыным футры, і сказаў нешта. Вусны лялечнага наіўнага роціка Ядвіні сціснуліся. Яна адмоўна паківала галавой. Франс рэзка крутнуўся і пайшоў уздоўж ланцуга саней. - Братка, да нас, - сказаў яму Алесь. Франс не адказаў, нават не зірнуў на іх невідушчымі вачыма. Прайшоў, топчучы снег, да санак у хвасце. І хоць ён трымаўся годна і роўна, як заўсёды, яго матавае аблічча яшчэ больш збялела. Зазвінелі званочкі. Майка сядзела пад апонаю, адчуваючы плячом Алесева плячо. Заплюшчыла вочы. Напярэдадні яна з Тэкляю варажыла ў начной лазні. Тэкля глядзела ў місу з вадой, шаптала нешта. Дзве свечкі адбіваліся ў вадзе і цьмяным люстэрку. Пахла венікамі і прывялай мятай. ...А зараз побач сядзіць ён, пра якога яна думала ўчора. Зірнула праз прыплюшчаныя павекі. Сядзіць. Моцна трымае лейцы. Пасма пушыстых каштанавых валасоў выбілася з-пад шапкі і паспела ўжо заінець, нібы юнак пасівеў. Шэрыя строгія вочы глядзяць на дарогу. Вось павярнуў галаву, глядзіць на яе. Трэба заплюшчыцца яшчэ больш, але не зусім, а толькі каб не бачыць яго. Паплылі, спляліся ў вачах вясёлкавыя ніці. А з ніцей яго голас: - Ну не прыкідвайся, калі ласка. Унь, веі трапечуць. Не смей заплюшчваць вачэй. Глядзі на мяне. Засмяялася. І, нібы ў адказ, смех званочкаў, бо коні рванулі. А ўчора Тэкля шаптала такое дзівоснае і, здаецца, нібы забароненае. Ліўся, застываў у вадзе перакручаны, перавіты воск. Нібы ў місе ўставалі гарады і дзівосныя звяры. А ў люстэрку, між двух агнёў, яна бачыла бясконца паўтораныя, нібы ў доўгім, загнутым налева калідоры, сваё бледнае аблічча і ўзбуджаныя трывожныя вочы. - Толькі ён такі, той, аб кім думаеш, - шаптала Тэкля. - Толькі з ім. Не адмаўляйся, усё адно не атрымаецца. А век до-оўгі... - Гадамі доўгі? - шэптам пытала яна. - Не ведаю. Але на сто жыццяў, ясачка, хопіць. Усё тут, і гора са шчасцейкам поўны мех, і лапцявая пошта ды звады, і ўсё-ўсё. - А хто раней памрэ? - Хто? - голас Тэклі трохі сеў. - Гэта ўсё адно. Усё адно адзін без другога не здолее. Спявалі бомы. Плыла перад напаўзаплюшчанымі вачыма раўніна. Мсцілаў гнаў пярэднюю тройку і ўспамінаў, як напярэдадні ездзілі да Кагутоў у Азярышча, як у прасторнай новай хаце "жанілі Цярэшку" і Янька надзела на яго, насуперак усім звычаям, бацькаву шапку. Заўважыла, чарцяня, што ён не мае намеру надзець ёй на галаву сваю. І выбрала яго сама. А перад хатай, на вуліцы, зырка палаў смалісты бадняк, корч вялізнай сасны, абкладзены дрывамі. І карагоды звіваліся каля агню, які шугаў у чорнае неба. У барвяным зарыве здаваліся ружовымі белыя світкі, вайлакі і магеркі хлопцаў. Наміткі жанчын, калі карагод звужаўся, раптам наліваліся трапяткой чырванню. У кожных вачах дрыжала полымя, і гэта было незвычайна і страшнавата. За колам стаялі хлопцы. Вясёлы Кандрат падышоў да Алеся, памарудзіў, а потым, зразумеўшы, што Мсціслаў не збіраецца кідаць сябра, відаць, наважыўся і ціха сказаў Загорскаму: - Навіну чуў? - Не. - Кроер рашыў учыніць згон. Змалаціць усе сцірты леташнія. - Падумаеш, навіна... Грошай, відаць, на банкетаванне не хапіла... - От яму і ўчынілі банкетаванне, - сказаў Кандрат. - Што такое? - Вы ж ведаеце, хлопцы, - сказаў Кандрат, - мужыкі на Кроера яшчэ з часоў півошчынскай вайнішкі зацяліся. Ну вось. З'явіліся яны на згон, чалавек каля сотні. Працуюць як мокрае гарыць. Аж раптам з лесу шусь чалавек. У кажусе касмылямі наверх, сам зарослы. У руцэ мядзведжая фузія. "Працуеце?" пытае. "Працуем". "Памагаеце?" "Але". "Каб людажэр вас зноў татарамі пачаставаў?" Мужыкі маўчаць... Аж тут да купкі прыганяты шыбуе: "Чаго кешкаецеся, мямлі?! Ану за цапы, патаўпешкі!" Убачыў чалавека і аж збялеў. Чалавек да яго: "Аюц, свіння нясмаленая!" Прыганяты задкаваць. А той яму: "Не дрыжы, забіваць, пакуль тое, не буду. Мне твая душа не трэба, сваю маю. Толькі каб эч-эч! нагі тваёй тут не было". Прыганяты ўцякаць. А чалавек да мужыкоў: "Што, мужыкі? Ворагу памагаеце? А ваш хлеб дзе? А слёзы сірочыя вам на сэрца не пaлі? Улезлі ў сваю квэку дый седзіцё, баязліўцы паршывыя". Тыя маўчаць. Потым дзед Груша асмеліўся: "Ды здохне ж ён скора. Пра волю чуткі ходзяць. Каму гэта ахвота на бойку натыкацца? Каб зноў жалезным бобам пачаставалі? Лухта, тым часам. Сабе дзешавей. Не ўсёй жа хатай тры дні паншчыну адрабляць. Адной душою". Гэх, як узвіўся чалавек. "Якой, пытае, душою? Тваёй? А ці яна ў цябе, парахня старая, ёсць, ці на паншчыне згніла?!" Мужыкі ў вочы яму не глядзяць. А ён тады: "Баіцёся? Валі ўсё на мяне. Мне траціць няма чаго". Ды з крэсівам пад сцірты. І тады хлопцы за ім. Каб ужо адным разам усю паншчыну скончыць. Кандрат усміхнуўся. - Так за гадзіну якую і пашабашылі. Алесь маўчаў. Глядзеў на стракаты ланцуг. - Табе што, нецікава? - спытаў Кандрат. - Чаму, цікава. - А хто чалавек - нават і не пытаеш. - Я ведаю, - спакойна сказаў Алесь. - Нашто мне пытаць? Корчак уцёк з катаргі. Памятаеце, як я вам расказваў пра Паківачову адрыну? спытаў Алесь. Ну, яшчэ дуб сухі амаль над нашай галавою разваліла. От тады і чуў. - І нікому не сказаў? - здзівіўся Мсціслаў. - Такога страху нацярпеўшыся? Па Алесевым твары скакала чырвонае зарыва ад бадняку. Загорскі падумаў, уздыхнуў і расказаў хлопцам пра пачутую размову. - Потым, ужо едучы, я і здагадаўся, якога Будзіміра яны па чыёйсьці страсе пускаць хацелі. Гэты дуб мяне і навёў на думку. Будзімір той, хто мір, свет будзіць. Певень. - А Варган? - спытаў Мсцілсаў. - Кот Варган. Дым. У кожную шчыліну пралезе. Мяккі такі, ласкавы. Агонь яго выпусціць вось ён і папаўзе да божых авечак, да аблокаў... Я падумаў, хто з наваколля яшчэ ў Сібіры шышкі еў з бясхлебіцы? Адзін Корчак. Значыцца, ён і ўцёк. Загорскі сумна ўсміхнуўся. - Я мужык, - ціха сказаў ён. - Я князь, але я і мужык. Магчыма, мяне тым дзядзькаваннем няшчасным зрабілі. Але я таго няшчасця нікому не аддам. У ім маё шчасце. Яно мяне відушчым зрабіла. Вярнула да майго народа. Да гнанага, да абрэханага кожным сабакам. І я цяпер з ім, што б ні здарылася. Кола цякло паўз іх, чорнае з аднаго боку, бліжэйшага, барвянае за бадняком. Нехта падкінуў пад бадняк вялікі ахапах галля. Полымя пацьмянела. - Дзівішся майму ўчынку з Корчакам, - сказаў Алесь. - Ты не бачыў, а я на свае вочы бачыў, як Кроер яго забіваў. Але не Кроер яго дабіў, нават не кат на сухадольскай плошчы. Дабіла яго ваша, мужыкі, няпраўда. - Вярзі яшчэ... - А то не? Што, не звалілі півошчынцы на Корчака ўсяе правіны? Звалілі. Ну добра, здарылася так. Дык майце ж сумленне. Забяспечце жонку з малымі дзецьмі. А півошчынская сходня, замест таго каб зрабіць такое, нібы ўзрадавалася, што ўдава адна не здолее зямлю абрабіць, дый абрэзала ёй той загон няшчасны напалову. Кавалка той зямлі вашым скупіракам, шэрым князям, не хапіла. Не нажэрліся. Што, няпраўду я кажу? Кандрат апусціў вочы. - Я ведаю, ад галечы такая прагнасць. Але за кошт братняй крыві ды слёз не збагацееш. Ягонай зямлёй мізэрнай не наліжашся. Значыць, ёсць і на вашай вялікай праўдзе свой бруд. І потым Кроер... Раўлівы агонь узвіўся вышэй стрэх. Скуру сцягвала ад гарачыні. Алесь закасаў рукаў і моцна пацёр запясце. На ім выступіў ледзь прыкметны шнар. - Першы раз у жыцці мяне ўдарылі. Я такіх рэчаў не забываю. Хай сабе Корчак ходзіць. Яго пакрыўдзілі, не ён. Сапраўдным людзям гэта толькі на руку. Хай ведаюць: не ва ўсіх яшчэ душа згніла. Размову спыніў віск дзяўчат. У кола ўвайшоў басаногі, з голай грудзінай і ў доўгім белым кажусе бог холаду, Зюзя. Ільняныя вусы закінуты за плечы, ільняная грыва валасоў падае аж ніжэй лапатак. Зюзя пагрозна рыкаў, сварыўся на людзей пальцам, пляваў на агонь, босымі нагамі ўзвейваў у паветры снег, нібы хацеў зрабіць завіруху. Зюзевы вочы смяяліся. Гэта быў пераапрануты азярышчанскі пастух Данька. Каб ногі не адчувалі холаду хапіў тры кручкі гарэлкі. Граць ужо, дык граць. Усім жа вядома, што Зюзя босы. Ад гарэлкі Даньку было весела. - Замарожу, - рыкаў ён. - Як мядзведзь, навалюся. За ім валасатая варта несла саламянае чучала Каляды. Каляда павярнулася спіною да бадняка, глядзела ў змрок плоскімі намаляванымі вачыма. Хлопцы і дзеўкі кідаліся на варту, каб павярнуць Каляду тварам да агню, і ляцелі ў снег, адкінутыя ёю. Роў над сумятнёй і калатэчай збор вясковых музыкаў. Гулі дзве скрыпкі, пявуча вохкаў бас, мядзведзем раўла дуда, пяшчотна сапла жалейка, звонка ўдаралі цымбалы, і, вышэй за ўсё іншае, узлятаў, заліваўся і ўздыхаў бубен. У Азярышчы быў найлепшы збор музыкаў. І музыка ўзлятала вышэй за хаты, проста аж, здавалася, пад самыя цёплыя зоры. Данька прытупваў нагамі па снезе, хапаў вісклівых дзяўчат, цалаваў і запіхаў за каўнер кожнай жменю снегу. - Падыходзь, з кожнага снежнага балвана зраблю. З кожнай хаты - ваўкаўню. Але тут моладзь сыпанула на варту, вырвала Каляду з рук і павярнула-такі яе тварам да полымя. А дзеўкі кінуліся да Данькі і павалілі яго ў снег, пачалі казытаць. - А дзевачкі, а таечкі, - мядзведжым голасам роў Данька, здзіраючы чырвоныя пяты. - Дальбог, не буду. Хай ужо вясна, хай... Хлопцы адбілі яго, панеслі разам з Калядою ў хату. Даньку паіць гарэлкай, Каляду схаваць, каб потым, на масленіцы, калі зіма не толькі павернецца да сонца, але і адступіць, спаліць яе на тым самым месцы. ...Мсціслаў усміхаўся ўспаміну, думаў. Не звяртаў увагі на тое, аб чым гамоняць Мнішкава Анэля і Янка. - Клейна мяне ўсынавіла. Цяпер я брат Ядвіньчын і ўсім, здаецца, раўня. А мяне смокча. То шчаслівы, а то ўспамінаю, што чорны як бот, і ну хоць ты плач. - Вядома, - мяккім галаском казала Анэля. - На радзіме табе лягчэй было б, там усе такія. Але што ж зробіш, калі ўжо сюды трапіў? Ты ж нават сам не ведаеш, дзе твая радзіма. - Тут, - сказаў арап. - Мне ўжо там усё было б чужое. Я і мовы сваёй не помню. Некалькі слоў, можа. Тут мая і мова і зямля. - А ты ані-ні не пабялеў з таго часу? - пацікавілася яна. - Не. Гэта ўжо назаўсёды. Такая ўедлівая штука. - Ну і кінь, - суцяшала Анэля. - Ну і што, што чорны? Ты ж добры. Ты цяпер дваранін. І дзеці такія будуць. Яна ўмела супакоіць і суцешыць. Ад маці была ў яе жаноцкасць і асаблівая мяккасць. І яшчэ было ў ёй тое добрае какецтва, якое так умее ўзвысіць субяседніка ва ўласных вачах. Узвысіць простым і няпростым прызнаннем ягоных вартасцей. - Ты харошы... Вунь Хаданскі. Белы, а вочы б на яго не глядзелі. - А дзявочае кола? - Ды ты ж прыгожы. Па-адумаеш! Бескаляровыя, па-мойму, горш. Пра рыжых я ўжо і не кажу. А яны вясёлыя, і ў вус не дзьмуць. І ты будзь вясёлы. Імчаліся коні. Нізка над зямлёю свяціў Сірыус. ...У санях ціха гаварылі Грыма і Ядвінька Клейна. - І Янку будзе шчасце, - разгублена казала дзяўчына. - Адна я, нібы сапраўды клейнай мечаная. Нават прозвішча прароцкае. Дзе ўжо тут добрага чакаць. Грыма, з вялікай шкадобы, соп. - Кінь. Не пабівайся так. Падумаеш, свет сышоўся. Радасцей шмат. - Якія? - Навука. Кнігі. Каб усё на свеце помніць і быць мудрым. - Гэта для мужчын. - Што ты жанчын ганьбіш, - прыглушана выбухаў Усяслаў Грыма. - Для ўсіх, думаеш, мужчын мудрасць? Жаласна, па-бабску, уздыхаў, касавурыўся на сумную, сінявокую і такую ўжо вялікую ляльку. - А ты Франса нашто пакрыўдзіла? Ён харошы. - Ведаю. Але не магу я пакуль што... не магу я Франса бачыць. Можа, месяц-два-тры пройдзе, тады. - Нацкуеш ты іх адзін на аднаго, - бурчаў Грыма. - Франс праз цябе на Алеся крыўдуе. Ілля праз Майку на яго ваўком глядзіць. Нацкуеш. - Дурнік ты, - сумна казала яна. - Алесь жа ні ў чым не вінаваты. Франс не можа гэтага не бачыць. А Ілля наогул... Нікога ён, акрамя сябе, не любіць. Гонар. Ён жа старэйшы, ён добраахвотна ў Севастопалі быў. У яго салдацкі крыж. А тут аддаюць перавагу амаль хлопчыку. Коні зачапілі край сумёта. Мяккім пылком асеў на твары снег. ...У трэціх санях дурэў Загорскі junior1. Валтузіўся са Стасем і Наталяй. Фельдбаўх на козлах ужо некалькі разоў пагражаў пакінуць іх у снезе. Вацлаў са Стасем спусцілі ногі з санак і скародзілі імі снег. Пылок ляцеў проста ў вочы коням задняй тройкі. Наталля, смеючыся і закочваючы вочы, пляскала далонькамі і спявала: ...Памарозіў лапкі, Улез на палаткі. Сталi лапкi грэцца Недзе катку дзецца! Пры апошніх словах хлопцы падымалі ногі, і снег з іхніх валёнак сыпаўся проста ў сані, пад апону. ...Франс і Ілля ехалі моўчкі. Вытрыманае, нібы ветліва-абыякавае да ўсяго, аблічча малодшага Раўбіча скамянела. Ілля, скінуўшы шапку, падстаўляў рудаватую галаву пырскам снегу. Недзе далёка наперадзе заліваліся дзіцячыя галасы: Люлі, люлі, люлі, Пайшоў кот па дулі. - Радуюцца, - змрачнавата сказаў Іллля. - Пайшоў кот па дулі. Ёсць чаму радавацца... Не трэба было нам з табою, брат, сюды ехаць. Франс незалежна маўчаў. Толькі ражок вуснаў таргануўся на матава-бледным абліччы. - Я яго не цярплю, - сказаў Iлля. - Падумаеш, улюбёнец багоў. Не ведаю, цi балiць яму хаця што-небудзь не свеце. Малодшы Раўбіч варухнуў вуснамі, але нічога не сказаў. Ведаў, што сусед кажа несправядліва, але не мог запярэчыць. Ён маўчаў доўга і раптам, адчуўшы дзіўны, калючы халадок у каранях валасоў, са здзіўленнем падумаў, што ён, здаецца, пачынае ненавідзець маладога Загорскага. І, каб не даць пачуццю прарвацца, Франс спытаў з выхаванай ветлівасцю маладога прыдворнага: - Што вы думаеце пра імператара? Я маю на ўвазе яго словы аб тым, што цяперашні парадак уладання душамі не можа астацца нязменны. - Вы памятаеце, калі ён выступіў? - спытаў Хаданскі. - Прайшло дванаццаць дзён пасля падпісання Парыжскага міру. Ён сказаў гэтую прамову на касцях ветэранаў. На салдацкай крыві. Яму здавалася, што ён сам ветэран, што гэта на ягонай, Іллі Хаданскага, крыві цар упершыню падумаў аб сялянскай рэформе. Яму здавалася таксама, што ён гаворыць свае думкі, у той час як гэта былі думкі Міхала Якубовіча і старога графа Мікіты... - Вы разумееце... я любiў яго, з пачуццем прагаварыў Iлля. Вельмi любiў... Гатовы быў аддаць за яго жыццё. Ды я i аддаваў. Няхай яго не было побач. Усё адно... За iмперыю... На бастыёнах, пад ядрамi... Варта было змагацца... Побач са мной Мельгунову адарвала ногi... Ядро, другi раз, прабiла страху нашай мазанкi i трапiла ў ломберны стол... Ён збялеў, зноў успомніўшы здарэнне. - Проста ў стол... паміж мною і паручнікам Ветэрнам. Вось як між вамі, Франс, і мною. Ядро, вядома, не магло трапіць, "як між Франсам і ім", таму што яны сядзелі плячом да пляча, але Хаданскі не падумаў пра гэта. - Як між вамі і мной... Каб мы толькі ведалі, які падарунак ён нам рыхтуе! Варта было ваяваць за такое?.. На крыві ветэранаў - такая здрада. Я яго любіў. Я ненавіджу яго цяпер. Калі ён толькі ўздумае рабіць гэта справай, а не словам - хай не спадзяецца ні на што, акрамя мяцяжу і бунту. І я сам, першы, пайду на бунт. Мне да крыві не звыкаць. Франс безуважна, нібы гэта не ён гаварыў з Іллёю, глядзеў убок. Коні імчаліся раўнінай. Ілля не ведаў, як яму ставіцца да халоднага тону суседа. - І, аднак, ён ліберал, - у які ўжо раз сказаў Франс. - Лухта, - сказаў Ілля. - А маніфест 26 жніўня? - спытаў Франс. - Што? Вяртанне дзекабрыстаў? Звар'яцелыя старыя шаптуны. Іх там і варта было пакінуць. Нічога не ўмелі, нават ударыць. Франс маўчаў. Прыгаломшаны гэтым, Ілля таксама змоўк. Ззяў над гарызонтам ледзяны, ярасна-блакітны Сірыус. І толькі пад'язджаючы ўжо да Загоршчыны, Франс сказаў, нібы ўголас падумаў: - Я, здаецца, пачну яго ненавідзець. - Правільна, - горача сказаў Ілля і асекся, бо неяк не звязаў у галаве, чаму Франс, які ўвесь час бараніў цара, цяпер збіраецца яго ненавідзець. Ён не ведаў, што Франс увесь вечар думаў аб іншым. ...Яны беглі заснежанай алейкай. Майка, у лёгкім футрачку, накінутым на аголеныя плечы, і Алесь. Кашлатыя, сінія стаялі вакол дрэвы. Маўчалі. Парк і ўвесь свет вакол былі нерухомыя. І ў гэтым непарушным, нібы адвечным, спакоі дзіўна было бачыць над шатамі дрэў мігатлівыя, жывыя іскрынкі зор. Майка спрытна штурхала ў ствалы нестарых ялінак, выслізгвала з-пад іх і імкнулася далей. А за ёй з шолахам асыпаўся з галін іскрыста-сіні і сухі, як порах, снежны пыл. Асыпаўся проста на Алеся, на галаву, на плечы, на ўскінуты твар. Змярцвела-сіні, абыякавы да жыцця і цеплыні стаяў вакол парк. А гэтыя двое, не зважаючы ні на што, парушалі гэты сон. Молада, дзёрзка і нахабна разбівалі гэты спакой. Зрывалі саваны са змярцвелых дрэў. Сыпаўся і сыпаўся іскрысты пыл. І Алесь бег і бег за ёю са снегам у валасах, з трывожным захапленнем у сэрцы. Ён амаль дагнаў яе, але яна кінулася ўбок, на бакавую сцежку, да белай зімовай альтанкі-павільёна. Пакуль ён павярнуў за ёю, яна ўзбегла па прыступках і, пацягнуўшы на сябе дзверы, знікла за імі. І ён адчуў нясмеласць перад гэтымі снежнымі сценамі і снежнай веліччу дрэў, міжвольна прыцішыў крокі. У альтанцы было халаднавата і цёмна. Бледнаватыя, невыразнага колеру плямы ад шыбінак ляжалі на сценах і на падлозе. Чырвонае здавалася ледзь ружовым, сіняе - шэрым. Алесь стаў пасярод павільёна. Азірнуўся вакол. Майка, відаць, нікуды не адыходзіла, бо апынулася за ягонай спіною і цяпер стаяла ў дзвярах, гатовая выскачыць з альтанкі і зноў бегчы. Ён зрабіў да яе крок, другі, трэці. Яна вагалася. Яшчэ, яшчэ адзін. Майка нібы варухнулася, але асталася на месцы. Алесь падышоў зусім блізка і ўзяў яе руку ў свае. Паспрабавала вызваліць. - Ціха, - шапнуў ён. - Ціха. Здалёк, з цiшы заснежаных дрэў, з сiняй цiшынi, пачалi далятаць цiхiя галасы. Вiдаць, з вёскi прыйшлi славiльшчыкi: Святой ноччу, Святой ноччу ціхай, На мурожным сене, У божым Бетлеме, Ціхай ноччу... Снег ляжаў густымі белымі шатамі. Спявалі здалёк, ад палаца, і здавалася, што гэта звіняць снежныя чмялі. - Што гэта? - аднымі вуснамі спытала Майка. - Адкуль? Алесь зрабіў яшчэ крок і паклаў далоні на яе плечы, прыцягнуў яе да сябе, прыціснуўся шчакою, схаваў усё аблічча ў яе цёплых валасах. Прыпаўшы галавою да яго пляча, яна маўчала. І яго рукі абнялі пад футрачкам яе вузкія плечы, адчулі іх цеплыню, іх пакорліва-мяккае супраціўленне, а потым бездапаможнасць. Сінія дрэвы, сумёты, пранізліва-сінія іскры зор. Няпэўныя колеры на падлозе і белых сценах. Са снягоў, з ацяжэлых, як белыя мядзведзі, дрэў даляталі і звінелі галасы: Лабыры-ягняткі, Белы казляняткі Сянца не елі, На хлапца глядзелі. Нехта павольна наблізіў да яго вачэй яе вочы. Вусны ласкава і жаласна варухнуліся пад яго вуснамі, прыціхлі. - Мама, ціха, жаласна і нібы разгублена сказала яна. Зноў наблізіліся вочы. А праз снягі, праз сінія косы ўзвіваліся ў вышыню галасы, і ледзяны Сірыус гарэў у снягах. Запалала зорка, Запалала, Трох цароў да немаўляці Праваджала. У шапках персіцкіх, Світках бурміцкіх, Срэбным табіне, Залатым сап'яне. Яе вусны дрыжалі. А ў снягах пад сінім Сірыусам лікавалі галасы: З сакам2 мёду, Свепетам3 пчолак. Мёд - гэта праўда, Пчолкі - то людзі. Ён гладзіў бязважкімі рукамі яе плечы. Зоры ў рознакаляровых вокнах раптам закруціліся і паплылі. Хутчэй і хутчэй. Каб не ўпасці, ён моцна прыціскаў яе да сябе. Цалаваў яе вочы, бровы, скроні. - Мілы, дарагі мой, - шаптала яна. - Што ты? Што? Яе голас прымусіў зоркі застыць на сваіх ранейшых месцах. І раптам рынулі, узляцелі яркія, як ёлачныя цацкі, малінавыя, зялёныя, сінія, жоўтыя агні. Гэта пускалі ракеты, але здавалася, што самі зоры, звар'яцеўшы ад шчасця і жаданай пяшчоты, пусціліся ў скокі над галінамі дрэў. Дрэвы і цені ад іх кідаліся ў розныя бакі. Аблічча Майкі мяняла колеры і адценні. Блакітнае, залатое, ружовае, срэбнае. Над рознакаляровымі снягамі ў шаленстве і буянстве агню пацьмянелі сапраўдныя зоркі. Але зоркі былі вечныя. Ракеты згасалі. Рассыпаючы залатыя іскры, памкнулася ўніз апошняя. Усё стала на сваё месца. Блакітныя снягі, сінія цені, чорнае неба і на ім вострыя сінія зоркі. І цень у вачніцах і мілы рот, з якога ён не слыхам, а хутчэй пяшчотным дотыкам дыхання да яго вуснаў лавіў словы: - Мілы мой, мілы, што ты? Яна хавалася ў яго руках, і ён з невыказнай радасцю адчуваў, якая яна: бязважкая, слабая, моцная. Уся як сама свежасць і моц. Сумная і пяшчотная, халодная і жывая, як падснежнік. І, хутчэй не па сабе, а па тым, як ён глядзеў на яе, як дрыжалі яго рукі, яна здагадалася, што яна кахае гэтага хлопчыка. Яна не ведала, яна ніколі не паверыла б, што пасля гэтага дня прыйдуць іншыя, калі яна не будзе верыць у гэты дзень і захоча забыць яго. _______________ 1 Малодшы (лац.). 2 Лубок. 3 Пчаліны бортны рой.
|
|
II
Пачалося Р· павятовых дваранскіх збораў Сѓ Сухадоле. Дваране Р·'ехаліся пагаварыць аб зменах, СЏРєС–СЏ хутка павінны былі адбыцца Сћ валоданні душамі. РЈ немінучасці гэтых змен ужо ніхто РЅРµ сумняваўся, С– спрачаліся толькі аб тым, калі С– СЏРєС–СЏ СЏРЅС‹ будуць, Р° таксама аб тым, СЏРє СѓСЃС–Рј паводзіцца. РЈСЃРµ ведалі, што Р· трэцяга студзеня Сћ Пецярбургу, пад старшынствам самога імператара, засядае РЅРѕРІС‹ сакрэтны камітэт РїР° сялянскай справе С– што гэты камітэт рыхтуе "паступовае, без крутых С– СЂСЌР·РєС–С… паваротаў вызваленне сялян". РЈСЃС‘ было яшчэ наперадзе, але сама чутка РЅС–Р±С‹ надламала нешта. Стары Мікіта Хаданскі Р· аднадумцамі заклікаў, калі ўжо нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€ С– давядзецца вызваліць, дабівацца вызвалення РґСѓС€ без зямлі. Хоць сёння. Зараз. Алесь упершыню прыехаў Р· бацькам РЅР° Р·Р±РѕСЂС‹ С– затлумліваўся, слухаючы спрэчкі. Рђ бацька прыходзіў кожны вечар Сѓ гасцініцу злосны СЏРє чорт, бледны. РЎС–РЅС–СЏ вясёлыя вочы РЅС–Р±С‹ пацямнелі С– глядзелі СЃСѓС…Р°. РљРЅСЏР·СЊ лаяўся. - РђС…, пяюць! РђС…, пяюць пеюны! Старцамі задумалі народ пусціць. РЈ жабракоў РєС–Р№ адабраць. РќСѓ, СЏ С–Рј Сѓ гэтай брыдкай справе РЅРµ памагаты... Маленькі чысценькі гарадок аж кіпеў. РЈ будынку тэатра, Сѓ камяніцы дваранскай Р·Р±РѕСЂРЅС–, Сѓ гарадскім садзе, РґР·Рµ стаяла рэстарацыя, РЅР° цвінтарах трох цэркваў С– кляштара С– проста РЅР° драўляных тратуарах віравалі страсці. Пілі С– елі СЏРє РЅРµ Сћ СЃСЏР±Рµ, спрачаліся, РЅС–Р±С‹ справа ішла РїСЂР° С–С…РЅС–СЏ ўласныя душы. РЈ замку Боны Сфорцы, двухпавярховай каменнай будыніне Р· магутнымі кантрфорсамі С– РІСѓР·РєС–РјС–, СЏРє байніцы, вокнамі, Сѓ сутарэнні, РґР·Рµ быў цір, збіраліся найбольшыя крыкуны. Спрачаліся С– лаяліся. Рђ потым стралялі Сћ мішэнь СЃР° злосцю, РЅС–Р±С‹ Сћ галаву ворагу. Р† наогул СѓСЃС‘ пайшло вірам: спакой, сяброўства, звыклыя чалавечыя адносіны. Ціхае Паддняпроўе ад Сухадола РґР° Дошчыцы РЅС–Р±С‹ раптам ашалела. Прахам ішлі прыхільнасці С– сімпатыі, узнікала варожасць. РќС–Р±С‹ хварблівы РјС–РєСЂРѕР± раздражнення ўразіў людзей. Трывога вісела Сћ паветры. Гэта С– Алеся прывяло РґР° найбольшага ўзрушэння Сћ ягоным жыцці. Прывяло невядома Р· СЏРєРѕР№ прычыны, прывяло недарэчна, слепа. Пачалося Р· агіднага здарэння, СЏРєРѕРјСѓ нават падобнае цяжкавата было знайсці Р·Р° апошнія пяцьдзесят РіРѕРґ. Прыдняпроўе заўсёды вызначалася адносна мякчэйшым характарам прыгону. Прычына гэтаму была Сћ тым, што тутэйшае звычаёвае права казала толькі аб уладанні зямлёй С– праз СЏРµ чалавекам, Р° РЅРµ так, СЏРє Сѓ цэнтральных губернях, целам С– душой падданых, СЏРєС–СЏ ўладаюць зямлёй. Прынцып, СЏРєС– арлоўскі селянін выказваў словамі "РјС‹ вашы, Р° зямля наша", тут РЅРµ існаваў. Р— польскім раздзелам людзі РЅС–Р±С‹ маўкліва ўмовіліся пакінуць Сѓ звычаёвым праве СћСЃС‘ СЏРє было, РЅРµ ломячы старога звычаю. Прыбылых паноў хутка перавучвала самое жыццё: небяспечна было выглядаць РЅРµ такім, СЏРє суседзі, белай варонай С– першым кандыдатам РЅР° нечаканы падпал, пасля СЏРєРѕРіР° С– канцоў РЅРµ знойдзеш. Р† РІРѕСЃСЊ графіня Альжбета Хаданская вычварыла такое, што Сћ людзей валасы РЅР° галаве заварушыліся. Дзеўка-пакаёўка прыбірала пані С–, прышпільваючы ёй ток, выпадкова ўкалола. Вечна раздражнёныя нервы злоснай СЂСѓРјР·С‹ РЅРµ вытрымалі, С– СЏРЅР° ўстраміла дзеўцы вялізую шпільку Сћ РіСЂСѓРґР·С–. Дзеўка страшна закрычала, выбегла Р· пакоя, Р° праз СЏРєСѓСЋ гадзіну аб гэтым ведаў ужо ўвесь горад. Пан Юры, даведаўшыся, РєС–РЅСѓСћСЃСЏ шукаць Хаданскага. Граф гуляў Сѓ ломбернай зале Р· сябрамі Сћ РІС–СЃС‚. - Пан граф гуляе Сћ РІС–СЃС‚? - Рђ чаму РјРЅРµ РЅРµ гуляць Сѓ РІС–СЃС‚? - РўС‹ звар'яцеў, - сказаў РєРЅСЏР·СЊ. - Калі Сћ цябе РЅСЏРјР° жалю, СѓСЃРїРѕРјРЅС–, што цяпер трэба сядзець цішэй вады С– ніжэй травы. Пугачоўшчыны хочаш? Васька Вашчыла РїР° тваёй хаце РЅРµ хадзіў? - РљРЅСЏР·СЊ... - Што, цірам абыходзіцца абрыдла? Рќ-РЅСѓ РґРѕР±СЂР°... Дык РІРѕСЃСЊ, калі РЅРµ хочаш, каб тваю жонку - віламі, скажы ёй, каб маўчала... РЈ апеку вазьму! - Гэта РЅРµ ад адных вас залежыць, - сказаў Ілля Хаданскі. - РЇ Р· табою што, парсюкоў хрысціў, што ты Сћ размову дарослых лезеш? Р— моладдзю ніхто так РЅРµ гаварыў, але РєРЅСЏР·СЊ ужо РЅРµ РјРѕРі іначай. - Р’РѕСЃСЊ што, - сказаў Загорскі. - Р’РѕСЃСЊ што, граф. Можа, СЏ тую падзею С– замну. Але дзеўцы зараз жа волю Р· зямлёй, дый то ці даруе яшчэ. Зараз жа! Іначай каб РІС‹ РЅРµ пашкадавалі. - Лухта, - сказаў стары граф. - Р’С‹ пашкадуеце таму, што гэтым займуся асабіста СЏ. Р’С‹ разумееце? Асабіста СЏ. Хаданскі спужаўся. РЈСЃС‘ было зроблена РїР° загаду пана Юрыя. РќР° тым Р±С‹, здаецца, СѓСЃС‘ магло С– скончыцца. Але тут РЅС–Р±С‹ чорт уткнуў Сѓ справу малодшага Загорскага. Алесь прыйшоў Сѓ Р·Р±РѕСЂРЅСЋ. Хацеў знайсці Мсціслава. Перад дзвярыма курыльні пачуў галасы С– СЃСЏСЂРѕРґ С–С… голас Іллі Хаданскага. РЃРЅ павярнуўся быў РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№, але прыслухаўся С– спыніўся. Р—Р° дзвярыма весела брахаў нешта нахабны голас Мішкі Якубовіча. - РќРµ можа быць? - Р· удаванай наіўнасцю спытаў Ілля. - РЇ табе кажу. I РІРѕСЃСЊ РЅiбыта стаў наш РєРЅСЏР·СЊ перад Рњiхалiнай РЅР° каленi дый прызнаўся Сћ каханнi. Рђ тая глядзiць РЅР° СЏРіРѕ непаразумела i РЅiС† РЅРµ ўтаропае. РЃРЅ РґР° СЏРµ: "Люблю". Рђ СЏРЅР° СЏРјСѓ: "Што ты, АлесiРє, СЏ РЅРµ магу цябе любiць. РЇ Наташу люблю... i Ядзечку". Кампанія зарагатала. РўРѕРЅ гэтых нібыта Майчыных слоў быў такі наіўны, што рабілася СЏСЃРЅР°: дурніца дурніцай. Загорскі штурхануў дзверы С– зайшоў. Кампанія сціхнула. - Пан РЇРєСѓР±РѕРІС–С‡, - сказазў Алесь, - хто вам дазволіў разносіць лапцявую пошту? Хто вам дазволіў бузаваць РїР° брудных корчмах дзявочае С–РјСЏ? Маніць? Чорныя вочы гусара нахабна С– дзёрзка глядзелі РЅР° Алеся. - Гэта што Р¶, наша высакародная Р·Р±РѕСЂРЅСЏ - карчма, РґС‹ яшчэ С– брудная? - спытаў, РґСЂСЌРЅРЅР° валодаючы сабой, Ілля Хаданскі. - Чакай, - уладна перапыніў Міхал, - тут мая справа. Устаў С– наблізіў РґР° Алеся шалёныя вочы. - Хто патрабуе Сћ РјСЏРЅРµ адказу? Васемнаццацігадовы шчанюк, ты малако смактаў, калі СЏ насіў Р·Р±СЂРѕСЋ. Зеляпан, ты Сћ пялюшкі рабіў, калі СЏ РЅР° бастыёне пад кулямі стаяў. Алесь размахнуўся С– ўляпіў СЏРјСѓ РїРѕСћС…Сѓ, Міхал схапіўся Р·Р° шаблю. - Заб'СЋ! Штафірка, шпак дохлы! Хаўрус выкаціўся РЅР° вуліцу. РЎСЏР±СЂС‹ трымалі Якубовіча Р·Р° СЂСѓРєС–. РЈ таго Р· вуснаў валіла пена. Крычаў нешта яраснае высокім тонкім голасам. - Калі РІС‹ так трымалі СЃСЏР±Рµ РЅР° бастыёне - гэта было РІР° СћСЃС–С… адносінах годнае відовішча, - сказаў Алесь. Канец РјРѕРі быць адзін: дуэль. Р† невядома, чым Р±С‹ СћСЃС‘ гэта скончылася, але, дачуўшыся аб дуэлі, шматлікія крэдыторы падалі РґР° неадкладнага спагнання свае вексалі РЅР° СЃСѓРјСѓ нешта каля пяцідзесяці тысяч. Пагражалі яшчэ РґР° дуэлі пусціць маёнтак Якубовіча Р· малатка. РЈ тым жа выпадку, калі РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ рызыкаваць жыццём, будуць чакаць, колькі трэба, РґР° атрымання Міхалам спадчыны ад бяздзетнай цёткі. Р† нават надалей даваць крэдыт. Веткінскі мяняла Скітаў С– магілёўскія банкіры-СЏСћСЂСЌС– зрабілі тое, што РЇРєСѓР±РѕРІС–С‡ вымушан быў пайсці РЅР° міравую. Вежа лічыў, што Сћ адкладзеным, Сѓ нязбытым двабоі ёсць нешта падазронае для гонару. Алесь СЃР° Р·РіРѕРґС‹ старога Вежы прапанаваў Мішку заплаціць РїР° ягоных вексалях, каб дуэль СѓСЃС‘ Р¶ адбылася. Мішка падзякаваў С– адмовіўся, нават выглядаў прысаромленым С– сказаў, што шкадуе аб здарэнні. Асабліва пасля прапановы. Нібыта СћСЃС‘ сышло Р· СЂСѓРє. Але Р±СЏРґР°, быццам толькі РЅР° хвіліну стаіўшыся, потым СЏРє Р· ланцуга сарвалася. Злосць ХаданскiС… прымусiла iС… пайсцi РЅР° ўчынак, СЏРєi РЅРµ РјРѕРі РЅРµ парушыць адносiРЅ РјiР¶ Майкай i Алесем. Ніхто РЅРµ ведаў РїСЂР° сцэну Сћ альтанцы. Але назнарок пушчанай плётцы РјРЅРѕРіС–СЏ паверылі, хаця Р± таму, што плёткі ўвогуле былі рэдкасцю. Р† сапраўды, прасцей Р·'ездзіць адзін аднаму РїР° мардасах РґС‹ потым стаць РґР° бар'ера, чым пускаць такое. Плётка зводзілася РґР° таго, што Алесь Загорскі нібыта СћРїСЌСћРЅС–СћСЃСЏ Сћ поўнай недалёкасці Міхаліны Раўбіч С– таму заняўся прыгодамі Сћ РґСЂСѓРіС–С… месцах. - Малады, Р° такі ўжо распусны, - шапацела чутка. - Звязаўся Р· гэтай С–С…РЅСЏР№ актрысай, С– Сћ С–С… там ледзь РЅРµ кожную РЅРѕС‡ РїС–СЂ С– СѓСЃС‘, што РґР° гэтага... - Дык божа РјРѕР№... РЇРЅР°... Гэта Р¶ ажаніцца трэба. РҐС–Р±Р° пэцкаюць жаночую цноту? - Р† СЏРЅР° Р·Р° СЏРіРѕ РЅРµ лепшая. Шлюб пад плотам, Р° вяселле потым. Знаходзіліся людзі, СЏРєС–СЏ РЅРµ верылі. Р† тады Р· Р±РѕРєСѓ палаца Хаданскіх папаўзло падмацаванне. - Рђ думаеце, чаму стары Вежа ёй волю даў? Сам, відаць, РґР° нейкага часу... Рђ чаму цяпер ёй увесь час пенсію павялічваюць, мовам вучаць, СѓР±РѕСЂС‹ робяць... РўРѕ Р¶ Р±Рѕ... Дарэмна РЅРµ зробяць... Чутка гэтая дайшла РґР° СЃСЏРј'С– Раўбічаў, паслужліва паднесеная пані Рвеліне. Пан Яраш РЅРµ паверыў С– шкадаваў толькі, што жонка РЅРµ казала, ад каго чула: трымала слова. - РќСѓ, бабы, - гарачыўся Яраш. - Каб мужыка, дык РЅР° бар'ер... РђРґ Майкі гэта вырашылі хаваць. Р†, можа, так Р±С‹ СЏРЅРѕ СћСЃС‘ С– абышлося, каб аднойчы ля царквы РЅРµ пачула СЏРЅР° Р·Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ шэпт: - Заручоная таго... Распусніка... Рђ акторка тая цяжарная... Магчыма, СЏРЅР° С– РЅРµ звярнула Р± увагі, каб вечарам таго самага РґРЅСЏ старая Хаданская "выключна Р·-Р·Р° любові РґР° СЏРµ" РЅРµ паўтарыла Міхаліне таго самага: - Р’С‹ павінны глядзець, мілая. РЈ наш час пайшлі Р·СѓСЃС–Рј іншыя маладыя людзі... РЇРє Р±С‹ РЅРµ давялося ведаць, што Сћ вашых дзяцей будуць браты... Абарвала СЏРµ. Сказала, што РЅРµ хоча чуць. - РЇ РЅРµ разумею вас, мілая. РЇ Р¶ РЅРµ СЃР° злосці. Наш святы РґРѕСћРі папярэджваць нявопытных. Заўважылі, СЏРє тая, Карыцкая, РЅР° СЏРіРѕ глядзіць? Майка змоўкла. РЇРЅР° "заўважыла" гэта пару разоў Р·Р° кулісамі тэатра Сћ Вежы. - Паверце, мілая, Р· дзяўчатамі аб такім РЅРµ гавораць, але СЏРЅР° РІРѕСЃСЊ ужо чатыры месяцы РЅРµ іграе С– РЅС–РєСѓРґС‹ РЅРµ ездзіць. Заўважыла, што Майчыны Р±СЂРѕРІС‹ здрыгануліся. - Толькі для вас СЏ дастала Сћ купца гэты рахунак. Бачыце? "Даставіць пані... РќСѓ С– РІРѕСЃСЊ. Карункі, аксаміт, шоўк... кулон... завушніцы". Майка РЅРµ ведала, СЏРє дбаюць РїСЂР° Гелену стары Вежа С– Алесь, РЅРµ ведала, СЏРє СЏРЅС‹ лічаць Р·Р° патрэбнае, каб Сѓ актрысы былі, СЏРє Сѓ сталічных актрыс, свае СћР±РѕСЂС‹ С– каштоўнасці. РЇРЅР° проста ўбачыла пад рахункам РїРѕРґРїС–СЃ Алеся С– раптам успомніла, СЏРє нядаўна заўважыла Сћ галерэі Вежы адсутнасць адной карціны, "Хаты" Адама Шэмеша, СЏРє спытала Сћ Алеся, РґР·Рµ СЏРЅР°, С– СЏРє той быццам сумеўся, Р° пасля адказаў: - Падарыў... Гелене. Рђ што, СЏРЅР° С– табе падабаецца? - Гэта глупства, пані, - спакойна сказала СЏРЅР°. Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏРЅР° паверыла. Рђ потым папаўзла РїР° людзях Р·СѓСЃС–Рј ужо РіРЅСЋСЃСЊ. Нібыта малады Загорскі, РЅРµ дабіўшыся ўзаемнасці (Р° Майка, РЅС–Р±С‹ Сћ пацвярджэнне гэтага, трымала СЃСЏР±Рµ Р· С–Рј разлічана-халодна С– СЃСѓС…Р°), намерваецца ўзяць Міхаліну Раўбіч сілаю. Р† ўжо нібыта пахваляўся аб гэтым Сѓ рэстарацыі Рї'янай кампаніі. Алесь нічога РЅРµ РјРѕРі зразумець. Што здарылася? РЃРЅ паспрабаваў пагаварыць Р· Майкай, але сустрэў амаль варожы РїРѕР·С–СЂРє. - Р’С‹ зробіце РјРЅРµ вялікую ласку, калі РЅРµ падыдзеце РґР° РјСЏРЅРµ больш, - сказала СЏРЅР°. - Ніколі! Р† пайшла. Рђ Сћ прыбіральні збораў разрыдалася перад люстрам ад гаротнага непаразумення С– крыўды. Так СЏРµ С– заспела старая Клейна, якая таксама "чула РїСЂР° СћСЃС‘". - Што такое? - РЃРЅ. РќРµ ведаю, нашто СЏРјСѓ... - Дык С– РґР° цябе дайшло? Міхаліна зразумела гэта так, што старая СћСЃС‘ ведае С– РІР° СћСЃС‘ верыць. Рђ Клейна РјС–Р¶ тым, ведаючы натуру чалавечую, верыла толькі Сћ тое, што Алесь, можа, С– ляпнуў нешта такое, бачачы, СЏРє зажывае над С–Рј нарачоная. - Дагулялася, - сказала Клейна. - Хлопец цябе, РїР° СћСЃС–Рј відаць, кахаў, Р° ты, гульвіса, зажывала над С–Рј, РЅС–Р±С‹ Сћ СЏРіРѕ РЅРµ сэрца, Р° каменьчык. - Але Р¶ СЏ СЏРіРѕ таксама... - Што "таксама"? Што? Відаць, ужо Р·СѓСЃС–Рј СЃС–Р» РЅРµ ставала, калі РЅР° такое рашыўся. РЈ добрай Клейны сэрца балела С– Р·Р° дачку, С– Р·Р° Майку, С– Р·Р° Алеся. Сапсавала жыццё тром маладзёнам, РґС‹ С– сама нічога РЅРµ дабілася, брыдкае дзяўчо. Р’РѕСЃСЊ СЏРЅРѕ РґР° чаго зажывошчы РґС‹ капрызы вядуць. Клейна маўчала, копячы міжвольнае раздражненне супраць дурасці маладых. Р† таму, калі нехта завёў Сѓ СЏРµ прысутнасці размову аб брыдкім здарэнні С– Р·РЅРѕСћ ужыў словы "ўзяць сілай", старая РЅРµ вытрымала. - РќСѓ С– СћР·СЏСћ Р±С‹, - іранічна сказала СЏРЅР°. - Падумаеш, Р±СЏРґР° вялікая. Майка пасля сустрэчы Р· Клейнай паверыла РІР° СћСЃС‘ РґР° канца. Наступнага РґРЅСЏ СЏРЅР° папрасіла бацьку, каб Загорскім адмовілі ад РґРѕРјСѓ. Пан Яраш аслупянеў С– сказаў ніякава: - Р† ты чула? РўС‹ пачакай, РґРѕРЅСЋ, можа, мана? - Гэта праўда, - адрэзала тая. - РЇ прашу цябе, татка, ніколі... нагі СЏРіРѕ тут... Яраш шанаваў дачку, ведаў, што СЏРЅР° - Чалавек С– СЏРµ нельга мучыць допытамі. Калі СЏРЅР° гаворыць - СЏРЅР°, РїСЌСћРЅР°, ведае С– СћСЃС‘ абдумала. - РЇРє хочаш, - сказаў ён. Р† таму, калі Алесь пайшоў вечарам Сѓ гарадскі РґРѕРј, заняты Раўбічамі, там Р· С–Рј проста адмовіліся гаварыць. Пан Яраш глядзеў СѓР±РѕРє, С–, відаць, СЏРјСѓ было шкада С– балюча, але гонар прымушаў трымацца менавіта так, Р° РЅРµ іначай. РЃРЅ сказаў, быццам вельмі шкадуе аб тым, што малады чалавек так забыўся, С–, нягледзячы РЅР° запэўненні Алеся, дадаў, што справа Р· плёткай зайшла далёка С– ён вымушан бараніць гонар СЂРѕРґСѓ. Таму il faut que vous, Загорскі, recuiez la maison de wotre pr?sense1. Рђ калі Алесь пайшоў Р· РґРѕРјР°, - Майка РЅРµ выйшла РґР° СЏРіРѕ, - убачыў Франса, СЏРєС– гуляў Р· Наталяй РїР° садовых алейках, С– памкнуўся РґР° СЏРіРѕ. - Франс, даю табе слова... Клянуся... - РЇ, здаецца, нічога РЅРµ патрабую ад вас, нават тлумачэнняў, СЃСѓС…Р° сказаў Франс. РЈ СЏРіРѕ заўсёды быў выгляд маладога прыдворанага. РЇ РјСЏСЂРєСѓСЋ, гэта РЅРµ найлепшы спосаб сябраваць Р· домам: ганьбіць Сѓ гэтым РґРѕРјРµ адну Р· дачок. Алесь збялеў: - Франс... Брат... Р† ты таксама? Р† тут Франс даў волю застарэламу свайму раздражненню, неасэнсаванай нянавісці РґР° гэтага чалавека, СЏРєРѕРіР° пасля адчужанасці Ядзечкі Клейны пачаў пазбягаць. Франс гневаўся РЅР° СЏРіРѕ Р·Р° гэта, але Франсу здавалася, што ён, Франс, гневаецца Р·Р° Майку. Малады Раўбіч сам Р±С‹ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ С– перастаў паважаць СЃСЏР±Рµ, каб СЏРјСѓ сказалі, што галоўная прычына РЇРґРІС–СЃСЏ. Хто хоча забіць сабаку - вінаваціць СЏРіРѕ Сћ шалу. Р† таму Франс РЅРµ адчуваў сваёй несправядлівасці. Наадварот, СЏРјСѓ здавалася, што СЏРіРѕ ўчынак ёсць самы РіРѕРґРЅС‹, справядлівы С– шчыры. - РЇ РЅРµ брат вам, - сказаў Франс. - Нават калі Р± РІС‹ былі РјРЅРµ родным братам, СЏ Р± пасля гэткага ўчынку хацеў Р±С‹, каб такога брата Сћ РјСЏРЅРµ РЅРµ было, каб ён памёр. Наталя СЃР° Р·РґР·iўленнем пераводзiла вочы Р· любага ёй Алеся РЅР° РЅРµ менш любага брата, бледнага ад гневу. - Франс, - Р· дакорам сказаў Алесь, - СЏ люблю вас СѓСЃС–С…. РЇ РЅРµ магу без вас. Без цябе. Без Наталі. Без Майкі. Раўбіч-малодшы РЅРµ хацеў нічога слухаць. РЈ СЏРіРѕ трапяталі РЅРѕР·РґСЂС‹. - Хто вам дазволіў вымаўляць сямейнае С–РјСЏ маёй сястры?! РЇ забараняю вам гэта! РЇ забараняю вам сустракацца Р· ёю. Забараняю падыходзіць РґР° СЏРµ. РЃРЅ сарваўся С– рабіў немагчымай СѓСЃСЏРєСѓСЋ СЃРїСЂРѕР±Сѓ прымірэння. - РќРµ смейце, РєРЅСЏР·СЊ. Нават адной сваёй прысутнасцю РІС‹ пэцкаеце чыстых С– нявінных дзяўчат. Гэта было ўжо занадта. - Р’С‹ забыліся, васпан, - сказаў Алесь. - РќРµ пераступайце мяжы, РЅРµ прымушайце РјСЏРЅРµ забыць РїСЂР° сваю любоў. Франс змераў СЏРіРѕ пагардлівым позіркам, СѓР·СЏСћ Наталю Р·Р° СЂСѓРєСѓ С– павёў дадому. Рђ Сћ РґРѕРјРµ Наталя закаціла Майцы С– Франсу скандал. Тупатала нагамі, плакала С– крычала. - Брыдкая, злая! - плакала Наталя. - Р† ты брыдкі, злы, РЅСЏРґРѕР±СЂС‹! РЇРµ пакаралi, адправiўшы спаць. Але дзяўчынка РЅРµ прасiла даравання, Р° тупала нагамi i пранiР·Р»iРІР° лямантавала: - РЃРЅ харошы, харошы! РЇ ведаю, што ён харошы! Р† гэты ўмольны крык быў апошняй спробай абараніць Алеся Сћ РґРѕРјРµ Раўбічаў. Пан Юры перастаў вітацца Р· Ярашам. Учарашнія суседзі, СЃСЏР±СЂС‹, амаль сваякі, сталі ворагамі. ...РќР° Алеся найшло. РЈ адзін Р· сакавіцкіх дзён СЏРіРѕ прымалі Сћ дваранскі клуб, Р° значыць, ён меўся выступіць Р· традыцыйнай уступнай прамовай. РўСЌРјР° прамовы была вольная, С– ён выбраў: "Значэнне клуба для членаў грамадства, С– СЏРє СЏ РјСЏСЂРєСѓСЋ СЃСЏР±Рµ Сћ С–Рј". Р† гэта здзівіла, але супраць тэмы РЅРµ спрачаюцца. Прамова была амаль падрыхтавана, калі здарылася гісторыя Р· Майкай. Р† Алесь зламаў ужо гатовую прамову, такой СЏРЅР° здалася прэснай для бязмернага гневу, СЏРєС– душыў СЏРіРѕ. РЃРЅ вырашыў РЅРµ рыхтавацца нанава, Р° сказаць проста тое, што думае. ...Зала была поўная. Панства сядзела Р·Р° сталамі, СЏРєС–СЏ аж ламаліся ад РІС–РЅР° С– страў (стары Вежа ніколі РЅРµ СЃРєСѓРїС–СћСЃСЏ). Алесь абводзіў вачыма Р·Р±РѕСЂРЅСЋ: Сѓ канцы вялізнай залы цяжка было пазнаць людзей Сѓ твар, але ён бачыў Хаданскіх, Біскуповічаў, Раткевіча, бацьку, дзеда, Браніборскага, Мнішка увесь гэты свет, СЏРєС– ён ведаў С– СЏРєРѕРјСѓ зараз павінен быў гаварыць. РЈ чорным фраку, Р· келіхам Сѓ руцэ, Алесь чакаў, пакуль сціхне шум, народжаны словамі старшыні С– СЏРіРѕ імем. Урэшце стала ціха. - Р— некаторай неразважлівасцю СЏ выбраў сваёй тэме назву "Значэнне клуба для грамадства". Але чым больш СЏ думаў РЅР° гэтую тэму, рыхтуючы СЃРІРѕР№ speech2, тым большае было маё непразуменне. Справа Сћ тым, што Сћ нас РЅСЏРјР° клубаў Сѓ агульнапрынятым, заходнім, англійскім СЃСЌРЅСЃРµ гэтага слова. РЈ С–С… клуб гэта Р·Р±РѕСЂРЅСЏ мужчын, аб'яднаных агульным паходжаннем, агульнымі поглядамі РЅР° палітыку. Гэта, урэшце, С– Р·Р±РѕСЂРЅСЏ мужчын, аб'яднаных патрыятызмам, цвёрдым разуменнем таго, хто СЏРЅС‹ такія. Магчыма, СЏ ідэалізую, нават напэўна так, Р±Рѕ людзі паўсюль людзі, але мэта існавання клубаў там менавіта такая. РЃРЅ бачыў насцярожаныя С– зацікаўленыя абліччы. Таму што само гучанне гэтых слоў было незвычайнае для ўступнай прамовы. Гэта РЅРµ былі французскія, польскія ці СЏРєС–СЏ іншыя словы. Гэта была тая РјРѕРІР°, РЅР° СЏРєРѕР№ СѓСЃРµ гэтыя людзі гаварылі СЃР° слугамі Сћ РґРѕРјРµ, Р· дробнай шляхтай РїСЂС‹ сустрэчы, Р· сялянамі РЅР° полі С– СЏРєСѓСЋ, аднак, ніхто, акрамя адзінак, што лічыліся дзівакамі, РЅРµ ўжываў РїСЂС‹ спічах. Пад столлю вялізнай залы гучала мяккая, СЏРє ручаіна, пявучая, СЏРє голас птушкі, гнуткая С– цвёрдая адначасова, лаканічная РјРѕРІР°. Гучала ўпершыню Р·Р° шмат РіРѕРґ. Гэтай мовай С– над гэтым сталом гаварылі зараз жорсткія словы. - Клубы існуюць Сѓ нас РЅРµ для палітыкі, РЅРµ для мараў аб шчасці, Р±Рѕ РґР·РІРµ гэтыя РґaРјС‹ СЂСЌРґРєС–СЏ госці пад нашымі дахамі. РЇРЅС‹ існуюць Сѓ нас для картачнай гульні, для размоў аб паляванні, аб тым, чый рысак больш машысты, чый выжал больш чуйны. Р† яшчэ для Рї'янак, РґР·Рµ спрачаюцца аб танцорках, РІС–РЅРµ С– аб тых жа сабаках. Вежа РїР°-звычайнаму прыкрыў далонямі твар. РњС–Р¶ расстаўленых пальцаў блішчала хітрае РІРѕРєР°. Наіўны С– задзірысты твар бацькі РЅС–Р±С‹ запрашаў: "Дай С–Рј, дай". Вежа вельмі пакутаваў Р·Р° СћРЅСѓРєР°. РЃРЅ таксама чуў СѓСЃС‘ С– настолькі заеўся РЅР° Раўбічаў Р·Р° нежаданне разабрацца, Р·Р° тое, што адвярнуліся, Р° РЅР° СћСЃС‘ панства Р·Р° ману, што цяпер першы адмовіўся Р± мірыцца. - РЇ ведаю, большасць Р· нас глыбока смуткуе, пазіраючы РЅР° такое падзенне. Але што Р· таго, калі РјС‹ РЅРµ процідзейнічаем СЏРјСѓ?! Алесь убачыў іранічную ўсмешку старога Хаданскага, вочы Іллі С– зразумеў, што РЅРµ даруе сабе, калі сапраўды РЅРµ "дасць". - Ёсць, відаць, С– такія, каму СћСЃС‘ гэта даспадобы. Іх беспрынцыпнасць блізкая РґР° ўсяеднасці, С–С… маўчанне РґР° подласці. Прыкладам таму могуць быць плёткі. Крыўдаваць РЅР° С–С… нельга. Проста таму, што РЅР° дробных людзей РЅРµ крыўдуюць, С–РјС– пагарджаюць. Але астаецца пачуццё глыбокага непаразумення, СЏРє такія слімакі могуць існаваць Сѓ грамадстве, СЏРє СЏРЅРѕ С–С… церпіць С– СЏРє СЏРЅС‹ самі могуць жыць такія. Дык РІРѕСЃСЊ для чаго С–Рј клубы. Р† калі клуб Р·Р±РѕСЂРЅСЏ мужчын, то ці мужчыны СЏРЅС‹? Ілля сціснуў СЂРѕС‚. Р† РїР° няўлоўным СЂСѓС…Сѓ гэтых РІСѓСЃРЅРІСћ, РїР° тым, што страла, відаць, трапіла Сћ цэль, Алесь амаль СѓРїСЌСћРЅС–СћСЃСЏ: ён. - Дык РІРѕСЃСЊ, клуб - Р·Р±РѕСЂРЅСЏ мужчын, амаль аднолькавых РїР° паходжанню, аб'яднаных агульнымі поглядамі РЅР° палітыку, РЅР° шчасце СћСЃС–С… людзей, РЅР° тое, СЏРєС–РјС– метадамі трэба дабівацца гэтага шчасця. Паходжанне Сћ нас адно: прыдняпроўскае. Але адны Р· нас прыстасаваліся, РґСЂСѓРіС–СЏ маўчаць. Што Р¶ тады Сћ агульным паходжанні? Мнішак Сѓ кутку СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ С– падумаў, што Раўбіч - ёлуп. - Палітыка, - сказаў Алесь, - ці ёсць СЏРЅР° Сћ нас? РњС‹ назнарок адвярнуліся ад СЏРµ, карыстаючыся гордым выслоўем: "Бруд РЅРµ РїР° нас". Але С…С–Р±Р° веліч С– высакароднасць Сѓ тым, каб мірыцца Р· брудам, даючы СЏРјСѓ пэцкаць меншых братоў? Ці РЅРµ нагадваем РјС‹ Касьяна Р· легенды? Таго, СЏРєС– лічыў, што, каб прыйсці РЅР° неба, трэба чыстае мець адзенне. РЈ Раткевічавых вачах была горыч. Біскуповіч заплюшчыў вочы. - Р† СЏРєС–РјС– сродкамі РјС‹ карыстаемся, каб дасягнуць мэты, таго, што РјС‹ разумеем пад шчасцем? Падспудныя чуткі, дуэлі С– ярасць, Р±РѕР№РєС– РЅР° губернскіх зборах, барацьба перад выбарамі. Дыфармацыя даходзіць РґР° таго, што СЏ здзіўляюся, СЏРє РґР° нас Сѓ часе выбараў прыязджаюць акторы С– гандляры. Напэўна, РґР° С–С… РЅРµ даходзяць нашы словы, іначай СЏРЅС‹ ведалі Р±, што трапілі Сћ разбойніцкі вертэп. Сраціўшыя СћСЃС‘ РЅР° свеце, аж РґР° чалавечага аблічча! Гэтыя паны... валацугі без радзімы, мужчыны без мужнасці, людзі без сумлення! РЇ РЅРµ магу глядзець РЅР° С–С…. Калі СЏ думаю, што РјС‹ адной крыві РјРЅРµ хочацца выпусціць Р· СЃСЏР±Рµ гэтую РєСЂРѕСћ. Ces messeurs sont un tas de gredins et le seul sentiment lu'ils m'inspirent est la haine de leur cause et le m?pris pour mon pays3. Біскуповіч РЇРЅСѓС€ усміхаўся аксамітна-цёмнымі вачыма. Запал маладога Загорскага падабаўся СЏРјСѓ. Факты дыфармацыі сапраўды мелі месца дванаццаць РіРѕРґ назад, калі Кроер вырашыў выставіць сваю кандыдатуру Сћ павятовыя маршалкі. Хацеў, відаць, пасля С– Сћ губернскія падацца, але дваране С– павета РЅРµ далі. Досыць было Р· С–С…. Р— самага семсот восемдзесят першага РіРѕРґР° была РЅР° гэтай пасадзе дынастыя Галынскіх. Р† РІРѕСЃСЊ Р· саракавога РіРѕРґР°, семнаццаць ужо РіРѕРґ, маршалкам пан Юры. Тады СЏРјСѓ дваццаць дзевяць было, цяпер сорак шэсць. РќС–РєРѕРіР° РґСЂСѓРіРѕРіР° С–Рј РЅРµ трэба. Справядлівасць С– мяккасць РЅРµ РЅР° кожным РґСЂСЌРІРµ растуць. Год адзінаццаць яшчэ паслужыць. Рђ там, калі меркаваць РїР° сённяшняй прамове, сынка давядзецца выбраць. Недалёка яблычка ўпала, РґС‹, відаць, старую яблыню перарасце. Гэты РЅРµ стаў Р±С‹ С– Мішку Мураўёву даваць СЃРїСѓСЃРєСѓ. Рђ ўжо СЏРє перад С–Рј РЅР° задніх лапках хадзілі маршалкі Крушэўскі РґС‹ Абданк Сѓ тыя тры страшныя леты4. Рђ пан Юры РЅРµ даў крыўдзіць людзей. РўСЂРѕРј губернатарам РЅРµ даў. Сярожку Рнгельгардту РЅРµ даў, Мікалашку Гамалею РЅРµ даў, Міколку Скалону РЅРµ даў. Р† чацвёртаму РЅРµ дасць, Р±Рѕ, чутна, Скалон хутка загрыміць паспеў-такі нашкодзіць Р·Р° тры гады. Р† ходзіць пагалоска Р±СѓРґР·Рµ РЅР° ягоным месцы Аляксашка Беклемішаў, чалавек СЂРѕРґСѓ старога, але сварлівы С– цяжкі. Р† што СЏРЅРѕ Р±СѓРґР·Рµ - адному Р±РѕРіСѓ РІСЏРґРѕРјР°. Ды яшчэ старому Вежу. РўРѕР№ васемнаццаць губернатараў перажыў, Р° тых, каго РЅРµ хацеў, ані разу РЅРµ пусціў РЅР° парог. Тыя потым самыя горшыя былі. РќС–Р±С‹ ён С–С… загадзя наскрозь бачыў. Рђ СћРЅСѓРє СЏРіРѕРЅС‹ СѓРЅСЊ гаворыць. Малайчына! Рђ Раўбіч дурань. - Р† Сћ чым РјС‹ бачым шчасце, СЏРєРѕРµ трэба нам, СЏРє паветра? Ці РјС‹ чакаем СЏРіРѕ для СЃСЏР±Рµ, ці дабіваемся для СћСЃС–С…? РќР° жаль, часцей Р·Р° СћСЃС‘ для СЃСЏР±Рµ. "Шчасця" экіпажаў, рабоў, велічы, грошай, багатых каскадаў РЅР° мармуровых вілах. Р†, каб дасягнуць гэтага, забіваем Сѓ сабе Чалавека. Рђ Чалавек той, хто змагаецца Р·Р° роўнае права РЅР° шчасце для СћСЃС–С… людзей. Р† СЏ СЃСѓРјСѓСЋ, тужу РїР° такім Чалавеку. Раней РјРЅРµ здавалася, СЏ знайшоў такіх людзей. Але цяпер бачу, што СЏ адзін. Біскуповіч схіліў галаву С– падумаў яшчэ раз, што Раўбіч паддаўся РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ, вузкаму, каставаму разуменню гонару. Рђ Браніборскі, СЏРє РЅС– РґР·С–СћРЅР°, меў рацыю. РќРµ манархам, РІСЏРґРѕРјР°, Р±Рѕ СћСЃС‘ гэта РґСЂСЌРЅСЊ С– маразм, Р° "сцягам паўстання" хлопец РјРѕРі Р±С‹ зрабіцца. РўС‹, каго падчас ракавання5 пытаюць апошнім, Р° пасля перамогі садзяць Р·Р° стол вышэй СѓСЃС–С…. - Тады, можа, нашы Р·Р±РѕСЂС‹ - гэта Р·Р±РѕСЂС‹ патрыётаў? - сказаў Алесь. - Людзей, аб'яднаных служэннем айчыне? РќРµ думаю. РљРЅСЏР·СЊ Віцень РјРѕРі Р·Р° радзіму ўзысці РЅР° вогнішча. Міхал Крычаўскі РјРѕРі разбіць Р·Р° СЏРµ сваю галаву. Дубіна сесці РЅР° РєРѕР», Р° Мурашка РЅР° распалены трон. Агнём С– жалезам СЏРЅС‹ давялі сваю любоў. РЇ пытаюся Сћ вас: ці здолее нехта Р· нас пакласці Р·Р° СЏРµ СЂСѓРєСѓ... хоць Р±С‹ РЅР° язычок свечкі? Р’С‹ кажаце: мяккасць нораваў. Рђ РїР°-РјРѕР№РјСѓ, адсутнасць разумення таго, хто РјС‹ такія. Вежа СћСЃРєС–РЅСѓСћ галаву. - РЈ нас адно паходжанне, але выхаванне рознае. РњС‹ маглі Р± жыць Сѓ розных канцах зямлі... Галаманы, паланафілы, англаманы С– іншыя. РЇ пытаюся Сћ англамана, чаму ён есць РЅР° снеданне аўсяную кашу С– лічыць гэта англійскім звычаем С– ўхваляе СЏРіРѕ? Чаму ён РЅРµ заўважаў гэтага звычаю, калі нашы мужыкі елі С– ядуць аўсянку сотні РіРѕРґ? РЇ думаю, таму, што пакуль гэты звычай быў сваім РґР° СЏРіРѕ РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ было справы, С–Рј пагарджалі. РЇРє жа, РјС‹ Р¶ РЅРµ РєРѕРЅС–, каб есці авёс! Але прыйшла англаманія С– такі можа есці нават аўсяную салому. "РђС…, СЏРє гэта арыгінальна! РЇРµ ядуць РєРѕРЅС– лорда Норфалька…" РЃРЅ РЅРµ заўважае, што СЏРіРѕ край, накшталт няшчаснай Ірландыі, жыве СЃСЏСЂРѕРґ балотных туманоў, харчуецца бульбай С– паданнямі С– РЅСЏСЃРµ залатыя СЏР№РєС– тыранам. Мала бульбы С– замнога фантазіі... Р† так РІР° СћСЃС–Рј. Наш край, мая зямля. Багатая, прыгожая, мяккая душамі людзей СЏРЅР° чужая нам... Спытаюць: чым? РЇ скажу: мовай. Алесь ужо РЅРµ заўважаў амаль нічога. Голас звінеў ад хвалявання, вясёлкавымі колерамі расплываліся агні свечак. - РњРѕРІР° Сћ нас якая хочаце, толькі РЅРµ свая. Свая СЏРЅР° - Сѓ СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏР№ часткі шляхты РґС‹ яшчэ Сћ нешматлікіх прадстаўнікоў Р±СѓР№РЅРѕР№, перад СЏРєС–РјС– СЏ РЅС–Р·РєР° схіляю галаву. Бо нельга есці хлеб народа С– грэбаваць ягонай мовай. Р† таму нам або непатрэбны Р·Р±РѕСЂРЅС–, або С–С… трэба зрабіць іншымі. Сапраўдным вечам, сапраўднай капою6. Месцам, РґР·Рµ кожны аддаваў Р±С‹ душу С– здольнасці - народу. Алесь СѓР·РЅСЏСћ келіх: - РЇ Рї'СЋ, каб рыцары сталі рыцарамі С– мужы мужамі. РЃРЅ выпіў. Хвіліну стаяла ціша. Потым - спачатку нясмела, Р· месцаў Біскуповіча С– Мнішка, Р° потым мацней С– мацней загучалі воплескі. ...Прамова спадабалася. РўСЂРѕС…С– РїР°-маладому гарачая, але гэта нічога. Малады ёсць малады. Алеся прынялі аднагалосна, хаця некаторыя РґРѕСћРіР° раздумвалі. Р† СћСЃС‘ Р¶ аддалі шары С– СЏРЅС‹. Збаяліся агульнай РґСѓРјРєС–. Прамова была крамольная, С– таму, калі Р± чуткі аб ёй дайшлі РґР° старонніх, РґР° адміністрацыі перш Р·Р° СћСЃС‘ западозрылі Р± тых, хто РЅРµ РєС–РЅСѓСћ шара. Рђ гэта было небяспечна. Агульнае асуджэнне было бязмернае, С– таму нават самы подлы, самы разгневаны РЅРµ рызыкаваў ісці РЅР° данос. Толькі гэтым С– можна было растлумачыць, што Р·Р° дзесяць РіРѕРґ, што былі перад паўстаннем, Р· РјРЅРѕРіС–С… тысяч удзельнікаў Р·РјРѕРІС‹ РЅРµ быў арыштаваны ніхто. РЈ размовах пасля прыёму шмат хто РЅРµ хаваў свайго раздражнення РЅР° маладога Загорскага. Былі спрэчкі. Была С– лаянка. РЎСЏСЂРѕРґ найбольш правых цвёрда ўгняздзілася РґСѓРјРєР°: - Рђ Загорскага сынок... Чулі? Якабі-інец. "Якабінец" тым часам менш Р·Р° СћСЃС‘ думаў аб сваёй прамове. Адразу пасля прыёму (прысутнічаць Сѓ той вечар РЅР° пасяджэнні новапрынятаму РЅРµ дазвалялася, каб РЅРµ чуў спрэчак РїСЂР° СЃСЏР±Рµ) РґРІР° браты Таркайлы перахапілі СЏРіРѕ С– чамусьці сталі запрашаць РґР° СЃСЏР±Рµ. РЃРЅ Р±С‹ РєСѓРґС‹ Р· большай ахвотай паехаў РґР° кагосьці Р· СЃСЏР±СЂРѕСћ, але ніхто РЅРµ наважыўся парушыць "права першага". Алесь СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ РїСЂР° Майку С– Р· адчаем махнуў СЂСѓРєРѕСЋ. - Давайце! Браты пачалi ляпаць СЏРіРѕ РїР° плячах, раўцi мядзведжымi галасамi, што смелы быў, СЏРє леў, што так i трэба. Захуталі Сћ футры, пацягнулі раба божага РґР° вялізных санак, што былі падобныя РЅР° іканастас: РїР° металічных частках траўленыя "пад мароз", РїР° драўляных размаляваныя крылатымі галоўкамі амураў. - Васпана напаіць трэба, ракатаў пышнавусы круглы Іван. - Нашай РєРјСЏРЅРѕСћРєС–, нашага крупнічку... Рђ палыновая! - РЇ РЅРµ Рї'СЋ... Амаль РЅРµ Рї'СЋ. - Амаль - гэта вобмаль, - павучаў С…СѓРґС‹, згорблены нейкай невядомай сілай Тодар. ...РљРѕРЅС– дамчалі РґР° маёнтка хутка. Р† РєРѕРЅС– былі сытыя, аўсяныя, С– маёнтак, відаць, заможны. Велізарны, Р· дубовых бярвенняў РґРѕРј, укрыты шчапяным дахам. Рђ Р·Р° С–Рј, адразу Р·Р° садам, ледзь РЅРµ РЅР° палову вярсты, гаспадарчыя пабудовы, сцірты збожжа, млын над рачулкай, вятрак, кастры бярвенняў пад павеццю. - Сохнуць, - сказаў Тодар. - Некаторыя РїР° шэсць-восем РіРѕРґ. Хоць ты скрыпкі рабі... Канкурэнцыя толькі РїСЃСѓРµ справу, княжыч. - РљС–РЅСЊ, грукатаў Іван. РќСЏРјР° чаго гнявіць Р±РѕРіР°. Сані спыніліся. Лёкай Пятро расхутаў паноў, павесіў футры ля ляжанкі Сћ вялікай РїСЏСЂСЌРґРЅСЏР№, адчыніў дзверы Сћ гасцёўню. Падлога заслана саламянымі тонкімі цыноўкамі, нацёртымі воскам. Мэбля ля сцен падобная РЅР° Р·Р±РѕСЂРЅСЋ мядзведзяў. Наступны пакой сталовая. Акрамя звычайных шыбаў, устаўлены яшчэ С– РґСЂСѓРіС–СЏ, Р· рознакаляровага шкла. Напаўзмрок. Р† толькі праз адно акно нечакана радасна С– чыста глядзіць снежны дзень. Селі Р·Р° стол. - Паспрабуй, княжа, калганнай РґС‹ часнычком закусі. Р’РѕСЃСЊ ён, раб божы, марынаваны. Паху ніякага, Р° смак утрая лепшы. Рђ СЏРє наконт яшчэ торну, цярновачкі... РўС‹ СЏРµ грыбкамі, подлую, грыбкамі... Рыжычкамі... Бач СЏРєС–СЏ, Р· капеечку кожны. Р† РЅРµ больш... Алесю цікава было слухаць С– думаць аб тым, нашто СћСЃС‘ Р¶ СЏРіРѕ запрасілі. Урэшце СћСЃРµ наеліся. - РЇ РјСЏСЂРєСѓСЋ, зараз Р±СѓРґР·Рµ галоўная размова, - сказаў Алесь. Р† ўбачыў насцярожаны РїРѕР·С–СЂРє чатырох шэрых вачэй. РЈ С–С… РЅРµ было дабрадушнасці. Р† наогул Сѓ сваіх дыхтоўных, РЅР° сто РіРѕРґ, сурдутах шэрага колеру браты нагадвалі натапыраных шэрых чапель, што РЅР° водмелі пільна сочаць Р·Р° маляўкай. - РЇ РјСЏСЂРєСѓСЋ, - сказаў Алесь, - вам трэба параіцца СЃР° РјРЅРѕСЋ аб нечым. Папярэджваю: размова начыстую. Толькі тады СЏ перадам СѓСЃС‘ бацьку. Р† растлумачыў: РЇ толькі малодшы гаспадар, панове. Жорсткі прыкус Іванавага рота Р·РјСЏРЅС–СћСЃСЏ ўсмешкай: РЅР° адным краёчку вуснаў. - Добра, - сказаў тоўсты Іван С– закругленым рухам разліў РїР° чарках РєСЂСѓРїРЅС–Рє. - Карты РЅР° стол. Тодар кіславата СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ С– дастаў Р· пузатага Р±СЋСЂРѕ аркуш паперы. - РЈ нас ёсць пляменніца, - густа сказаў Іван. - Сірата. Круглая. РњС‹ апекуны. РЈ гэтым РіРѕРґР·Рµ СЏРЅР° дасягнула паўналецця. Алесь убачыў разгорнуты ліст натарыяльна засведчанай РєРѕРїС–С– запавету, прачытаў прозвішча паўналетняй: "Сабіна, дачка Антона Р· СЂРѕРґСѓ Марычаў, дваранка, васемнаццаці РіРѕРґ". Убачыў СЃСѓРјСѓ: нешта каля ста тысяч без працэнтаў. - РЇСЃРЅР°, - сказаў ён. - Што залежыць ад РјСЏРЅРµ? - РњС‹ хочам арандаваць Сѓ пана Юрыя тую вялікую пустку, каля нас. Грошы гатоўкаю, хай РЅРµ турбуецца, РіСЂСЌС… крыўдзіць бедную сірату. - Але?... - Але С– нам ужо досыць абрыдла апекавацца. РЃР№ час гаспадарыць самой. РњС‹ купілі тыя кліны, што ля пусткі. РЈ Браніборскага. Улічыце, Р·Р° свае грошы. - Ведаю, - сказаў Алесь. - Зямля благая. Танная. Браты пераглянуліся. Арэшак быў больш цвёрды, чым спадзяваліся. - РњСЏСЂРєСѓСЋ, пустка патрэбна вам пад нейкую забудову. - Бровар, - сказаў кіслы Тодар. - Р† зямля вам патрэбна СЏРє гарантыйны фонд! Пад жыты С– бульбу. Пакуль бровар РЅРµ прыдбае сталых, заўсёдных пастаўшчыкоў сыравіны? - Але, - трохі збянтэжана сказаў Тодар. Алесь думаў. Браты Р· некаторай ніякавасцю глядзелі РЅР° СЏРіРѕ. - Зямля тая пустуе, - сказаў урэшце юнак. - РЇ думаю, што прывязу бацьку выгадную здзелку. РђР± СЃСѓРјРµ арэнды С– тэрміне СЏРµ зложыце пагадненне Р· панам Юрыем. Браты ўздыхнулі Р· плёгкаю. Але радавацца было ранавата. Алесь раптам сказаў: - РЇРє будучы гаспадар, СЏ СЃР° свайго Р±РѕРєСѓ даб'СЋСЃСЏ Сћ бацькі, каб РІР° СћРјРѕРІСѓ ўнеслі толькі адзін РїСѓРЅРєС‚. - РЇРєС–? - спытаў насцярожаны Тодар. - Скажам, СѓСЃСЏ пустка Сћ арэнду РЅР° дзесяць РіРѕРґ. - Досыць, - сказаў Іван. - Але РґР·РІРµ дзесяціны, ля самых кліноў Браніборскага, ідуць Сѓ арэнду без тэрміну С– Р·Р° самую РјС–Р·СЌСЂРЅСѓСЋ плату. Затое РЅР° гэтай плошчы размяшчаюцца СћСЃРµ сховішчы сыравіны для бровара. Браты паглядзелі адзін РЅР° аднаго: Р° ці РЅСЏРјР° пасткі. - Рђ нашто такое? - спытаў Іван. - Гэта што, каб кожны момант скасаваць арэнду? - РќРµ, - сказаў Алесь. - РђСЂСЌРЅРґР° скасоўваецца толькі Сћ адным, загадзя абмеркаваным пункце... прабачце, РїСЂС‹ парушэнні СЏРіРѕ. - Якая СћРјРѕРІР°? - змрочна спытаў Іван. - Прадукцыя бровара РЅРµ С–РґР·Рµ РЅР° патрэбу наваколля. - Ды РјС‹ Р¶ С– думалі... - прабасіў Іван. Але Тодар перапыніў СЏРіРѕ: - Чакай, Іване. Чаму? РџР° Алесевым твары РЅС– аб чым нельга было здагадацца. - РџР°-першае, таму, што спірытусавы гандаль, скажам Р· Рыгай, значна больш выгадны для вас, - сказаў ён. Адразу ёсць магчымасць паставіць справу РЅР° шырокую нагу... Р’С‹ забяспечыце вашу сваячку значна лепей. - Рђ калі РјС‹ РЅРµ Р·РіРѕРґР·С–РјСЃСЏ? - спытаў Іван. - Пашукайце Сћ РґСЂСѓРіС–Рј месцы, - непарушна сказаў Алесь. - Толькі ад Магілёва С– ледзь РЅРµ РґР° Гомеля самая ўрадлівая РЅР° СћСЃС‘ Прыдняпроўе зямля. Р† адпаведна самая дарагая. РЇ Р¶, СЃР° свайго Р±РѕРєСѓ, абяцаю вам, што даб'СЋСЃСЏ таннай арэнды. Таркайла Іван глядзеў РЅР° СЏРіРѕ дапытліва: - Няхай Рыга. РњС‹ С– самі так думалі. Выгадней. Але... - Ды нашто гэта табе? - спытаў Іван. Ля хлопцавага рота падсохлі жарсткаватыя мускулы. - РЇ РЅРµ хачу, каб ваш бровар нішчыў набытак нашых людзей, - урэшце сказаў ён. - РќРµ хачу, каб ён узбагачаў адных карчмароў. - РќСѓ, - сказаў Іван. - Самі ведаеце, СЏРє нават РґСЂРѕР±РЅС‹ чыноўнік пасля працы С–РґР·Рµ Р·Р° пяць вёрст ад горада, каб выпіць Сѓ карчме ля прыватнага бровара чарку РґС‹ вярнуцца абедаць. Бо гарэлка таннейшая. РўРѕ што казаць РїСЂР° селяніна. Здзіўленыя ходам ягонай РґСѓРјРєС–, СЏРЅС‹ глядзелі РЅР° СЏРіРѕ СћСЃС‘ яшчэ непаразумела С– насцярожана. - Слухай, РєРЅСЏР·СЊ, - урэшце сказаў Іван. - РЇ табе СћСЃС‘ яшчэ РЅРµ веру. РќРµ магу паверыць. Р† ведаеш чаму? - РќСѓ? - РњРЅРµ СћСЃС‘ здаецца: пастку ты нам нейкую ладзіш. Бо якая Р¶ табе тады выгада зямлю нам даваць Сѓ арэнду? - Выгада? - спытаў Алесь. - Рђ РІРѕСЃСЊ С– выгада. Каму РЅР° гэты бровар бліжэй Р·Р° СћСЃС–С… Р±СѓРґР·Рµ ісці? Маім. Гэта прамысловасць. Занятак для СЂСѓРє С– хлеб. Р† яшчэ... купленыя лішкі хлеба... Р† потым, жом7 РІС‹, РїСЌСћРЅР°, Сѓ Рыгу РЅРµ павезяце, РЅР° чужое лукамор'Рµ. Да РјСЏРЅРµ Р¶ прыйдзеце, РґР° нашых жа мужыкоў... Значыць гэта сытае быдла. Значыць, гэта РіРЅРѕР№ С– мужыцкі ўраджай сам-шэсць... РњСЏСЂРєСѓСЋ, досыць? - РўС‹, РєРЅСЏР·СЊ, часам Сѓ шахматы РЅРµ гуляеш? - спытаў Іван. - Нават РЅРµ люблю. - Рђ дарэмна. Іван РґРѕСћРіР° думаў. Потым ляснуў далонню РїР° стале. - Р—РіРѕРґР°! - сказаў ён. - Перадавай пану Юрыю... РђРґРЅРѕ РЅРµ ведаю, РґР° СЏРєРѕРіР° часу ты такі будзеш. Маўчалі. - РђРЅСѓ крупнічку! - сказаў Іван. - Піце, княжа. РџСЂРѕРґРєС– пілі - сто РіРѕРґ жылі. Востры, салодкі без саладжавасці гэтай, празрысты. Слёзы божыя! Выпілі. - Тады паглядзі, РєРЅСЏР·СЊ. Паглядзі РЅР° сірату, СЏРєСѓСЋ ашчаслівіш, цвёрды хлеб дасі. РЃРЅ выйшаў, РіСѓРєРЅСѓСћ нешта Пятру, РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ, сеў С– наліў чаркі. РљСЂСѓРїРЅС–Рє сапраўды быў РґР·С–РІРѕСЃРЅС‹. Алесь РїС–Сћ вельмі мала, але адчуваў, СЏРєС– ён духавіты С– сапраўды РјСЏРєРєС–. - Рђ РІРѕСЃСЊ С– СЏРЅР°, - сказаў Іван. - Дачка траюраднага брата. Перад Алесем стаяла дзяўчына. Р† адразу СћСЃРµ ягоныя ўяўленні разбурыліся. Тонкая С– гнуткая Сћ таліі, шырокая Сћ клубах, высокая Сћ невялікіх РіСЂСѓРґР·СЏС…. РќРѕРіС– РЅС–Р±С‹ непарушна неслі тулава, С– ганарыста была закінута невялічкая галоўка. Алесь СћР·РЅСЏСћ вочы С– ўбачыў даўгаватую шыю, востры грэбень залацістых валасоў, Р° пад С–РјС–, пад невысокім лобам, РґРѕСћРіС–СЏ вочы зеленаватага колеру. Халаднаватыя, занадта спакойныя С– празрыстыя вочы. Рђ РЅРѕСЃС–Рє быў трохі прыўзняты С– востранькі. - Р’С‹ клікалі РјСЏРЅРµ? - голас таксама халаднаваты, СЏРє струменьчык. - Але. Пазнаёмцеся, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Іван. Зрабіла рэверанс, С– малахітавая сукенка РЅС–Р±С‹ заструменілася. - Сабіна, - сказаў Тодар, - РєРЅСЏР·СЊ паабяцаў, што РјС‹ атрымаем Сѓ арэнду тую пустэчу. - РЇ вам удзячна, РєРЅСЏР·СЊ. РњРЅРµ прыемна, што РІС‹ тут. Таркайлы глядзелi РЅР° СЏРµ Р· гонарам. Алесь - Р· нейкiРј невыразным, змяшаным пачуццём захаплення i холаду. - РЇ рад, што здолею зрабіць дзеля вас гэтую РґСЂРѕР±СЏР·СЊ. Саступаючы ёй дарогу Р·Р° крэсла, ён трапіў Сѓ пляму снежнага святла Р· адзінага некаляровага акна. Загарэліся іскрыстыя каштанавыя валасы. Сабіна села Сћ крэсла С– ўзняла РЅР° Алеся вочы. РЈСЃС‘ такія самыя, халодныя С– занадта спакойныя вочы. Вейкі раптам, Р·СѓСЃС–Рј непрыкметна, здрыгануліся: убачыла. Пухлаватыя РІСѓСЃРЅС‹ варухнуліся трохі наперад. - РЇ хацеў Р±С‹ яшчэ СЃСЏРіРѕРЅРЅСЏ вечарам пагаварыць Р· бацькам, - сказаў Алесь. - Але СЏ сапраўды рада, што РІС‹ тут, - Р· дзіцячай, трохі капрызнай ноткай Сѓ голасе сказала СЏРЅР°. Алесь убачыў вочы. Цяпер Сѓ С–С… жыла цікаўнасць. Дзяўчына вывучала СЏРіРѕ ці РЅРµ занадта пільна. - РЇ таксама. Р† цешуся тым, што цяпер, стаўшы Р·СѓСЃС–Рј блізкімі суседзямі, РјС‹ будзем бачыцца. РЇРЅР° глядзела РЅР° СЏРіРѕ, РЅС–Р±С‹ запамінаючы. РЈ гэтых вачах разам Р· холадам жыла нейкая дзіўная ўсмешка, РЅС–Р±С‹ дзяўчына сама ведала, СЏРєРѕРµ дваістае ўражанне СЏРЅР° робіць РЅР° людзей. Р† Алесь зразумеў гэта С– адразу дараваў ёй унутраны холад; Р·Р° СЂРѕР·СѓРј. Рђ СЏРЅР° зразумела, што ён разумее С– даруе. - Дзякуй вам, - усміхнулася СЏРЅР°. - Да сустрэчы, РєРЅСЏР·СЊ. ...РЃРЅ скакаў Сѓ Загоршчыну С– СћСЃС‘ абдумваў гэтае дзіўнае здарэнне. Сабіне РЅРµ трэба было глядзець так. Майка ніколі РЅРµ глядзела так. РС…, РґС‹ ці РЅРµ СћСЃС‘ адно, СЏРє глядзела РЅР° СЏРіРѕ Майка. Гэтага больш ніколі РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. РќСЏРјР° нават Майкі. Ёсць Міхаліна, дачка Яраслава Раўбіча, сястра Франса Раўбіча, дачка С– сястра ворагаў. РЃРЅ пусціў каня наўскач. Вакол сінелі перадвячэрнім святлом СЃРЅСЏРіС–. РќР° раздарожжы, РЅР° шляху, СЏРєС– вёў Сѓ Раўбічы, ля вялізнага драўлянага распяцця Алесь яшчэ здалёк убачыў сілуэт маленькага РєРѕРЅРЅС–РєР°. Сумненняў быць РЅРµ магло. Юны Вацлаў Загорскі выязджаў РЅР° гасцінец Р· раўбіцкай павароткі. - Хто РІС‹ такі, рыцар? - жартаўліва крыкнуў Алесь. - РЇ РЅРµ ведаю, хто РІС‹, - выгукнуў Вацлаў. - Але бараніцеся. РљРѕРЅС– пайшлі побач. - РўС‹ адкуль гэта? - спытаў Алесь. - Выганяў каня. - РђРґР·С–РЅ? - Бацька дазволіў. - Так далёка? Вацлаў зніякавеў. - РЇ СѓРЅСЊ РґР° той павароткі. - РќРµ трэба табе нават глядзець Сѓ той Р±РѕРє, - Р· горыччу сказаў Алесь. - Ведаеш, сталі ворагі. РўС‹ РЅРµ СЃСѓРјСѓР№, мілы. РЇРЅС‹ моўчкі ехалі дадому. Стрэмя РґР° стрэмя. РђР±РѕРґРІР° думалі аб нечым сваім. Алесь Сѓ думках развітваўся Р· Майкай, успамінаў ракеты Р·Р° шклом альтанкі, РґСЂСЌРІС‹, адрыну, што палыхала СЃС–РЅС–РјС– С– чорнымі палосамі. РЃРЅ РЅРµ ведаў, што брат зрабіў больш разумную справу, чым ён. РќРµ ведаў, што СћСЃСЏРіРѕ гадзіну назад Вацлаў, напрасткі прабіўшыся лесам РґР° Раўбічаў, стаў ля агарожы С– дачакаўся штодзённай прагулянкі Стася С– Наталі. РќРµ ведаў, што СЏРЅС‹ гадзіну прастаялі, раздзеленыя агарожай, С– паціскалі адно аднаму СЂСѓРєС–. Наталя плакала, Р° хлопцы моўчкі ўздыхалі. - РЇРє пашалелі, - сказаў Вацлаў. - Дарослыя. Р—РЅРѕСћ маўчанне. - РќРµ веру СЏ, што Алесь РґСЂСЌРЅРЅС‹, - сказаў Стах. - Рђ Майка, думаеш, дрэнная? Вавёрка страсае РЅР° С–С… цэлы блакітны снегапад, С– Наталя забываецца РЅР° слёзы. - Гэта проста С–С…РЅСЏСЏ дарослая дурасць, - кажа Вацлаў. - РџСЂР° нас дык С– РЅРµ падумалі. Калі надыходзіць час развітання, Наталя Р·РЅРѕСћ пачынае плакаць. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ што, - СЃСѓСЂРѕРІР° кажа Вацак. - Слязьмі РіРѕСЂСѓ РЅРµ дапаможаш. - Р’СЏРґРѕРјР°, так. - РЇРЅС‹ там сабе Р±'юцца, Р° Сћ нас чубы трашчаць. - Р’РѕСЃСЊ што, - кажа Наталі Вацлаў, - ты РЅРµ плач... РЇ лічу, нам трэба сустракацца РІРѕСЃСЊ так. Скажам, кожны чацвер. РЇРЅС‹ там СЏРє сабе хочуць, Р° СЏ С–С…РЅС–Рј зажывошчам патураць РЅРµ збіраюся. - Р† СЏ, - прыхліпае Наталя. - РЇРЅС‹ там няхай сварацца - гэта яшчэ РЅРµ прычына, каб нам сварыцца, - кажа Стась, С– Сћ СЏРіРѕ трасуцца РІСѓСЃРЅС‹. Р СѓРєС– дзяцей прасоўваюцца праз стылую Р±СЂРѕРЅР·Сѓ агарожы, кладуцца адна РЅР° адну. РўСЂС‹ цёплыя камячкі Сћ стылых вялізных дрэвах... _______________ 1 РўСЂСЌР±Р°, каб РІС‹, Загорскі, вызвалілі РґРѕРј ад вашай прысутнасці 2 Кароткая прамова (англ.). 3 Гэтыя паны - мярзотнікі, С– адзінае пачуццё, СЏРєРѕРµ СЏРЅС‹ РІР° РјРЅРµ абуджаюць, - гэта нянавісць РґР° таго, што СЏРЅС‹ робяць, С– пагарда РґР° маёй радзімы (франц.). 4 Граф Рњ.Мураўёў быў губернатарам магілёўскім Сѓ 1823/31 РіРі. РЃРЅ агранізаваў хуткае падаўленне паўстання Сћ 1831 Рі. 5 Вайсковая або паўстанчая патаемная нарада, РґР·Рµ апошні голас належаў найбольш маладому, Р±Рѕ ён павінен быў "трымаць сцяг" Р· самымі адчайнымі, першым уразацца Сћ чужыя рады С– быць, такім чынам, "вастрыём вайсковай стралы". 6 Капа - сярэдневяковая грамадская Р·Р±РѕСЂРЅСЏ РЅР° Беларусі. Разбірала ўнутраныя пытанні абшчыны. 7 Выжымкі бульбы або бурака.
|
|
III
Апошняй зімовай дарогай Таркайлы завезлі на арандаваную зямлю дрэва, цэглу і дзікі камень. Пачалі будаваць сховішчы, а насупраць, на былых клінах Браніборскага - бровар, баракі і домікі для вінакура і механіка. Алесь цяпер часта ездзіў туды: спачатку санна, потым, калі сапсавалася дарога, - верхам. Амаль кожны дзень прыязджала туды і Сабіна. Загорскі назіраў за выкананнем усіх правіл, прадугледжаных у кантракце, пікіраваўся з дасціпным чэхам-механікам, а яна з сядла слухала іх. Алесь не ведаў, як абвастраецца знаходлівасць, калі два мужчыны вастрасловяць не на жывот, а на смерць у прысутнасці дзяўчыны. Ён толькі пачаў рабіцца мужчынам, і гэта быў першы ягоны прадвесень. Таму ён не ведаў, чаму халодныя Сабініны вочы цяплеюць, калі яна глядзіць на яго, і ў такія хвіліны адчуваў сябе няёмка. Усё было скончана, і ён дзёўб сам сабе, што не хоча ранейшага, што яно непатрэбна яму, што ён больш не кахае. Хлусіў сам сабе, але прымушаў сябе забыць. І ўсё адно ў такія імгненні ён, нават праводзячы Сабіну да дома Таркайлаў, раптам змаўкаў і глядеў на бязмежныя наздраватыя снягі - і праз іх - невідушчым шырокім позіркам. Ёй хацелася спытаць: "Дзе ты?" - але яна толькі ўнутрана згіналася, з болем разумеючы, што ён побач і не побач, і побач ніколі не будзе. I тады, думаючы, што разлука лепш за ўсё паможа, яна адпрасiлася ў дзядзькоў - пакуль не скончаць у новым пасёлку дом для яе - паехаць адсюль. У Пецярбург. Тыя вымушаны былi дазволiць. I Сабiна на некаторы час знiкла з Алесевых вачэй. Нечакана, так, як з'явiлася. Абое не думалi, што жыццё сутыкне iх, ды i як яшчэ сутыкне. За дзень да ад'езду Сабіны з'явіўся ў Загоршчыну Мсціслаў Маеўскі, знерваваны да апошняга: дайшлі чуткі аб Алесевых прагулянках. Пастрыжныя браты сядзелі на доўгай тахце. Белавалосы Мсціслаў з ледзь прыхаванай грымасай страшэннай агіды курыў бацькаву цыгару. Голас, звычайна такі прыемны, загучаў груба, калі ён урэшце кінуў першае слова: - Суцешыўся? - Чаму не, - халодна адказаў Алесь. - Віншую, - сказаў Мсціслаў. - Памяць каціная... Калі ты і з сябрамі так... - З сябрамі не так. Алесева сэрца падала ад жалю. Але зрабіць нічога было нельга. - Звязаўся з Таркайламі, - сказаў Мсціслаў. - А ты ведаеш, што пра іх кажуць? Ты ведаеш, хто яны? Гэтыя старасветчыкі, гэтыя святыя ды божыя старазаветныя шляхцюкі - яны горла за свае грошы перарваць гатовы. У іх замест сэрца - каліта, замест мозгу - каліта. Яны з тых страшненькіх, што добрыя-добрыя да чалавека, проста хоць ты іх да скулы кладзі... аж да таго часу, пакуль справа не дойдзе да іхніх інтарэсаў. І тут яны - заб'юць учарашняга сябра. - Калі "звязаўся" азначае "адзін раз пабыў у доме", я сапраўды "звязаўся". - Угу, - сказаў Мсцiслаў, - i кожны раз вас конных бачаць. Удвух. Ад Бранiборскiх былых клiноў да Таркайлавай павароткi. Чорт палову свету аббегаў, пакуль вас не знайшоў ды адзiн да адного не штурхнуў. Алесь усміхнуўся: - Трэба ж і чорта ўважыць, калі яму столькі бегаць давялося. - Што ж, - сказаў Мсціслаў, - як сабе хочаш. Проста яшчэ і гэтыя чуткі дайшлі да Раўбічаў. - Ну і што? Хіба там яшчэ нехта цікавіцца мною? - Я думаю, да гэтага вас яшчэ можна было памірыць. Раўбіч таксама адышоў трохі. Зразумеў, што ўсё гэта не больш як брыдкія плёткі. - Адкуль гэта ён раптам такі разумны стаў? - З ім Біскуповіч гаварыў. Сур'ёзна. Пасля твае прамовы. А тут ты з Сабінаю. Трымаў ты сябе проста як хлапчынка. Чуткі дайшлі да Міхаліны. Усё, відаць, з той самай крыніцы ведаюць... - Што? - ...што ты нібыта аддаў пустку па такой таннай цане, бо спадзяешся ў хуткім часе парадніцца з Таркайламі... І нібыта з панам Юрыем даўно дамоўлена і ягоная згода ёсць, бо ён слова не сказаў наконт арэнднай платы, прапанаванай табе. Алесь збялеў: - Як? - "На вечныя часы", - сказаў Мсціслаў. - "З умовай пабудовы сховішчаў..." Цяпер нават тыя, што верылі наконт таго, што ты з Геленаю невінаватыя, - маўчаць. У Загорскага перахапiла дыханне. Удар быў разлiчаны i страшны. Ён ускочыў з месца. - Я ж нічога!.. Яна заўтра... I асекся. Усё адно нiчога нельга было растлумачыць людзям, якiя не верылi яму, а верылi абрыдлiваму паклёпу. - Няхай, - цяпер гнеў біў і яго. - Чорт з ёю, калі так. Медальён вярнуць? - Не, - здзівіўся Мсціслаў. - І добра. Я ўсё адно не аддаў бы. Плёткам пра мяне паверыла. Не хачу я такіх... Не хачу!.. Не было ў мяне нічога з Сабінаю... Але ўжо калі яны так - я з самай беднай дзяўчынай ва ўсім Прыдняпроўі ажанюся... Простай, добрай... Мсціслаў сядзеў сур'ёзны: паверыў Алесю. - Ты пачакай, - глухім голасам сказаў ён. - Ты спачатку дачакайся Майчынага вяселля. Алесь ляснуў зубамі і сеў. - З кім? - З Іллём Хаданскім... - Як з Хаданскім? - Так, - Мсціслаў казаў гэта, нібы яго душыў нейкі клубок. - Пасля весткі аб гэтай пустцы... яна як драўляная хадзіла з тыдзень... Пазаўчора гэты... з'явіўся... Прызнаўся ў каханні. - І што? - Дала згоду. Праз месяц заручыны. Алесь глядзеў у кут. Потым барва кiнулася яму ў твар. Ён адчуў млосную гарачыню ва ўсiм целе. На хвiлiну здалося, што ён вар'яцее. - Ну, - сказаў ён. - Ну... ну... ну гэтага я і чакаў. Несправядлівасці... Самай абрыдлівай... У іх гэта заўсёды так... - Не смей яе!.. Алесь убачыў, як пастрыжны брат шаруе адной рукой па кісці другой, нібы сцягваючы пальчатку. - То што? - Што... хочаш... Каго хочаш... Заўтра ж... Але яе... не смей! Заб'ю! Мсціслаў раптам асекся. Угледзеў аблічча Алеся. Ён яшчэ ніколі не бачыў, як людзі плачуць без слёз. - Мсціслаў, братка! То ты так кахаў яе?! З хвіліну вісела маўчанне. Потым Алесь паклаў рукі на плечы Мсціславу. - Даруй. Ты ідзі да яе. Ідзі. Разбуры ім усё. Адбі ад Хаданскага. Ідзі. - Ніколі, - сказаў Мсціслаў. Назаўтра Мсціслаў паспрабаваў расказаць Міхаліне Раўбіч аб сапраўдным жыцці Алеся, аб разлічанай знявазе, якую чыніў яму невядомы вораг, аб тым, што лепей бы прымірыцца, разарваўшы непатрэбныя заручыны, але сустрэў крыўду, схаваную за вонкавай абыякавасцю. Заручыны разрываць было нібыта "позна". Размова скончылася нічым. Суцяшаў дзед. Калі ўнук вяртаўся вечарам у Вежу (не мог больш у Загоршчыне), стомлены, пасінелы ад дзённай скачкі па нівах і пушчах, галодны, часам мокры вышэй калена (шукаў дарогі каню), пан Даніла сядаў ля яго ў бібліятэцы і, паглядаючы ў агонь, казаў: -Я ведаю, табе зараз здаецца, што ўсё мінула, усё скончана. Алесь ніколі не дазволіў бы такой размовы з бацькам. А дзеда не трэба было саромецца. Ад яго нічога не трэба было хаваць. Дзед ведаў: тут нічым не паможаш, і кожны павінен сам прайсці гэта, стаць мужчынам, сам знайсці выхад. Ён толькі чакаў, каб якраз у гэты момант - не раней і не пазней - даць параду. Крызіс - ён разумеў гэта - яшчэ не прыйшоў. - А тым часам нічога не скончана. - Яны хутка заручацца. - Хутка, - стомленыя вочы дзеда глядзелі ў вочы хлопцу. - Заручыны - гэта не вяселле. І нават вяселле яшчэ не канец. Разумееш, на зямлі існуе адзіная непапраўнасць, адзіная незваротнасць. Гэта смерць. Пакуль яна не прыйшла - усё можа змяніцца тваёй воляй або капрызам лёсу. - Але ж нашто так мучыцца тады? У глыбокiх вачах нараджалiся хiтрыя iскры. - А ты што - зручнасцi хацеў? Яна ж зненавiдная сапраўднаму каханню, лёгкасць гэтая, зручнасць. Усмешка, нiбы не вытрымаўшы, з'яўлялася на вуснах. - Авідзій не дурань быў, калі даваў параду. - Якую? - Заходзіць праз акно, нават калі нішто не перашкаджае заходзіць праз дзверы. Quod datum ex, - скандаваў ён, - facili longum male nutrit amorem - тое каханне, што лёгка дораць, не цягнецца доўга. І, станісты, ганарыста-моцны, схіляўся да агню. - Вось агонь. Часам ён бывае далёка. Але ўсё адно, ідучы па гурбах, радуйся, што бачыш яго. Няхай пакуль што далёка. З часам дойдзеш... І я табе кажу, чым болей змерзнеш, тым большае будзе шчасце працягнуць да яго рукі. - А калі зусім замерзнеш? - Глупства! Ідзі! Мужныя не гінуць... Дзед ўсё разумеў. І рабілася лягчэй. ..Хмары, якiя дзень i ноч цягнулiся над раўнiнамi i ярамi, паступова з'ядалi снягi. На самых высокiх курганах з сонечнага боку сышоў снег, i ў праталiнах звiсалi пасмы сухой травы ды курэла вiльготная зямля. Чарнелі бакі курганоў. Бацькі дыхнулі цяплом з магіл. Ад паўдня і да першай зоркі звінелі над зямлёй галасы: ля сціртаў і на курганах дзеўкі і хлопцы гукалі вясну. Стаялі тварамі на поўдзень і кідалі ў празрысты абшар страсныя воклічы. У душу закрадалася дзiўная знямога i мука. Алесь нiбы ашалеў за гэтыя днi. З самай ранiцы шукаючы палёгкi, часта не снедаючы, сядаў на каня i аб'язджаў многiя i многiя абшары. Ахрыплы ад ветру, з цяжкай ад сонца галавой, ён гайсаў ад пушчы да пушчы, пазбягаючы вёсак i вялiкiх дарог, нiбы ачмурэлы ад першай сапраўднай вясны ваўчок-пераярак, сам не ведаючы, куды яго цягне i што яму трэба. Вакол было сонца, раставалі пад ім шэрыя наздраватыя сумёты, бялелі далечы. Дарогі нібы падымаліся вышэй палёў. І ў гэтым вялікім свеце толькі яму не было месца. Першы жаўрук захлынаўся над снягамі, і яму было добра, бо гэта ён толькі што прынёс і падарыў нівам сонца. Трывожна крычаць гракi, быццам дражняць чымсьцi невядомым. Вось на вітахмоўскай стайні гігоча жарабец. Дзікім, не такім, як заўсёды, гікам. Такое ржанне, што нездарма, відаць, паверыла дурная баба з казкі словам мужыка: "А гэта, любая, нашага пана чэрці дзяруць, то вось ён і раве дурным голасам". Коцікі вярбы. Коцікі, коцікі, коцікі вярбы. Зялёная на злом галінка вішні, якую, едучы верхам, можна трымаць у роце, заплюшчыўшы вочы, адчуваючы вільготны водар, свежую горыч і яшчэ штосьці невядомае. І раптам амаль спуджана ўскінуць вейкі ад трубнага, гарластага клічу: А ўжо, дзеў-кі, вя-асна ідзе!!! Здалёк, з вёскі, нібы ў тон воклічу, адказвае хрыплы, дрымотны крык пеўня. ...Першая зорка ў вышыні. Празрыста-сіняе неба над густа-сіняй зямлёй. Але мяккая свежасць паветра не прыносіць спакою. Далячынь трывожыць, хвалюе, кліча. І, куды б ты ні павярнуў каня, насустрач табе з курганоў лятуць і лятуць трывожныя галасы: Дай, Ма-рышка, клю-у-чы! Зноў лёт каня. Але здалёк, з другога кургана адклікаецца другі голас: Дай, Ула-дак, клю-у-чы! Баліць галава, і не знікае знямога, і чаканне поўніць грудзі, і вецер свішча ў вушах, але скакаць няма куды. Вось, з трэцяга кургана: Ада-мкнуць зямлі-і-цу! І яшчэ аднекуль, зусім здалёк: Вы-пусціць траві-і-цу! Куды ўцякаць, калі веснавымі вечарамі, прагнучы нязнанага, лямантуе з курганоў аб вялікім сонцы ўся родная зямля?
|
|
IV
РЇ пачаў гэтую РєРЅС–РіСѓ РґРІР° гады назад. Р—Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ былі дванаццаць РіРѕРґ жыцця ёю, думак аб ёй, ненапісанай. Былі ўспаміны людзей, РєРЅС–РіС– зачытаныя С– РєРЅС–РіС–, РґР° СЏРєС–С… РЅР° працягу амаль стагоддзя РЅРµ дакраналася нічыя СЂСѓРєР°, акрамя маёй. РЇ трымаў Сѓ руках халодную сталь інсургенцкіх кордаў С– канфірмацыі расстрэлаў, СЏРєС–СЏ, здавалася, сачыліся крывёй... Чаму магла навучыць РєРЅС–РіР°, СЏРєРѕР№ было сто РіРѕРґ С– адзіны экземпляр СЏРєРѕР№ так С– астаўся Р· неразрэзанымі старонкамі? РќРµ ведаю. Але гэта была РЅС–Р±С‹ замураваная частка памяці цэлай СЌРїРѕС…С–. Р† РјРЅРµ здавалася, што РЅР° кожнай вокладцы - варта толькі ўгледзецца - напісана: "Хто Р·РіСѓР±С–Сћ сваю памяць - Р·РіСѓР±С–Сћ СѓСЃС‘..." Нечапаны аркуш паперы ляжаў РЅР° стале. Р—Р° вокнамi РІСЏР»iзнага пакоя стаяў цёплы i цёмны вечар канца сакавiРєР°. РџРѕР·РЅi вечар быў Сѓ садзе Р·Р° РґРІСѓРјР° вокнамi; РїРѕР·РЅi вечар быў i РЅР° С†iхай РІСѓР»iцы, Р·Р° iншымi вокнамi. Р† раптам Р·Р° вокнамі Р·'явіліся агні. Спачатку адзін, потым РґРІР°, потым маленькае, СЏРє стажары, СЃСѓР·РѕСЂ'Рµ, потым РґРІР° СЃСѓР·РѕСЂ'С–, тры, пяць, дзесяць. РЇРЅС‹ рухаліся вуліцай, здалёк С– паўз РјСЏРЅРµ. РЇ РЅРµ ведаў, што гэта такое, СЏ проста бачыў, што гэта ўначы людзі нясуць агонь. Так, СЏРє вынес СЏРіРѕ калісьці РЅР° СЃС…РѕРґС‹ чалавек Сѓ белай сарочцы, Р· мужным С– РіРѕСЂРєС–Рј тварам. Людзі ішлі, ішлі, прыкрываючы далонямі цёплыя агеньчыкі свечак, СЏРєС–СЏ РјРѕРі згасіць нават слабы подых ночы. Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏРЅС‹ ішлі Р·Р° першымі, С– далоні Сћ С–С… былі ружовыя, таму што С–С… наскрозь прасвечваў агонь. Р† кожны агеньчык быў слабы, але разам СЏРЅС‹ стваралі зарыва, СЏРєРѕРµ пераможна плыло Сћ РЅРѕС‡. Р† ніколі потым, СЏРє Р±С‹ цяжка РЅС– было, СЏ РЅРµ сказаў слоў старадаўняга пісца, запісаных С–Рј РЅР° палях нейкага там "Апостала": "РљРЅС–РіР°-РєРЅС–РіР°, ужо РјС– ад табя моташна". Заўсёды СЏРЅР° заставалася для РјСЏРЅРµ ўлюбёным дзіцем, Р±Рѕ кожны раз СЏ ўспамінаў РЅРѕС‡, Сѓ СЏРєРѕР№ спачатку Р·'явіліся першыя, Р° потым СѓСЃС‘ людское РјРѕСЂР°, залітае агнём. Р† СЏ РїРѕРјРЅСЋ С–С…, людзей, што ішлі Сћ РЅРѕС‡, прыкрываючы жывымі, цёплымі далонямі агонь. РџРѕРјРЅСЋ. Над бярозамі, што абступалі царкву, віселі халаднаватыя С– празрыстыя Р·РѕСЂС‹. Р— вокнаў С– шырока адчыненых РґР·РІСЏСЂСЌР№ лілося РЅР° цвінтар С– натоўп аранжавае святло. Р—СЂСЌРґРєСѓ, калі галасы пеўчых узляталі асабліва высока, - Сѓ шатах Р±СЏСЂРѕР·, Сѓ гнёздах СЃРѕРЅРЅР° ўскрыквалі С– хрыпелі гракі. РЈ царкве вёскі Мокрая Дуброва, самай блізкай РґР° Раўбічаў С– Азярышча, ішла паўночніца РїР° вялікай субоце. Вялікі натоўп тых, што РЅРµ праціснуліся Сћ храм, стаяў РЅР° цвінтары, слухаў спевы. Сёй-той часам уставаў РЅР° пальчыкі С–, выцягнуўшы шыю, заглядаў Сѓ агністую пячору. Бачыў адчыненую царскую браму, светлыя рызы папоў С– Р·РЅРѕСћ апускаўся, пагойдваючы галавой С– СћСЃС–Рј выглядам паказваючы, што СћСЃС‘ СЏРє мае быць, СЏРє заведзена: ведаем, бачылі, Р° значыць, можна пастаяць С– РЅР° цвінтары, С– РЅСЏРјР° асаблівай прычыны, каб дужа шчаміцца Сћ храм. РЎСЏРј-там гаманiР»i: аб РІСЏСЃРЅРµ, аб тым, СЏРє ачуняла азiРјiРЅР°, i аб тым, Сѓ чым благалепiРµ Р»iтургii РІСЏР»iкай суботы i Сћ чым СЏРµ адрозненне ад благалепiСЏ Р»iтургii велiкоднай. Алесь прывязаў каня РґР° агарожы С– павольна пайшоў праз натоўп РїР° галоўнай алеі. Ідучы праз натоўп, ён усміхаўся. Выхаваны старым Вежам, Алесь ніколі РЅРµ задумваўся аб сутнасці абрадаў. РЈ гімназіі даводзілася выконваць. Можна Р· С–РјС–, Р° можна С– без С–С…. Р† цяпер СЏРіРѕ кранала хутчэй РЅРµ тое, дзеля чаго людзі сабраліся тут, Р° самі людзі С– тое, што СЏРЅС‹ сабраліся. Р’РѕСЃСЊ адзін ціха цягне "ліцы ангельсціі", выцягваючы шыю С– найсаладзейшым чынам заводзячы пад лоб вочы. Астатнія стаяць С– глядзяць СЏРјСѓ Сћ СЂРѕС‚... Р’РѕСЃСЊ скрыўлены СЂРѕС‚ бабулі... Белагаловы мужык стаіць РЅР° каленях, РЅС–Р±С‹ перад плахай, безнадзейна звесіўшы галаву... Плача, РіРѕСЂРєС–РјС– слязьмі заліваецца баба Сћ намітцы. - Чаго ты? - Ды СЏ-СЏРє РЅРµ плакаць... Пла-ашчаніцу зараз Сѓ алтар панясуць. Сорак дзён ён, бацюхна, РїР° зямлі хадзіць Р±СѓРґР·Рµ... Бачыць Р±СѓРґР·Рµ СћСЃС–С…, СѓСЃС‘ наша... бачыць. Чародка дзяўчат С– хлопцы вакол СЏРµ. Відавочна чакаюць хрыстосавання. Рђ РІРѕСЃСЊ дзяўчына Сћ СЃС–РЅСЏР№ Р· золатам старадаўняй хустцы. Стаіць, скрыжаваўшы СЂСѓРєС–. Тварык закінуты СћРіРѕСЂСѓ, СЂРѕС‚ прыадкрыты. Слухае, Р° Сћ вялізных вачах - слёзы... Р‘'ецца, пабіваецца галавой аб зямлю нейкі шляхціц. Укленчыў, С– такое, відаць, нясцерпнае РіРѕСЂР°, што калоцяцца плечы. - РќРµ пабівайся так. РќРµ трэба. Алесь ішоў - С– РЅС–Р±С‹ СћСЃРµ людзі праплывалі, уставалі перад С–Рј. Р† ад раптоўнай любві РґР° С–С…, замілавання С– вялікага жалю Сћ СЏРіРѕ нешта дрыжала Сћ горле. Бледны, СЃР° змарнелым абліччам С– бяскроўнымі вуснамі, ён ішоў бліжэй С– бліжэй РґР° адчыненых РґР·РІСЏСЂСЌР№ , РґР° скляпенчатай аранжавай плямы, адкуль даляталі спевы. Нехта асцярожна СћР·СЏСћ СЏРіРѕ Р·Р° плячо. РђР·С–СЂРЅСѓСћСЃСЏ - Кандрат Кагут. Светла-СЃС–РЅС–СЏ, Р· добрай хітрасцю вочы. - Юж РїРѕ вшысткем, - іранічна сказаў Кандрат, - РїРѕ мшы С– РїРѕ казаню1. - Здароў, братка, - узрадаваўся Алесь. - Здароў. Хадзем СЃР° РјРЅРѕСЋ. Нашы там. Кагуты-малодшыя прымасціліся трохі Сћ баку ад алеі, РЅРµ сталі праціскацца Р·Р° бацькамі С– дзедам Данілам Сѓ царкву. Але яшчэ РґР° таго, СЏРє Алесь С– Кандрат дайшлі РґР° С–С…, Р·-Р·Р° РґСЂСЌСћ выступіла танклявая зграбная постаць РђРЅРґСЂСЌСЏ Кагута. - РўС‹ Р· РєС–Рј, Кандраце? - сказаў, Р±С‹ праспяваў. - Р’РѕСЃСЊ, - сказаў Кандрат. - Загорскі. Градзе, СЏРє жаніх Сѓ палунашчы. - Што СЏ, страшны СЃСѓРґ? - адказаў жартам Алесь. Нечаканыя словы Кандрата зачапiР»i СЏРіРѕ. РЃРЅ сапраўды прыйшоў, СЏРє жанiС… Сѓ палуначы, хацеў убачыць Майку. - РќСѓ, РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј страшны, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. - Рђ трохі ёсць. - Нясмела СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ, сціпла прыкрыў РґРѕСћРіС–РјС– веямі вочы. Алесь РЅРµ спадабаўся СЏРјСѓ. Р† амаль адразу Алесь трапіў Сѓ абдымкі. Адусюль Сѓ вочы лезла адно С– тое: залацістыя патлатыя валасы, дзікаватыя СЃС–РЅС–СЏ вочы, простыя насы, белазубыя ўсмешкі. РђРіР°, РІРѕСЃСЊ нехта іншы: Марта, Стафанава жонка. Рђ РІРѕСЃСЊ С– сам Стафан Р· маладымі, але густаватымі ўжо вусамі - ціхі, вады РЅРµ скаламуціць, Стафан. - Р— велікоднай ночкаю вас. РђРґР·С–РЅ Стафан Р· СѓСЃС–С… Кагутоў перайшоў РЅР° "РІС‹", калі Алесь скончыў гімназію. - РўС‹ што, пазней РЅРµ РјРѕРі? Бацюхны, Паўлюк, гарачы часам, але такі часцей Р·Р° СћСЃС‘ салідны Паўлюк! Павёлка, равеснік, РІСЏСЃРєРѕРІС‹ СЃСЏР±СЂР°! Р† гэта Р·Р° СЏРєС– месяц стаў такі, што РЅРµ пазнаеш, перайшоў мяжу РґР° дарослага хлопца: кучаравяцца маленькія залацістыя РІСѓСЃС–РєС–. Світка РЅР° адно плячо, быццам рыхтуецца біцца РЅР° кулаках; магерка зухавата заламана назад. - Гэй, Р° РјСЏРЅРµ? - разважлівы голас ззаду. Нехта торгае Р·Р° рукаў, Юрась. - Юраська-Юраська, - смяецца Алесь. - Рђ хто быў галыш мужаска полу? - Ды РЅСѓ цябе, - Р· паважным дакорам кажа пятнаццацігадовы, ладны хлапец. - Што "РЅСѓ цябе"? - смяецца Кандрат. - Рђ каму яшчэ ўчора... што?.. РќСѓ што, Алесь? - Каму яшчэ ўчора бондачку2 давалі? - падкусвае Алесь. Рогат. - Р¦iС…Р° РІС‹, - паважна кажа Марта. - До ўжо. Р’Рѕ, РіСЂСЌС… СЏРєi. Пахрыстосуемся загадзя, Алесь Юр'евiС‡. Вочы маладзіцы смяюцца. РЇРЅР° выцірае хусцінкай СЂРѕС‚. - Рђ хрыстосавацца загадзя - РЅРµ РіСЂСЌС…? - пытае Стафан. Алесь стаіць СЃСЏСЂРѕРґ С–С… С– адчувае, што горла РЅС–Р±С‹ сціснула. РЇРјСѓ было так РґСЂСЌРЅРЅР° СћСЃРµ апошнія РґРЅС–, што ён, трапіўшы раптоўна Сћ сваё, Сѓ роднае кола, трымаецца Р· апошніх СЃС–Р». - Кагосьці яшчэ РЅСЏРјР°, - глухім голасам сказаў Алесь. - РњСЏРЅРµ, - С– Р· паўзмроку выйшла РЇРЅСЊРєР° Кагут Сѓ беленькіх чаравічках С– сіненькім кабаціку. Алесь жартам СѓР·РЅСЏСћ СЏРµ, - РѕРіРѕ! РЇРЅСЊРєР° глядеза РЅР° СЏРіРѕ СЃСѓСЂ'ёзна С– строга. Удалася СЏРЅР° РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј Сѓ Кагутоў. Р РѕС‚ маленькі, Р° вочы ўдвая большыя, чым Сѓ С–С…. Ужо цяпер Сѓ СЏРµ была тоўстая каса, ледзь РЅРµ Р· СЂСѓРєСѓ таўшчынёй. РќР° сцежцы пачуліся РєСЂРѕРєС–. - Хто гэта тут маю нявесту чапае? - прагучаў юначы прыемны голас. - Мсціслаў, - віскнула РЇРЅСЊРєР° С– кінулася РґР° СЏРіРѕ. Алесь С– Маеўскі сустрэліся позіркамі С– апусцілі вочы, РЅС–Р±С‹ кожны заспеў РґСЂСѓРіРѕРіР° Сћ РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј належным месцы, але цудоўна разумее, чаму ён тут. Мсціслаў СѓСЃРєС–РЅСѓСћ вейкі, С– РЅР° вуснах ягоных Р·'явілася ўсмешка: - Вялікая РЅРѕС‡? - Вялікая РЅРѕС‡, дружа. Р† гэта гучала, СЏРє: "РџР°-ранейшаму?" - "Давай РїР°-ранейшаму, дружа". Р† адразу, РЅС–Р±С‹ пакарыстаўшыся гэтай магчымасцю С– хочучы замацаваць СЏРµ, Мсціслаў сказаў Р· С–СЂРѕРЅС–СЏР№: - РўРѕ чаго гэта пан Загорскі прыехаў Сѓ царкву Мокрай Дубровы? - Бо тут Кагуты, - сказаў Алесь. - Р’Рѕ шчасце СЏРєРѕРµ, - РЅР°iСћРЅР° сказала РЇРЅСЊРєР°. - Рђ РјС‹ якараз хацелi Сћ Рњiлае ехаць, каб цябе ўбачыць, Алеська. Кандрат лёгка штурхнуў СЏРµ Сћ Р±РѕРє. РЇРЅСЊРєР° РЅРµ зразумела С– адказала брату штуршком, так, што СћСЃРµ заўважылі, С– сціпламу РђРЅРґСЂСЌСЋ стала няёмка. РЇРЅСЊРєР° глядзела РЅР° Мсціслава СЃС–РЅС–РјС– вачыма, бліскучымі, СЏРє мокрыя каменьчыкі: лавіла словы. Мсціслаў стаяў С– СЃРјСЏСЏСћСЃСЏ. - РЇ гэта чаму, - Р· удаванай наіўнасцю сказаў ён. - РЇ цябе хацеў знайсці. РЇ Сћ Загоршчыну - РЅСЏРјР°. РЇ Сћ Мілае - РЅСЏРјР°. РљСѓРґС‹, думаю, цяпер? РЈ гэты момант удар Р·РІРѕРЅР° пракаціўся над голымі яшчэ, але жывымі дрэвамі, паплыў пад свежыя С– празрыстыя Р·РѕСЂС‹. - Пачынаецца, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. РЇРЅС‹ рушылі бліжэй РґР° царквы. Натоўп плыў туды Р¶ С– хутка адцёр Кандрата Р· Андрэем С– Мсціслава Р· Алесем ад іншых. - РўС‹ малайчына, - сказаў Мсціслаў РЅР° РІСѓС…Р° Алесю. - Значыцца, вырашыў: РјС–СЂ. Добра, памірым... РЇРЅР° тут. РЇ назнарок праціснуўся Сћ царкву С– паглядзеў. Р† тут Алесь адчуў, што ён сапраўды больш Р·Р° СћСЃС‘ РЅР° свеце жадае РјС–СЂСѓ С– злагады. - Зараз званы ўдзярбаняць, - сказаў Кандрат. - Асцярожна, хлопцы. Кажуць, часам ад такой прычыны Р· цвінтарных РґСЂСЌСћ чэрці падаюць. - Лухта якая! - скзаў Мсціслаў. - РЇ С– РЅРµ кажу, што праўда. - Людзі вераць, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. - Таму што нібыта СЏРє людзі Сћ чысты чацвер свечкі дахаты данясуць С– крыжы РЅР° СћСЃС–С… дзвярах паставяць, то нячысцікі Р· хат уцякаюць. РљСѓРґС‹ С–Рј падзецца? РќР° цвінтарныя РґСЂСЌРІС‹. Сядзяць галодныя, халодныя, Р±Рѕ злезці баяцца. РќСѓ, Р° СЏРє Р±РѕРјРєРЅРµ велікодны Р·РІРѕРЅ - валяцца СЏРЅС‹ Р· РґСЂСЌСћ, СЏРє грушы. РЁРјСЏРє-шмяк! Некаторыя РЅРѕРіС– выкручваюць. - РўС‹ глядзі, - сказаў Мсціслаў, - Р·Р° гэткія ерэтычныя забабоны атрымаеце РІС‹ ад папа. Ягоныя вочы смяяліся, С– Сћ тон СЏРјСѓ РђРЅРґСЂСЌР№ сказаў: - Р† няхай. РЈСЃС‘ адно падаюць. Сачы, Алесь, можа, СЏРєРѕРіР° Р·Р° С…РІРѕСЃС‚ СѓС…РѕРїС–С€. - Рђ Сћ СЏРіРѕ хаданская мыза, - сказаў РњСЃС†iслаў. РЈ Кандрата захадзілі жаўлакі РЅР° шчоках. - Тады РјС‹ ўжо табе, Алеська, дапаможам. РўС‹ СЏРіРѕ толькi Сћ хмызы Р· РњСЃС†iславам завалачы... каб начальства нас РЅРµ бачыла. Рђ там РјС‹ СЏРіРѕ, каб вам СЂСѓРєi РЅРµ пэцкаць, асвенцiРј. Р—РѕСЂС‹ віселі над галавою. Прыціхлі РґСЂСЌРІС‹. Р— цвінтара спускалася рознакаляровая стужка людзей. РќС–Р±С‹ Р· расплаўленага металу, цяклі С– зіхацелі С– пераліваліся рызы папоў. Ззяла РЅР° золаце крыжоў чырвонае зарыва ад соцень свечак. Р† над СѓСЃС–Рј гэтым густа плыў бас дыякана: - "Уваскрэсенне твае, Хрысце спасе, ангелi пяюць РЅР° небясех: i нас РЅР° Р·СЏРјР»i спадобi чыстым сэрцам цябе славiС†i". Пад зоркамi РјiР¶ снежных Р±СЏСЂРѕР·, СЏРєiСЏ сталi цяпер аранжавыя Р·РЅiР·Сѓ, плыло, агiнаючы царкву, шэсце: РЅiР±С‹ нехта павольна рассыпаў чырвоны РјiгатлiРІС‹ жар. Алесь Р·РЅРѕСћ убачыў дзяўчыну Сћ СЃiРЅСЏР№ Р· золатам хусце. РЇРЅР° РЅiР±С‹ iмкнулася РґР° агнёў, СЏРє СЃiРЅi i залаты СЃСѓРјРЅС‹ махаон. I раптам Сѓ СЏРіРѕ адлягло ад сэрца: РЅРµ магло здарыцца РЅiчога дрэннага, пакуль РЅР° Р·СЏРјР»i iснавала надзея. - Раўбічы, - голас Мсціслава ўпаў. Р† адразу ўпала Алесева сэрца. РЃРЅ убачыў. ...Пан Яраш Р· Рвелiнай, Франсам, Стасем i Юллянам Раткевiчам iшлi паперадзе. Моцная Ярашава СЂСѓРєР° СЃС†iскала свечку, змрочныя вочы глядзелi паўзверх галоў: ён, РІiдавочна, думаў РїСЂР° iншае. I такi ён быў моцны СЃСЏСЂРѕРґ гэтага натоўпу, i так клалiСЃСЏ РЅР° СЏРіРѕ аблiчча i аблiччы суседзяў, РЅР° Р±Р»iскучы жалезны бранзалет мяккае святло i Р·РјСЂРѕРє, што Алесь раптоўна здрыгануўся ад замiлавання РґР° СЏРіРѕ i РґР° ўсёй гэтай СЃСЏРј'i. Набліжалася Майка. Свечка Сћ тонкай руцэ злёгку нахілена - аплывае жаўтаваты РІРѕСЃРє. Вочы, СЏРє Сѓ бацькі, глядзяць паўзверх галоў, ці РЅР° белыя, СЏРє СЏРµ СЂСѓРєС–, галіны Р±СЏСЂРѕР·, ці РЅР° агеньчыкі Р·РѕСЂ. Маленькі СЂРѕС‚ зараз Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ ганарысты, Р° РґРѕР±СЂС‹ С– ласкавы. "Майка. Майка. Майка". Мінаюць. Зараз спыніць нязручна. Побач Р· ёю Стах. (Алесь РЅРµ ведаў, што Стах узрадаваўся Р±.) Пераліваецца кранутая СЃСЏРј-там срэбрам белая кашміровая СЃСѓРєРЅСЏ. - Шэсце жон-міраносіц, - сказаў ціха Кандрат. Р†, забыўшыся, падтрымаў блюзнерства непапраўны Мсціслаў. Склаў бондачкай РІСѓСЃРЅС‹ С– сказаў тонам старой ханжы-дзеўкі: - Лідуша надзела парфірную СЃСѓРєРЅСЋ С– пайшла Сћ царкву... Меланхолія! Р†, сустрэўшы вочы Алеся, раптам зніякавеў: - Рћ... даруй, мілы! РђРЅРґСЂСЌР№ моцна схапіў Кандрата Р·Р° плячо С– павёў трохі далей. - Патаўпешка, - СЃС–РЅС–СЏ Андрэевы вочы звузіліся. - Дурное сяло. РўС‹ што, РЅРµ бачыш? РЇРЅС‹ спыніліся наводдаль. Кандрат пад позіркам брата апусціў галаву. - Бачу, - нечакана СЃСѓСЂ'ёзна, Р· горыччу сказаў ён. - РќРµ падабаецца РјРЅРµ гэта. Улюбіўся СЏРє чорт Сѓ СЃСѓС…СѓСЋ грушу. - РќРµ твая справа, - ціха сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. Р† раптам Кандрат ударыў нагою бярозавы ствол: - Чорт. РќСѓ, Р±СѓРґР·Рµ СЏРЅР° яшчэ здзекавацца - спалю Раўбічы... Корчака знайду, С– разам спалім. - Тфу, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№, - РґСѓСЂРЅС‹ ты. - Рђ што? - Каб СѓСЃРµ хаты дзяўчатам палілі, калі тыя здзекуюцца... Гэта Р¶ страшна падумаць, што было Р±... РџР° ўсёй зямлі попел Р· ветрам гуляў Р±С‹. ...Шэсце тым часам трэці раз абыходзіла царкву. Жаўцелі бясконцыя агеньчыкі, ліліся парча С– буркацель, звінелі галасы. Р’РѕСЃСЊ С–РґР·Рµ пан Яраш. Ідуць іншыя. Але нашто глядзець РЅР° С–С…, калі РІРѕСЃСЊ плыве Р·Р° С–РјС–... РўСЂРѕС…С– адстала ад СѓСЃС–С…. Ідзе. Попельныя, Р· няўлоўным залацістым адценнем валасы. Пад матавай скурай РЅР° шчоках глыбінны празрысты румянец. Добры СЂРѕС‚ С– вочы, СЏРєС–СЏ глядзяць РЅР° Р±СЏСЂРѕР·С‹, РЅР° шапкі граковых гнёздаў, РЅР° цёплыя льдзінкі Р·РѕСЂ. Мсціслаў прымусіў Алеся адступіць СЃР° сцежкі, Р° сам зрабіў РєСЂРѕРє наперад. - Міхаліна, хадзіце СЃСЋРґС‹. Р СѓРєР° Сћ руцэ, некалькі непаразумелых крокаў РїР° сцежцы... Р† РІРѕСЃСЊ СЏРЅР° ўжо тут, Р° Мсціслаў Р·РЅС–Рє Сѓ натоўпе. РЇРЅС‹ стаялi i глядзелi адно РЅР° аднаго. Вычварна зламаныя Р±СЂРѕРІС‹ Майкi РЅР° С…РІiР»iРЅСѓ РІiнавата апусцiР»iСЃСЏ. Р† яшчэ - ён РјРѕРі Р±С‹ паклясціся - Сѓ гэтых вялізных вачах РЅР° хвіліну прамільгнула радасць, тая, СЏРєСѓСЋ РЅРµ схаваеш, СЏРєРѕР№ РЅРµ падробіш. - Майка, - сказаў ён, - Майка. - Р† дадаў, амаль уладна: - Калі можаш, вер РјРЅРµ. РЇРЅР° глядзела РЅР° СЏРіРѕ змярцвелае аблічча С– глыбокія вочы... Гэтыя вочы глядзелі так, што Сћ душы Р·'явілася падазрэнне, СЏРєРѕРµ адразу перарасло РІР° ўпэўненасць: РЅРµ вінаваты. Няўжо РЅРµ вінаваты? РџСЌСћРЅР° Р¶ РЅРµ вінаваты. Мсціслаў меў рацыю. РЇРє СЏРЅР° магла нават падумаць, што ён РјРѕРі быць вінаваты?! Найлепшы, чысты, сапраўдны, той, СЏРєРѕРіР° хацелася вечна бачыць, СЏРєРѕРјСѓ заўсёды хацелася пакласці РЅР° РіСЂСѓРґР·С– сваю галаву, забыцца, адчуць СЃСЏР±Рµ слабай. РЈ гэты час ад бабінца даляцеў вокліч: - Хрыстос васкрэсе С–Р· мертвых!.. Р† яшчэ. Р† яшчэ. РЇРЅС‹ РЅРµ чулі. Р† толькі калі ўзляцелі СћРіРѕСЂСѓ галасы спевакоў - пад шаты голых Р±СЏСЂРѕР·, пад Р·РѕСЂС‹, - СЏРЅР° зрабіла РєСЂРѕРє РґР° СЏРіРѕ. Звінелі галасы. РљСЂРѕРє, РєСЂРѕРє. Яшчэ РєСЂРѕРє. Р† ён ціха сказаў: - Хрыстос васкрос, Майка. Р† працягнуў РґР° СЏРµ СЂСѓРєС–. РљСЂРѕРє. IС…РЅiСЏ аблiччы раптам залiР»iСЃСЏ РІiРЅРЅР°-чырвоным. Гэта вакол царквы i вакол цвiнтара адначасова запалiР»i паходнi i бочкi СЃР° смалой, i недзе наводдаль ад царквы пачалi страляць СЃР° стрэльбаў: стары, паганскi яшчэ звычай. Зарыва трапятала РЅР° С–С…РЅС–С… абліччах. РЃРЅ стаяў перад ёю, РЅС–Р±С‹ юнак Р· вогненнай печы, С– працягваў СЂСѓРєС–. РЈ СЏРµ ўпала сэрца. Каб гневаўся, каб нават РіСЂСѓР±Р°, РїР°-мужыцку ўдарыў СЏРµ - было Р± лягчэй. Значыць, вінавата была СЏРЅР°. Без апраўдання. РЇРЅР° была РЅРµ Р· тых, што даруюць сабе. Такога ўдарыць. Што толькі зрабіла?! Р† раптам СЏРµ РЅС–Р±С‹ азарыла страшным сполахам. "РќСѓ РґРѕР±СЂР°, былі першыя чуткі. Іх трэба было праверыць. Але тая, апошняя... Што Р¶ было Сћ той плётцы? Чаму СЏ разгневалася РЅР° СЏРµ, калі СЏ сама ўвесь час, С– ўдзень С– ўначы, сама жадала гэтага С– марыла аб гэтым. Дрэнь. Р† Р·-Р·Р° гэтага ледзь РЅРµ штурхнула РЅР° дуэль, забараніла сустрэчы, аддала СЏРіРѕ абразам, зрабіла ворагамі СЏРјСѓ брата С– бацьку. Хлусіла сама сабе С– спалохалася, калі... Р† потым яшчэ смела патрабаваць ад СЏРіРѕ чагосьці. Р† ўзрадавалася, калі новая хлусня нібыта апраўдвала РјСЏРЅРµ такую, якая СЏ ёсць... "Здаў Сѓ арэнду...", "Ездзіў Р· РґСЂСѓРіРѕР№..." Але тая паехала адсюль... Але СЏ С…С–Р±Р° РЅРµ разарвала СЏРіРѕ душу згодай РЅР° ганебныя заручыны? Забіць СЃСЏР±Рµ мала было Р·Р° СћСЃС‘ гэта. Але С…С–Р±Р° заб'еш? Значыць, пакараць так, каб потым мучыцца С– пабівацца СћСЃС‘ астатняе жыццё". РЇРЅР° РЅРµ думала, што гэта замучыць С– СЏРіРѕ. Жорсткая, паглыбленая Сћ СЃСЏР±Рµ маладосць, якая толькі сабе РЅРµ даруе нічога, кіравала ёю. "Забіць. Страціць. РЇРє? Аддаць СЃСЏР±Рµ самаму нялюбаму, раджаць СЏРјСѓ нялюбых дзяцей. Таму, РєС–Рј пагарджаеш. Таму, хто, - Р° напэўна, напэўна ён, СЏРЅР° цяпер прадчувала гэта, - Р· варожасці РґР° пана Юрася, РґР° СЏРіРѕ, Алеся, С– склеіў тую брыду. Што Р¶ гэта СЏ нарабіла?!" РЈСЃРµ гэтыя РґСѓРјРєС– прабеглі Сћ СЏРµ галаве Р·Р° СЏРєСѓСЋ хвіліну. РЃРЅ СѓСЃС‘ яшчэ падымаў СЂСѓРєС–, дагаворваючы СЃРІРѕР№ сказ: - ...Майка. РЇРЅР° глядзела Сћ СЏРіРѕ вочы С– адчувала, што Сћ СЏРµ падгінаюцца калені ад цеплыні С– жалю. Зрабіць яшчэ РєСЂРѕРє, С–... Гэта быў Р±С‹ пацалунак. Простае "хрыстосаванне" для іншых. Але СЏРЅР° ведала, што гэта Р±СѓРґР·Рµ для СЏРµ. "Палон. Астацца вечна. Навекі прызнаць для СЃСЏР±Рµ (Р±Рѕ ён РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ ведаць) сваю подласць. Ведаць, што Р·Р° скурай шчаслівай пані сядзіць распусная (так, распусная, Р±Рѕ такой аддаць СЃСЏР±Рµ Р·Р° такога - гэта распуста), разважлівая РіaРґР·С–РЅР°". РЇРЅР° магла жорстка асуджаць. РЃРЅ уздымаў СЂСѓРєС–... РЇРЅР° РЅРµ магла... РЇРЅР° ведала - РЅРµ вытрымае. - РќРµ, - сказала СЏРЅР°. - РќРµ. - Р† скончыла амаль бязгучна: - Гэтага РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Р† кінулася Сћ натоўп. РЃРЅ апусціў СЂСѓРєС– С– павольна пайшоў РґР° выхада. Свайго аблічча ён РЅРµ бачыў С– Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ Р±, што Мсціслаў, праходзячы паўз братоў, СЏРєС–СЏ гаварылі Р· Галінкай Кахно, паклаў СЂСѓРєСѓ РЅР° Кандратава плячо: - Кандрат... РђРЅСѓ... Хутчэй. РЇРЅС‹ свідравалі натоўп Р·Р° Алесем. Загорскі, выбраўшыся РЅР° больш-менш вольнае месца, спыніўся С– РєС–РЅСѓСћ апошні РїРѕР·С–СЂРє РЅР° РіСѓСЂС‚ людзей перад бабінцам. РЈРЅСЊ СЏРЅС‹ стаяць. Яраш СЃР° скобкай валасоў С– жалезным бранзалетам, Юллян Раткевіч глядзіць РЅР° Майку С–, здаецца, здагадваецца, што нешта адбылося, Франс. Р† СЏРµ аблічча, такое, што РЅР° хвіліну робіцца шкада. РЇРјСѓ прыйшла Сћ галаву дурная РґСѓРјРєР°. Перад С–РјС– - РјС–Р¶ С–РјС– С– Алесем - палалі паходні С– бочкі СЃР° смалой. РЈ Раўбіча былі шчыльна сціснутыя РІСѓСЃРЅС‹. Р СѓРєР° Р· жалезным бранзалетам сціскала свячу. Р† ад зарыва падаў крывавы адбітак РЅР° цяжкі, знясілены нейкай неадчэпнай думкай, змардаваны воблік. РЈСЃРµ астатнія стаялі вакол СЏРіРѕ цесна. Дурная РґСѓРјРєР°... Стаяць... Скача зарыва... РЇРє тыя паны, што пасля Р·РјРѕРІС‹ Глінскага ішлі РЅР° плаху разам Р· сем'СЏРјС–, каб РЅРµ засталося С– СЂРѕРґСѓ. ...Франс азірнуўся РЅР° сястру С– спалохаўся. - Што Р· табою? РЃРЅ абвёў вачыма натоўп, С– СЏРјСѓ здалося, што недзе Р·Р° паходнямі мільгануў твар Алеся Загорскага. Рђ можа, здалося? Р† раптам ён СЃР° здзіўленнем падумаў, што побач Р· нянавісцю Сћ С–Рј увесь час жыло нейкае цёплае пачуццё РґР° Алеся. Адкуль? ...Алесь, сустрэўшыся РЅР° імгненне Р· вачыма Франса, уздыхнуў С– апусціў вочы. РўСЂСЌР±Р° было ісці. РЈ адрозненне ад Франса ён зараз адчуваў только пагарду. РЃРЅ папраставаў ад святла проста Сћ цемру алеі. Адмовіць Сѓ прымірэнні. Няхай, калі РЅРµ верыць. Р— гэтым можна прымірыцца. Хоць С– цяжка, але можна. РќРµ кахае - няхай. Няхай нават тое, што СћСЃСЏ СЃСЏРј'СЏ пакрыўдзіла С– крыўдзіць далей. Але адмовіць вялікай ноччу Сћ пацалунку?! Такое рабілі толькі, калі РјС–Р¶ людзьмі ляжала РєСЂРѕСћ сваяка, блізкага сваяка, або самага лепшага РґСЂСѓРіР°. Такое рабілі толькі даносчыку РЅР° сваіх або бацьказабойцу. Адмовіць Сѓ пацалунку Сћ вялікую РЅРѕС‡ - такога РЅРµ бывала. Р† ён вырашыў маўчаць. РЇРЅР°, РІСЏРґРѕРјР°, была Сћ бяспецы. Р† менавіта таму плаціць давялося Р± РґРІСѓРј: Раўбічу С– Франсу. Канечне, С–Рј. Бо Загоршчына амаль нічым РЅРµ рызыкуе. РќР° СћСЃС‘ сухадольнае наваколле ён, Алесь, найлепшы стралок СЃСЏСЂРѕРґ маладых. Нават калі Р± няўдача. Дакончыў Р±С‹ пан Юры, таксама лепшы. Р’СЏРґРѕРјР°, помста. Але нашто? Нашто, калі СћСЃРµ СЏРЅС‹ - рабы РєРѕРґСЌРєСЃР° гонару. Дурасць. Р† ён таксама дужа разумны, ледзь РЅРµ зрабіў так, СЏРє нейкі там РґСѓСЂРЅС‹ дзедзіц. ...РЇРіРѕ дагналі суровыя Мсціслаў С– Кандрат. Пайшлі побач. Кандрат радаваўся, што ён адзін стаяў тварам РґР° Міхаліны С– Алеся, што Галінка С– РђРЅРґСЂСЌР№ РЅРµ бачылі нічога. Мсціслаў радаваўся, што бачыў СѓСЃСЋ брыдкую С– незразумелую сцэну адзін ён. Р† кожны Р· С–С… С–РјРєРЅСѓСћСЃСЏ трымаць СЃСЏР±Рµ натуральна. Алесь СЃРєРѕСЃР° Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° бесклапотныя абліччы СЃСЏР±СЂРѕСћ. - РђРЅСѓ С–С…, абрыдла, - сказаў Кандрат. - Папоўская дзікасць, - азваўся Мсціслаў. - Толькі С– добрага, што паскі. Давайце, хлопцы, паспрабуем напіцца. - Чаму РЅРµ, - сказаў Алесь. Здаецца, РЅРµ бачылі. Р† гэта РґРѕР±СЂР°. РЃРЅ ішоў С– бачыў людзей. Мужыка, што стаяў СЏРє перад плахай, дзяўчыну Сћ СЃС–РЅСЏР№ Р· золатам хустцы, бабу Сћ намітцы, якая РїР° дурасці С– цямноце падпявае пеўчым замест "Р† сушчым РІР° грабех жывот дараваў" - "С– СЃСѓС…С– верабей заплот паламаў", - СѓСЃС‘ гэтае РјРѕСЂР°, СЏРєРѕРµ звалася СЏРіРѕ народам. ...РЎСЏР±СЂС‹ селі РЅР° коней. Мсціслаў РєС–РЅСѓСћ Кандрату павады заводнага каня. Кандрат СѓР·РІС–СћСЃСЏ Сћ сядло апошні, С–, калі паглядзеў РЅР° занадта простую постаць дзядзькавага брата, СЂСѓРєС– Сћ СЏРіРѕ самі сціснуліся РЅР° павадах: "Р”-РґРѕР±СЂР°". Р— месца ўзялі ўгалоп. Проста Сћ РЅРѕС‡, пад Р·РѕСЂС‹... ...РЇРЅС‹ РЅРµ бачылі сумятні, якая раптам пачалася СЃСЏСЂРѕРґ натоўпу, калі людзі сталі заходзіць Сѓ царкву. Міхаліна Раўбіч упала непрытомная. Палала смала. Р† проста пад высокія Р·РѕСЂС‹ ўзляталі галасы. Пяялі канон Дамаскіна "Уваскрэсення дзень". ...РљРѕРЅС– ляцелі Сћ РЅРѕС‡. РЈ гэту РЅРѕС‡ СЃСЏР±СЂС‹ вельмі моцна выпілі Сћ самай захудалай, самай беднай прыдарожнай карчме... Рђ раніцай пан Яраш, давёўшы, урэшце, дачку РґР° памяці распытаўшы СЏРµ, якая была прычына млосці, пахаладзеў ад РґСѓРјРєС–, што РЅР° СЂРѕРґР·Рµ цяпер можна ставіць крыж. - РўС‹ разумееш, што ты нарабіла? Нават ворагу... Гэта толькі абрад, дзяўчо ты! РЇРЅР° РЅРµ сказала больш ніводнага слова. Два РґРЅС– Раўбічы чакалі. Пасыльны Р· Загоршчыны так С– РЅРµ Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ. Выкліку РЅР° дуэль РЅРµ было. Р† тады пан Яраш С– Франс расцанілі гэта СЏРє "помсту пагардай" Р· Р±РѕРєСѓ Загорскіх С– тое, што Алесь сапраўды быў вінаваты. Правіна РЅРµ напалохала С–С…. Помста пагардай - вельмі. Ім трэба было маўчаць аб гэтым. Толькі С–Рј РґРІРѕРј, СЏРєС–СЏ ведалі. Прымірэнне было ўжо немагчымае. РќР° землях, СЏРєС–СЏ ляжалі побач, РЅР° водах, СЏРєС–СЏ плылі побач, сядзелі цяпер смяротныя, непрымірымыя ворагі. РќР° радаўніцу СћСЃРµ Сћ наваколлі даведаліся, што Міхаліна Раўбіч заручылася Р· графам Іллёй Хаданскім. _______________ 1 Ужо СћСЃС‘... Скончылася набажэнства С– казані (польск.). 2 Бондачка - хвосцік каўбасы Р· завязкай. Даюць маленькім дзецям, каб РЅРµ грашылі пад СЃСЏР±Рµ.
|
|
V
Рќiхто РЅРµ ведаў, што, вырашыўшы РґР° канца зняважыць СЃСЏР±Рµ, РњiхалiРЅР° назнарок дазваляе сабе РЅРµ вельмi - Р° лепей сказаць - Р·СѓСЃiРј невысакародныя выхадкi, знаходзячы нават Сѓ гэтым нейкую РїРѕРјСЃР»iРІСѓСЋ асалоду. Таму бадай што СћСЃРµ Р·РґР·iўлялiСЃСЏ Р· СЏРµ РґР·iўных учынкаў, СЏРєiС… нельга было РЅi зразумець, РЅi растлумачыць. РЇРЅР° напрыклад, запрасiла РњСЃС†iслава РЅР° заручыны: - Будзеце трымаць РєРѕСЂРґ жаніха, - ласкава схіліла галаву. - РђР±Рѕ РјРѕР№ шлейф. Р† Сћ тым С– Сћ РґСЂСѓРіС–Рј выпадку - СЃСЏР±СЂР° РґРѕРјСѓ... Назаўсёды... Р† потым, СЏ ведаю, што лепшага сведкі такой важнай для РјСЏРЅРµ падзеі РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. РЃРЅ паўсюль Р±СѓРґР·Рµ расказваць РїСЂР° СЏРµ праўдзіва... РїРѕСћРЅР°... цікава. РњСЃС†iслаў глядзеў РЅР° прыўзняты ражок прыгожых вуснаў, РЅР° РЅСЏРІiнныя вочы, РЅР° ўвесь РІРѕР±Р»iРє гэтай дзяўчыны, i СЏРјСѓ рабiлася страшна, што ён РјРѕРі быць закаханы Сћ такую. РЃРЅ, аднак, РЅРµ даў зразумець сваіх пачуццяў. Схіліўся залацістай галавою С– ветліва сказаў: - РЇ Сћ такіх справах вам РЅРµ СЃСЏР±СЂР°, Міхаліна Яраслаўна. Назваў РїР° бацьку, чаго Прыдняпроўе бадай РЅРµ ведала. Р† Сћ голасе было такое прыхаванае глыбокае асуджэнне, што Майка апусціла вейкі. Рђ таксама быў закаханы... - Прыемна хаця, што Сћ вас засталіся СЃСЏРєС–СЏ-такія рэшткі сораму Р·Р° зробленае, - сказаў Мсціслаў. - РњСЏСЂРєСѓСЋ, СЏРЅС‹ вам яшчэ спатрэбяцца. РЇРє С– рэшткі пакут сумлення. РЇРЅР° ўскінула Р±СЂРѕРІС‹. Спалохана. - Хаця ад душы спадзяюся, што справа РЅРµ Р·РѕР№РґР·Рµ так далёка. РќСЏРјР° Р·-Р·Р° чаго. Пасля гэтай размовы Міхаліна раптам, упершыню Р·Р° СћСЃРµ тыдні, падумала РїСЂР° Алеся. Да гэтага СЏРЅР° карала С– мучыла СЃСЏР±Рµ, РЅРµ думаючы РїСЂР° іншых. Р† толькі тут СЏРЅР° ўпершыню падумала, СЏРє жыць СЏРјСѓ. Алесь жыў. Іншым здавалася, нават спакойна. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, замест прадчування страшнага прыйшоў спакой. Спакойна распараджаўся Сћ дзедавых збожжавых магазiнах, рыхтаваў коней РЅР° буславiцкi "бяссенны" Рєiрмаш1. Даводзiлася шмат выбракоўваць, Р±Рѕ аконамы намагалiСЃСЏ сапхнуць СЂРѕР·РЅСѓСЋ здыхляцiРЅСѓ. РЈРЅСѓРє працаваў РґР° Р·РЅСЏСЃiлення, i пан Данiла радаваўся: менш дрэнных думак палезе Сћ галаву, i калi ўжо Р±СѓРґР·Рµ тужыць, то ад сапраўднай тугi. I СћСЃС‘ Р¶ спакой Алеся палохаў СЏРіРѕ. Прыязджаў чырвоны ад ранняга загару, такі Р±СЂСѓРґРЅС‹, што Сћ каменнай ванне тройчы даводзілася мяняць ваду, еў што трапіцца С– потым увесь вечар сядзеў ля агню, перакідваючыся Р· дзедам нязначнымі сказамі. ЕўфрасiРЅРЅСЏ Глебавiчна бачыла крывую ўсмешку, якая Р·'яўлялася РЅР° ягоных вуснах, калi глядзеў РЅР° жанчын. Больш маўчала, але крадком вызвалiла ад усякай работы РґРІСѓС… хлопцаў, каб начамi дзяжурылi ля Алесевай спальнi: "Рђ раптам нешта Р·СЂРѕР±iць Р· сабою, галубчык". Уставаў ён Сѓ тры гадзіны ночы, сядаў Сѓ ледзяную ванну, еў Р· людзьмі густа пасоленую бульбу Р· кіслым малаком С–, РЅРµ чакаючы кашы Р· баранінай, выязджаў РЅР° Касюньцы Р· двара. Вежу падабаўся шчэпiсты, гаспадарскi i СћСЃС‘ Р¶ РІР° СћСЃiРј РґРѕР±СЂС‹ ўнукаў СЂРѕР·СѓРј. Рђ каб i РЅРµ падабаўся, ён згадзiСћСЃСЏ Р± Р· СѓСЃiРј, што Р± той РЅi прапанаваў, Р· СѓСЃСЏРєiРј, нават самым бязглуздым учынкам, Р· усякай, нават самай недарэчнай прапановай. РЈСЃС‘ Р± раздаў, абы стаў ён здаровы i спакойны. Пан Даніла здзіўляўся Р· самога СЃСЏР±Рµ. Трыццаць восем РіРѕРґ жыў Сѓ самоце, нічога РЅРµ патрабуючы ад жыцця. Так, паблажлівы ад разумення людзей С– велічы стары цынік С– іраніст. Валтузяцца недзе наводдаль мурашкі - хай сабе валтузяцца. Мурашнік робяць, гліцу цягаюць - вельмі цікава. I раптам Р·'СЏРІiСћСЃСЏ камячок плоцi, уладна СћР·СЏСћ, запаланiСћ, прымусiСћ любiць нявестку, С†iкавiцца сынам, сустракацца Р· гэтымi самымi мурашкамi, лезцi Сћ шумлiвае, утомнае жыццё, пакутаваць i радавацца. "Хто ён? Што РјРЅРµ Сћ С–Рј, калі РјРЅРµ РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ ляж РґС‹ Р·РґРѕС…РЅС–, Р° Р·Р° чорнай рысай - СЏРјР°? Але РІРѕСЃСЊ вырас, стаў гожы С– моцны, С– няўдала пакахаў. Р† так баліць Р·Р° СЏРіРѕ сэрца, СЏРє ніколі РЅРµ балела Р·Р° СЃСЏР±Рµ. Ды гэтага мала. РќСѓ вырас, РЅСѓ, РІСЏРґРѕРјР°, Р·СѓСЃС–Рј іншы, чым людзі майго пакалення. РќСѓ С– пакінь ты РјСЏРЅРµ Сћ спакоі такога, СЏРєС– СЏ ёсць. РќРµ, вучыць. Р— зямлёю РЅРµ так, Р· людзьмі РЅРµ так, Р· радзімай РЅРµ так. Мала СЏРјСѓ, што СЏ РїР° прыроджанай ляноце гавару РїР°-мужыцку. РќРµ, падавай СЏРјСѓ самасвядомасць таго, хто СЏ такі С– хто ён такі, якая прычына агульнай абыякавасці, С– чаму нам Сѓ Крыме РјРѕСЂРґСѓ набілі, С– чаму таго хахла, што вершы пісаў, загналі туды, РґР·Рµ бабы бялізну РЅР° вясёлку сушыцца вешаюць. РќСѓ што РјРЅРµ было Р± раней Сѓ тым хахле? Пашкадаваў Р±С‹ трохi - i СћСЃС‘. РќРµ, вучыць. Маўляў, СЃРІРѕР№ чалавек, без кампрамiсаў". Цяпер Вежа дрыжаў Р·Р° СћРЅСѓРєР°. Здаецца, гаспадарыць, гойсае, сварыцца, Р° вочы пустыя. - Ды Сћ чым справа, пане? - РЃРЅ што вам падсунуў? Р† РґР·Рµ вашы вочы былі? РЇРЅС‹ тоўстыя, але Р¶ гэта сяменнікі, пераспелыя. РЇРЅС‹ СЏРє вата. Набрыняе вадой, падгніе. РЃРЅ каго падмануць надумаў? РЇРєС–СЏ бярвенні патрэбны, ану? Аконам муляецца. Мужыкі Р· прыхаванымі ўсмешачкамі назіраюць Р·Р° галавамыйкай. - Р— Р·С–РјС‹... - Што Р· Р·С–РјС‹? - Р— РІСЏСЃРЅС‹, то Р±РѕРє... - Што? - Перацягваюць жывое РґСЂСЌРІР° тростам туга, каб Р·Р° лета СЏРЅРѕ... мацнейшае... - Чаму? - Смалой набрыняе... Рђ СћР·С–РјРєСѓ секчы. - Р’РѕСЃСЊ. Смалой набрыняе. Жоўтае, аж звініць. РќРµ РіРЅС–Рµ... Р’РѕСЃСЊ СЏРєС–СЏ бярвенні падай. Рђ Сћ РњСѓС…С– спытай, колькі ён РЅР° гэтых сяменніках куртажу Сћ кішэнь паклаў? РќРµ спытаеш - сам спытаю. Голас СЏРє нежывы. Аконаму ад гэтага нават страшней. Рђ Вежы страшней Р·Р° аконама. I СћСЃС‘ Р¶ Вежа РЅiРєРѕРјСѓ РЅРµ выдаў Р±С‹ сваёй Р±РѕСЏР·РЅi i СЃРІР°iС… думак. Глебавiчна паспрабавала была папiкнуць "Р·Р° чэрствасць" - абарваў. РќРµ ведаў аб тым i сам Алесь, РЅРµ ведалi сын Р· нявесткай, РЅРµ ведалi суседзi. Вежа баранiСћ сваю таямнiцу, маўчаў аб ёй, СЏРє маўчаць аб ганебнай хваробе. Калi хто-небудзь добразычлiРІС‹ пытаў, СЏРє Р· унукам, пан Данiла адказваў СЃР° звычанай iранiчнай усмешкай, ад СЏРєРѕР№ некаторых аж вадун вадзiСћ: - Думаў ажаніцца, РґС‹ агойтаўся. Часам С– РїСЂС‹ СћРЅСѓРєСѓ. Толькi аднойчы СЏРЅС‹ пасварылiСЃСЏ. Быў май. Дрэвы апрануліся ўжо Сћ маладую клейкую лістоту, С– стогадовы каштан ля тэрасы выкінуў РґР° неба тысячы белых конусаў-свечак. Нібыта кадзіў С– дзякаваў небу Р·Р° цёплыя РґРЅС–. Ночы былі яшчэ, аднак, халаднаватыя, Р° вада Сћ Вежавых ставах Р·СѓСЃС–Рј ледзяная. Ставы амаль РЅРµ зарасталі: моцныя крыніцы білі Р· РґРЅР°. Дзед С– СћРЅСѓРє сядзелі РЅР° тэрасе. Р— нетраў веяла бальзамічным водарам маладой лістоты, вільгаццю ад ставоў С– Р· Дняпра, чыстатой прыбранай, затравелай ужо зямлі. Салаўі барабанілі, звінелі С– цмокалі так, што здавалася, РЅР° зямлі існуюць толькі СЏРЅС‹. - Ягайла, - раптам сказаў дзед. РЈРЅСѓРє страпянуўся. - Што Ягайла? - Ягайла любіў слухаць салаўёў. Ажаніўся ён Р· Ядвігаю, прадаў Беларусь Р· Літвою, права першарод-ства - Р·Р° бабу. Тыя, РїСЂС‹ жончыным двары, былі шмат танчэйшыя, цывілізаваныя. Пасмейваліся Р· СЏРіРѕ цішком: варвар, мядзведзяў СЏРјСѓ душыць, РЅР° кані гойсаць РґС‹ мядзведжую шынку рукамі есці. Рђ гэты варвар, што каня спыняў РЅР° поўным скаку, РїРѕР№РґР·Рµ Сћ сад РґС‹ саловак слухае, Р° Сћ самога слёзы РЅР° вачах... РўРѕ хто, СЏ пытаюся, тут варвар? Звінелі салаўі. - Р† што такое наогул жанчына, шлюб без роўнасці, сяброўства? Так, баба. РЎ саксонским герцогом РІ карете золотой Промчалась Помпадур, блистая красотой. Фелон сказал, чету РѕРєРёРЅСѓРІ взглядом: "Р’РѕС‚ королевский меч, Р° РІРѕС‚ ножны СЃ РЅРёРј СЂСЏРґРѕРј". Ці варта дзеля такога нешта траціць Р· жыцця? Нават самую крыху? Нічога. - Вершамі загаварылі, дзеду, - сказаў Алесь. - Гэта што, намёк? Вежа Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ. Р† сапраўды атрымаўся намёк. - РЇ РЅРµ хацеў. Але, калі ўжо так выйшла... РќРµ выношу СЏ Сћ мужчынах бабства... Калі Сћ С–С… вяселле? - РќРµ цікавіўся. РҐС–Р±Р° СЏ даў нейкую падставу шкадаваць РјСЏРЅРµ? Прасіў спачування? - РќРµ, - сказаў дзед. - Але выгляд Сѓ цябе часам такі. - Р—Р° выгляд РЅРµ адказваюць, дзеду. - Рђ РјРЅРµ ўспамінаецца Халімон РљС–СЂРґСѓРЅ. РЇРјСѓ Р± жонцы даць РґРѕР±СЂР° Сћ косці, каб хвастом перад чужымі РЅРµ круціла. Рђ ён СѓСЃС‘ шкадуе. Рђ тая СЏРіРѕ Р·Р° гэта святым РґС‹ добрым лічыць, Р° павагі ані РЅР° шэлег. "Бяжыць гайня - пабягу С– СЏ". Рђ назаўтра С–РґР·Рµ карову даіць, Р° РљС–СЂРґСѓРЅ Р·Р° ёю, трымаць каровін С…РІРѕСЃС‚, каб часам РЅРµ сцябнула... - Што РјРЅРµ загадеце зрабіць? - пачаў злавацца Алесь. - Ажаніўся Р± Р· Ядвінькай Клейнай. Кахае цябе. Гожая. Р† СЂРѕРґСѓ добрага. - РЇ пайду, - сказаў Алесь. Пайшоў Сѓ сад. РђРґ салаўінага Р±РѕСЋ прабіраў аж РґР° самага сэрца РјСЏРєРєС– халадок захаплення. Мокрая ляшчына цягнула шырокія лапы РЅР° сцежку. Дрэвы стаялі РЅРµ варушачыся, раскашаваліся. Р— патаемных нетраў - РЅС–Р±С‹ пяшчотны востры струменьчык - далятаў часам гаркаваты пах ландышаў. Р†, схаваўшыся яшчэ лепей Р·Р° ландышы, крычыў аднекуль Р· СЏСЂРѕСћ С– хмызавых нетраў ніколі РЅС–РєС–Рј РЅРµ бачаны таямнічы, СЏРє хохлік, ляляк. Крычаў гартанна, страсна, захлынаючыся: - РњР°-СѓР°, РјР°-СѓР°, люа-ля, люа-ля! Часам ён Р· незразумелых слоў збіваўся РЅР° Р·СѓСЃС–Рј чалавечыя: - Р›iСѓ-блю-Р»iСѓ-блю! Але СћСЃС‘ заглушаў, РїРѕСћРЅС–Сћ, пранікаў салаўіны РіСЂРѕРј. Салаўі былі С– тут, ля ставоў. Р† нават Р·-Р·Р° Дняпра, РЅРµ менш СЏРє Р·Р° РґР·РІРµ вярсты адсюль. РЃРЅ выбраўся РґР° става РјРѕРєСЂС‹, аглушаны. РЇРіРѕ ледзь РЅРµ хістала ад магутнага, спеўнага, пераможнага трыумфавання жыцця, СЏРєРѕРµ царавала над СѓСЃС–Рј, што дыхала С– жыло вакол. Стаў цьмяна зіхацеў, СЏРє луска. Над С–Рј звісала адным бокам вялізная блізкая хмара - запаветны, РЅРµ менш СЏРє шасцісотгадовы, РґСѓР±. Хлопец прыхіліўся РґР° шурпатага ствала С– задумаўся. Вакол было РґРѕР±СЂР°. Вакол было так РґРѕР±СЂР°, што РЅС–СЏРєС– чараўнік РЅРµ прыдумаў Р±С‹ лепей. Р† яшчэ нават самы злосны вядзьмак РЅРµ прыдумаў Р±С‹ нічога горшага Р·Р° гэта. Такі РІР° СћСЃС–Рј гэтым быў нялюдскі здзек. РќРµ было СЏРµ. Каб СЏРЅР° была - здзеку РЅРµ было Р±. Была Р± тады зямля, С– ставы, С– салаўіны РіСЂРѕРј. Якая Р¶ гэта дробная лухта разбурыла СћСЃС‘ гэта? РЇРє можна было хлусіць, калі РЅР° свеце ёсць салаўі?! РЇРє можна было хлусіць С–, галоўнае, верыць хлусні, калі СЏРЅС‹ тут, побач?! РЃРЅ пачаў успамінаць СЏРµ аблічча. РЇРЅР° ўзрадавалася спачатку там, ля царквы, Сѓ гэтым РЅРµ магло быць сумнення. Але чаго СЏРЅР° потым спалохалася? Так спалохалася, што нават аблічча стала шэрае? Р† нашто СЏРЅР° так зрабіла, што РІРѕСЃСЊ ён зараз адчувае СћСЃСЋ гэтую РґР·С–РІРѕСЃРЅСѓСЋ прыгажосць СЏРє здзек. Аднекуль Р· глыбiРЅi iстоты наплыла, затапiла СћСЃС‘ ярасць. РЃРЅ ненавiдзеў цяпер самi ўспамiРЅС‹. Дарэмна ён дараваў абразу. Месца сустрэчы можна было Р± прызначыць РЅР° азярышчанскіх паплавах, трохі далей таго месца, РґР·Рµ СЏРЅС‹ РЅР° начлезе стрэліся Р· Войнам. Пісталетны стрэл быў Р±С‹ чуцен... Раніца... Раса. РќРµ больш Р·Р° пятнаццаць крокаў... Раўбіч стаіць РЅР° бар'еры... Секунданты... РЈ руцэ Р· бранзалетам апушчаны пісталет... РўСЂСЌР±Р° ўзняць СЃРІРѕР№... РђРіР°, ён прыкрыўся СЂСѓРєРѕР№... Цудоўна! Меціць трэба трохі ніжэй бранзалета. Калі аддача Р±СѓРґР·Рµ меншая, чым звычайна, - рана Сћ сонечнае спляценне... Рђ потым Франс. Гэты Р·-Р·Р° фатаўства закрывацца РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. РўСѓС‚ прасцей. Проста Сћ гэты высокі бледны лоб. Проста туды. Р† тады ўжо, калі ўпадзе С– будзеш ведаць, што СЏРіРѕ павязуць, Р° праз вадамоіны панясуць РЅР° руках - тады пісталет сабе РґР° сэрца С– адным разам, Р· поціскам, Р· асалодаю... Алесь апрытомнеў С– спалохаўся. Што гэта было? Вар'яцтва пачыналася? РЈ васемнаццаць? РќСЏРјР° чаго казаць, РґРѕР±СЂР°... РЃРЅ паспешліва СЃРєС–РЅСѓСћ куртку, чаравікі, нагавіцы, сарочку, падскочыў С–, ухапіўшыся Р·Р° СЃСѓРє, СѓСЃРєС–РЅСѓСћ РЅР° СЏРіРѕ цела. Таўшчэразны СЃСѓРє цягнуўся над самай вадою. Дуб РЅС–Р±С‹ выцягнуў адну СЂСѓРєСѓ, каб вечна лавіць ёю месячнае С– сонечнае святло. Алесь ішоў, моцна ставячы РЅРѕРіС–. РЎСѓРє неўзабаве патанчэў С– пачаў спружыніць пад нагамі, даводзілася балансаваць. РЃРЅ пайшоў, пакуль было магчыма, С– стаў ледзь РЅРµ РЅР° самым канцы галіны, астываючы пад ветрыкам. РЇРјСѓ здаўся шолах i нейкi прыглушаны РіСѓРє РЅР° беразе. РђР·iСЂРЅСѓСћСЃСЏ - цемра. РќiРєРѕРіР°. Р† тады ён застыў, прыціснуўшы СЂСѓРєС– РґР° цела С– ўскінуўшы аблічча СћРіРѕСЂСѓ. Пад нагамі пагойдваўся СЃСѓРє. Проста Сћ вочы свяцілі Р·РѕСЂС‹. РЃРЅ апусціў вочы - пад нагамі таксама РЅРµ было нічога, акрамя Р·РѕСЂ. Глыбокая СЃС–РЅСЏСЏ чаша, поўная Р·РѕСЂ. РќiР±С‹ РІiСЃiС€ Сѓ цэнтры бясконцага СЃiРЅСЏРіР° шара. Р—РѕСЂС‹ пад нагамi. Р—РѕСЂС‹ над галавой. Закiнуўшы Р·Р° галаву СЂСѓРєi, ён РґРѕСћРіР° стаяў так, пагойдваючыся Сћ зорнай Р±СЏР·РґРѕРЅi. ГалiРЅР° пагойдвалася. Рђ ён быў РјiР¶ небам i зямлёй. I Р·РѕСЂС‹ былi вакол. Потым ён разбіў СЃС–РЅСЋСЋ чашу пад нагамі. Р† спалоханыя Р·РѕСЂС‹ пабеглі РґР° берагоў. I ён плыў Сѓ сцюдзёнай вадзе, пакуль хапала паветра. Бачыў Сѓ глыбокiРј паўзмроку карчы, пасмы маладых водарасляў i яшчэ штосьцi, што стаяла нерухома Сћ прадоннi, РЅiР±С‹ бярвенца, СЏРєРѕРµ затанула, але так i РЅРµ дайшло РґР° РґРЅР°. РђРґРЅРѕ... Рђ СѓРЅСЊ РґСЂСѓРіРѕРµ... Рђ там далей трэцяе. Гэта спалі, таксама РјС–Р¶ сваімі "небам С– зямлёй", шчупакі. ...Апрануўшыся, ён лёг РЅР° СЃРїiРЅСѓ i стаў глядзець РЅР° цёмную хмару РґСѓР±Р° i яшчэ РЅР° Р·РѕСЂС‹. Было вельмi холадна, але ён РЅРµ адчуваў холаду. Нечыя СЂСѓРєР° лягла РЅР° СЏРіРѕ плячо. РЇРјСѓ РЅРµ хацелася паварочваць галавы, С– тады тая самая СЂСѓРєР°, РґР·С–РІРѕСЃРЅР° прахалодная, але цёплая ўнутранай цеплынёй, узяла СЏРіРѕ Р·Р° падбароддзе С– адхіліла СЏРіРѕ вочы ад Р·РѕСЂ. РЃРЅ убачыў цёмную СЃСѓРєРЅСЋ, карункавую мантылью, накінутую РЅР° галаву. РЈ цемры невыразна бялела аблiчча. РЇРЅРѕ СЃС…iР»iлася РґР° СЏРіРѕ. - Што Р· вамі? Бадай што толькі РїР° голасу Алесь пазнаў Сѓ гэтым цені Гелену Карыцкую. - Р’С‹? - Але, - усміхнулася СЏРЅР°. - Рђ РІС‹ СЏРє тут? Замест адказу ён пацiСЃРЅСѓСћ плячыма. - "Рђ РЅРѕС‡ С–РґР·Рµ, С– коцяцца СЃСѓР·РѕСЂ'С–", - ціха сказаў ён. РЇРЅР° глядзела РЅР° СЏРіРѕ ўважліва, занадта ўважліва. РЈ цемры бялела аблічча. РЇРє туман. - Устаньце. - IРґР·iце, - амаль папрасiСћ ён. - РЇ яшчэ трохi астануся. - Калі ласка, - сказала СЏРЅР°. - Р† РјРЅРµ С– вам Р±СѓРґР·Рµ РЅРµ так самотна ісці РґР° палаца. РЃРЅ уздыхнуў С– ўстаў. РЇРЅС‹ пайшлi РїР° алеi. РќР° няроўным адхоне СЏРЅР° пахiснулася, РІiдаць, ступiўшы РЅР° камень. - РЇ магу прапанаваць вам СЂСѓРєСѓ? РЇРЅС‹ мала гаварылі Р·Р° апошні час. Неяк спачатку гімназія, Р° потым гаспадарчыя клопаты аддалілі Алеся. Дый СЏРЅР° трымалася наводдаль, нават калі Алесь наладжваў для актораў гулянкі. Амаль РЅРµ прыходзіла. Вежа прыбавіў ёй пенсіі, плаціў цяпер сто рублёў, абы РЅРµ перавабілі Сћ губернскі тэатр. Р’РѕСЃСЊ С…С–Р±Р° што сумнавата было. Праўда, цяпер Р·'язджаліся РЅР° спектаклі Р· усёй губерні, але самі спектаклі былі цяпер радзей. Дзед наняў РїР° Алесевай РїСЂРѕСЃСЊР±Рµ балетмайстра, настаўніка спеваў С– яшчэ пастаноўшчыка, ён жа - настаўнік французскай С– італьянскай. РЇРЅР° аднойчы спытала Сћ Алеся РїСЂС‹ сустрэчы: - РЇРє РІС‹ гэтага дабiР»iСЃСЏ? - Гм, - сказаў Алесь, - проста сказаў, што РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ здзівіць тэатр-катарга, СЏРє Сѓ Юсупава. Р† што калі ўжо тэатр, то трэба зрабіць лепшы, чым Сѓ Шарамецева. Часам СЏРЅС‹ сустракаліся РЅР° рэпетыцыях або РЅР° разборах пастановак. РќРµ вельмі часта. Алесь быў РЅРµ тым заняты. ...РЇРЅС‹ ішлі алеяй С– маўчалі. Калі Р± нехта Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° С–С… Р·Р±РѕРєСѓ, ён Р±С‹ падумаў, што гэта РґР·С–РІРѕСЃРЅР° добрая пара. - Вам яшчэ РЅРµ стала СЃСѓРјРЅР° тут? - урэшце спытаў ён. - Чаму Р¶ СЃСѓРјРЅР°, - схіліла СЏРЅР° галаву. - РќСЏРјР° часу. Р’С‹ ведаеце, СЏ ўжо РЅСЏРґСЂСЌРЅРЅР° гавару РїР°-французку С– РїР°-італьянску... - РњРЅРµ здавалася, РІС‹ заўсёды ведалi iС…. - Дзіўна, нешта РЅС–Р±С‹ трымае РјСЏРЅРµ тут, РЅРµ дае пайсці. Нешта няскончанае. Вакол булькалі галасамі хмызы. Кожны РїР°-СЃРІРѕР№РјСѓ. Дальнія С– блізкія спевы зліваліся Сћ адну магутную С– высокую, аж РґР° неба, мелодыю. - Чаму РІС‹ падышлі РґР° РјСЏРЅРµ? - РҐС–Р±Р° можна пакінуць РґСЂСѓРіРѕРіР° Сћ такім халодным свеце? Мокрыя лапы ляшчыны. Гаркаваты пах ландышаў. - Ведаеце, аб чым СЏ падумаў РЅР° гэтай галіне? РЇ падумаў, што РЅСЏРјР° РЅР° свеце больш самотнай істоты, чым чалавек. - РЇРє рана гэта прыйшло вам Сѓ галаву... Маўчала цяпер СЏРЅР°. Таму што СћСЃС‘ ведала. Р— самага пачатку СЏРЅР° Р· трывогай сачыла ад алеі, СЏРє ён ішоў РїР° разгаліне, злёгку пагойдваючыся над вадой. РќРѕС‡ пакінула замест СЏРіРѕ постаці толькі цень, узнесены Сћ неба. Р† РІР° СћСЃС–Рј гэтым была такая адзінота, такая бязмерная адчужанасць дасканалага, што СЏРЅР° зразумела СћСЃС‘. Р† дробныя былі перад гэтым СѓСЃРµ правілы. Гелена сапраўды РЅРµ падышла Р±, каб ён РЅРµ лёг РЅР° траву. Але гэты звычайны, чалавечы СЂСѓС… напомніў ёй, што гэта юнак, маладзейшы Р·Р° СЏРµ РЅР° сем РіРѕРґ. ...Калі СЏРЅС‹ падышлі РґР° палаца, было РїРѕР·РЅР°. РќС–РґР·Рµ ані агеньчыка. Каскады выключаны, акрамя "Пераможанага Левіяфана", С– РїРѕСћРЅСѓСЋ цішыню парушаў толькі СЏРіРѕ шолах РґС‹ яшчэ салаўіны харал. - Бывайце, - сказаў ён, СЏРє РґСЂСѓРіСѓ, РїР°-англійску працягнуўшы СЂСѓРєСѓ, С– асекся. РЃРЅ быў бадай спалоханы сваёй вольнасцю... РќС–Р±С‹ той, іншай, падаў СЂСѓРєСѓ. Але СЏРЅР° спакойна працягнула СЏРјСѓ сваю, С– ён адчуў дотык СЏРµ пальцаў. - Бог РјРѕР№, - сказала СЏРЅР°, - СЏРєiСЏ халодныя СЂСѓРєi! РЇРЅР° глядзела РЅР° СЏРіРѕ ўважліва. Вельмі ўважліва. - Свет СЏРє здзек? - спытала СЏРЅР°. - Падобна РЅР° тое. - Рђ хто казаў РјРЅРµ, што РґР·С–РІС‹ павінны заўсёды збывацца? - РќСѓ, - нявесела засмяяўся ён. - РќРµ СЏ. Нехта іншы. Нейкі адзінаццацігадовы хлапчук. - Р’С‹ памятаеце, калі гэта было? - Памятаю, - раптам СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ ён. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ... Маўчанне. - Ведаеце што, - голас СЏРµ сеў. - РќРµ ідзіце РЅС–РєСѓРґС‹. Калі вам РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ СЃСѓРјРЅР° СЃР° РјРЅРѕСЋ - зайдзіце. РЇ запалю агонь... Нельга аднаму блукаць Сѓ такі холад. Рљiнуўшы гэтыя словы, СЏРЅР° сама спалохалася iС…. Але ён сказаў "РґРѕР±СЂР°" так натуральна, РЅi аб чым РЅРµ думаючы, акрамя Р·РіРѕРґС‹, што СЏРЅР° змоўкла. РЈ СЏРіРѕ было такое аблiчча! Цёмнае, змарнелае, падобнае РЅР° жывую трагiчную маску. I Р· пачуццём, падобным РЅР° падзенне Сћ ледзяную ваду, зразумела, што прыйшоў СЏРµ час. РўРѕР№, адзiРЅС‹. РЇРЅР° працягнула СЏРјСѓ СЂСѓРєСѓ, Р±Рѕ Р·Р° дзвярыма, РЅР° сходах, было цёмна. - Хадзем. ...Загарэлася свечка. РЃРЅ РЅРµ быў Сѓ гэтым пакоі РґРѕСћРіР°. Мінула сем РіРѕРґ. Але Р·Р° гэты час, здавалася, тут РЅРµ змянілася нічога. Просценькі туалетны столік. Большы стол, ля СЏРєРѕРіР° глыбокае крэсла С– казетка. Камін, Сѓ СЏРєС–Рј загадзя падрыхтаваны РґСЂРѕРІС‹ С– бяроста. Паліца РєРЅС–Рі. Р—Р° паўкруглым акном - РЅРѕС‡. Р—РјСЏРЅiлася толькi адно: дзверы Сћ суседнi пакой былi адчынены, Р±Рѕ ён цяпер таксама належаў ёй. Ды яшчэ РЅР° сцяне РІiсела карцiРЅР°. РЇРіРѕРЅС‹, Алесеў, падарунак пасля пастаноўкi "Медэi" - "Хата" Адама Шэмеша. Звычайная беларуская хата пад каравай Сѓ цвеце грушай i старыя, вельмi старыя РґР·СЏРґРѕРє i баба Сћ белым, СЏРєiСЏ сядзяць РЅР° прызбе i Р· чаканнем глядзяць РЅР° дарогу. Рђ РЅР° СћСЃiРј гэтым - апошнi водствет захаду. Тысячу РіРѕРґ iРј чакаць i РЅРµ дачакацца. - Сядайце Сћ крэсла, - ціха сказала СЏРЅР°. РЃРЅ сеў. - I СЃРєiньце чаравiРєi. Раса... Р’РѕСЃСЊ вам пантофлi. Адтапчыце заднiРє - iначай РЅРµ ўзлезуць. РЇРЅР° стала РЅР° калені С– свечкай падпаліла бяросту Сћ каміне. Папоўз СѓРіРѕСЂСѓ дымок, потым жаўтаваты агеньчык. Зыркі, СЃС–РЅРµ-чырвоны агонь вырваўся Р· палону С– ахапіў РґСЂРѕРІС‹. Полымя заскакала РїР° СЏРµ абліччы. РђРґ гэтага, Р° можа, ад чагосьці іншага, вочы Сћ СЏРµ былі сумныя. РџР° сценах бегалі чырвоныя блікі. РЇРЅР° села насупраць СЏРіРѕ. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, давайце будзем глядзець Сѓ агонь. РЃРЅ раптам убачыў, што СЏРµ туфлікі таксама цёмныя ад расы. Працягнуў СЂСѓРєСѓ - гэта здавалася СЏРјСѓ натуральным - С– дакрануўся пальцамі РґР° ступні. - Р† РІС‹ яшчэ смееце даваць РјРЅРµ парады? РђРЅСѓ вазьміце назад свае пантофлі. - РЇ РґР° агню. Алесь пашукаў вычыма С– ўбачыў РЅР° кіліме чорна-чырвоны плед. - Прыпадыміце РЅРѕРіС–... Р’РѕСЃСЊ так... Р† так... РЃРЅ СѓР·РЅСЏСћ вочы, С– СЏРЅС‹ сустрэліся Р· СЏРµ вачыма. Большыя, чым РІР° СћСЃС–С… людзей РЅР° зямлі, СЏРЅС‹ ўважліва, РЅС–Р±С‹ ўпершыню бачылі, глядзелі РЅР° СЏРіРѕ. Чырвань плесканулася РїР° ягоных шчоках. РЃРЅ зразумеў, што зрабiСћ нешта такое, пасля чаго РЅi СЏРјСѓ, РЅi ёй нельга Р±СѓРґР·Рµ нават здалёк Р·iрнуць адно РЅР° аднаго, Р° РЅРµ тое што гаварыць, СЏРє СѓСЃРµ астатнiСЏ людзi. РЇРЅР° ўзяла СЏРіРѕ СЂСѓРєСѓ. - Што Р· вамі здарылася? Што? РЃР№ дорага каштавалі гэтыя словы С– гэты СЂСѓС…. Сэрца падала. Але СЏРЅР° бачыла гэтую пакутную чырвань С– тое, СЏРє ён потым збялеў. - РќРµ ведаю, - сказаў ён. РЇРіРѕ сапраўды калаціла. Прыклала нерухомыя РІСѓСЃРЅС‹ РґР° СЏРіРѕ лоба. - Нічога. Гэта проста ад цеплыні выходзіць холад. Р СѓРєР° хлопца ляжала Сћ руцэ жанчыны. РЃРЅ асмеліўся С–, працягнуўшы РґСЂСѓРіСѓСЋ СЂСѓРєСѓ, СѓР·СЏСћ далоньку С– схаваў СЏРµ Сћ сваіх далонях. - Глупства, - сказаў ён. - РЈ РјСЏРЅРµ Сћ вёсцы была вавёрка. Калі, бывала, Р·СЂРѕР±С–С€ Р· далоняў "хатку" Р· круглым уваходам, то СЏРЅР° адразу залезе туды, накрыецца хвастом С– спіць. Р’РѕСЃСЊ так С– зараз. РЇРЅР° паварушыла вялікім пальцам схаванай далонькі. - Р’РѕСЃСЊ С– С…РІРѕСЃС‚... Сапраўды, глупства. - Р’СЏРґРѕРјР°, глупства. Скакаў агонь. Чырвоныя водбліскі бегалі РїР° СЏРµ абліччы. РЇРЅРѕ было бледнае, Р· пяшчотнай С– РґР·С–РІРѕСЃРЅР° гожай скурай. - Добра? - спытала СЏРЅР°. - Добра, - сказаў ён. - РўРѕ навошта было ісці Сћ РЅРѕС‡? Чалавеку нельга быць аднаму. - Чалавеку, СЏРєС– ненавідзіць, нельга быць Р· людзьмі. РЇРіРѕ трэба цурацца, СЏРє заразнага. Р† СЏ РЅРµ маю права РЅР° паблажлівасць людзей. - Чаму? - РЇ сёння забіў РґРІСѓС… чалавек... Ці то СЏ РЅРµ забіў... Але СЏ СћСЏРІС–Сћ сабе, СЏРє гэта Р±СѓРґСѓ рабіць. - Такое злачынства ёсць Сѓ кожнага. - РҐС–Р±Р°? Р† Сћ вас? - Р’СЏРґРѕРјР°. Памятаеце, СЏРє РјС‹ РЅР° масленай зрабілі гулянку Сћ "дзікай зале"? Акторы С– РІС‹. Памятаеце, крылы былі вакол, С– лікі, С– жэсты пакоры С– гневу? - Памятаю, - сказаў Алесь. - Р† песні памятаеце? Гукі "Каханага" ўзніклі Сћ вушах Алеся. Клікалі С– СЏРє быццам абяцалі нешта галасы. Р† ён Р·РЅРѕСћ плакаў ля РЅРѕРі гранітнай фіванскай малпы: "Божа, аддалі ад РјСЏРЅРµ". - Памятаю, - збялеў ён. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. РЇ разумела тады. РЇРЅС‹ таксама зрабілі нешта накшталт забойства. - Р’С‹ РЅРµ спявалі, - сказаў ён. - РЇ РЅРµ спявала. - РЇ РЅРµ магу ненавідзець, - сказаў ён. - РќРµ магу забіваць. РќРµ магу, каб свет быў СЏРє здзек. РќРµ магу, каб холад. РЇ хачу, каб РјС–Р¶ людзьмі заўсёды было... РІРѕСЃСЊ так. - Так Р±СѓРґР·Рµ, - сказала СЏРЅР°. - Калі? - РҐС–Р±Р° СЏ знаю калі? Напэўна тады, калі РІРѕСЃСЊ гэтыя старыя дачакаюцца дзяцей. РЈСЃС–С…. Тых, што забылі С– што здрадзілі, С– тых, што Сћ кайданах, С– забітых. Р†, галоўнае, тых, што кожны дзень рабілі для РґСЂСѓРіРѕРіР° хоць маленькае РґР·С–РІР°. Калі чалавек, кожны чалавек, вельмі захоча зрабіць РґСЂСѓРіРѕРјСѓ хоць маленькае РґР·С–РІР° - свет зробіцца светам дзіваў. РЃРЅ схіліўся С– прынік галавою РґР° СЏРµ СЂСѓРє. РЇРЅР° ціха ўстала, падышла РґР° акна С– расчыніла СЏРіРѕ. РЈ пакой уварваўся салаўіны пошчак. Потым СЏРЅР° села Р·РЅРѕСћ РЅР° сваё месца. Р— птушынай песняй РЅС–Р±С‹ ўладна ўвайшло СЃСЋРґС‹, Сѓ ціхі пакой, тое, што ён пакінуў РЅР° беразе сажалкі: гартанны крык леляка, ап'яненне хмызоў С– прыгажось, падобная РЅР° здзек. РЃРЅ СѓР·РЅСЏСћ РЅР° СЏРµ вочы i СћСЃС‘ зразумеў. - РќРµ С–РґР·С–, - сказала СЏРЅР° глуха. - Застанься... Калі ласка, хутчэй, хутчэй пацалуй РјСЏРЅРµ. Несцерпна калацілася сэрца. РЇРіРѕ ўдары былі, СЏРє грозныя ўдары молата. Распасцёрты РЅР° СЃРїС–РЅРµ, СЏРє зрынуты нечым магутным С– пагрозлівым, ён бачыў праз адчыненыя дзверы зыркае полымя каміна - С– гэта было СЏРє быццам СЏРіРѕ збіраюцца катаваць агнём. Полымя. Полымя. Жарынкі Сћ каміне РЅС–Р±С‹ хутка мяняюцца месцамі. Р— акна плыве СЃС–РЅСЏСЏ халаднаватая РЅРѕС‡. РЈ ёй водар лістоты С– вільготны пах ставоў, вада СЏРєС–С… настоена РЅР° вярбовай кары, карчах С– водарасцях. Але СћСЃС‘ гэта пакрывае, глушыць утрапёны салаўіны РіСЂРѕРј. РќС–Р±С‹ толькі адна, апошняя РЅРѕС‡ засталася С–Рј для песняў С– жыцця. Расплываецца, адыходзіць некуды сляпая нянавісь. Р— кожным ударам сэрца расце С– запаланяе істоту холад, замілаванне, чысціня С– боль. Р† яшчэ вялікі, РґР° самага краю зямлі, С– злітны, РЅС–Р±С‹ Р· аднаго сэрца, РїРѕСЃРІС–СЃС‚ маленькіх птушак Сѓ вільготных хмызах. Залатая галавешка ўпала Сћ каміне, узняўшы полымя С– рассыпаўшы С–СЃРєСЂС‹. РЈ СЏРµ святле ён убачыў РґРѕСћРіС–СЏ іскрыстыя валасы С– вочы, СЏРєС–СЏ зараз былі толькі чорныя С– глядзелі РЅР° СЏРіРѕ, РЅС–Р±С‹ просячы літасці С– адначасова адмаўляючыся ад СЏРµ. РЇРЅС‹ ляжалi побач, ён - РЅР° СЃРїiРЅРµ, СЏРЅР° - прыцiснуўшыся РґР° СЏРіРѕ, РЅР° баку, i глядзелi Сћ РЅРѕС‡. - Чуеш, гэта вярбовая кара, - сказаў ён. - Рђ РІРѕСЃСЊ ландышы... Рђ там, відаць, Р· самага глыбокага СЏСЂР°, РґР·Рµ сплывае адзіны лапічак снегу... Р±Рѕ ледзяныя крыніцы... чуеш? - РќРµ. Кару чую, ландышы чую... Рђ што? - Апошняя анемона... Рђ РІРѕСЃСЊ пабегі вампір-травы. - Чаго? - РќСѓ, яшчэ завуць вужова зелле. Р—РЅРѕСћ ландышы... Р† РІРѕСЃСЊ "лясны мёд". Маўчанне. - РќРµ чую. Нічога больш РЅРµ чую. Салаўі грымелі, СЏРє перад загібеллю. Р† ад гэтай песні С– ад дотыку СЂСѓРєС– пашыраліся РіСЂСѓРґР·С– С– цямнела Сћ вачах... ...Ля сваіх вачэй ён бачыў СЏРµ вочы. РЇРЅС‹ былі большыя, чым РІР° СћСЃС–С… людзей РЅР° зямлі. ...ПагрозлiРІР° СЃС…iленае аблiчча Р±Р»iжэй i Р±Р»iжэй. ...Р—aграва РЅР° С–Рј. ...Р’СѓСЃРЅС‹ шукаюць СЏРµ вуснаў. Салаўіны РіСЂРѕРј. Вочы большыя, чым РІР° СћСЃС–С…, хто ёсць РЅР° зямлі. ...Р† Сћ палоне шчыльных, невыносна злітых абдымкаў ён СЃР° здзіўленнем, трапятаннем С– болем, РЅРµ верачы сабе, усёй істотай сваёй, ад бронзавага замка СЂСѓРє РґР° вачэй, што глядзелі Сћ СЏРµ вочы, С– РґР° пахаладзелых ад здагадкі пальцаў РЅРѕРі, адчуў, СЏРє спалохана трапеча СЏРµ сэрца, адданае непазбежнаму, С– небу, С– салаўінаму РіСЂРѕРјСѓ, С– СЏРјСѓ, сэрца цнатлівай. РЈ гэтай здагадцы раптам Р·Р»iР»iСЃСЏ пошчак салаўёў, гаркавата-халодны пах ландышаў, крык леляка, Р·РѕСЂС‹ над галавой i пад нагамi. Рђ потым СѓСЃС‘ знікла. Быў свет С– Сћ С–Рј чалавек. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Галава жанчыны ляжала РЅР° РіСЂСѓРґР·СЏС… мужчыны. РђР±РѕРµ мўчалі, РЅС–Р±С‹ баяліся расплюхаць тое, што неслі сабе. Алесь асцярожна трымаў СЏРµ ля СЃСЏР±Рµ, сам РЅРµ разумеючы, што Р· С–Рј. Іншай стала РЅРѕС‡. Іншымі сталі салаўі С– пах вярбовай кары. Знікла некуды ўтрапёная страшная ярасць. Разбураны свет, што яшчэ гадзіну назад ляжаў Сѓ руінах, пачаў збірацца Сћ адно С–, РЅС–Р±С‹ сам сабою, выстройвацца Сћ нешта зладжанае. Р† самае пачуццё гэтай гармоніі пасля развалу С– дымных СЂСѓС–РЅ было шчаснае С– вялікае. РЃРЅ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ ненавідзеў. Для гэтага новага, для сораму С– гонару, для велічы С– бязмернай глыбіні новага былі добразычліва-абыякавыя СћСЃРµ ворагі РЅР° зямлі. РЇРЅР° таксама ляжала нерухома. Р† Сћ СЏРµ сэрцы зліваліся гонар С– адначасова цвёрдае разуменне таго, што СЏРЅР° зрабіла. РЈСЃС‘ пачалося Р· удзячнасці. РЈ тую хвіліну, калі адзінаццацігадовы хлапчук Сѓ дарэмным - С…С–Р±Р° дарэмным? - пратэсце, СЏРєС– нічога РЅРµ РјРѕРі змяніць, крыкнуў Шчуру гнеўныя словы. Гэта было кранаюча С– смешна. РЇРЅР° ўжо ведала: дзіваў РЅРµ бывае РЅР° зямлі. Р† раптам гэтыя СЂСѓРєС– зламалі шыю лёсу. Такія яшчэ тады слабыя, Р° цяпер такія моцныя СЂСѓРєС–. Пачалося Р· гэтага. I ён, малодшы, раптам стаў усемагутны i РЅiР±С‹ старэйшы Р·Р° СЏРµ i даражэйшы Р·Р° бацькоў, Р±Рѕ СЏРЅС‹ далi толькi жыццё, Р° разам Р· iРј рабства, Р° гэты - свабоду. Рђ потым прыйшло iншае. Гады тры СЏРє прыйшло. Пачалося Р· гэтай РІРѕСЃСЊ карцiРЅС‹. Гралi "Медэю". Пасля першага Р¶ спектакля прыезджая трупа адмовiлася граць Р· ёю. "Прабачце, гэта проста СћРЅiР·iцельна для нас", - сказаў дырэктар... РЇРЅР° ўзрадавалася. РЈСЃРµ гэтыя рымляне, РіСЂСЌРєi, iспанцы даўнiРј-даўно абрыдлi ёй. Чаму Сћ Рї'есах РЅСЏРјР° звычайных людзей, СЏРєiСЏ вакол? Мужыкоў Сѓ хаце, вячорак РЅР° пакроў, вяселляў, сварак, сконаў? Чаму РЅСЏРјР° мяшчан, паноў, корчмаў? Чаму РЅР° сцэне рухаюцца quasi-iспанцы i РЅР° кожным РєСЂРѕРєСѓ грымiць РіСЂРѕРј? РҐiР±Р° такi бедны РЅР° трагiР·Рј i РЅР° смешнае гэты край? РЈ чым прычына? РЃРЅ, той, што пабач, сустрэў СЏРµ ля каскада: відаць, чакаў. - Р’РѕСЃСЊ. Гэта вам. РЈ пакоі СЏРЅР° разгарнула РіСЂСѓР±СѓСЋ паперу С– ўбачыла хату Р· каравай белай грушай С– чырвань захаду РЅР° тварах старых. Старыя чакалі. РЇРє тысячы такіх РЅР° СЏРµ замлі. РЇРє СЏРµ старыя, РґР° СЏРєС–С… СЏРЅР° РЅРµ вернецца, Р±Рѕ СЏРЅС‹ памерлі. Рђ тыя, СЏРєС–СЏ яшчэ чакаюць, РЅРµ ведаюць, што ніхто яшчэ РЅРµ вяртаўся РґР° роднага дыму С– роднай песні... Раўла СћСЃСЋ РЅРѕС‡, гледдзячы РЅР° квецень, прызбу С– чаканне Сћ вачах старых. Рђ потым зразумела, што кахае. Таму што ніхто так РЅРµ разумеў СЏРµ... РЇРЅР° ведала розніцу Сћ гадах, Сѓ паходжанні, РІР° СћСЃС–Рј... Але СЏРЅР° РЅРµ магла глядзець РЅС– РЅР° РєРѕРіР°, апрача гэтага хлопца, хаця С– ведала СћСЃСЋ ненатуральнасць таго, што СЏРЅР° беражэ СЃСЏР±Рµ для чалавека, СЏРєС– ніколі РґР° СЏРµ РЅРµ прыйдзе.. РўСЂСЌР±Р° было ўцякаць, але СЏРЅР° РЅРµ ішла адсюль, чакаючы нейкай невядомай адплаты, нейкага служэння СЏРјСѓ. Сэрца балела Р·Р° тое, што Р· С–Рј зрабілі. Рђ можа, гэта Р·РЅРѕСћ быў лёс? Іначай СЏРЅР° РЅРµ магла... Рђ ён ляжаў С– думаў, што СЏРјСѓ цяпер РЅСЏРјР° іншага выхаду, СЏРє ажаніцца Р· ёю, Р±Рѕ дзяўчына даверылася СЏРјСѓ. Няхай лямантуе наваколле - ён iРј хутка замажа пашчы. РќР° хвіліну Сћ СЏРіРѕ сэрцы варухнуўся амаль фізічны боль С– нясцерпная шкадоба, але ён здушыў С–С…. Разуменне РјС–Р¶ С–Рј С– той, што была пабач, удзячнасць Р·Р° зладжаны свет, РґР·Рµ СћСЃС‘ было Сћ С–Рј С– ён быў СѓСЃС‘, удзячнасць Р·Р° ахвяру СЏРє быццам змялі былое. РЇРЅС‹ былі мацнейшыя. РЈ СЏРіРѕ Р±СѓРґР·Рµ самая лепшая С– самая прыгожая РЅР° свеце жонка. Сакавіты, РґРѕР±СЂС‹ пошчак салаўёў, здаецца, прымушаў дрыжаць зямлю. РЃРЅ быў такі свежы С– халодны, гэты пошчак. - РЇ, напэўна, вельмі дрэнная... - Чаму? - спытаў ён. - Так РЅРµ робяць, так нельга... СЏ ведаю. Але ты СћСЃС‘ Р¶ абдымі РјСЏРЅРµ. - РЇ хацеў сказаць табе тое самае... Але СЏ таксама думаў, што так нельга. Іхнія ўсмешкі былі побач. Абапершыся РЅР° локаць, СЏРЅР° глядзела РЅР° СЏРіРѕ. РќРµ РїР° ўзросту магутныя плечы, шырокія, СЏРє РЅР° грэчаскіх статуях, гладкія РіСЂСѓРґР·С–. Дасканалая закінутая галава. РЃРЅ таксама глядзеў. Р СѓРєС– пяшчотныя С– тонкія. Валасы іскарцца. Вочы Сћ цемры вялікія-вялікія. Гелена перакладвала хвалістыя пасмы СЏРіРѕ валасоў: - "РЋ барвянапёрым шлеме С– крылатым..." - РўС‹ памятаеш? - спытаў ён. - Р’СЏРґРѕРјР°. - Р† СЏ. РўС‹ была такая... Раптам выйшла, рэючы плашчом, - аж валасы РЅР° галаве заварушыліся. РњРЅРµ тады здавалася, што ты была ўдвая вышэйшая Р·Р° іншых. Гэта РЅРµ так, але вочы Сћ цябе С– зараз большыя, чым РІР° СћСЃС–С… людзей РЅР° зямлі. - Рђ цябе СЏ спачатку С– РЅРµ бачыла. Сядзіць нехта пабач СЃР° старым панам. Р† раптам крык. Бог ты РјРѕР№, СЏРєС–! РђР¶ сорамна стала, што нехта так верыць. РЇ забылася С– глянула... Вежа чамусьці потым нічога РјРЅРµ РЅРµ сказаў. - Дзіва што, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Алесь. - РЇ нават РЅРµ заўважаў тады, што гэты семінарыст - аўтар - падвёў РґР° Магілёва... РјРѕСЂР°. - РќРµ, РЅРµ тое. РЇ глянула i ўбачыла хлапчука - СЏ i сама была РґР·iця. Рђ потым ты прыйшоў увечары i сказаў, што РґР·iРІС‹ павiРЅРЅС‹ заўсёды спраўджвацца. I СЏ СћСЃРјiхалася, Р° потым пакiнула СћСЃРјiхацца. РЃРЅ пацалаваў СЏРµ СЂСѓРєi. - РЇ вельмі шкадаваў цябе. Р† гэта шкадаванне было, СЏРє любоў. Р† яшчэ было нешта вышэйшае. РЇ ад СЏРіРѕ С– зараз РЅРµ магу пазбавіцца... РќРµ веру, што ты тут, што мая.. Гэта СЏРє самае вялікае РґР·С–РІР°. - Дурнік, СЏ вельмі звычайная. - РќРµ веру. РњРЅРµ i зараз здаецца, РЅiР±С‹ ты прыйшла РґР° РјСЏРЅРµ, Р° потым запалае заранка - i ты падымешся туды. - Так i Р±СѓРґР·Рµ. Толькi РЅРµ туды, Р° Сћ нетры. Дзе нават апоўднi - цень. - Што такое? - непаразумела спытаў ён. - Потым... Р† РІРѕСЃСЊ ты прыйшоў... РЇ зразумела гэта СЏРє наканаванне. Усміхнулася: - Для іншых досыць банальная гісторыя: былы пан С– СЏРіРѕ былая актрыса. Але ты ніколі РЅРµ быў панам. Аніводнай хвіліны. - РђРґРґР·iРЅ вечар. I РЅРµ панам, Р° рабом таго, што ты рабiла СЃР° РјРЅРѕР№. ...Салоўка спяваў. Адказвалі СЏРјСѓ іншыя. - Слухай, - сказала СЏРЅР°, С– ён РЅРµ заўважыў Р·Р° СЏРµ вонкава спакойным тонам чагосьці глыбока прыхаванага. - РўС‹ РґР·С–РІРѕСЃРЅР° чытаеш. Памятаеш, ты чытаў нам аднойчы, калі РјС‹ папрасілі, англійскія вершы? Лепшае, што СЏ калі-небудзь чула. - Рђ, памятаю... "Рнабел Лі" Рдгара РџРѕ. Р† паўночны вецер дыхнуў С– адняў РЈ РјСЏРЅРµ Рнабел Лі. Але неба анёлы С– РґСѓС…С– зямлі Да канца РЅРµ маглi, РЅРµ маглi
Адарваць душу маю С– разлучыць Р— душою Рнабел Лі. РЃРЅ абдымаў СЏРµ, Р° недзе Р·Р° акном цягнулася РґР° Р·РѕСЂ вампір-трава. РЈ магіле, РґР·Рµ край зямлі. Там, ля РјРѕСЂР°, РґР·Рµ край зямлі. - Дзякуй табе, - дзіўным голасам сказала СЏРЅР°. РЇРЅР° амаль супакоілася. РЇРЅР° СћСЃС‘ Р¶ пачула ад СЏРіРѕ словы кахання, хоць С– звернутыя РґР° РґСЂСѓРіРѕР№. ...РЈ гэтым голасе быў лёгкі акцэнт, Р· СЏРєС–Рј гавораць Сѓ Дрэгавічах. РўСЂРѕС…С– дзіцячы акцэнт, СЏРєС– нараджаў мяккае шкадаванне, імкненне абараніць СЏРµ. ...Алесь ляжаў РЅР° СЃРїiРЅРµ, адчуваючы, што нейкая невядомая СЃiла РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ, РІРѕСЃСЊ зараз падыме СЏРіРѕ, i ён без адзiнага СЂСѓС…Сѓ так i паплыве над шатамi РґСЂСЌСћ, над кручамi Дняпра. I раптам нешта штурхнула СЏРіРѕ, РЅiР±С‹ абарваўшы палёт. - Чаму ты казала аб нетрах, РґР·Рµ нават апоўдні - цень? РЇРЅР° адчула: прыйшоў час. Больш маўчаць было нельга. Р— кожнай С…РІiР»iнай СЏРЅС‹ больш i больш прывязвалiСЃСЏ адно РґР° аднаго. АсаблiРІР° ён. Бо Сћ СЏРіРѕ РЅРµ было СЏРµ думак i СЏРµ цвёрдага рашэння. - РўС‹ РЅРµ павiнен, - сказала СЏРЅР°. - РќРµ павiнен. - РЇ хачу, СЏ кахаю цябе. - РќРµ РјСЏРЅРµ, - сказала СЏРЅР°. Табе патрэбна другая. РўС‹ кахаеш СЏРµ. РўС‹ яшчэ РЅРµ разумееш гэтага, але ты кахаеш СЏРµ. - РќРµ, - сказаў ён. - РќРµ. - Так, - сказала СЏРЅР°. - Гэтая нянавісць - гэта проста ваша маладосць. Неўраўнаважанасць. - РўРѕ СЏРє жа тады?!. - РўС‹ хочаш спытаць "нашто"? - СЏРЅР° РіРѕСЂРєР° засмяялася. - Табе былi патрэбны вера i СЃiла... Р’СЏР»iкая мужнасць i ўпэўненасць. Цвёрдасць. Хлопчык РјРѕР№, дарагi, - СЏРЅР° лашчыла СЏРіРѕ валасы. - РўС‹ дай РјРЅРµ слова... Табе РЅРµ трэба больш РЅiРєРѕР»i быць СЃР° РјРЅРѕР№. - Калі? - урэшце, пад страшнае падзенне сэрца, паверыў ён. РЈ ягоным голасе жыла халодная роспач. - РЎРєРѕСЂР°, - злітавалася СЏРЅР°. - РЇ скажу табе. - Р† ты магла?.. - Бог РјРѕР№. Гэта так мала. - Рђ знявечанае жыццё? - РЇ РЅРµ збіраюся СЏРіРѕ прапаноўваць каму-небудзь яшчэ... Р† потым, хто РјРЅРµ СЏРіРѕ даў? РЃРЅ паверыў: пераканаць СЏРµ нельга. - Будзь мужчынам, - ціха сказала СЏРЅР°. - Побач ці далёка - СЏ заўсёды Р±СѓРґСѓ помніць цябе С– сачыць Р·Р° табой. Ледзь толькі табе Р±СѓРґР·Рµ РІРѕСЃСЊ так С– РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ побач - СЏ прыйду. РЇ даю табе слова, першы РјРѕР№ С– апошні. РЃРЅ сеў, абапіраючыся РЅР° адну СЂСѓРєСѓ, С– пачаў глядзець Сѓ РЅРѕС‡ Р·Р° акном. РЃРЅ маўчаў, хаця СЏРјСѓ было РґСЂСЌРЅРЅР°. Але ён стаў іншы Р·Р° гэтыя некалькі гадзін. РЃРЅ РЅРµ ведаў, што гэта якасці сапраўднага мужчыны. Але ён цяпер нізавошта РЅРµ згадзіўся Р± пакутаваць РЅР° вачах Сѓ іншых. РЃРЅ ведеў, што ён ніколі Сћ жыцці РЅРµ заплача, акрамя СЏРє РїР° незваротнай страце, якая ёсць - смерць. Проста нібыта развучыўся. Ведаў, што ніколі РЅРµ страціць СЃСЏР±Рµ, пераконваючы цвёрдую рашучасць. Нізавошта РЅРµ згадзіўся Р± упрошваць, Р±Рѕ гэта прыніжае. Пад ягоным болем жыла павага РґР° слоў такой жанчыны. РЇРЅР° РЅРµ хлусіць. Алесь глядзеў Сѓ начны парк, РґР·Рµ заміралі Сћ пошчаку апошнія салаўі. Быў боль С– было мужнае прымірэнне. РЈСЃС‘ адно, СѓСЃС‘ адно Р·РѕСЂС‹ сталі зорамі, свет светам, Р° чалавек чалавекам. _______________ 1 "Бяссеннымі" зваліся кірмашы канца красавіка - пачатку мая. РўСѓРґС‹ ішлі тыя, Сѓ каго РєРѕРЅСЊ Р·РґРѕС… СѓР·С–РјРєСѓ, або тыя, Сѓ каго РЅРµ было насення.
|
|
VI
На Дняпры стаяла магутная палавень. Вышэй Сухадола вялікая рака разлілася на дванаццаць вёрст. Сонца гуляла ў ёй, і побач з гэтым магутным ззяннем мізэрнымі здаваліся бліскаўкі манастырскіх купалоў на тым беразе. На ўзараных гародах зямля была чорная, ільсняная на адвалах, і сляпуча-белыя яблыні стаялі на чорным, як нявесты. Вось-вось павінен быў зацвісці бэз. Залатымі падкрыллямі траплялі на вільчыках і ля шпакоўняў леташнія шпакі. Гэта была іх першая сапраўдная вясна. І гарадок, і вёскі вакол, калі ўзлезці на вільчык высокага даху, бліжэй да шпакоў, здаваліся букетамі снежных кветак. І толькі спрактыкаванае вока бачыла шэры колер у гэтым белым разліве. Бо гэта была квецень. Бруднавата-белая ад тычынак квецень яблыневых садоў. На разліве, сярод магутных дубоў, што стаялі па пояс у вадзе, прыткнуліся адзін да аднаго некалькі чаўноў. На верхавіне аднаго з зялёных волатаў варушыўся маленькі адсюль чалавечак, галавасты Лявон Кахно. Ягоныя старэйшыя браты - шыракатвары дабрадушны Пятрок, белы, аж сівы Іван, тонкі і спрытны, нібы ўюн, Цыпрук і буркатлівы целяпень Макар - сядзелі ў адным з чаўноў. Розныя і падобныя. З вялікімі вачыма. Вусны ружовыя, насы з лёгкай гарбінкай. Другі човен - другія і людзі. На стырне сядзеў Цыпрук Лапата з Азярышча, галава вялікага роду з сыноў, дачок і здольнікаў1. Вялізны, як мядзведзь, пахмуры, вочкі маленькія, сонныя. Разглядаў вясло, нібы нічога цікавейшага не магло быць. У ягонай байдзе, між мокрых сецяў, рыбы і сцяблаў2, на атрутна-зялёным ад вады сене сядзелі тры сыны - глядзелі на бацьку, каб ведаць, што рабіць. Старэйшы, Юллян, трымаў на каленях - як бацька вясло - крамянёвую стрэльбу з гранчастым ствалом і цёмным пудовым прыкладам. Па прыкладзе віўся ўрэзаны ў драўніну і расплясканы малатком медны дрот. Для прыгажосці... Шыракакоснае аблічча Юлляна з вельмі шырокім, але прыгожым ротам і моцнымі сківіцамі было бледнае. Перад ім сядзеў другі сын, Аўтух. Чысцюткая белая кашуля. На ёй - кажух без рукавоў, аўчынай наверх. Белыя доўгія валасы зблыталіся, падаюць касмылямі ледзь не да плячэй і прыкрываюць лоб. Ад гэтага за вярсту патыхала бязладнай павольнай сілай. Пукатыя, як бачулкі, грудзі, тоўстыя рукі. А твар худы, хоць і шыракакосны, і ўвесь у мускулах ля сківіц, рота і шчок. У носе байды ляжаў, успёршыся локцямі на вільготнае сцябла, малодшы з прысутных Лапатаў - Янук. Валасы таксама зблытаныя, рот таксама вялікі і жорсткі. А вочы - большыя, чым ва ўсіх братоў, задумлівыя, трохі жорсткія. Андрэй і Кандрат Кагуты з трэцяга чаўна глядзелі на Янука насцярожана і трохі іранічна. Памяталі, што гэта праз яго Галінка Кахнова вымушана была калісьці прасіцца ў Андрэеў човен. І яшчэ ведалі, што рана ці позна, а ім з Януком давядзецца сутыкнуцца. У чацвёртым чаўне, што прыткнуўся да самага дуба, сядзелі млынар Грынь Паківач і, узмажнелы за гэтыя гады, увесь нібы біты сіверам і сонцам, Корчак. Бялявыя валасы выцвілі, дрымучыя чорныя вочы глядзелі пранізліва. Пад бруднаватай белай світкай, за чырвоным паясом, былі два пісталеты і доўгі, дзюймы на чатыры даўжэйшы, чым ва ўсіх, корд. Паківач у карме трымаў вясло, не зводзячы вачэй з хлопца на верхавіне дуба. Пранізлівых, жоўта-бурштынавых, бы ў спайманага коршака, вачэй. Сухі, амаль безбароды твар з рэдкімі вусамі нібы яшчэ больш падсох ад насцярогі і чакання. Ля яго ног ляжалі дзве стрэльбы, прыкрытыя світкай. - Той, хто ад вас ад'ехаў, гэта хто? - спытаў Корчак. - Загорскі малады, - адказаў Андрэй. - Гм, - Корчак прыжмурыў вочы. - А з ім? - Кірдун Халява. - Шкада, - сказаў Корчак. - Чаго яны тут? - А што, Дняпро для цябе толькi? - спытаў Кандрат. - Ён ужо трэцi дзень у нас. Нельга было не ўзяць. Вось мы ўчора назнарок стаўную сетку ля трох вербаў паставiлi, а сёння пагналi яго здымаць. Час ёсць... Ты не зыгуй, Корчак, ён чалавек харошы. - Значыць, паспяшаемя, - сказаў Корчак. - А ты, Кандрат, глядзі. Як на скрут галавы робіш. Каб не пашкадаваў. Кандрат усміхнуўся аднымі зубамі: - Ты яшчэ не пануй. Ты мужыкоў не ведаеш. Калі нехта і пойдзе да цябе - ты не задавайся, атаман. Ты з імі - як з братамі. Яны нацярпеліся. Ім новага пана, ды яшчэ з хамаў - не трэба. - Што вярзеш? - спытаў ваўкаваты Юллян. - А тое, што твая спіна, відаць, па новым сядле плача, Юллян. Не дай бог з хама - пан, а дзярма - пірог. Паківач нечакана згадзіўся: - Я табе гэта, Корчак, сем год назад казаў. Корчак стрымаўся. - Добра. Пагарачыўся я. - I я кажу, - сказаў Кандрат. - А станеш гарачыцца - справы не будзе. Непамысна табе - нiхто не трымае. Адварочвай ды вяслуй ваду. А хочаш застацца - нас паважай. Мы табе сябры, а не парабкi. Прыгон - ён на ўсiх ляжыць. Таму i наважылiся бунтаваць. Корчак засмяяўся. - Ну, до, до. Сам разумею. Мужыкі-і. Адна мы кроў. На адной вадзе замешаныя. - І ён паказаў на бязмежную палавень: - На ягонай вось. - Расказвай, - кінуў Кандрат. - Я некаторым панкам пад Дошчыцай учыніў-такі, - сказаў Корчак. - Ноч на чыстую пятніцу. Два маёнткі спалілі хлопцы... - Замест божых свечак ды паходняў, - са змрочнай весялосцю сказаў Цыпрук Лапата. - Ды што з таго? Гэта сто вёрст Дняпром. Да нас і дымком не патыхнула. - Цяпер вас тут чакаюць, - буркнуў ваўкаваты Юллян Лапата. - Чаго вас туды панесла, калi ворагi - тут. Кроер - тут. Мусатаў - тут. Патаўпешкi гэтыя, Таркайлы - тут. Бацька іранічна глядзеў на сына: - Не думаў я, што ты такі. Ведаў, што дурань, але што такі-і... - Бацька кажа праўду, Юллян, - сказаў Корчак. - Адсюль пачынаць - канцы былi б. Кроер дачуўся. Ён з восенi сотню чаркесаў у маёнтку трымае. Без крывi не абышлося б... Ды яшчэ ў наваколле блакiтных нагналi, салдат, жандармаў. Атрымлiваецца, ты мяне на смерць запрашаеш, а морда такая - нiбы на чарку. - Асёл, - сказаў Янук. І асекся. Аўтух паклаў яму на плячо далонь, сціснуў. - Не вякай... наша справа... малая. Слухай... вось. Непрыемныя людзі былі Лапаты. Андрэй і Кандрат, пераглянуўшыся, зразумелі, што падумалі адно і тое ж. - Яны нас тут чакаюць, - сказаў Корчак. - А я іду ў другое месца. Куды - пачуеце. Вы астаяцеся. Перадавайце мне весткі. Людзей рыхтуйце, хто захоча. Ты, Аўтух, адразу, як толькі даведаешся, што салдатні паменела, - да мяне. Я тады скора прыйду! Ну, хто з вас тады са мной пойдзе?.. Лапаты - гэта ясна. А хто з Кахноў? - Я, - нечакана адказаў з верхавіны дуба галавасты Лявон. - Вы там цішэй. Па вадзе далёка чуваць. - Добра, - сцішыўся Корчак. - Яшчэ. Смялей, хлопцы. Памагаць-то вы тут усе памагалі. І жэрці збіралі... і порах... і хавалі, калі трэба. А вось пайсці разам, калі прыйду? Калі сыраядцаў гэтых трэсці будзем? - Бадай, я, - сказаў Іван. Кандрат і Андрэй пераглянуліся. Іван быў любімы Галінчын брат. - І я, - сказаў Пятрок Кахно. - Я - з Лявонам. - А вы? - Мы - не, - адказаў за сябе і Цыпрука Макар. - Не выпадае. Зямлю тады каму араць? - Як хочаце, - сказаў Корчак. - Праспіцё толькі царства нябеснае. Чорныя пранізлівыя вочы сустрэліся з вачыма Кагутоў: - А вы? Кандрат зірнуў на Івана, і той зухавата падміргнуў яму. - Што ж, - уздыхнуў Кандрат, - бадай што, і мы. Чаго тут. Бунт дык бунт. Кожны год бунты. Прыдняпроўе сапраўды бунтавала часта. - Добра, - сказаў Корчак. - Ты не злуй, - сказаў Цыпрук Кахно. - Мы не даносчыкі. Дапамагацьмем. - І на тым дзякуй, - схіліўся Паківач. - Вольнаму воля. - Ты абяцаў Даньку-пастуха прывесці, - сказаў Кандрату Корчак. - Што там? - Не спакушаецца, кажа: лухта ўсё. Што мне, кажа, дзевак мала ці ежы? Кормяць, кажа, людзі і ў торбу кладуць, і на зіму даюць. Кандрат так перадражніў Данькаву інтанацыю і міну, што ўсе зарагаталі. - До, - раптам сказаў Корчак. - Цяпер, хлопцы-казакi, кажыце, каго тут перш за ўсё палiць будзем, калi прыйду. Усе трохі прымоўклі. Адно - бунтаваць "недзе там", а зусім іншае - у наваколлі, дзе ўсе адзін аднаго ведаюць. Адна справа - пускаць чырвонага будзіміра недзе пад Дошчыцай, а другая - выракаць на "агонь і паток" людзей, якіх ведалі. - Землi Загорскiх нам не па зубах, - падштурхнуў людзей Корчак. - Гэтыя хоць i цiхмяныя, але адчайныя. Так будуць баранiцца - пыл ад нас паляцiць. Дабрадушны Пятрок Кахно раптам узлаваўся: - На такіх нападаць - мы табе, Корчак, не сябры, вось што. - Што, цяляты? - Цяляты не цяляты, а супроць такіх ісці - душу загубіць. На злых так пойдзем, што нас яшчэ на шворцы трымаць будзе трэба. А добрых - не руш. - А прыгон? - Не яны яго завялі - Прыгон... - Тфу! Ты ідзі глянь, як у Магілёве лупалаўскія кажамякі жывуць?! Як грабянечнікі ў Падуспенні?! Крывёй харкаюць, а вольныя людзі. Лагодны Андрэй змяніўся з твару. Пяшчотны глыбінны румянец заліў твар. - І тое праўда, - сказаў раптам Аўтух. - З добрых пачнем, а як за злых возьмемся - то бараніць іх салдат нагоняць. Бацька здзівіўся. Глянуў на сына нават з нейкай павагаю. І словы Аўтуха прымусілі задумацца нават Корчака. - Чаго спрачаемся? - упарта сказаў Корчак. - Я не згодзен. Але я і кажу: не па зубах. То з каго? - З Кроера, - сказаў з дуба Лявон Кахно. - З яго, - сказаў Пятрок. - з яго, сабакі. - I тое, - сказаў Корчак. - Я сам казаць не хацеў. Падумалi б: з-за сябе. Згода, Кроер. Яшчэ хто? - Браніборскі, - сказаў Юллян Лапата. Аўтух запыхкаў, як вожык. - Нашто? Ён, кажуць, волю даць хацеў. - А ты спытаў мужыкоў? - вочы Паківача бліснулі. - Не хочуць яны такой паганай волі, без зямлі. - Нам, хлопцы, наогул цяжка будзе, - раптам сказаў Іван. - Час трохі не той, - ён сарамяжліва ўсміхнуўся. - Я не баюся, але проста... чуткі гэтыя, што вось-вось волю дадуць. З зямлёю. Каму ахвота, чакаючы на такое, галаву скручваць? Кожная грамада - як крушня каменная. Не зрушыш. Ляжыць на сваім лапіку поля і маўчыць. Iван нiбы выказаў думку кожнага. Бо ўсе тут баялiся i падсвядома ведалi: вялiкай грамады цяпер не ўзняць. Але i чакаць было горш за смерць. А Корчак ведаў усё лепш за iншых. Не ўзняць грамаду. Усе чакаюць. Не ўзняць. Хiба што потым, калi воля выйдзе нейкая не такая, якую чакалi. Але яму было няўсцерп чакаць. Яшчэ i яшчэ чакаць. Як сем год ужо чакаў. Маўчаць. Хавацца i перахоўвацца. Мгчыма, зноў тры-чатыры-сем год. Не трэба было выказваць ім сваіх думак. І ён з трохі ненатуральнай рашучасцю сказаў: - Уздымем, не ўздымем. Гэта тады ясна будзе. Не ўздымем, то пачакаем. Пад намі не гарыць. А паспрабаваць трэба. Быдла ўжо мы, а не людзі - вось да чаго давялі. Кроер рабуе. Мусатаў страляе ў людзей... Абароны цёмнаму чалавеку няма. Прыйдзеш у суд - што давядзеш, калі гаворкі іхняй не разумееш?.. Ваўкі. А з ваўкамі - па-воўчы. - І перапыніў самога сябе: - Значыць, вырашылі: Браніборскага... Яшчэ каго? Запанавала маўчанне. - Раўбіча, - сказаў раптам Кандрат. - Ты што? - паспрабаваў быў спыніць брата Андрэй. Але Кандрат павярнуўся да яго і аднымі вуснамі кінуў: - Маўчы! Аблічча было такое рэзкае і гнеўнае, што Андрэй змоўк. - Раўбіча, - паўтарыў Кандрат. - Нашто? - спытаў нехта. Над чаўнамі павісла няёмкая маўчанка. Ніхто, акрамя Андрэя, не разумеў, чаму Кандрат Кагут аддае грамадзе, будучаму разгрому і агню, суровага звонку, але памяркоўнага пана Яраша. Андрэй сядзеў і толькі маліўся сам сабе, каб ніхто не здагадаўся аб прычыне, аб ганьбе Загорскіх. Але ніхто, відаць, нічога не ведаў. - У Раўбіча можна разжыцца на зброю, - сказаў Кандрат. - Можна і ў іншых багатых радоў, але тыя сцерагуцца. - Несумленна, - сказаў Пятрок. - То і памры на сваім сумленні, як страляць пачнуць, - сказаў Кандрат. - А праўда, - сказаў Аўтух Лапата. - Я не чуў, каб Раўбiч... нешта такое... Але, пэўна, пад добрай скурай - дрэнь. - Гэта чаму? - спытаў Пятрок. - Куды дачку... аддае? - сказаў сонны Аўтух. - З кім... парадніцца хоча? Андрэй пакутліва пачырванеў. Размова ўвесь час скакала вакол небяспечнага: Хаданскі - Раўбічы - прапановы дзядзькаванага брата... Вось-вось... - Ваўка да ваўка цягне, - змрочна сказаў Корчак. - Згода, пускаем агонь. Аблічча Кандрата ззяла гнеўнай радасцю. - Раўбiча, - нiбы не мог адарвацца ад гэтага прозвiшча, паўтарыў ён. - Вужак ганяць сабралiся, а пра гадзюку нiхто не ўспомнiў. Хаданскiх палiць трэба. - Хіба толькі паліць? - гэта сказаў усмешлівы Лявон з верхавіны дуба. - Вынішчыць, - сказаў стары Лапата. - Значыць так, - сказаў Корчак. - Як толькі тут супакояцца - хай нават праз год, - збіраемся і ідзём. Спачатку дзелімся на дзве гурмы. Адна - на Кроера. Другая - на Хаданскіх, адтуль... - На Раўбіча, - сказаў Кандрат. - ...на Раўбіча, а потым, Браніборскага попелам пусціўшы, на дапамогу тым, што ў Кроераўшчыне. - Чаму так няроўна? - спытаў Янук. - Вельмі проста, хлопча, - сказаў Корчак. - Ты там не быў, а я меў шчасце. У яго гэтых сабутэльнікаў, загонавых прапойцаў, сотня, дый чаркесаў ён наўрад ці адпусціць. Ведае. Малой крывёю не абыдзецца. Так што адны абложаць, каб сарока не праляцела, падмогу не паклікала. А другія справы свае зробяць дый прыйдуць. Сіняе мора повені ляжала вакол. Скакала па ім залатое рабацінне. З верхавіны дуба пачуўся раптам голас Лявона: - Човен з гэтымі двума. Людзі пачалі збірацца, адвязваць чаўны. Лявон спрытна, як куніца, спускаўся з дрэва. - Пагаварылі, - сказаў Корчак. - А шкада, нельга... Мужык побач. Падплысці б ды адправіць гэтага гарлачыкі расціць. I тут Андрэй са здiўленнем убачыў, як страшна - нiколi ў жыццi такога не бачыў - змянiўся з аблiчча брат. Кандрат Кагут спрытна, як кошка, не абапіраючыся рукамі, устаў на ногі: душагубка амаль не загайдалася. - Ты пашкадуеш, калі зачэпіш яго ці кагосьці з Загорскіх. Корчак пачырванеў. І адразу на гэтым загарэлым абліччы выступілі два, крыж-накрыж, шнары: сляды Кроеравага карбача. Яны былі ледзь прыкметны, але здагадацца - хто ведаў - можна было. - Ого, - сказаў Корчак. - Ану. Пад свiткай, ля ног Пакiвача, варухнулася руля стрэльбы. Андрэй узяў у рукi свае восцi. Корчак абвёў натапыраных праціўнікаў вачыма і стрымаўся: - Тлумач. - Ён мой брат. І гэтага досыць. - Яно і відаць, што панскія лізунчыкі, - сказаў Янук. - Панскую зямлю панскімі коньмі араце. На панскія грошы Паўлюк з Юрасём школку скончылі... Ён змоўк. Шырокі, белы ад вастрыні трызубец восцяў вісеў на ўзроўні яго вачэй. - Лiзунчыкi... - сказаў Кандрат. - Мы, Янучок, не лiзунчыкi, а дурнi, калi з такой навалаччу, як ты, разам галовы складаць збiраемся. Не варта было б. А ты ж, пэўна, чуў, чыёй воляй тая дзеўка Хаданскiх зямлю ды свабоду атрымала? Не тваёй. I чыёй воляй паншчыны на гэтым лапiку амаль няма, таксама чуў. I што сам ты нi гвалту, нi згону не ведаеш... I на каго па гэтай прычыне суседзi зубы гостраць. Размахнуўся восцямі. Андрэй, ведаючы брата, толькі ўздыхнуў: пранесла. - Ды табе гэтага, губа нясытная, мала. Ты не аб усіх дбаеш. Ты сам бы толькі ўсё, што вакол, пад зад згроб дый сядзеў бы, пакуль... аж да сэрца не згніў бы. Шэры князь, морда твая паскудная. - Задыхнуўся. - А той - просты. З намі, з усімі світачнікамі, як роўны. Каб табе ягоную сілу - мы б праз тыдзень усплакаліся б. Крывёю сплылі. Павярнуўся да Корчака. - Гінуць з табою згодны. Але гэтаму роду калі будзе нешта - Азярышча табе будзе вораг, Вітахмо - вораг, Загоршчына - вораг, Татарская Грэбля - вораг, Сцюдзёны Яр - вораг. Андрэй таксама ўстаў. - Святое - вораг, - сказаў ён, нібы прабачэння прасіў. - І Ведрычы - вораг... І іншыя, лікам сорак вёсак - ворагі. Кандрат крыва ўсміхнуўся. - Хапаць ды выдаваць мы не будзем, - сказаў ён, - крый божа. Проста не будзе табе ні хлеба, ні страхі. Праз тыдзень сам да Мусатава прыпаўзеш, калі не возьмуць. Таму што імі, простымі, трымаецца кожны лясны брат... Імі, Корчак. Корчак узняў руку: - Хопіць, Кандрат. - Зірнуў на Янука і на хаду сарваў злосць: - Праз твой язык, лайнік ты, звяга, справу маглі б заваліць. Больш ты мне языка не высалоплівай. - І зноў да Кандрата: - Кінь. З-за лухты мала не перасабачыліся, як гайня. - Гэта не лухта. - Добра. Ты супакойся. Веры ўва мне няма. Але, шануючы цябе, спрачацца не буду. Што б ні было - гэтыя людзі, і, вядома, твой брат, астануцца жывыя. Нават у цёмным лесе. Нават калі на наш табар з лесу вылезуць... Ну? Цяпер згода? - Згода, - астыў Кандрат. - Сябры? - Сябры. - То тады бывайце. Пакінем іх, хлопцы, дый самі развітаемся. Зацурчала пад вёсламі вада. Тры чаўны пачалі паспешліва аддаляцца. Спачатку іх закрылі бліжэйшыя рэдкія хмызы, потым дальнія. Часцей і часцей. Праз некалькі хвілін усе яны зніклі за шапкай вялікага дуба... Кагуты засталіся адны. - Ты, брат, бачу я, гара-ачы, - сказаў Андрэй. - Бывае. - А ты чаму не сказаў, што гэта Алесь карбач з Кроеравых рук выдраў? - Пашкодзіла б. Корчак ганарысты. Дагэтуль усім кажа, што смяротны Кроераў бой вытрымаў адзінай толькі сваёй жывучасцю. І раптам - нa табе, панская ласка. Кандрат зясмяяўся: - І так слова выдралі... Паплывем насустрач, ці што? Замест адказу Андрэй моцна павярнуў човен. Кандрат пахіснуўся, але спрамогся сесці: - Здурэў, сяло дурное! Чаго ты?! - Проста хацеў паглядзець, як ты, такі доўгі, як конскі шчавук, пляснешся. - Сам такі, - сказаў Кандрат. - І тое праўда. Човен павольна плыў між рэдкіх дубоў. Сляпучае сонца з вышыні глядзела ў ваду. Браты маўчалі. - Кандратка, - ціха сказаў Андрэй, - навошта ты гэта зрабіў... з Раўбічамі? - Ты ля царквы на Галінку глядзеў, - падкусіў Кандрат, - і Алесевага твару потым, у карчме, не бачыў... Ненавіжу я гэтае подлае племя, што яны з ім зрабілі... Не мае права ніхто такое рабіць ды на літасць спадзявацца. Аплявалі, а потым... тая... на вялікдзень. - Яна мне здавалася добрай дзеўкай. - Мне таксама... здавалася. - Ён дараваў. Кандрат успыхнуў: - Ну, ведаеш!.. Маўчыць пан бог, ды не маўчаць людзi. - Цс-с, - сказаў Андрэй. Наводдаль паказаўся човен з Алесем і Кірдуном. - Гэй! - гукнуў Алесь. - Бачыце? I прыўзняў з чаўна вялiкага лiлаватага сома. Трымаў з напругай, бо галава рыбiны была на ўзроўнi грудзей хлопца, а хвост згiнаўся на дне чаўна. - Атаман, - сказаў Алесь. - Тванню будзе пахнуць, - сказаў Андрэй. - Вымачым, - сказаў Алесь. - Во атаман дык атаман. - Нешта ты, Кірдун, увесь час з хаты ўцякаеш, - прычапіўся да першай тэмы Кандрат. - Што, жонка не грэе? Кірдун з добрай мяккай усмешкай паціснуў плячыма. - Ды што... Тут жывеш, як вольны казак. Плывеш сабе, сонца вакол. А дома... Бабы гэтыя. Шкада ж іх біць, слабыя... Лаяцца - сабе даражэй. Дый хваліць няма за што. І па дурасці ляпнуў: - Жанчыны гэтыя - ну іх да д'ябла! Вось і паніч Алесь са мной згодзен. Андрэй лыпнуў вачыма. Кандрат, нібы толькі тут заўважыў сома, паспешліва сказаў: - Праўда твая, Алесь, - атаман... Колькі яму год можа быць? - А чорт яго ведае. Многа. Чаўны ляцелі зусім побач па плыні, між зялёных дрэў. - З рыбамі гэтымі бяда, - заліваўся Кандрат. - З вялікімі. Дзеда Бельскага ведаеш, Алесь? - Ну. Заіка? - Ага. І ў портках калашыны рознакаляровыя. Еду аднойчы, а ён вялізную шчупачыху спаймаў. І нанізвае, хоча пад лазу прывязаць, каб жыла. І так пяшчотненька кажа: "Р-р-ра-буша м-мая, р-раб-буша. Заўтра яўрэям цябе прад-дам". Аж тая раптам - боўць! І пайшла. То Бельскі як завёўся: "А туды т-т-т-т...". І так да самага Сухадола. Чаўны выплылі на сіні абшар. Роўны на многія вёрсты, імклівы і спакойны, ён імчаў да далёкага мора і ўвесь зіхацеў пад залатым сонцам. Жыццё было спакойнае, але нічога не абяцала. І таму Алесь амаль узрадаваўся, атрымаўшы "з вернай аказіяй" ліст ад Кастуся. Ліст абяцаў трывогу і працу вышэй сіл. Кастусь пісаў: "Усё ў свеце плыве хутка. Мне здавалася, нядаўна пісаў табе. А мінула амаль сем месяцаў. Не апраўдваюся. Закруціўся я тут. Ды і ты, відаць, бо адказаў на адной старонцы... Што ў цябе? Паненка Міхаліна?.. І, напэўна, ўжо і вяселле скора? У кастрычнiку я стаў студэнт iмператарскага Санкт-Пецярбургскага унiверсiтэта, а праз адзiнаццаць дзён мяне вызвалiлi ад платы за навучанне. Бачыў ты? Дзiвосы! Ва ўсякiм разе, дзякуй iм. Магу жыць... Я наогул "шчасця балавень бязродны". Атрымаў урок, якi дае каля трохсот рублёў ў год. Гэтага досыць. Можна было б жыць. І ўсё ж я, відаць, аддам перавагу голаду, бо не хачу бываць у гэтым доме... Уяві сабе істоту накшталт вашага пана Мусатава, толькі забагацелага і з сякімі-такімі тытуламі. Гэта страшна - чалавек без перакананняў, ці то з тымі "перакананнямі", якіх сёння трымаецца Дзяржаўны савет. І сына, нядрэннага хлопчыка, паспеў сапсаваць і разбэсціць. Часам гаспадар прыходзіць, сядае ў рэкрэацыйнай і гадзінамі даводзіць, што наш край - праваслаўны і што я, напрыклад, каталік памылкова. Няхай нават так. Я ведаю, што і продкі Міцкевіча былі праваслаўныя, але ва ўсіх гэтых разважаннях столькі сытага свінства, яны выклікаюць такую гідоту, што я ў сектанты пайшоў бы, шамана слухаў бы - толькі не яго. Бо тых гоняць, а за гэтым - тупая сіла, якая спрачаецца толькі для добрай работы страўніка, а ўвогуле ўважае за лепшае душыць. Татаршчына! Алесь, я ведаю, гэта глупства - адмаўляцца ад магчымасці не жыць у нэндзы. Скажуць: "Дзяцініцца, дурань. Ну, паслухай якую гадзіну. Затое астатні час жыві як хочаш". Але гэта не лухта. Я не магу саступаць нават у дробязях. Мне здаецца, калі я сцярплю, калі я зраблю выгляд, што не чую, - я сцярплю і большае, не пачую, калі народ пачне крычаць ад болю. Сцярплю, калі будуць пляваць на мяне і яго. Кожны падлец калі-небудзь рабіў першы крок да подласці. Я не хачу яго рабіць. Я не саступлю і цалі. Мяне не на тое нарадзілі. І потым, мы і так занадта церпім, і так ідзём на кампрамісы, да яшчэ кожны з іх тлумачым необходнасцю. Я не хачу. Сапраўдным людзям улада жыць не дае. Дае толькі такім, як мой генерал, тым, што "ўвайшлі ў розум", то бо жаруць, п'юць, спяць з законнай жонкай ці з рабынямі, калі жонка не ведае, і не думаюць ні аб чым, акрамя прасоўвання па службе да ўласнай кішэні. І яны жывуць, вернападданыя: плодзяць вырадкаў, падлюжаць, крадуць і ліжуць зад начальству і моляцца за "царствующую фамилию". Гэтым, і толькі гэтым, даюць жыць. Сядзіць, павіч, і лае сучасную літаратуру: "Якое гэта прыгожае пісьменства? Дзе ж тут вытанчанасць? Чаму гэта ўсё вучыць народ?" Словам, можаш красці і забіваць, абы толькі прапаведаваў пры гэтым высокую мараль. Можаш кожны дзень хадзіць да Фрын на Лігаўку, абы прапаведаваў законную любоў да бога, імператара і жонкі. Нiхто не хоча праўды. Нiхто нават не падумае, што ўсё гэта - калос на глiняных нагах, якi вось-вось звалiцца. І такая поскудзь кіруе намі ды яшчэ і крычыць усюды, што будучыня за праваслаўем (братняя любоў з пугаю ў руцэ), народнасцю (права смаркацца ў руку, лаяць іншаверцаў і атрымліваць поўхі) і самадзяржаўем (роўнасць усіх сумленных і чыстых перад плахай). Інквізітары! І такая поскудзь лае маладых хлопцаў, што ідуць за Чарнышэўскім. Яны нібыта заходнікі, сацыялісты, распусныя зеляпаны, валасатыя бамбісты. У ніх не шлюб, а палавая распуста. Іхнія стрыжаныя дзеўкі трыбушаць мерцвякоў замест таго, каб сумленна гандляваць сабою ў шлюбным ложку. Іхняя літаратура, замест таго каб паказваць сумленных дваран ды клопаты імператара аб народным дабрабыце, малюе рызманы ды галоту перакатную, ды такіх самых якабінцаў, як яны... А што ім маляваць?.. Высакароднасць даносчыка Фадзея Булгарына? Фадзеяў хапае і не ў кнігах... Маральнасць імператара, які перабірае пепіньерак са Смольнага, а потым дае ім пасаг ды спіхае замуж за сваіх халуёў? Сапраўды маральна: мог бы потым проста выгнаць на вуліцу... Або захапляцца высокай адукацыяй грамадства, якое ўсё яшчэ не можа расхлябаць спадчыны Мікалая-душыцеля ды Сергія-зацямніцеля прозвішчам Уварава? Не, тыя хлопцы чыстыя. Яны ведаюць сэрцам, што лепей хай не будзе ніякай дзяржавы, чым такая імперыя. Лепей - ніякай велічы, чым веліч на касцях народаў. Але ім цяжка. Ім амаль немагчыма дыхаць. Нядаўна ў сувязi з агульным ажыўленнем надзей, у сувязi з чуткамi пра вызваленне (не вельмi яснымi) i чуткамi пра судовую рэформу (яшчэ больш цьмянымi), а галоўным чынам у сувязi з дзейнасцю "Современника" правыя ўзнялi нясцерпны вiск i брэх. Ажыўленне лiтаратуры iм ненавiснае. Яны б увесь век пiсьменнiкаў у рэкрэацыйнай трымалi ды частавалi за даносы цукеркамi. Раннi Тургенеў - скандал, дыскрэдытацыя панства ў вачах народа! Някрасаў - жах, небяспечнасць, парахавы зарад пад магутныя бастыёны дзяржавы. Малады Талстой, якога ты, напэўна, чытаў, - і той ім не даспадобы. А ён, пакуль тое, нічым асаблівым іх не дапёк. Нічога, дапячэ, па почырку відаць. Не быў ворагам, дык будзе. Зробяць. І, галоўнае, па ўласнай дурасці яны не могуць нават давесці, чым для іх варожы той ці іншы. Бачаць чысціню, празрыстасць, сумленне, дабрыню да людзей - значыць, гатова. Патэнцыяльны вораг. Гэта як ведаеш што? Памятаеш, калі я быў у вас, Кагуты недзе знайшлі позняе ваўчаня і прынеслі табе. І мы вырашылі, каб сучка яго выгадавала разам са шчанюкамі. Сучку замкнулі, а ваўчаня паклалі між смактуноў, каб прапахнула іхнім пахам. Памятаеш, як яны? Сляпыя, дурныя, як клёцкі, а як яны пачалі вішчаць ды падскакваць. Так і гэтыя. Нічога не разумеюць, а чуюць. А паколькі ўсе яны накшталт майго генерала і думаюць гатовымі катэгорыямі, то галоўны іхні довад у спрэчцы з сапраўднымі пісьменнікамі ёсць той, што іхняя творчасць ганьбіць радзіму (нібы мы не абавязаны радзіме перш за ўсё ісцінай), што яны падрываюць устоі радзімы, што яны не любяць яе, бо, пішучы свае сатыры і пакутныя элегіі, дыскрэдытуюць бацькаўшчыну ў вачах іншаземцаў. І хочацца адказаць ім словамі Гогаля: "Спокойно сидят себе по углам и занимаются совершенно посторонними делами, накопляют себе капитальцы, устраивая судьбу свою за счет других; как только случится что-нибудь, по мнению их, оскорбительное для отечества, появится какая-нибудь книга, в которой скажется иногда горькая правда, - они выбегут из всех углов, как пауки, увидевшие, что запуталась в паутине муха, и подымут вдруг крики: "Да хорошо ли выводить это на свет, провозглашая об этом? Ведь это все, что ни описано здесь, это все наше - хорошо ли это? А что скажут иностранцы? Разве весело слышать дурное мнение о себе?" Тактыка злодзеяў. Крычаць на іншых: "Трымай яго!", каб менш звярталі ўвагі на іхнія брудныя справункі, на тое, што першыя ворагі Айчыны - яны. ...Я больш не магу сярод іх. Нават хвіліны. Няхай голад. Няхай бурчыць у жываце. Нехта сказаў, што лепей недаесці, як ястраб, чым пераесці, як свіння. Ніякіх кампрамісаў! Мой тутэйшы прыяцель, адзін з самых разумных людзей, якога мне даводзілася бачыць, аднойчы сказаў, што мы, беларусы, занадта любім храбрых дзядзяў. Маўляў, лепей няхай дзядзя палаецца з моцным або хаця дулю яму пакажа, а мы будзем з-за ягонай спіны ў ладкі пляскаць, а то і проста ціха радавацца. Меў рацыю. Нешта такое ёсць. Але калі мы ненавідзім гэтую рабскую, гнойную частку крыві нашага народа - мы самі павінны зрабіцца "храбрымі дзядзямі", а не ціха радавацца з-за чужой спіны... Кроў - з кропляў. І, каб не загніць ад суседства з нячыстымі, здаровыя кроплі павінны рухацца і нападаць на заразу, выкідваць яе з арганізма, нават рызыкуючы ўласным жыццём. Іначай - гангрэна і смерць. Дружа! Ліст гэты перадасць табе надзейны чалавек. Правезці, перадаць, знішчыць на выпадак вобыску - гэтага лепей за яго не зробіць ніхто. Таму я і даверыўся. Але гэта будзе апошні такі ліст. Па-першае, восенню мы сустрэнемся. Па-другое, канспірацыя ёсць канспірацыя, а ў нас, здаецца, канчаецца дзіцячая гульня ў цыркі і пачынаецца сур'ёзнае. Таму гэты ліст - па прачытанні - адразу спалі. Спадзяюся на тваё сумленне. Надалей будзем спадзявацца толькі на памяць. Пішу табе з тым, каб ты аднавіў сувязь з хлопцамі "Чартапалоху і шыпшыны", праверыў, хто з гэтых рамантыкаў не атлусцеў, і збіў з іх ядро, якое потым магло б абрасці новымі людзьмі. Можаш сказаць найбольш надзейным, што гэта не гульня і не дарэмная рызыка, што нас шмат і колькасць сваіх людзей няўхільна расце. Спадзяюся, што за гэты час ты не змяніўся. Калі гэта так - напішы мне звычайны ліст, хаця б пра сваё здароўе, пра Мсціслава і добрую Майку і запячатай яго не радавой, а сваёй пячаткай. Я буду ведаць, што ты згодзен са мной і пачаў рыхтаваць сяброў. Пастарайся таксама ўспомніць, хто з хлопцаў, якія падчас славутай гімназічнай баталіі сталі на ваш бок, жыве ў Прыдняпроўі непадалёк ад Сухадола. З імі таксама трэба пагаварыць, хоць і больш асцярожна, бо іхні ўчынак, магчыма, ідзе не ад шырокага дэмакратызму, а толькі ад пачуцця абражанага нацыянальнага гонару, ад афекту, выкліканага ім. Дзейнічай, дружа. Дзейнічай, сябра мой. P.S. Ад генерала пайшоў. Буду бегаць па грашовых уроках у сумленных людзей. Віктар знайшоў работу ў Публічнай бібліятэцы. Неяк пражывем. Дзякуючы сваёй рабоце і сувязям ён пазнаёміўся са шмат якімі прыстойнымі людзьмі. Ну, а праз яго і я. Адзін з іх - фігура самая дзівосная, якую можна ўявіць. Гэта паляк, нашага поля ягада. Шмат адседзеў і адмаршыраваў у тых краях, дзе замест прыгарадаў усё "фарштаты" і дзе над зямлёю лунае нябачны дух Ямелькі Пугача. Там ён, між іншым, блізка пасябраваў з тваім улюбёным Тарасам, які ўсё яшчэ, бедалага, пакутуе сярод бурбонаў, п'янюг ды Іванаў Няпомнячых. Прозвішча паляка - Зыгмунт (а па-нашаму Цыкмун) Серакоўскі. Уяві сабе тонкую моцную постаць, разумны твар, стрымана-цвёрдую хаду. Белы бландзін. І на абліччы ззяюць сінія, найсвяцейшай чысціні і цвёрдасці вочы. Пазнаёміўся я з ім нядаўна, але ўжо зачараваны і логікай ягонай, і патрыятызмам, і воляй, і мужнасцю, і той вышэйшай душэўнай прыгажосцю, якая заўсёды спадарожнічае сціплай велічы сапраўднага чалавека. Вы павінны былі б спадабацца адзін аднаму... Кідай ты хутчэй усё. Едзь сюды. І мне будзе весялей, і табе не так будзе лезці ў галаву твая прыдняпроўская дурасць". Ліст быў спалены. Быў пасланы адказ, з асабістай пячаткай. ...У сваім спакоі, у плыні жыцця, якое нічога, здаецца, не абяцала, ён узрадаваўся лісту Каліноўскага. Добра было ведаць, што трэба дацярпець толькі да восені, а там гары яно ўсё гарам. Увосень ён паедзе ў Пецярбург, звяжацца з Кастусём і сябрамі. Будзе віраванне спрэчак, учынкаў - усяго, што завецца жыццём. І, калі спатрэбіцца, ён аддасць гэтае жыццё братам. Усё добра. Хоць нехта ёсць на свеце, каму яно патрэбна. Радзіма. Родная зямля. Беларусь. ...Майскімі раніцамі, да ўсходу сонца, скакалі ў жытах дзяўчаты. Хлопцы ўначы, прабіраючыся на могілкі, палілі там невялікія, таемныя для ўсіх, хто не ведаў, вогнішчы і потым палохалі дзяўчат. - А унь русалкі. Ты глядзі, не хадзі без мяне. Заказыча. І дзяўчаты слухаліся іх. Ярасна цвіло па-над шляхамі жоўтае купалле: ведала, што век у яго кароткі і хутка яго пачнуць увіваць у вянкі. Набліжаўся час, калі русалкі асабліва шкодзяць людзям, і трэба знайсці хоць які дзень-два, каб утаймаваць іх, а заадно пасмяяцца, паспяваць ля вогнішчаў і ўдосталь нацалавацца дзе-небудзь у сініх ад празмернай зелені жытах. Па сёмусе прыйшоў русальны тыдзень. Азярышчанскія дзеўкі звівалі вянкі і вешалі іх на бярозах. А хлопцы неслі на зялёных насілках у бярозвавы гай абраную ўсімі русалку: самую ладную дзяўчынку, якая знайшлася ў Азярышчы, трынаццацігадовую Яньку Кагут. У белым рубку3 да лытак, з доўгімі, ледзь не да каленяў, распушчанымі валасамі, яна пагойдвалася ў сінім небе, вышэй за ўсіх. І свежы, пяшчотны тварык дзяўчыны ўсміхнуўся сонцу, нівам і зялёным гаям. А за ёю ішла ў вянках яе прыгожая світа. ...Палілі агні. Кідалі ў іх вянкі. Дзяўчаты ўцякалі ад Янькі, а яна лавіла іх і казытала. Дзеўкі ў парах гулялі з хлопцамі. Не абышлося i без бойкi. Сутыкнулiся за Галiнку Янук Лапата i Кагутовы блiзнюкi. Медзведзяваты Аўтух заступiўся за брата i пачаў валяць Кандрата з Андрэем. У бойку ўлез Алесь i, на агульнае здзiўленне, даў Аўтуху такога дыхту, што той нават кiнуўся ўцякаць. Уцячы Алесь яму не даў. Урэшце іх памірылі, хоць Янук і глядзеў ваўком... Пілі піва і скакалі ля вогнішчаў. І ўсё гэта было весела, але весялосць была афарбавана лёгкім адценнем журбы. Магчыма, таму, што набліжаўся Ян Купала, і хоць лета было яшчэ ледзь не ў самым пачатку - усім было ясна: сонца вось-вось пойдзе на сход. Спаляць сабраныя з двароў старыя бароны, разбітыя сані, аглоблі. Кожны дасць трохі цеплыні са свайго двара, але ўсё адно не падтрымае гэтым сонца. І, як сонца, скоціцца з высокай гары ахопленае агнём кола. Будзе каціцца ніжэй і ніжэй, а потым кане ў Дняпро і згасне. Журба, амаль непрыкметная, жыла ва ўсім, і перш за ўсё ў травах, якія ведалі, што пасля Янавага дня ім не хаваць у сваіх нетрах Янавых ліхтарыкаў, што прыйшоў іхні час і іх пасцінаюць звонкай касой. Утрапёнасць квітнення, песень і пацалункаў скончылася. На яе месца прыйшло задумлівае чаканне плёну. І таму на кветках, на вярбовых косах, на дарогах, што заблудзіліся ў палях, панаваў спакой і лёгкі сум. Усё было аддадзена. Усё было споўнена на зямлі. Яны стаялі ля храма бога вод. Сонечныя, зеленаватыя плямы святла беглі па іхніх абліччах, а проста ад ног ішоў у імшаную, як мядзведзь, цёмна-зялёную цемру доўгі адхон, што ўвесь тачыўся вадой. Ад густой зеляніны жывое срэбра струменьчыкаў здавалася зеленаватым. Журлівым звонкім халадком патыхала ў яры. Родная зямля - гэта крыніцы. І тут было адно з незлічоных месцаў іх нараджэння. Выйсце крыніц. Воды. Воды. Струменьчыкі, ручаіны, рака, мора. Зялёны звон пад нагамі. - Чаму ты ўнікаеш мяне, Гелена? - спытаў Алесь. - Я не ўнікаю. Вочы глядзлi ўбок, вышэй Нептуна, дзе зеленаваты ад ценю струменьчык выбiваўся з зямлi. У яе сапраўды было змарнелае і светлае аблічча. Новае, нічым не падобнае на ўсе яе іншыя абліччы. - Сядзь, - ён пасадзіў яе на каменную лаву. - Ты... не трэба так... Ты ведаеш, я шкадую цябе, як нікога. І я не хачу быць ні з кім, акрамя цябе. Яна адмоўна паківала галавой. Струменьчыкі звонка скакалі ў яр. - У мяне будзе дзіця, Алесь. Ён маўчаў, так раптам упала сэрца ад нечаканасці і дзіўнага прадчування, падобнага да прадчування бяды. Гэтага не магло быць. Ён - і дзіця. - Я думала спачатку, што гэта памылка. І вось пераканалася. Будзе. Бледны ад разгубленасці, ён глядзеў на яе. Гэтыя вочы, і іскрыстыя валасы, і тонкая постаць - гэта цяпер не проста яна. Гэта ўжо і ён, і тое, аб чым яшчэ ніхто нічога не ведае. Трое ў адной. - Праўда? Зусім неспадзявана нарадзілася недзе глыбока пад сэрцам, пачала расці, расці, узрастаць, затапіла ўрэшце ўсё на свеце, усю існасць і ўсё, што вакол, несамавітая, дурная, шалёная радасць. У яго перахапіла дыханне. Адчуванне шчасця і ўласнай значнасці было такое вялікае, што ён тросся, захлынаючыся паветрам. - Не можа быць... Гелена, праўда? Гелена, мілая... мілая... Голасам, што быў поўны бязмернай пяшчоты, яна спатала: - Ты праўда ўзрадаваны? - Я не ведаю. Гэта - падобна... Не, гэта не радасць, - ён вінавата ўсміхнуўся. - Я ж яшчэ не ведаю, як... І яшчэ, я кахаю цябе.. Як ваду і неба... Як жыццё. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Калі яны выходзілі з парку, Алесь, трохі ўжо супакоены, але па-ранейшаму нібы прасвятлелы тварам, з той самай дурной усмешкай на вуснах, раптам затрос галавою. - Не веру. - Тумаш няверны. Ён вёў яе так асцярожна, нібы да радзін заставаліся лічаныя дні. - Вось і ўсё, - сказаў ён. - Зараз пойдзем да дзеда, скажам аб усім. Потым да бацькоў. Вяселле ў першы дазволены дзень. І паедзем. Кудысьці далёка-далёка. Каб мора. Вельмі буду шкадаваць цябе. - Алесь, - раптам сказала яна, - а ты задумаўся на хвіліну аб тым, што ты не сказаў "кахаю" мне, а сказаў яму. Загорскі, пратэстуючы, узняў рукі. Але яна спыніла гатовыя вырвацца словы. Сказала з пяшчотай: - І добра. Вельмі добра. Значыць, тут ты бацька, абаронца. Так і трэба. Адчуўшы раптам, што да жаданага канца, які адсек бы мінулае, яшчэ далёка, ён сказаў: - Вянчаемся ў Загоршчыне. І ўбачыў, як яна, нібы з сілаю адрываючы нешта ад сябе, паківала галавою. - Не, Алесь, на гэта я ніколі не пайду! - Чаму? - упарта спытаў ён. - Ды зразумейце ж вы, - нібы чужому, сказала яна, - усё добра як ёсць. - Каму добра? - голас гучаў жорстка. - Вам. - Мне дрэнна. Без цябе і без яго. Удвая. Яна спляснула далонямі. - Мілы, мілы вы мой! Паверце мне, вы сабе хлусіце. Вы не бачыце, а я добра бачу, як вы загналі сваё пачуццё ў каменны мяшок, замкнулі. Вы не адчуваеце гэтага, вам здаецца, што вы спакойны, але вы ўвесь час слухаеце, як яно рвецца на волю, калоціцца ў дзверы. - Не! - Так, - сказала яна. - І ў гэтым для мяне няма крыўды. Вы думаеце, я не ведала з самага пачатку? Ведала. Ніколі яшчэ ён не бачыў яе такой прыгожай. І чужой. Ліхаманкавыя, пяшчотныя вочы, на вуснах горкая і цёплая ўсмешка. - Толькі вы не забывайце часам убачыць яго. Добра? - Ты страшны чалавек, - сказаў ён. - Пазбаўляеш яго - бацькі, мяне - радасці. Мне ніхто не патрэбен, - ён змагаўся, і голас ягоны быў глухі. - Мана, - сказала жанчына. Ён падумаў аб тым, што сам ён, і ўсе, хто вакол, і Майка, усе яны - нявартая дробязь у параўнанні з гэтай жанчынай. Было ў ёй нешта вышэйшае за іх, звычайных. І Алесь падумаў, што яна адчувае гэтую несумяшчальнасць самой сябе і яго, Алеся. Яна глядзела на яго і разумела, аб чым ён думае. - Алесь, - сказала яна, - гэта хлусня, што ты думаеш. Няўжо, ты думаеш, я зрабіла б такое, каб не кахала цябе? Я таму і раблю, што кахаю. Ён ускінуў яе ў паветра і з сілай паставіў на ногі. - Хлусіш. Але ён глядзеў на яе аблічча і верыў. Верыў усё больш і больш. - Вельмі. Таму і ўцякаю. - А дзіця? - амаль умольна сказаў ён. - Яго імя? - Няхай. Ён будзе сумленны чалавек. - Але нашто? У яе вачах былі слёзы. І вочы праз слёзы аж ззялі, як сонца праз дождж. Той дождж, пра які навакольныя сяляне казалі: "Царэўна плача". - Атрымалася б, што я нічым не ахвяравала, - сказала яна. - Наадварот, прыдбала. І таннай цаной. Ты не думай аб ім. Проста бог не хоча маёй ахвяры. Ён будзе. Гэта такое шчасце. Думала адплаціць, і вось зноў у даўгу. І, значыць, магу, калі спатрэбіцца, плаціць і плаціць. - Гэта ўсё? - спытаў ён. - Усё. Ты не гавары са мной больш, - яна выцерла слёзы і ўсміхнулася. - Гэта дарэмна, мілы. Праз два дні я еду ў Сухадол, а адтуль у губерню. Мне прапаноўвалі. - Гэта канчаткова? - Але. Бацькоўскімі капцамі клянуся Гэтым не кідаліся, і ў Алеся ўпала сэрца. Ён глядзеў і глядзеў на яе. І жорсткія вочы паступава мякчэлі. - Аставайцеся тут, - сказаў ён. - Вам не трэба ў Сухадол... Я клянуся вам не ўспамінаць нічога, не напамінаць ні аб чым, пакуль ён не народзіцца. А потым... потым вы самі ўбачыце, як я стану любіць яго. - Я ведаю. Усё ведаю. І таму іду. На хвіліну ён пашкадаваў, што яна вольная, што ў той далёкі вечар ён сам прынёс ёй... І адразу падумаў, што, каб не той вечар, нічога не было б... А потым пякучы сорам на самога сябе прымусіў пачырванець аблічча і нібы пазбавіў права чагосьці патрабаваць. Вось яна, панская косць, панская кроў, панскі дух. Кастусёў сябра, рыдалец над меншым братам, заўзяты патрыёт, з мужыкамі кумаецца. Навалач! Дробная дрэнь! Кроер! - Добра, - глуха сказаў ён. - Будзе так, як захочаш. У пакой праз сітняговыя плеценыя цыноўкі ледзь прабіваліся палоскі сонечнага святла. Рэдкія пылінкі плылі ў іх. - Выйдзі, кажу табе, - сказала Тэкля. - Выйдзі, дурная ты. Нянька, сама трохі дурнаватая, лічыла, аднак, што мазгі ўсіх астатніх людзей і ў параўнанне не могуць ісці з яе, Тэклінымі, мазгамі. - Я нікога не прымаю, - сказала Майка. - То ты б лепей узяла ды Іллюка не прыняла, - падперла рукі ў бокі Тэкля. - Так бы яму, даліктуну, і сказала: "Не выганем, але проша вон". Тэкля сцвярджала сябе, між іншым, і тым, што ведала дзесяткі два польскіх і рускіх выразаў і часам падводзіла размову, каб выкарыстаць сёе-тое з гэтага запасу. Бледнае аблічча Майкі перакрывілася. - Я не сказала, што не прымаю нікога. Але я нікога не прымаю з Вежы і Загоршчыны. - Ы-ы, ы-ы, - сказала Тэкля. - Вось што: чаго гэта ты, дзеўка, круціш? Думаеш, адну такую цацу бог стварыў? - Тэкля! - Ну, вядома. Як гадавала Тэкля, то добрая была. Тады мамка была міла, як ззаду мыла. - Не трэба, няню... - І чаго ты з сабою такое робіш? Ссохла ўся. Трэці месяц толькі як да таго крактуна выходзіш - сонца бачыш. У цемры сядзіш. Што тут табе, манастыр? Жнівень на дварэ стаіць, дурніца. Дзеўкі ў полі так песні крычаць - сама б зноў дзеўкай стала, прасціце, канечне, в натуры... - Я прашу, прашу вас... - Якія грахі замольваеш? Адзін грэх маеш. Паніча суседскага з домам пасварыла. Чым ён табе не здаўся? - Я і без вас ведаю... - То таму і сядзіш? - спалохалася Тэкля. - Таму i сяджу, - упершыню за ўвесь час прызналася Мiхалiна. - Ду-урніца! - Тэклін твар перакрывіўся ад неўразумення і жалю. - То нашто ж?! - Я вельмі дрэнна зрабіла яму. Я сама ведаю, што няварта яго. У Тэклі з'явіліся на вачах слёзы. - І так сябе мучыць? Ах-х ты! Грэблу, што коней чысцяць, узяць бы ды скуру са спіны тваёй, каб не села. - Тэкля, - папрасіла Майка. - Мне вельмі дрэнна... - Га-аротніца ты мая! Ды як жа ты? - Ніяк. Выйду за Хаданскага. Нянька схапіла Міхаліну за плечы. - За яго? Ды плюнь ты, хай ён утопіцца! Нашто табе ў тую квэку лезці? За Выбіцкага - і тое лепей, хай сабе ён і парцяныя4 шкарпэткі носіць. І раптам пацалавала дзяўчыну: - Дзеўка, кінь! Дзеўка, хай ён пэнкне! Хай ён, жорсткі чалавек, на трыбусе поўзае ды зад валочыць. Ой, паплачаш! Хлопца якога на каго мяняеш. Ото б я з ім аджыла. Маечка, дзетухна, не ідзі ты за таго! Людзі Хрыстом богам моляць, каб за табою ды яму не дастацца! Падумай пра іх... Майка здзівілася. Тэкля гаварыла зараз, як сталага розуму жанчына. Магчыма, не свае словы. - Такі ўжо воўк - толькі ім вёдры са студні даставаць. Калі нават пойдзеш - пакінь, дзетачкі, людзей у сваім майне. Хай асобная ад мужа даброта ў цябе будзе. Тэкля заплакала. - А лепей у-ця-кай ты ад яго. Iдзi да загоршчынскага панiча, павiнiся. На каленях прыпаўзi да павiнiся. Пэўна, не з'есць. Ну, дасць, можа у вуха раз-другi, як, не раўнуючы, мне за дурасць нябожчык Мiхал. Ну, па спiне разок перацягне, дый даруе. Я табе кажу, даруе. Затое век гора ведаць не будзеш. А добра як з iм будзе! Што ў царкве, што ў ложку. Ды я б, маладою, на край свету за iм пабегла, каб хвiлiну на мяне паглядзеў. Ён, цi ведаеш, бы ў песнi: "Як ён мяне пацалуе - тры днi ў губе цукар чую". Старая гладзіла Майчыны плечы і адчувала, як яны дрыжаць пад яе рукой. - Папрасi даравання. Ты не думай. Гэта не страшна. Наадварот, салодка i лёгка, ясачка ты мая. Нiчога ж не зробiш, доля наша такая. Я i то часам Мiхалку прасiла: "Набi ж ты мяне, даражэнькi, можа, я ўжо тады менш цябе, змея, кахаць буду". І пад гэтыя цьмяныя пакорлівыя словы Майка заплакала. Упершыню за восем месяцаў. - Нічога... Нічога не зробіш, Тэкля. Позна. - З труны толькі позна... Ты проста аддай сябе на ягоную літасць... на ягоную абарону. Нібы малой, Тэкля выцірала Майцы аблічча памочаным ручніком. - Ты ідзі. Прымі, калі прыйшоў чалавек. Пагавары, нічога не зробіцца. Занадта проста трымаючыся, яна выйшла на тэрасу і ўбачыла ля балюстрады высокую жанчыну ў залацістай сукні. Вочы міжвольна адзначылі зграбнасць постаці, простую элегантнасць убору, капялюшык з танюткай залацістай саломкі. Твар госці хаваў цёмны, з мушкамі, вельмі густы вэлюм. - Пробачце, я прымусіла вас чакаць, - па-французску сказала Майка. Госця адказала таксама па-французску. І хоць памылак у вымаўленні не было - празмерная правільнасць мовы лепей за памылкі казала аб скутасці чалавека, які гаварыў. - Што вы, - сказала госця. - Я проста не звярнула ўвагі. Заглядзелася на гэтую раскошу. Тэраса вісела над крутой стромай. Унізе быў адхон з дрэвамі і возера. Злева дзве снежныя званіцы. Яшчэ далей - стужка Дняпра, а за ёю жоўтыя ад жыта ўзгоркі. Далёка-далёка. - Сядайце, калі ласка, - упарта трымаючыся французскай, сказала Міхаліна. Нейкую трывогу выклікала ў ёй гэтая жанчына. Яна не бачыла пакуль яе аблічча, але трывога ўзрастала. - Дзякуй вам. Яны сядзелі адна насупраць другой і маўчалі. Доўга. Госця, здавалася, слухала. І не проста слухала, а заслухалася. Галоўка схілілася набок. З-за цёмнага вэлюму, яшчэ цямнейшыя за яго, вільготна глядзяць, не міргаюць вочы. З-за шатаў дрэў, з-за Дняпра тонка-тонка, высока-высока гучала жніво. Нібы па шкле лёгкім срэбным малаточкам, нібы ў тонкі шкляны посуд, на мяжы слыху, звінелі галасы. А можа, гэта звінела дрыготкая шкляная смуга гарачага паветра над нівамі? Закурыўся дробненькі дожджык Па чысценькім полі, закурыўся. Зажурыўся мой татулька ў доме Па мне, маладзенькай, зажурыўся. З адвечнай спеўнай тугой, з перападамі і ўзлётамі, калі здаецца, што вось зараз чалавек увесь, да апошняга, выльецца ў песню, звінелі галасы. Гэта не была скарга. Гэта спявала сама зямля. Не курыся, дробнеькі дожджык, Па чысценькім полі, не курыся. Не журыся, мой татулька, ў доме Па мне, маладзенькай, не журыся. Майка раптам убачыла, што вочы невядомай, вялізныя, як азёры, глядзяць ужо на яе і праз яе, не разглядаюць, а проста бачаць: наскрозь А ў шкляных далях, як з неба, спявалі, звінелі галасы: Не ты мне даў долечку ліхую, Ліхое замужжа, не ты мне даў. Бог жа мне даў долечку ліхую, Ліхое замужжа, бог жа мне даў. - Чуеце? - спытала раптам жанчына. Майка здрыганулася. Таму што невядомая сказала гэта па-мужыцку. Натуральна, нібы іначай і быць не магло, спеўнай прыдняпроўскай гаворкай, якую яшчэ больш адцянёўваў нейкі дзіўны, трохі дзіцячы акцэнт. "Алесь гаварыў заўсёды па-мужыцку. З жанчынамі і мужчынамі, на полі і ў зборні. І таму ўсе тыя, хто ўжываў мужыцкую мову, там, дзе яе не прынята было ўжываць, мелі дачыненне да яго". - Чуеце? Жаночы лёс. Аднолькавы і ў пані, і ў прыгоннай. Майка адказала таксама па-мужыцку - прыняла выклік: - Згадаеце расцаніць гэта як размову пра ўсіх жанчын ці пра мяне? Жанчына ўсміхнулася: - Усё адно, - разлічаным, пластычным жэстам жанчына прыўзняла і замацавала на капялюшыку вэлюм. - Я былая прыгонная акторка пана Вежы. Гелена, а па новым прозвішчы - Карыцкая. Міхаліна пазнала яе... Тая... Што ж здарылася? Майчыны вочы прабеглi па ўсёй постацi актрысы, з галавы да ног. "Хлусня, - мiжволi падумала Мiхалiна. - Тое, што казалi пра iх, таксама была хлусня. Нехта сказаў подласць, зрабiў подласць, а я пайшла ў яго на шворцы". Нібы зразумеўшы яе, Гелена ўсміхнулася. Усмешка была такая, што Майка зразумела: толькі ласкай і паблажлівасцю гэтай жанчыны можна растлумачыць сам факт размовы. Яна рабіла ласку, і ніхто не асмеліўся б зрабіць ласку ёй. Міхаліна глядзела на поўныя вочы. Сонца на твары. Хохлікавыя каўпачкі "панічоў" кідаюць на сукенку і твар бэзавыя і ружовыя адбіткі. Вочы вялізныя. А плечы тонкія, але, адразу відаць, вытрымаюць усё. Незвычайная, пагрозлівая прыгажосць. Захоча - адбярэ. І, нібы толькі ў жаданні гэтай жанчыны была справа, дзяўчына ўся натапырылася, як перапёлка, што бароніць гняздо. Яна не ведала, што Гелена прыблізна на гэта і разлічвала, едучы сюды, і таму здзівілася, убачыўшы на яе вуснах тую самую ўсмешку. Карыцкая таксама ацэньвала субяседніцу, ад попельных валасоў да насцярожанай усмешкі, да вострага носа туфліка, які высунуўся з-пад сукенкі. І ацаніла. "Прыгожая. Нават надзвычай прыгожая і жаноцкая. Абатрэцца трохі, пазбавіўшыся ад свавольстваў, - будзе жанчына... Значыцца, вось каго... Што ж, хіба яна лепшая за мяне?..." Не. Не лепшая. Проста другая. І вось такую, другую, ён яе і кахаў. На хвіліну ў яе сэрцы абудзілася раўнівая жаночая злосць, але яна адразу справілася. Проста перад тым, што яна, Гелена, зрабіла, гэты маленькі верабей нічога не значыў. Алесь, вядома, будзе кахаць яе. І толькі. А яе, Гелену, ён не забудзе. Ад вераб'я нічога не залежала, і таму з ім трэба было быць добразычлівай. Гелена ўсміхнулася. Міхаліна глядзела на яе строга і насцярожана: - Вы ведаеце, што я парушыла ўсе сувязі з гэтымі дамамі? Нашто вы прыйшлі? - Даведацца, ці канчатковае гэта рашэнне? - спакойна сказала Гелена. - Выбачайце, калі ласка, але я не ведаю, якую цікавасць гэта можа мець для вас? З ніў зноў ляцела далёкае: Бог жа мне даў долечку ліхую, Ліхое замужжа, бог жа мне даў. - Хіба для мяне? - спакойна скзала Гелена. Майка не разумела яе. Але спакой актрысы, яе упэўненасць нараджалі неспакой, боязь і трывогу. "Адбярэ. Захоча і адбярэ. Гэтая здолее". Майка памятала яе на сцэне. "Усё. Канец. Дагулялася. За каго сябе лічыла, варты жалю вераб'ішка? Хаданская хлусіла. Але хлусня можа зрабіцца праўдаю". Карыцкая глядзела на паненку і разумела ўсё. - Хочаце, каб я сказала, аб чым думаеце? - Вы можаце? - іранічна спытала Міхаліна. - Магу. - Не трэба. - Але не трэба і вам так думаць. Не непакойцеся. Я прыйшла сюды не дзеля таго. І, нібы ратавалася ад чагосьці, трохі паспешліва сказала: - Вы ведаеце, што па намаганню гэтага чалавека, тады яшчэ зусім дзіцяці, я атрымала волю і некаторыя незалежныя сродкі, якія мне здаюцца багаццем. Тон гэты быў брыдкі, але Гелена ведала: толькі дзелавітасцю і вонкавай сухасцю можна не сапсаваць справы, не насцярожыць, пераканаць у тым, у чым хочаш. ...І яшчэ - трошкі - упэўненасцю ў сабе. Каб адчувала, што ніхто яго не адбіраў і не адбірае, але ёсць такі чалавек, які... можа адабраць у кожную хвіліну. - Віншую вас. - Як вы думаеце, што магу я адчуваць да чалавека, які бескарысліва даў мне ўсё гэта? Майчыны зрэнкі здрыгануліся. - Мяркую... удзячнасць. - Вядома, удзячнасць. І самую глыбокую павагу. І... любоў, бо чалавека такой маральнай чысціні мне яшчэ не даводзілася бачыць. Сэрца Міхаліны сціскалася ад думкі, што субяседніца таксама можа кахаць яго. Таксама? А хто яшчэ? Хіба яна? Хіба ёй не ўсё адно? І яна сказала назнарок суха: - Яму яшчэ не было дзе страціць мараль. - Мы не судзiм людзей за будучае, - сказала Гелена, нiбы не заўважаючы, што чырвань кiнулася Майцы ў твар ад гэтых слоў. - Як вы думаеце, павiнна я, у сваю чаргу, у меру маiх сiл памагчы яму? - Пэўна. - Не ведаю, магчыма, я перашкоджу, але іначай не магу. Некалькі апошніх месяцаў я заўважала, што ён пакутуе. Я не ведала прычыны, але ўрэшце здагадалася, што гэтая прычына - вы. - Прабачце, але аб гэтым я не хачу гаварыць. Тон быў рэзкi, але Гелена бачыла прасвятлелыя вочы дзяўчыны i разумела, што тая раптам перайшла ад безнадзейнасцi i адчаю да самай высокай трапяткой радасцi. Гелена ведала, што Мiхалiна цяпер даруе ёй нават словы, якiя яна мелася вымавiць, адмовiцца ад дзявочай грэблiвасцi перад яе словамi, вызвалiцца ад рэўнасцi i, магчыма, будзе нават любiць яе, Гелену, за тое, што яна прынесла ёй гэтую iскрынку святла. Гелена ведала, што лепшы сродак узвысiць чалавека, якi знаходзiцца ў такiм стане, - гэта прышчапiць усведамленне таго, што, нягледзячы нi на што, нехта ўсё ж кахае яго. - У мяне будзе дзіця, - сказала Гелена. - Ад каго, спадзяюся, не важна. Гэты чалавек звязаны з другою, і рассекчы гэты вузел можа толькі бог. Майка і сапраўды не адчувала грэблівасці. Наадварот, шчымячы жаль. - Смерць? - спытала яна. - Бог. Спадзяюся, вы не асудзіце мяне, калі даведаецеся, што я кахала, кахаю і заўсёды буду кахаць яго. - Гэта было б ханжаства... Што ж рабіць, калі зямныя законы супраць? - Божыя. - І няхай... няхай... Усё адно. Гэта ўсё адно шчасце. - Што ж тады сказаць аб тых, хто сваім капрызам разбураюць шчасце?.. І калі быць з каханым не грэх, то што тады грэх? Майка апусціла веі. - Нейкім чынам балбатня чэлядзі аб гэтай акалічнасці дайшла да пана Алеся. Ён заўсёды ставіўся да мяне добра. Я думаю, яму стала не пад сілу жыць. Вы ведаеце, гэтыя абрыдлівыя плёткі... Адна з іх, самая хлуслівая, пару тыдняў таму дайшла да яго. Толькі гэтым ды яго дабрынёю я магу растлумачыць тое, што ён мне прапанаваў, - Гелена зрабіла паўзу. Звінела за ракою жніво. - А прапанаваў ён мне ні больш ні менш як прыкрыць мой "грэх". Я дарую яму, ён жа нічога не ведаў, а пасля яму было ці не ўсё адно... І вось таму я і прыйшла да вас. Мне здаецца, тое, што здарылася, гэта ўжо занадта. Гелена прыціснула далонь да грудзей: - Сёння ён зрабіў гэта. Заўтра падставіць галаву пад кулю. І вось я пытаюся ў вас, - у голасе была відавочная пагроза, - ці сапраўды вы вырашылі назаўсёды парваць усе сувязі з гэтай фаміліяй? - Я... не ведаю. - Вырашайце. Майка сапраўды не ведала, што ёй рабіць. - Ён памрэ, Міхаліна Яраслаўна, - нібы адчужана да яе, сказала Гелена. - Нельга так жорстка. І гэты амаль умольны тон вярнуў Міхаліне ўпэўненасць: - Я ўсё ж не да канца разумею вас. Мне здаецца, жанчына здольна на высакародныя ўчынкі толькі ў імя асабістай прыхільнасці. Карыцкая зразумела: дзяўчо заганарылася. Трэба было адразу ж пасадзіць яе ў лужыну. - Вы лічыце, што ў імя асабістай прыхільнасці жанчына можа пайсці і на такі высакародны ўчынак? Мне здаецца, да такой ступені жаночае каханне не даходзіць. Майка не глядзела на яе. Яна ледзь не калацілася ад супярэчлівых пачуццяў: крыўды на гэтую жанчыну і захаплення ёю. І яшчэ яна падумала аб тым, што яна патрэбна яму і добрая, і благая, усякая. Іначай бы гэта не было каханне. Гелена ўстала і апусціла на твар цёмны з мушкамі вэлюм: - Вось і ўсё, што я хацела сказаць. Ва ўсякім разе, раю паспяшацца, калі вы не хочаце назаўсёды страціць яго. Майка глядзела на яе, і, нібы адказваючы на яе думкі, жанчына сказала: - Адкуль я ведаю? Можа здарыцца ўсё. І потым, заўтра рана ён едзе ў Пецярбург. Магчыма, на некалькі год... Што яму тут? Схіліла галаву. - Бывайце. Майка глядзела, як госця спускаецца са сходаў на круг гонару, і невядомая трывога расла ў яе душы. "Як ідзе... Якая прыгожая... У сто разоў прыгажэйшая за мяне". Яна не ведала, што рабіць. - Чаго яна прыходзіла? - спытала Тэкля. - Так. Загадай, каб запрэглі коней. Калі Тэкля вярнулася, Майка сядзела ля балюстрады і сціская пальцамі галаву. - Прычоску папсуеш, - паддала жару Тэкля. - Едзь ужо. - Добра. - А Ілля? - Скажы яму, што я не прыму яго сёння. Нi заўтра, нi паслязаўтра. ...Коні, запрэжаныя ў лёгкую брычку, імчалі да гасцінца. Налева - будзе Загоршчына. І заўтра ён едзе. На гады... Яна сядзела, трохі падаўшыся наперад. Тонкі твар быў трохі бледны. На ростанях яна памарудзіла трохі. Боль рос, але расло і пачуццё ўніжэння. І, аднак, трэба ехаць. Яна раптам сцёбнула коней і нечакана моцным рыўцом лейцаў звярнула направа. - Но! Но! - голас яе зрываўся. І каб ужо ні аб чым не думаць, ні на што не звяртаць увагі, забыцца, яна пагнала коней па гасцінцы. Прэч ад Загоршчыны! Далей! Далей! Усё было скончана і ў Загоршчыне, і ў Вежы. Чакала дарога. Чакаў Пецярбург, Кастусь, універсітэт. Апошні вечар, уласна кажучы, Алесю не было чаго рабіць. Хіба што развітацца з наваколлем. Пан Даніла, які прыехаў разам з унукам у Загоршчыну, увесь дзень хадзіў злосны, чапляўся да ўсіх і ледзь не лаяўся, а потым раззлаваўся на Алеся за спачувальныя вочы і прагнаў прэч. Алесь зайшоў да пана Юрыя і нагадаў, каб той Паўлюка і Юрася ўладкаваў у Горацкую акадэмію. Абодва любілі зямлю і мелі добрыя галовы. Вочы пана Юрыя былі сумныя і зараз зусім не нагадвалі вачэй маладога чорта. Ён нявесела ўсміхаўся і падтакваў сыну: - Але. Вядома. Не збяднеем. Затое агаворым, каб вярнуліся сюды. Два свае аграномы. Адзін у Вежу, другі - да нас. І суседзям памогуць. Я ведаю... Агрыкультура! ...Алесь ішоў берагам Дняпра. Імкнулася, бегла некуды шырокая плынь. Сінія пагрозлівыя хмары стаялі, не рухаліся, за вялікай ракой. Кроплямі пралітай крыві чырванелі татарнікі. Ён мінуў курганы - іх было тут дзесяткі тры, розных - відаць, нейкі старажытны племянны могільнік, - і пайшоў угору па спадзістым адхоне. І на курганах, і тут, але радзей і радзей, магутна і сакавіта тапырыў свае дзіды баец-чартапалох. І Алесь ведаў, што ўсё гэта, навакольнае, ён ніколі не здолее забыць. Уявіў сабе, як заўтра раніцай маці будзе трымацца з усіх сіл, бацька - нявесела жартаваць, а дзед з заўсёднай іранічнай усмешкай скажа, перадражніваючы семінарскі лаціна-рускі жаргон: - Ідзі, рытар, ужо там па цябе sub aqua5 прыехала. Сто год так дражнілі самаўпэўненых боўдураў, што вучацца невядома нашто, не маючы і напарстка мазгоў. Сцiснула горла. Не хацелася кiдаць усяго гэтага. I ўсё ж абшар, i велiчная плынь, i бярозавы гай, у якi ён зайшоў, дзiўна супакоiлi яго. На свеце яшчэ магло быць шчасце. Гай быў белы-белы. Зялёная трава, зялёныя шаты, а ўсё астатняе, як кінуць вокам, белае як мармур, як цукар, як снег. Матавыя ствалы бяроз былі ўкрыты чорнай вяззю. Мядовы свіст невядомай птушкі - для гівала было позна - ляцеў аднекуль з сонечнай лістоты. Сонца схілялася і мякка заглядала пад лістоту. Нібы хацела праверыць, што там магло здарыцца за дзень. Было ціха. Быў мір. ...Ён ішоў дадому, а над ім, у вышыні, плылі зялёныя, пурпурна-чырвоныя і сінія аблокі, якія свяціліся сваім святлом. На двары, ля ўпакаваных павозак, Халімон Кірдун лаяўся з Фельдбаўхам. Кірдун з жонкай павінны былі ехаць разам з Алесем. І таму Халява быў поўны самым невыносным для ўсіх гонарам. - Але ж плед такі паніч ацаніць, - казаў Фельдбаўх. - Плед гэты ёсць практычны. Не пэцкаецца ён. Nuch? - Панюхай ты, ведаеш што... - злаваўся Халімон. - Гэтай анучай набожчыкаў укрываць. - Халімон смела валіў цераз пень-калоду, бо ведаў, што немец дрэнна разумее хуткую гаворку. - А яму трэба яркі, вясёлы. Да нас з панічом, магчыма, кабеты хадзіць будуць. Зірне якая на гэткую посцілу ды яшчэ, крый божа, пасівее... До ўжо тваёй улады над хлопцам! - Хам-Халімон, - сумна сказаў Фельдбаўх. - Драўляная галава Халімон. Хвалько-Халімон. І адвярнуўся. - Няма ўжо ні твая, ні мая ўлада, - сказаў ён пасля паўзы. - Гарэлка нам з табой толькі ўлада хлябтаць. Пі адзін... Наг-бом... Вайсрусішэ свін-нья! Кірдун раптам з сілаю ляснуў шапкай аб зямлю. - Ды што ты да мяне прывязаўся, перачніца нямецкая?! Мала мы з табою, ты, нежанаты, ды я, пры жонцы халасты, той гарэлкі папілі ды ў дурня пагулялі? - на вачах Кірдуна выступіла вільгаць. - Мне, думаеш, лёгка? Буду там чорт ведае з кім тую гарэлку хлябтаць. - Я таксама ёсць басурман. - Ты свой басурман, - гарачыўся Халява. - Наш. Беларускі. Ай, ды ідзі ты!... Схапіў немца за плечы і патрос. А той яго. З хвіліну яны торгалі адзін аднаго. Усё больш і больш павольна. І ўрэшце кінулі. - Сумна, - сказаў Кірдун. - Сумна. - Кладзі гэтую анучу. Спатрэбіцца. Хадзем лепей вып'ем. Алесь усміхнуўся і падумаў, што яму, канечне, трэба зрабіць яшчэ нешта. Ага, трэба развітацца з самім сабою, маладым. Бо калі ён вернецца, магчыма няхутка, ён будзе ўжо зусім другі, непадобны, а Урга можа састарэць ці нават здохнуць. Ён абмінуў дом, прайшоў пад срэбнымі фантанамі італьянскіх таполяў і папраставаў да карціннага павільёна, купал якога цямнеў пад шатамі дрэў. ...Моўчкі, нібы запамінаючы, ён сядзеў перад карцінай у пацямнелай ад часу раме. Зноў, нібы ў маленстве, яна ззяла сваім святлом. І пад галінамі яблыні, цёмная зеляніна якой хавала далягляд, юнак вёў за аброць белага каня. Нібы сотні залатых сонцаў, ззялі ў лістоце плады. І белы конь, трапяткі і спакойны, бы ў казцы, быў Урга. А юнак у круглай шапачцы - ён, Алесь. У павільёне было цёмна. Гарэла толькі адна свечка перад карцінай. Ён так задумаўся, што не адразу пачуў, як яго нехта заве. Алесь убачыў цемру, а ў ёй, як на карцінах Рэмбранта, аранжавае аблічча і кісці рук. Распаўнелая і добрая Анежка стаяла перад ім, жонка суровага Карпа. - Паніч, - сказала Анежка. - А божа ж мой. І не даклічашся. - Што, Анежачка? Трэба ісці, ці што? - Не, - сказала Анежка. - Вось. Ён не заўважыў, як яна знікла. Цяпер у цемры, на тым месцы, дзе была яна, стаяла другая. Доўгі шаль зліваў яе з цямноццем. Відаць было толькі адну руку і трохі ўскінутае аблічча. - Ты? - спытаў ён. Лёгкі звон, нібы вада лілася ў вузкагорлы збан, напоўніў Алесевы вушы. Намаганнем волі ён здолеў стрымацца. Але ў тое самае імгненне ён зразумеў, што Гелена мела рацыю, не згаджаючыся на шлюб з ім. Нішто не забыта. Самагіпнозам была нянавісць, дурасцю была пагарда, хлуснёю - абыякавасць. І ўсе крыўды, і ўсё, што было, і чуткі аб Хаданскім, і абраза Франса, і сустрэча ля царквы - усё было лухта. І спакой, і пакланенне перад Геленай, і глыбокая, да апошняга каменя, удзячнасць ёй нібы збляклі перад простай праявай яе з'яўлення. Гелена была мудрэйшая. Яна ведала і бачыла ўсё. - Чаму ты тут? - спытаў ён. Ён адчуваў, што кахае яе да немага замiлавання, але ён ужо не мог, як раней, зрабiць выгляд, што нiчога не было. - Сёння да мяне прыходзіла Гелена. Збіваючыся, захлынаючыся словамі, яна расказала аб іхняй размове, і Алесь зразумеў, што Гелена дабілася свайго, зрабіла немагчымым усякі яго крок да яе. Усё было скончана, нават калі б ён вырашыў ахвяраваць здрадлівым каханнем у імя сумлення і высакароднасці, як ён думаў. Нельга было, каб Гелену, маці яго будучага дзіцяці, лічылі хлуслівай. Ды і яна сама дабівалася аднаго - яго маўчання. Здарылася. Гэтага ўжо нельга было выправіць. Зразумеў раптам усю прорву між апошняй высакароднасцю адной і зажывошчамі другой, ён глядзеў у Майчын твар. - Можа, ты растлумачыш мне, як гэта здарылася? Яна пачала расказваць. І аб плётцы, і аб тым, як яна ўпэўнілася ў яе хлуслівасці, і як зразумела ля царквы, што будзе пагарджаць сабою, калі яна, такая, стане побач з ім, і як вырашыла сама сябе стаптаць за сваю памылку. І як не падумала тады аб ім, і як назнарок рабіла самыя дзікія ўчынкі, каб нават самой не сумнявацца ў сваёй подласці. Ён маўчаў. - Я ведаю... ведаю, як я вінавата. З самага пачатку ведала, таму і не ішла. І заблытвалася ўсё больш... больш... Я ведаю, мне нельга дараваць, і мы не можам быць ранейшыя адзін да аднаго... Я прыйшла толькі сказаць і пайсці. Але мне будзе цяжка... цяжка кінуць цябе, не ведаючы, што ты хоць трошкі зразумеў і трошачкі дараваў мне. І раптам яна ўпала перад ім, нібы прысела бокам на сагнутыя ногі, і схавала твар у яго каленях. Ён мякка пагладзіў яе па галаве: - Як жа ты змардавала сябе, дурное дзяўчо! Сеў побач на падлогу. - Ану, кінь равець. Падумаем, што рабіць, калі ўжо так заблыталіся. Яна разрыдалася яшчэ больш гаротна і няўцешна. - Ну вось, - сказаў ён. - Многа салонай вады. А ўсё праз тых мярзотнікаў. Мне чамусьці вельмі хочацца, каб фаміліі Хаданскіх падалі сёння на вячэру сабачы памёт. - Алесь... Алесь... - калацілася яна. - Я кахаю цябе, - сказаў ён. - Я не ведаю за што, але я кахаю цябе. Але я не ведаю яшчэ, як нам разарваць сетку гэтых старых, дурных забабонаў... Ну, то што будзем рабіць, пасварыўшы два роды? Новы Шэкспір? Рамэа і Юлія для бедных? - Я ведаю... што... Я... пай-ду... Толькі ты даруй. Калі я падумаю, як я.... цяб-бе... мне не-маг-чы-ма. Калі гэта можа... калі гэта толькі можа цябе супакоіць і прымусіць трошкі дараваць мне - я магу сказаць, што я заўсёды, заўсёды... любіла цябе... што нікога са мною не было б... Што нікога.... ніколі са мной не будзе - вось так я пакараю сябе за твае пакуты. - Так кахаеш мяне? Яна моўчкі, праз плач, затрэсла галавой. - Пойдзеш са мной? Хліпаючы, яна адмоўна паківала галавой. - Чаму? - Я такая... такая!.. Алесь, Алесь, даруй мне. Я так кахала цябе. І кахаю. Аднаго. Калі ты даруеш - я ніколі больш не буду рабіць так. Я даю табе слова. Я заўсёды буду добрая. - Лічы, што пачала, - сказаў ён і пагладзіў яе па галаве. - Будзеш мяне чакаць? - На... нават калі скажуць, што ты мёртвы. Нават калі сама ўбачу, што ты мёртвы. Не паверу. - Ну, вось і ўсё. - Праўда? Праўда? - нават у паўцемры было відаць, якія прамяністыя сталі яе вочы. - Праўда, - сурова сказаў ён. - Кінь плакаць. Ужо няма прычыны. Але яна плакала. Толькі слёзы былі іншыя. _______________ 1 Прымак або прыёмыш, наконт якіх загадзя абумоўлена, што яны, як і родныя дзеці, маюць права на частку той гаспадарскай зямлі, якую абрабляюць. 2 Доўблены гладкі латок з ліпы, на які ўкладаюць сець, каб не блыталася. 3 Рубок - тонкае жаночае адзенне накшталт доўгай сарочкі. 4 Самаробныя. 5 Адвольны пераклад на лацінскую мову разрэзанага на часткі рускага слова "подвода": sub - под, aqua - вода.
|
|
VII
Дарога... Дарога... Звіняць званочкі. Спявае РЅР° козлах фурман. Ехаць яшчэ РґРѕСћРіР°-РґРѕСћРіР°. Нават РЅРµ РЅР° перакладных, Р° РЅР° сваіх. РљРѕРЅС– будуць адпачываць уначы, Р° ўдзень людзі будуць спыняць С–С… РЅР° трохгадзінны адпачынак, паіць С– задаваць аброк. Вязуць прыпасы РЅР° СћСЃСЋ Р·С–РјСѓ, кілімы, РєРЅС–РіС–. РђР±РѕР· прыедзе Сћ сталіцу, Р° потым, размясціўшы СћСЃС‘, рушыць назад. Можна было Р±, РІСЏРґРѕРјР°, даехаць іначай С– хутчэй. РќСѓ, хаця Р± РґР° Дынабурга РєРѕРЅСЊРјС–, Р° потым - цягніком. Але ён РЅРµ хоча сам. Што ўбачыш Р· акна вагона? Нават Р· фурманкі бачыш мала, С– лепей Р±С‹ ісці пехатою. РЇРјСѓ вельмі, СЏРјСѓ прагна хочацца жыцця. Бачыць, слухаць, піць паветра, усміхацца РЅР° СЏРјСЃРєС–С… станцыях прыгожым дзяўчатам. РђС…, СЏРє жа хочацца жыць! Лухта СћСЃС‘. Поўніць сэрца любоў С– ўпэўненасць. РЃРЅ дараваў СѓСЃС–Рј, нават Хаданскаму. Бедны дурань! Што ён ведае аб шырокай плыні жыцця? ...Р’РѕСЃСЊ Паўлюк РЅР° кані праваджаў СЏРіРѕ... Рђ потым ён Р·РІСЏСЂРЅСѓСћ Р· дарогі, заехаў Сѓ гай С– РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ адтуль Р· Міхалінай. ...Майка РЅiР±С‹ баялася дакрануцца РґР° СЏРіРѕ i толькi развiтваючыся, РІiдаць, РЅРµ вытрымала. Заплюшчыла вочы. - Embrassez moi, - глуха сказала СЏРЅР°. - Р•t nРµ doutez jР°mаіs de mРѕС–1. РЃРЅ абняў С– ўбачыў, што СЏРЅР° Р·СѓСЃС–Рј нерухомая, Р° Р· апушчаных веек падаюць слёзы. I ён пацалаваў СЏРµ Сћ вочы. РЃРЅ разумеў, што ёй проста было сорамна сказаць гэта РїР°-СЃРІРѕР№РјСѓ. РџР°-французску лягчэй. РЃРЅ схіліўся С– пацалаваў СЏРµ Сћ нерухомы цёплы СЂРѕС‚. - Алесь, - РЅР° гэты раз РїР°-СЃРІРѕР№РјСѓ сказала СЏРЅР°. - РўС‹ РјРЅРµ вер. РЇ цябе РЅРµ падману. ...Развіталіся. Паўлюк глядзеў змрочна: - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. I РЅР° некалькі РіРѕРґ. - РќРµ, - сказаў Алесь. - РЇ павінен быць тут. Прыблізна Сћ лютым. - РЇ тады Р±СѓРґСѓ Сћ Горках, - засмучана сказаў Кагут. I раптам праз заўсёдную - РЅРµ РїР° ўзросту - паважнасць нечакана, СЏРє заўсёды Сћ СЏРіРѕ, вырвалася: ? Чорт ведае што! Навука! Едзеш немаведама РєСѓРґС‹, мучышся. Р—Р° кавалак РїeРєСѓ сем вёрст квэкай. Сваёй мудрасці РЅСЏРјР°, ці што? Толькі тут Алесь балюча адчуў страту... "Пек" гэта было азярышчанскае. Дзіцячае. Падгарэлая скарынка бохана... Там, РєСѓРґС‹ ён едзе, так ніхто РЅРµ скажа. Дома РєСѓРґС‹ РЅС– пойдзеш - паўсюль чуеш: "Дзень РґРѕР±СЂС‹, гаспадар". I Кагуту гэта кажуць, С– Халімону, С– СЏРјСѓ. Рђ там хто скажа? - Нічога, - сказаў ён. - Р’СЏСЂРЅСѓСЃСЏ. - Пацалаваліся. Паўлюк сядзеў РЅР° кані пахмурны. - Цалуй там СѓСЃС–С…. - Р”-РґРѕР±СЂР°. I падумаць толькі: СЏРє скончыш, РЇРЅСЊРєР° ўжо нявестай Р±СѓРґР·Рµ. Рђ можа, С– жонкай. - РљС–РЅСЊ,- сказаў Алесь.- Дзіця гэтае РґСѓСЂРЅРѕРµ? РўС‹ ёй перадай ведаеш што? - РќСѓ. - "РЁСѓР±Р° кажара: Сѓ лес пабяжара, ваўкоў напужара". Паўлюк СЃСѓРјРЅР° СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. ...Алесь успамінае гэта С– заплюшчвае вочы. Час, калі малады Загорскі збіраўся С– ехаў Сѓ Пецярбург, Р° потым уладжваўся РЅР° новым месцы, быў складаны С– цяжкі. Яшчэ Сћ ліпені 1858 РіРѕРґР° член Дзяржаўнага савета С– міністр унутраных спраў граф Сяргей Ланской падаў гасудару запіску аб асноўных пачатках будучай рэформы. Гэта быў чалавек РЅСЏРїСЌСћРЅС‹, С– тымі самымі якасцямі вызначалася С– СЏРіРѕ запіска. Уласна кажучы, сам ён РїСЂР° вызваленне РЅРµ думаў РЅС–СЏРє. РЇРє большасці такіх, СЏРјСѓ хацелася лішні раз звярнуць РЅР° СЃСЏР±Рµ ўвагу гасудара, С– ён СѓР·СЏСћСЃСЏ Р·Р° справу, РЅР° выкананне СЏРєРѕР№ Сѓ СЏРіРѕ ўжо РЅРµ было РЅС– мазгоў, РЅС– сілы. Нават памяркоўна РґР° СЏРіРѕ настроеныя людзі казалі, што ён хацеў "исполнения государевой мысли", але "был РЅРµ РІ силах ее осуществить". Заўсёдная трагедыя халуёў без волі, без уласнай РґСѓРјРєС–, без гордасці. Праз недахоп мазгоў ён занадта абапіраўся РЅР° падначаленых С– адкрыў другарадным дзеячам шляхі РґР° ўплыву РЅР° СЂСѓС… С– напрамак справы. РЈ тых, аднак, былі мазгі, непераборлівасць Сѓ сродках С– цвёрдае разуменне сваёй - саслоўнай С– асабістай - выгады. Зямля была дарагая. Рабочыя СЂСѓРєС– без зямлі - танныя. Рђ грашовая прывязка трымала нават мацней, чым ланцужная, С– СЏРЅС‹, самі будучы ўтрыманцамі кожнага, хто меў сілу С– грошы, РґРѕР±СЂР° гэта разумелі. Ланской прапанаваў - СЏРЅС‹ адрэдагавалі. Галоўным Сѓ запісцы было дараванне мужыку асабістай волі, РїСЂС‹ СћРјРѕРІРµ, калі ён выкупіць СЃСЏРґР·С–Р±Сѓ (Сѓ растэрміноўку РЅР° дзесяць - пятнаццаць РіРѕРґ). РџСЂС‹ гэтым улічвалася С– ўзнагарода памешчыку Р·Р° страту ўлады над асобай. Улада над асобай! Ніхто РЅРµ думаў, ці варта чагосьці асоба, якая дазваляе, каб нехта над ёю ўладарыў, С– ці вялікая гэта страта - страта ўлады над такою асобай. Цікавіла РЅРµ асоба, Р° СЂСѓРєС–. Менавіта праз тыя легенды, СЏРєС–СЏ распаўсюджвалі РїСЂР° СЏРіРѕ С– правыя С– левыя, РїСЂР° Ланскога трэба пагаварыць больш-менш падрабязна. РђРґРЅС‹ называлі СЏРіРѕ добрым геніем вялікай рэформы С– чалавекам, СЏРєС– хацеў прымірыць паноў С– мужыкоў, бессаромна нахабную сатрапію Раманавых С– інтарэсы заходаіх ускраін. Другія лаялі СЏРіРѕ РЅР° СћСЃРµ чатыры вятры С– інтрыгавалі супраць СЏРіРѕ. Рђ ён РЅРµ быў варты РЅС– таго, РЅС– РґСЂСѓРіРѕРіР°. Гэта быў проста кар'ерыст, што РЅР° старасці РіРѕРґ выжыў Р· СЂРѕР·СѓРјСѓ. I інтрыгаваць супраць СЏРіРѕ таксама было марна. Інтрыгаваць можна супраць асобы, Р° ён даўно ўжо РЅРµ быў РЅС– асоба, РЅС– дзяржаўны РјСѓР¶. Толькі верны РґР° нізкапаклонства слуга. РЃРЅ ніколі РЅРµ быў анёлам РјС–СЂСѓ. Згодніцтва было ўласціва СЏРјСѓ нават менш, чым СЏРіРѕ спадчынніку РЅР° пасадзе Валуеву. I РЅРµ ад СЂРѕР·СѓРјСѓ, СЏРє Сѓ таго, Р° ад мазгавой невыстарчальнасці С– вернападданасці. Гэты чалавек заўсёды быў прыхільнікам ужывання самых крайніх захадаў РґР° Польшчы, ужо столькі РіРѕРґ распятай РЅР° крыжы пакуты, абылганай, залітай крывёю сыноў. Становішча Польшчы, Літвы, Беларусі было такое нясцярпнае, што нават Сѓ вышэйшых колах падумвалі РїСЂР° нейкія льготы, нават Сѓ гуртку вялікай РєРЅСЏРіС–РЅС– Елены Паўлаўны разважалі РїСЂР° нейкія болыш лагодныя меры, РїСЂР° неабходнасць змяніць хоць сістэму кіравання. Ланской "усепаддана" асмельваўся пярэчыць ёй, патрабуючы жорсткасці С– жорсткасці. РђРґР·С–РЅ Р· РЅСЏРјРЅРѕРіС–С…. Ашалелы манархіст, ён змагаўся Р·Р° абсалют улады больш утрапёна, чым самі ўладары. Гэта быў чалавек, СЏРєС– РјРѕРі разгубіцца ад самых нечаканых прычын. РќР° вядомым пасяджэнні савета міністраў 1Р— сакавіка 1861 РіРѕРґР°, РЅР° СЏРєС–Рј ставілася пытанне аб варшаўскіх маніфестацыях С– праекце Веляпольскага наконт частковай аўтаноміі Польшчы, ён маўчаў С– асмеліўся выступіць толькі пасля барона Меендорфа, СЏРєС– казаў аб небяспечнасці існавання польскага вярхоўнага савета С– наогул нацыянальнага прадстаўніцтва. Толькі тады ён адчапіўся ад астатніх некалькімі monosyllabes d'adhesions - аднаскладовымі выклічнікамі, што выяўлялі Р·РіРѕРґСѓ, афарбаваную лёгкім ценем сумнення. I такому далі сфармуляваць асновы будучага вызвалення! РќСЏРјР° чаго здзіўляцца, што Р· гэтага РЅРµ атрымалася нічога людскага. РЃРЅ проста РЅРµ РјРѕРі разважаць РїР°-новаму. РЈСЃС‘, што ён РјРѕРі выседзець, - гэта некалькі няпэўных ісцін, падобных РЅР° трызненне РјРѕР·РіСѓ, размякчанага старэчай фліксенай. РЇРіРѕ самога трэба было калыхаць РЅР° старасці РіРѕРґ Сѓ калысцы, Р° ён замест таго закалыхваў Сѓ ёй Расійскую імперыю, каб РЅРµ прасіла малака С– кашы. "Запіска" была РіРѕСЂС€, чым проста рабунак. Гэта быў нават РЅРµ разбой. Гэта быў старэчы маразм. I, аднак, гэты чалавек служыў свайму "прынцыпу", СЏРєС– ён РґСЂСЌРЅРЅР° зразумеў С– яшчэ РіРѕСЂС€ прыстасаваў, аддана С– РґР° канца. РўСЂСЌР±Р° аддаць СЏРјСѓ належнае: там, РґР·Рµ ён бачыў частковае С– часовае супадзенне інтарэсаў мужыка С– дзяржавы, - ён служыў гэтаму выпадковаму яднанню, нават калі інтарэсы дваранства цярпелі страту. Урад! Урад! Урад! РЇРіРѕ сіла. РЈСЃС‘, што супраць гэтага, - ад Рґ'ябла. Р—Р° гэта СЏРјСѓ аддзячылі. Сам РЅРµ жадаючы таго, ён сваёй запіскай наклікаў нездавальненне крайніх абскурантыстаў С– кансерватараў. Інтрыгі асабліва расцвілі пасля 19 лютага. Цар, СЏРє заўсёды, трымаўся Р·Р° "исполнителя его мысли" РґР° таго часу, пакуль асоба выканаўцы была неабходна для давядзення сялянскай справы РґР° куртатага канца, Р° потым выдаў СЏРіРѕ галавою. Цар сам сказаў СЏРјСѓ, qu'il desirait que Lanskoi se retirat, што ён хоча, каб Ланской пайшоў Сѓ адстаўку. I гэта Сћ той час, калі міністр РЅРµ прасіў звальнення. Так скончылася праца РЅР° палітычнай РЅС–РІРµ чалавека, што выпусціў "першую ластаўку вызвалення". Р—0 студзеня 1862 РіРѕРґР° "добрага генія вялікай рэформы" хавалі. Але гэтая сумная С– звычайная падзея адбылася значна пазней. Рђ пакуль што СћСЃРµ ламалі мазгі над сакрэтнай запіскай Ланскога. Вырашыўшы, відаць, што СћСЃС‘ адно дарогі назад РЅСЏРјР°, першы бабухнуў Сѓ Р·РІРѕРЅ віленскі губернатар, генерал-ад'ютант Назімаў. Чалавек бязвольны, СЏРєС– болыш Р·Р° СћСЃС‘ РЅР° свеце прагнуў спакою (С– чыноў), ён першы прыпячатаў сваё прозвішча пад гісторыяй вызвалення, падаўшы цару адрас аб неабходнасці адмены прыгону. Гэтаму здзіўляліся СћСЃРµ, хто СЏРіРѕ ведаў. Ніхто РЅРµ чакаў ад СЏРіРѕ такога спрыту. Зваліўся Сћ "вялікую рэформу", СЏРє Рї'СЏРЅС‹ Сћ стаў, выскачыў раптоўна СЏРє Піліп Р· канапель. РЈ канцы лістапада імператар адказаў Назімаву рэскрыптам, С– гэта было пачаткам публічнага прыступу РґР° рэформы. Пасля гэтага астатнія губернатары таксама наўзахапы пачалі "праяўляць ініцыятыву". Рэскрыпт прапаноўваў стварыць СѓСЃСЋРґС‹ губернскія камітэты пад старшынствам дваранскага маршалка губерні С– членаў РїР° адным ад кожнага павета. Да С–С…, Сѓ якасці даважкі, меліся далучыцца РґРІР° "абазнаныя" дзедзіцы, СЏРєС–С… прызначаў губернатар2. Іхняй задачай было выпрацаваць праект вызвалення РЅР° наступных асновах. Пану аставалася зямля, Р° мужыку - СЃСЏРґР·С–Р±Р°, СЏРєСѓСЋ ён павінен быў выкупіць, С– РјС–РЅС–РјСѓРј зямлі, неабходны для таго, каб жыць. Р—Р° гэты кавалак ён РїР°-ранейшаму плаціў аброк або адбываў паншчыну. Мужыкі размяркоўваліся РїР° сельскіх абшчынах, С– вотчынная паліцыя, непасрэдна падпарадкаваная пану, сачыла Р·Р° парадкам Сѓ кожнай вёсцы. Члены камітэтаў забяспечвалі РЅР° час упарадкоўвання будучых адносін аплату дзяржаўных С– земскіх падаткаў, Р° таксама грашовых збораў. РўСЂС‹ кіты рэскрыпту: нахабны рабунак, тыранія, выкачванне грошай - СЏРє найлепш адпавядалі той вялікай С–РґСЌС–, што ўсталявалася РЅР° С–С…. Ідэі вызвалення сялян. Рэскрыпт, уласна кажучы, РЅРµ даваў права РЅС– РЅР° СЏРєСѓСЋ самадзейнасць, акрамя большых ці меншых памераў рабунку. I праз гэтыя памеры амаль адразу пачалася грызня камітэтаў РјС–Р¶ сабой. Ліберальнічалі, галоўным чынам, нечарназёмныя губерні. Зямля каштавала мала, Р° СЂСѓРєС– былі дарагія. Беззямелле, Р° значыць - звязанае Р· С–Рј адыходніцтва, магло абязлюдзіць землі, згаліць С– вёску С– маёнтак, укрыць палі буянай повенню пустазелля. Найбольшай СЃСЏСЂРѕРґ СѓСЃС–С… левізной вызначаліся Цвярская губерня С– Прыдняпроўе. Праект цвярскога прадвадзіцеля Ункоўскага, Р° галоўным чынам настрой цвярскіх дваран, прывёў пазней РґР° таго, што рэформу 19 лютага СЏРЅС‹ абвясцілі "варожнай для грамадства". РђР±РѕРґРІР° члены губернскага камітэта, прызначаныя ўрадам, Мікалай Бакунін С– Аляксей Талстой, падалі Сћ адстаўку. Трынаццаць асоб, Сѓ тым ліку РґРІР° павятовыя прадвадзіцелі, Аляксей Бакунін С– Сяргей Балкашын, РґС‹ С–С… СЃСЏР±СЂР°, вышэйпамянёны Мікалай Бакунін, некалькі пасрэднікаў С– кандыдатаў сабраліся разам С– вырашылі дзейнічаць. РЇРЅС‹ падалі губернскай установе С– разаслалі РїР° паветах аб'СЏРІС‹, што "Палажэнне" 19 лютага ёсць для грамадства падман С– што СЏРЅС‹ надалей будуць кіравацца Сћ сваіх дзеяннях толькі перакананнямі грамадства аж РґР° склікання агульнай земскай Р·Р±РѕСЂРЅС–, аб СЏРєРѕР№ прасіла цара дваранства. Галоўных зачыншчыкаў вырашылі арыштаваць, пасадзіць Сѓ пецярбургскую цытадэль С– аддаць пад СЃСѓРґ сената. Схапілі С– прывезлі РґРІСѓС…: Мікалая Бакуніна С– Максіма Лазарава. Губерня насцярожана маўчала. Лаяў арыштаваных толькі вышневалоцкі дваранскі Р·'езд, але ад гэтых Р·СѓР±СЂРѕСћ, ад гэтага РіРЅСЏР·РґР° цемрашальства ніхто нічога іншага С– РЅРµ чакаў... Пецярбург пачаў цкаваць цвярскіх. РЇРє жа, СЏРЅС‹ патрабавалі абавязковага выкупу сялянамі зямлі, патрабавалі рэформы. Міравыя пасрэднікі пасля пяці месяцаў Петрапаўлаўкі былі асуджаны РЅР° заключэнне РІР° ўціхамірвальным РґРѕРјРµ (С– прынізіць хацелі СЏРє найпадлей!). Ім далі ад РґРІСѓС… РіРѕРґ РґР° РґРІСѓС… РіРѕРґ С– чатырох месяцаў "уціхаміркі" С–, акрамя таго, пазбавілі правоў С– прывілеяў. Генерал-губернатар Пецярбурга, Аляксандр Аркадзевіч Сувораў, СѓРЅСѓРє палкаводца С– чалавек РґРѕР±СЂС‹ С– РјСЏРєРєС–, схапіўся Р·Р° галаву, дачуўшыся аб нечуванай абразе. Уціхамірвальны РґРѕРј! РЇРє для злодзеяў! Бязмерная подласць гэтага прысуду так уразіла СЏРіРѕ, што ён стрымгалоў РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° імператара: заступацца. Упарты - РґР·Рµ РЅРµ трэба - гасудар быў РґР° таго, што зламаць СЏРіРѕРЅСѓСЋ ўпэўненасць практычна было немагчыма. Сувораў зрабіў немагчымае: дабіўся адмены ганебнага прысуду. Пакаштаваць "уціхаміркі" пасрэднікам РЅРµ давялося. Але РјРЅРѕРіС–СЏ Р· С–С… так С– РЅРµ былі адноўлены Сћ правах РґР° канца жыцця. ...Дзейнасць цвярскога камітэта скончылася разгонам С– расправай. Дзейнасць прыдняпроўскіх камітэтаў, праз шэсць РіРѕРґ пасля С–С… арганізацыі, выбухнула магутным пажарам спачатку шляхецкага, Р° потым сялянска-шляхецкага паўстання. РђРґРЅС‹ пайшлі Сћ ссылку, РґСЂСѓРіС–СЏ - РЅР° эшафот С– пад карцеч. РђРґРЅС‹ РЅРµ дабіліся нічога, акрамя славы высакародных пакутнікаў, РґСЂСѓРіС–СЏ ўласнай крывёй купілі свайму народу неадкладную адмену грабежніцкіх часовых абавязкаў, выкуп зямлі С– павелічэнне надзелаў. Але пакуль што РґР° гэтага было далёка. Пакуль што губернскі камітэт, СЏРєС–Рј кіраваў пан Юры С– Сћ складзе СЏРєРѕРіР° быў дэлегатам ад Сухадольскага павета стары Вежа (упершыню Р·Р° пяцьдзесят Р· лішнім РіРѕРґ пайшоў РЅР° грамадскую пасаду), лаяўся, ваяваў С– штурхаў дваранскую масу РЅР° СћСЃС‘ больш С– больш левы шлях. Гэта ўдавалася рабіць таму, што пан Даніла Р· сынам асабіста раскатурхвалі РґСЂРѕР±РЅСѓСЋ шляхту, якая мела права голасу, але ніколі дагэтуль С–Рј РЅРµ карысталася, РЅРµ мела прыгонных С– таму магла галасаваць Р·Р° СЏРє мага больш ільготнае вызваленне чужых мужыкоў. Падтрымлівалі Загорскіх С– буйныя землеўладцы. РЎСЏСЂСЌРґР·С–РЅР° чартыхалася, але, сціснутая Р· РґРІСѓС… бакоў, нічога РЅРµ магла зрабіць. Пан Юры атрымаў нечаканую падмогу жонкі. Пані Антаніда была абурана царскім рэскрыптам. ...РќР° абшарах імперыі сапраўды ішла Р±РѕР№РєР°. РЎСЏСЂСЌРґРЅС–СЏ С– дробныя ўладары РґСѓС€ разлютавана крычалі супраць адмены. Звязаныя Р· рынкам багацеі патрабавалі неадкладнага скасавання рабства. Цалкам Сѓ РґСѓС…Сѓ рэскрыпта выступіў пецярбургскі камітэт. Праект Пятра Шувалава ўзнялі РЅР° шчыт самыя абрыдліва-правыя элементы. Пакінуць мужыку толькі прысядзібны ўчастак, прымусіць СЏРіРѕ арандаваць зямлю РЅР° тых умовах, СЏРєС–СЏ прадыктуе гаспадар. Пакінуць Р·Р° сабою СћСЃСЋ паўнату эканамічнай улады С– значную частку юрыдычнай. Праекту Шувалава Сћ пэўнай ступені падтаквалі гаспадары Украіны С– чарназёмнага РїРѕСћРґРЅСЏ. Палтаўскі праект патрабаваў, каб СѓСЃСЏ зямля РїР° сканчэнню пераходнага перыяду падпала пад адчужэнне ад сялян С– Р·РЅРѕСћ была аддадзена Сћ СЂСѓРєС– памешчыкаў. Калі Р¶ мужык захоча купіць зямлю Сћ свайго былога пана, Сѓ РґСЂСѓРіРѕРіР° пана ці Сћ казны - хай сам урад дае СЏРјСѓ крэдыт. Ведалі, што РїСЂС‹ ўбостве казны, спустошанай пенсіямі С– марнатраўнай раскошай РІСЏСЂС…РѕСћ, РїСЂС‹ шматлікасці абяздоленых, СЏРєС–СЏ будуць прасіць крэдыту, СЃСѓРјР° пазыкі можа быць толькі мізэрная. Значыць, сялянская СЃСЏРј'СЏ Р· купленай зямлі РЅРµ пражыве. Да былога Р¶ гаспадара прыйдзе прасіць працы С– хлеба. РќСЌРЅРґР·Р° прымусіць пірагі есці. Супраць гэтага ўсеагульнага, Р· поўначы С– Р· РїРѕСћРґРЅСЏ, РІС–СЃРєСѓ прыціснутых С– таму раз'юшаных уласнікаў, супраць гэтага ўзбаламучанага РјРѕСЂР° трэба было змагацца. Пан Юры разумеў: паддацца гэтаму - С– канец, крах. I ён вырашыў змагацца Р·Р° зямлю для сялян, пакуль Р±СѓРґР·Рµ жывы. Узнімаць РЅР° гэта людзей, катурхаць С–С…, лаяцца, ціснуць РЅР° непакорлівых грашыма С– ўладай. Праект Ункоўскага быў для СЏРіРѕ таксама занадта правы. Ункоўскаму РЅРµ трэба было біцца Р·Р° грамадства, СЏРєРѕРµ дыхае РЅР° ладан. РЃРЅ РјРѕРі сабе дазволіць даць РјСѓ-жыку зямлю Р·Р° выкуп, СЏРєС– паможа СЏРјСѓ, Ункоўскаму, С– тысячам такіх сабраць капітал РЅР° РЅРѕРІСѓСЋ гаспадарку. Ен РјРѕРі крычаць аб тым, што Р·Р° зямлю няхай мужыкі плацяць самі, Р° Р·Р° мужыцкую волю памешчыкаў павінна ўзнагародзіць дзяржава. Параіўшыся, Вежа С– пан Юры вырашылі паступова, але цвёрда, РЅРµ падымаючы залішняга шуму, РЅРµ грэбуючы нічым, нават грашовым прэсам, дабівацца ад СЏРє мага большай часткі прыдняпроўскага панства ажыццяўлення С–С…РЅСЏРіР° праекту. Дзве трэці зямлі, СЏРєРѕР№ уладаў РґР° вызвалення мужык, пераходзяць РґР° СЏРіРѕ без выкупу. Мала, але пражывуць. Адрэзаная трэць забяспечыць прыплыў рабочай сілы Сћ буйныя гаспадаркі. Выкуп Р·Р° асобу намінальны, толькі каб РЅРµ вякалі Шувалавы РґС‹ Позены, каб РЅР° пераходны перыяд трохі прытрымаць людзей С– даць С–Рј магчымасць асталявацца. Гэта была адзіная ўступка ўсёй гэтай хаданскай навалачы, СЏРєСѓСЋ СЏРЅС‹ вымушаны былі зрабіць. Рнергічна рыхтаваліся свае людзі РЅР° СћСЃРµ пасады Сћ камітэтах. Праз Ісленьева ўдалося абалваніць губернатара Беклемішава РґР° таго, што ён прызначыў "сваімі" членамі Сћ камітэт Юлляна Раткевіча С– Януша Біскуповіча. Тыя адразу паставілі перад губернатарам яшчэ прапанову: выкуп мужыкамі астатняй, адрэзанай трэці зямлі. Губернатар засумняваўся. "Прызначаныя" паднялі галас, што ён хоча пазбавіць цукраварні С– гуты рабочых СЂСѓРє. Беклемішаў падумаў хвілінку С– падпісаў. Калі пасля гэтага "двойца" выступіла РЅР° Р·Р±РѕСЂРЅС– "ад С–РјСЏ губернатара" Р· гэтай прапановай - прыдня-проўскае "балота" аж вадун завадзіў. Невядома, чым Р±С‹ СћСЃС‘ гэта скончылася, але прывезеная панам Данілам дробная шляхта (гісторыя Р· прапановай Раткевіча трохі-такі навучыла Загорскіх метадам палітычнай барацьбы) пачала шумна гарлаць, ухваляючы прапанову. РЈСЃРµ магчымыя пазіцыі былі замацаваны. Што залежала ад мясцовай самадзейнасці - насыпана аж Р· коптурам. Цяпер калі нават "Палажэнне", адрэдагаванае імператарам, адкіне СћСЃС–С…, хто зарваўся, назад, Прыдняпроўе СЏРЅРѕ адкіне РЅРµ так далёка, СЏРє іншых. Людзям Р±СѓРґР·Рµ лягчэй. Пан Юры памятаў, што СЏРјСѓ дажываць, Р° дзецям жыць, С– таму РЅРµ РјРѕРі РЅРµ спытацца С– С–С…РЅСЏР№ РґСѓРјРєС–. Вацлаў, літаральна ўлюбёны Сћ Алеся, сказаў: "РЇ - СЏРє брат". Вежа Р· сынам напісалі Сћ Пецярбург С– атрымалі адказ. Алесь прасіў РЅРµ заводзіць сваркі Р· Раўбічамі далей, СЏРє мага лепей даглядаць Гелену С– дагаджаць ёй. РЃРЅ пісаў, што Сћ канцы студзеня тыдні РЅР° тры-чатыры прыедзе дадому С– тады СЏРЅС‹ РїСЂР° СћСЃС‘ пагавораць. Пецярбург сустрэў нечаканай цеплынёй С– СЃС–РЅС–Рј, празрыста-ясным купалам неба. Імкнулася РґР° недалёкага РјРѕСЂР° РќСЏРІР°, свежы вецер дыхаў вялікімі абшарамі вады, чысцінёй, поўнымі ветразямі. РЈ празрыстым паветры РјСЏРєРєР° ззяла золата купалоў С– шпіляў. Плыў Сѓ небе карабельчык над адміралцействам. Фіванскія сфінксы, звыклыя РґР° хамсінаў С– спякотных РїСЏСЃРєРѕСћ, глядзелі РЅР° імпэтную плынь. Свежыя ад вечнай вільгаці таполі над Мойкай, СѓСЃРµ Сћ вясёлкавых кроплях ад нядаўняга дожджыку, нагадвалі ледзь распушчаныя павіныя хвасты. РЈ гэтай паўночнай феерыі, Сѓ багацці вады С– неба, Сѓ шчодрасці рукатворнай прыгажосці РЅРµ было нічога ад горада-цмока, горада-драпежніка, што паступова аблытаў шчупальцамі дарог цела сваёй ахвяры - зямлі. Наадварот, нельга было РЅРµ паддацца СЏРіРѕ зачараванню. Кватэра, СЏРєСѓСЋ знялі для Алеся, была РЅР° Екацярынінскім канале. Кабінет, спальня С– гасціная для паніча, пакой для РљС–СЂРґСѓРЅР° Р· жонкай, РґР·РІРµ вялізныя кладоўкі, РєСѓС…РЅСЏ. РЈСЃС‘ гэта было Сћ бельэтажы, Р· балконам. Акрамя гэтага, гаспадар, збяднелы С– ад РіРѕРґ злёгку крануты ціхім розумам халасцяк старога СЂРѕРґСѓ, здаў яшчэ С– сутарэнне: для хатняга дабра С– прыпасаў. Алесю было цяжка гэта. РЃРЅ саромеўся раскошы, саромеўся таго, што Сћ СЏРіРѕ Р±СѓРґР·Рµ СћСЃС‘, Р° Сћ большасці студэнтаў амаль нічога (ён ведаў Р· лістоў, СЏРє жывецца, скажам, Кастусю, С– ведаў, што СЏРіРѕ, Алесева, багацце можа аддаліць СЏРіРѕ ад СЃСЏР±СЂР°). Лепей Р·Р° СћСЃС‘ было Р± адмовіцца ад СѓСЃСЏРіРѕ, што Сћ СЏРіРѕ было, зняць мансарду С– есці Сћ кухмістарскіх. Але ён ведаў С– тое, што кожны трэці студэнт канчае універсітэт Р· язвай страўніка, што сухотных СЃСЏСЂРѕРґ С–С… больш, СЏРє РґР·Рµ. РЃРЅ РЅРµ РјРѕРі дазволіць, каб такое было Р· сябрамі С– калегамі, тымі, СЏРєС–С… ён яшчэ РЅРµ бачыў, але загадзя любіў. Давядзецца цярпець сорам, каб СЏРЅС‹ маглі часам есці Сћ СЏРіРѕ, Алеся, атрымліваць СЃСЏРґС‹-тады безымянную дапамогу, жыць, зберагчы сілы, СЏРєС–СЏ так С–Рј спатрэбяцца праз некалькі РіРѕРґ. РЃРЅ Р±СѓРґР·Рµ вельмі СЂРѕСћРЅС‹ С– таварыскі Р· С–РјС–, СЏРЅС‹ РЅРµ будуць адчуваць розніцы Сћ становішчы. Рђ СЃРІРѕР№ сорам Алесь схавае Сћ кішэнь. Пачалі размяшчацца. Халімонава жонка, пісаная прыгажуня Аглая, лябёдкаю плыла РїР° пустых пакоях, паказвала, СЏРєС–СЏ дываны пасцілаць, РґР·Рµ ставіць гадзіннік, СЏРє размясціць РєРЅС–РіС–. Здаецца, адкуль Р±С‹ ўзяцца, Р° Сћ СЏРµ РЅР° гэта быў такі прыродны талент. Лёгкая С– падцягнутая, СЏРє струнка, Р· высокімі РіСЂСѓРґР·СЊРјС– С– высокай шыяй, СЏРЅР° паказвала людзям, РєСѓРґС‹ што несці. ...Аглая ўбачыла, што Алесь глядзіць РЅР° СЏРµ, заўсміхалася С– выгнала Р· РґРѕРјСѓ. - Iдзіце-ідзіце. Уздзяўбурце што лепшае РґС‹ Сћ горад, Сѓ горад. Раней чым праз чатыры гадзіны - ані-РЅС–. Нам прыбіраць, нам расстаўляць, РјРЅРµ - вячэру гатаваць, РљС–СЂРґСѓРЅСѓ - ванную паліць... Нагрувашчання рэчаў, здаецца, нельга было разабраць С– Р·Р° тыдзень. - Р—Р° чатыры гадзі-С–РЅС‹? - Можа, С– Р·Р° тры,- легкаважна сказала Аглая. - Хлопцы, столік-Р±РѕР±С–Рє СѓРЅСЊ СЃСЋРґС‹, ён Р·Р° туалетны... РљСѓРґС‹-РєСѓРґС‹?! РќР° гэтым пісаць! РЈРЅСЊ Сѓ той скрыні прыбор для пісання. Пятрок, распакаваць! Дзед Яначка, гэта СЃСЋРґС‹, паперы Сћ шуфляды. Крэсла дайце. Выгналі. Алесь стаў РЅР° мосціку Р· крылатымі львамі, паглядзеў Сѓ імклівую ваду С– падумаў, што месца, РґР·Рµ ён Р±СѓРґР·Рµ жыць, С– канал, С– гэты мосцік ён паспеў палюбіць. Потым пайшоў Сѓ напрамку РґР° РќСЏРІС‹, дарогаю спаймаў ліхача С– загадаў СЏРјСѓ павольна ехаць РЅР° Васільеўскі востраў. РќР° растральныя калоны клаўся прыцемак. Цішыня С– яснасць былі РЅР° душы. I РґР·С–СћРЅР°, СЏРјСѓ РЅРµ хацелася, каб ліхач ехаў хутка, хацелася трохі адцягнуць сустрэчу Р· Кастусём. РЃРЅ ведаў, што набліжаецца РґР° парога, Р·Р° СЏРєС–Рј РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ РЅС– яснасці РґСѓС…Сѓ, РЅС– гэтага вышэйшага спакою, РЅС– нават дарогі назад. ...РќР° стук РЅРµ адказаў ніхто. Алесь штурхнуў дзверы, С– СЏРЅС‹ нечакана падаліся. Пакойчык быў невялікі. Сцяна насупраць РґР·РІСЏСЂСЌР№ РЅС–Р±С‹ падала РЅР° таго, хто заходзіў. РЈ нішы гэтай сцяны свяцілася апошнім святлом РґРЅСЏ паўкруглае мансарднае акно. Вялізнае падвоканне замяняла стол. РќР° С–Рј стаяў кафейнік Сѓ карычневых пацёках С– амаль пусты пачак нямецкай цыкорнай кавы. РќР° адзінай талерцы, СЃСЏСЂРѕРґ РїРѕР·РЅС–С… чорных вішань, ляжала луста хлеба. Крэсла было толькі адно. Іншыя, відаць, замянялі пачкі РєРЅС–Рі, крыж-накрыж перавязаныя аборкамі. РќР° ложку, накрыўшыся Р· галавою саматканай, Сѓ шашачкі, посцілкай, спаў Кастусь: толькі цёмна-русыя валасы ляжалі РЅР° падушцы. - Кастусь! Спіць. РќС–Р±С‹ пшаніцу прадаў. - Кастусь! Дрыхне. Алесь Р·РЅСЏСћ РєРЅС–РіС– Р· крэсла РЅР° падлогу, сеў... Спіць. Самога можна вынесці. Рџ'СЏРЅС‹, ці што? Ды непадобна РЅР° СЏРіРѕ. Загорскі абводзіў вачыма каморку. Нездаровая. Пад самым дахам. Улетку, відаць, горача, СѓР·С–РјРєСѓ холадна. РЈСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, СЏРє ішоў Сѓ гэты пад'езд праз РґРІРѕСЂ, РїРѕСћРЅС‹ дзяцей, бялізны РЅР° вяроўках, гарачага туману, што валіў Р· акон сутарэння, СЏРє лез РїР° страшэнна стромых сходах СЃСЋРґС‹, пад дах. Напэўна, Сѓ такім месцы жыў герой "Бедных людзей". РќР° цёмных сходах пахне мышамі, пялюшкамі, падгарэлай цыбуляй. РќРµ, так жыць Кастусю ён РЅРµ дазволіць. "РќСѓ, адмовіўся ад урокаў - твая справа. Р—Р° такую прынцыповасць цябе нават паважаць можна. Але чаму Р¶ ты, чорт, РЅРµ хацеў РіРѕРґ папрацаваць Сѓ Вежы? I РЅРµ мучыўся Р± цяпер. I цяпер жа РЅРµ возьмеш. РќРµ возьмеш, ведаю. Пазыкі будзеш прасіць РІР° універсітэцкага начальства, Р° РЅРµ возьмеш Сѓ РґСЂСѓРіР°". РЈРЅСЊ пакой. РҐС–Р±Р° так можна? Свечка Сћ свечніку стаіць РЅР° падлозе. Паласатая, СЏРє арыштанцкая калашына. Цёмная частка - светлая частка, цёмная - светлая. Верная адзнака, што Сћ гаспадара РЅСЏРјР° гадзінніка. Удзень жыве РїР° стрэле гарматы РґС‹ РїР° Р±РѕСЋ гарадскіх курантаў. Уночы - РїР° такой РІРѕСЃСЊ свечцы. Палоска аднаго колеру згарае Р·Р° гадзіну. "Студэнцкая" свечка. Немцы прыдумалі. Рђ РЅР° сцяне адзінае ўпрыгожанне: выдзертая аднекуль пажаўцелая гравюра: "Сутычка Ракуты СЃР° Зверына С– хана Койдана пад Крутагор'ем". Алесь чарпнуў трохі вішань Р· талеркі. Пераспелых, чорных, кранутых нават птушкамі С– таму вельмі салодкіх. Паклаў адну Сћ СЂРѕС‚, старанна абсмактаў костачку С–, надзьмуўшы шчокі, СЂСЌР·РєР° РґР·СЊРјСѓС…РЅСѓСћ. Костачка папала вышэй валасоў РЅР° падушцы. Чалавек сеў. ...Алесь, аслупянеўшы, глядзеў РЅР° незнаёмы твар, ружовы СЃР° СЃРЅСѓ. Цёмна-русыя валасы, СЂРѕС‚ Р· надзьмутай ніжняй РіСѓР±РѕР№, маленькая зграбная СЂСѓРєР° растапыранымі пальцамі прычосвае кудлы. - Крыху нечакана, - сказаў чалавек. Загорскі РЅРµ ведаў, што казаць. Невядомы апусціў вочы С– ўбачыў вішні Сћ Алесевай руцэ. - Прыемнага апетыту. Тфу ты, чорт! Добра, што хоць гаворыць РїР°-мужыцку. Зямляк. - Давайце адрэкамендуемся. - Ахвотна... Алесь Загорскі. - РљРЅСЏР·СЊ? - Сѓ чалавека заўсміхаліся РІСѓСЃРЅС‹. - Але. - Адразу відаць выхаванне, - паважліва, нават Р· некаторым здзіўленнем, сказаў чалавек. - Віктар Каліноўскі. - Р’С‹?! Кастусь РјРЅРµ столькі расказваў. - Уявіце, РјРЅРµ ён расказваў РїСЂР° вас таксама. Толькі тут Алесь убачыў няўлоўнае падабенства Віктара С– брата. РђРґР·С–РЅ колер валасоў, толькі Сћ Віктара СЏРЅС‹ мякчэйшыя С– РЅРµ такія бліскучыя. I ніжняя РіСѓР±Р°. I вочы Р· залацістымі іскрынкамі. Толькі Віктар болыы С…СѓРґС‹ С– пластычны. РќР° прыгожых запалых шчоках - РЅСЏСЂРѕСћРЅС‹ румянец. - Кастусь прачакаўся. Даўно тут? - Некалькі гадзін. Рђ РґР·Рµ ён? - Пайшоў здабываць штосьці РЅР° вячэру. Давялося амаль СѓСЃСЋ маю месячную пенсію забіць РЅР° РєРЅС–РіС–. Калі нічога РЅРµ дастане - раздзеліце Р· намі РІРѕСЃСЊ гэта. Алесь паглядзеў РЅР° вішні Сћ далоні. - Чорт, - сказаў ён. - РЇРє няёмка. - Нічога. РњС‹ людзі свае. Скажыце, СЏРє там Сѓ вас справы? РЇРє Р· Кастусёвай просьбай? - РЇРєРѕР№ просьбай? - удаў Р·РґР·iўленне Алесь. Віктар глядзеў РЅР° СЏРіРѕ ўважліва. - Добра, - сказаў ён. - Гэта РґРѕР±СЂР°. Усмешка была дабрадушная. "РЎРІРѕР№", - яшчэ раз падумаў Алесь С– спытаў: - РЇРє Р· вашай работай? - Ідзе. Сяджу над рукапісамі, СЏРє пацук, РґС‹ ад пылу чхаю. - Р’С‹ Сћ Публічнай бібліятэцы? - РЇ Сћ непублічнай бібліятэцы. РЎСЏРє-так плацяць. - Цікава. - Каб РЅРµ было цікава, СЏ РЅРµ РєС–РЅСѓСћ Р±С‹ медыцыны для заняткаў гісторыяй. Віктар дастаў аднекуль Р·-Р·Р° ложка скураную труб-РєСѓ, падобную РЅР° круглы пенал. - Р’РѕСЃСЊ адсыпаўся, каб уначы працаваць. Цішэй. Рђ то РЅР° маёй кватэры ўдзень нельга. Рђ РјРЅРµ трэба зрабіць апісанне. РЃРЅ разняў трубку С– выцягнуў адтуль пергаментны скрутак. - Дрэнна скручваецца пергамент. Але СЏРє скруціцца, то С– РЅРµ раскруціш. Глядзіце. Жаўтаватая дарожка ляжала РЅР° СЏРіРѕ каленях. Чорныя маленькія літары С– кармінавыя вялікія. - Сапегаў ліст, - пяшчотна сказаў Віктар. - Бачыце, пячатка? Пячаць ляжала Сћ круглай срэбнай пушачцы, прымацаванай РЅР° шнурку РґР° граматы. Кольца чырвонага РІРѕСЃРєСѓ Р· адбіткам. - Андрэеўскі папрасіў. РЇРјСѓ трэба РїР° гісторыі філасофіі права. Рђ ён нашай старой РјРѕРІС‹ - ані-РЅС–. - Наша С…С–Р±Р° РјРѕРІР°? - РќСЏРіРѕР¶, - Віктар надзьмуў РіСѓР±С‹. - Ды яшчэ С– якая. Слухайце: "Пашто вам, чадзь русінская, Р·Р° непраўдзівымі, але фальшывымі ганіці. Чаго таго хочаце, каб слова дзедзіч зберагчы або маетнасць сваю?.. Слова хоцечы зберагчы - мецьмеце вечнасць. Маетнасць адну хоцечы СЃРѕР±Рµ прыўлашчыці - РјРѕСЂРґ душы атрымаеце". Зграбныя РґРѕСћРіС–СЏ пальцы трапяталі над дакументам. I гэта быў СЂСѓС… такой пяшчоты, што рабілася РЅРµ РїР° сабе. Так пальцы сляпога часам трапечуць над абліччам самага роднага чалавека, РЅРµ дакранаючыся РґР° СЃРєСѓСЂС‹, Р° проста адчуваючы СЏРµ цеплыню. - Бач, словы СЏРєС–СЏ?! "Каразн" - гэта азначае страта, пакаранне смерцю. Забылі слова! - ён РЅС–Р±С‹ ўзважваў словы РЅР° невідочных шалях. - Каразн - пакаранне смерцю. Тфу!.. РђР±Рѕ РІРѕСЃС‹ "пляснівы РєРѕРЅСЊ" - гэта шэры, мышасты. Плесняю пахне слова, прыцемкам, склепам. Алесь глядзеў РЅР° аблічча гэтага дзівака С– адчуваў, што палюбіць СЏРіРѕ. - РђР±Рѕ "плюта" - гэта РЅСЏРіРѕРґР°. Рђ РІРѕСЃСЊ "СЃРѕРє", ад слова "сачыць". Рђ РјС‹ ўзялі РґСѓСЂРЅРѕРµ "розыск"... Рђ РѕС‚ глядзі-глядзі: "талкавіска" - месца, вытаптанае РєРѕРЅСЊРјС– падчас бітвы. РђР±Рѕ "клявец" - востры молат, каб насякаць жорны. Забылі! - Чаму? - сказаў Алесь. - РЈ нас С– цяпер клявец. Падчас паўстання мужыкі С– С–РјС– валяць. - РќРµ можа быць? - Віктар запісваў. - Але. - РђР±Рѕ РІРѕСЃСЊ "лезіва" - РІСЏСЂРѕСћРєР°, каб лезці РїР° борць... Забылі. РЈСЃС‘ забылі... Р’РѕСЃСЊ так С– жывём. Вывуджваем РїР° слоўцу Р· каламутнага РјРѕСЂР°. "Дзівак, - Р·РЅРѕСћ падумаў Алесь. - Бяскрыўдны запылены дзівак. Корпаецца Сћ рукапісах, ведае, відаць, СѓСЃС‘ РґР° РґСЂРѕР±СЏР·С– РїСЂР° Беларусь С– Літву, жыве старажытнасцю С– пляваць хоча РЅР° сучаснасць. РђСЂС…С–СћРЅС‹ юнак". - Скажыце, - спытаў ён, - РІС‹ сапраўды думаеце, што гэта патрэбна сённяшняму РґРЅСЋ? Віктар СЃСѓС…Р° кашлянуў. I раптам Загорскі ўбачыў, што добрае, трохі разгубленае ад ціхага замілавання аблічча РЅС–Р±С‹ падсохла С– стала жорсткае. Рахманыя вочы востра звузіліся. Пульхная ніжняя РіСѓР±Р° падабралася пад верхнія Р·СѓР±С‹. РЇСЃРЅР° было, адкуль гэта пакусванне Сћ Кастуся. - Што Р¶ РІС‹ маўчыце? - спытаў Алесь. - Рђ што гаварыць? Варты жалю той, хто РЅРµ ведае былога РґРЅСЏ С– таму РЅРµ можа разабрацца Сћ сённяшнім С– прадбачыць будучы... Абыякавы РґР° мінулага РЅРµ мае аніякай інтэлектуальнай перавагі над жывёлай, С– таму ёсць першы кандыдат РЅР° маральную, Р° затым С– фізічную смерць. РЈСЃС‘ адно хто гэта - чалавек ці народ. Віктар нечакана СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. Відаць, прыйшлі Сћ галаву новыя РґСѓРјРєС–, С– ён адразу забыў РїСЂР° сваё раздражненне. - Р’С‹ РЅРµ заўважалi, што найбольш хлусяць Сѓ Ріiсторыi? I якраз тыя, што найбольш крычаць аб сённяшнiРј РґРЅi i рэкамендуюць былое СЏРє альбом Р· С†iкавенькiРјi малюнкамi. РќСѓ, хаця Р± РјРѕР№ непасрэдны начальнiРє барон Мадэст РљРѕСЂС„3, нямецкая каўбаса РЅР° iмперскай рускай службе. Нашто iРј хлусiць, калi Ріiсторыя - было i быллём парасло? РЃРЅ СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ С– прылёг РЅР° локаць: - Старонка гісторыі... Ведаеце, Р· РєС–Рј РњРѕРґР·С–РЅСЊРєР° вучыўся? Р— Пушкіным. Ворагі былі. Сварыліся. Афрыканец наш СЏРіРѕ, здаралася, С– пабіваў. I атрымалася так, што перакрыжоўваліся С–С…РЅС–СЏ шляхі. РђРґР·С–РЅ Р·Р° РєРЅС–РіСѓ - С– РґСЂСѓРіС– Р·Р° РєРЅС–РіСѓ. РђРґР·С–РЅ гісторыю пісаць - С– РґСЂСѓРіС– пісаць. РњСЏСЂРєСѓСЋ, Сѓ РњРѕРґР·С–РЅСЊРєС–, хоць ён С– нахапаў чыноў, увесь час аставалася пачуццё ўшчэрбнасці, абдзеленасці, падсвядомае жаданне саперніцтва. РќСѓ С– пісалі. РђРґР·С–РЅ свае смярдзючыя кніжачкі, абяцадла для бедных, Р° РґСЂСѓРіС– - "Гісторыю пугачоўскага бунту". Гісторыя - лухта, гісторыя - парахня! РўРѕ скажыце РјРЅРµ, РєРЅСЏР·СЊ Загорскі, скажыце РјРЅРµ, чаму Р·Р° гэтую парахню аднаго СћСЃС‘ жыццё ганялі, застрэлілі ўрэшце С– нават пасля смерці баяцца?! I чаму РґСЂСѓРіРѕРіР° Р·Р° парахню гэтую, Р·Р° непатрэбшчыну, узвысілі, ступеняў надавалі? Закурыў С– закашляўся: - Чаму Р± гэта? Калі паны лямантуюць, што СћСЃС‘ гэта лухта... Рђ, РґС‹ што там!.. Рђ РІС‹ РЅРµ думалі,можа, гэта таму, што адзін рабіў СѓСЃС‘, каб людзі ад "былой непатрэбшчыны" РјРѕСЂРґС‹ адвярнулі, знайшлі там доказы вечнага свайго рабства, бездапаможнасці, залежнасці ад старэйшых, няздатнасці самім уладкоўваць СЃРІРѕР№ лёс, беднасці мозгам С– талентам, слабасці С– вечнага глядзення чужымі вачыма. Рђ РґСЂСѓРіС– СћСЃС‘ рабіў, каб паказаць людзям С–С…РЅСЋСЋ сілу, РіРѕСЂРґСѓСЋ самастойнасць, права РЅР° веліч сваёй уласнай РґСѓРјРєС–, без чаго чалавек РЅРµ мае права звацца чалавекам. Урэшце гордае права РЅР° сваю ўласную дарогу, РїР° СЏРєРѕР№ ты ідзеш, РЅРµ чакаючы ўзнагароды, Р° проста так, таму што ты чалавек С– таму адчуваеш патрэбу С– неабходнасць думаць самому С– ісці самому. Бо табе сорамна рабіць іначай. Бо ты проста РЅРµ ўяўляеш, СЏРє гэта так - "іначай"? Бо ты РЅРµ быдла, каб ісці туды, РєСѓРґС‹ вядуць, Р° цар прыроды. РќРµ "цар польскі, вялікі РєРЅСЏР·СЊ фінляндскі", Р° цар сусвету... I таму маеш права сам глядзець РЅР° СћСЃС‘, сам мацаць, сам узважваць... Р’РѕСЃСЊ гак... Паэты, калі СЏРЅС‹ сапраўдныя паэты, таксама гісторыкі. I РЅРµ могуць быць іншымі. Гісторыкі РґСѓРјРєС–, гісторыкі праўды. I таму Сћ гісторыкаў страляюць часцей, чым, скажам, Сѓ членаў сената. Віктар раптам перарваў сам СЃСЏР±Рµ С– задумаўся. Потым хітравата СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Гісторыя... РњРЅРµ здаецца, супраць СЏРµ больш Р·Р° СћСЃС‘ лямантуюць тыя, каму нявыгадна, каб людзі разабраліся Сћ сённяшнім РґРЅС–. Абаяльнасць гэтага чалавека была такая вялікая, што Алесь раптам падумаў, ці РЅРµ варта СЏРјСѓ РІР° універсітэце акрамя філалогіі заняцца яшчэ С– гісторыяй. Бадай, так С– трэба Р±СѓРґР·Рµ зрабіць. РЃРЅ думаў аб сваёй будучыні шмат. Юрыдычны факультэт СЏРіРѕ РЅРµ вабіў: СЏРєРѕРјСѓ праву могуць навучыць Сѓ краіне бяспраўя? Добра, РЅР° факультэце выкладаюць такія велічыні, СЏРє Уцін, будуць выкладаць, Р· гэтага РіРѕРґР°, людзі, РїСЂР° СЏРєС–С… шмат гавораць Р·Р° апошні час, - Кавелін С– Спасовіч. Кавелін Р±СѓРґР·Рµ гаварыць РїСЂР° грамадзянскае права Сћ той час, калі Сћ дзяржаве РЅСЏРјР° грамадзян, Р° ёсць абываталі. Уцін Р±СѓРґР·Рµ параўноўваць заканадаўства імперыі Р· заканадаўствам іншых краін, Сѓ той час, калі СћСЃС–Рј РІСЏРґРѕРјР°, што законаў "ад Пермі РґР° Таўрыды" РЅСЏРјР°, Р° ёсць замест С–С… паліцэйскае самавольства. Справядлівасць чалавек павінен адчуваць сэрцам, Р° РЅРµ законамі. Статыстыка С– палітэканомія былі надзвычай цікавай штукай. Але хто дазволіць сумленна падлічваць галодных С– раздзетых? - Дзе РІС‹? - спытаў Віктар. - Думаю аб сваёй дарозе. Разумееце, люблю пісьменства, люблю філалогію. Р— ахвотаю пайшоў Р±С‹ туды. Але Р¶ СЏ таксама сучасны чалавек. Ведаю, людзям зараз патрэбна фізіялогія, батаніка, С…С–РјС–СЏ, медыцына. Патрэбна практычная дзейнасць... - Лухта, - сказаў Віктар. - Добры філолаг лепшы Р·Р° дрэннага медыка. Нашто Р¶ вам перці супраць схільнасці? Чалавек павінен сваёй справай займацца Р· асалодай. - Але карысць... - Рђ што карысць? Што, можа, Сѓ нас ёсць лішнія філолагі? Р’С‹ СЏРєС–СЏ РјРѕРІС‹ ведаеце? - Беларускую, СЂСѓСЃРєСѓСЋ, польскую (апошнія РґР·РІРµ РЅРµ так РґРѕР±СЂР°). РќСѓ С– яшчэ французскую, амаль СЏРє сваю, нямецкую, амаль СЏРє сваю, англійскую значна РіРѕСЂС€... I яшчэ італьянскую, каб чытаць. - РЃРЅ яшчэ думае. Жаб ён Р±СѓРґР·Рµ трыбушыць Р· такім багажом. Дурны смех! Ды РІС‹ разумееце, СЏРєСѓСЋ карысць РІС‹ можаце прынесці для нашай РјРѕРІС‹? - РЇ С– сам думаў, - сказаў Алесь. - РЈ нас РЅСЏРјР° РЅС– слоўніка, РЅС– мовазнаўчых прац, РЅС– нататак аб старажытнай С– сучаснай літаратуры. Але Сћ РјСЏРЅРµ, відаць, РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ часу, каб скончыць СѓСЃС‘ гэта. - Р’Р° СћСЃС–С… РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ часу, - сказаў Віктар. - I СћСЃС‘ Р¶ пачынаць трэба. Паміраць збірайся, Р° жыта сей...- I раптам перайшоў РЅР° "ты", РЅС–Р±С‹ адзначыў: "РЎРІРѕР№". - РЇ табе СЃРІРѕР№ слоўнік архаізмаў аддам. РЈСЃС‘, што выпісаў Р· грамат. Дзевяць тысяч слоў ужо ёсць... Універсітэт табе дасць - благую ўжо ці РґРѕР±СЂСѓСЋ, РЅРµ ведаю - сістэму. Пастарайся стаць бліжэй РґР° Ізмаіла Сразнеўскага, прафесара. Выключны філолаг, вер РјРЅРµ. Ды ён С– сам ад цябе РЅРµ адчэпіцца. Шмат, думаеш, адукаваных людзей, што так РїР°-беларуску шпараць? РђРґР·С–РЅРєС–. Рђ ты СѓРЅСЊ проста СЏРє салавей РЅР° ёй спяваеш, натуральна. РђР¶ зайздрасць Р±СЏСЂСЌ... РќСѓ, Р° Ізмаіл Іванавіч наконт новых ведаў проста цмок. РЈСЃРєС–РЅСѓСћСЃСЏ: - Адразу Р¶ С– сядай. Вялікую справу Р·СЂРѕР±С–С€. Рђ то хто наша слова ад пляўкоў адмые, хто давядзе, што СЏРЅРѕ павінна жыць, хто слоўнікам нехлуслівым фарпосты СЏРіРѕ замацуе, каб РЅРµ забылі СћРЅСѓРєС–? Хто скарбы Р·Р±СЏСЂСЌ? Літаратура С–Рј, бачыце, лухта! Паэзія С–Рј, бачыце, дрындушкі! - Маеш рацыю, Віктар, - таксама перайшоў РЅР° "ты" Алесь. - Сэрцам РјСЏРЅРµ С–, скажам, іспанца можа яднаць толькі пісьменства... Значыць, РјРѕРІР°, прыгожае пісьменства, паэзія, музыка, СѓСЃС‘ такое, гэта РЅРµ дрындушкі, Р° сродак СЃСѓРІСЏР·С– РјС–Р¶ душамі людзей. Вышэйшы сродак СЃСѓРІСЏР·С–. - I РІРѕСЃСЊ яшчэ што, - сказаў Віктар. - РўС‹ чалавек начытаны, ведаеш шмат. Табе лёгка Р±СѓРґР·Рµ. РўС‹ паспрабуй запісацца адразу РЅР° РґРІР° факультэты С– Р·Р° РґРІР° гады С–С… скончыць. Скажам, РЅР° філалагічны С–, калі так ужо хочаш, РЅР° нейкае натуралісцкае аддзяленне. Рђ потым займіся, РЅСѓ хоць Р±С‹... - РЇ думаю, лепей Р±СѓРґР·Рµ так, - сказаў Алесь. - Два-тры гады СЏ займуся больш сумежнымі прадметамі. Скажам, філалогіяй С– гісторыяй... Рђ потым можна заняцца С– прыродазнаўствам. - Рђ што? I праўда. Рђ здужаеш? - Здужаю. РўСЂСЌР±Р°. - РћР№, братка, СЏРє трэба! РЇРє нам патрэбны адукаваныя людзі! РљСѓРґС‹ РЅС– Р·С–СЂРЅС– - СѓСЃСЋРґС‹ РґР·С–СЂРєР°. Рђ РїР° гісторыі Сћ нас тут Р·СѓСЃС–Рј нядрэнныя сілы. Благавешчанскі - РїР° Рыму. Паўлаў - РїР° агульнай гісторыі. Кажуць, РїР° рускай гісторыі Р±СѓРґР·Рµ Кастамараў. Стасюлевіч - РїР° гісторыі СЃСЏСЂСЌРґРЅС–С… РІСЏРєРѕСћ. Нічога, што самы крывавы час. Затое РЅРµ такі СЃРІС–РЅСЃРєС–, СЏРє наш. Дый Міхал Мацвеевіч ліберал. Беларуссю цікавіцца, Р±Рѕ паходжанне абавязвае. Загарэўся: - РўС‹ чалавек РЅРµ бедны. Ездзіць можаш. Гэта табе РЅРµ Сћ часы Радзішчава. Дарогі РґР° Масквы - лухта. Можаш ездзіць туды Салаўёва слухаць. РќРµ РЅР° кожнай жа лекцыі тут табе сядзець. Прозвішчы СћСЃС–С…, РґР° каго РЅР° лекцыі хадзіць РЅРµ варта, прачытаеш Сѓ "Северной пчеле". Каго СЏРЅС‹ хваляць - той, значыць, С– ёсць самае РґР·СЏСЂРјРѕ. I раптам устаў: - Значыць, вырашылі. Жаб няхай іншыя прэпаруюць. Твая справа - пачаць змаганне Р·Р° слова. Слоўнік. Пісьменства. РњРѕРІР°. Для СћСЃС–С… гэтых, што кінулі. I для СћСЃС–С…, што Сћ хатах без святла. РџСЂС‹ лучніку. - Страшнавата. - Нічога РЅРµ страшнавата. РќР° сходах загучалі РєСЂРѕРєС–. Твар гісторыка расплыўся Сћ хітраватай усмешцы. I гэтая ўсмешка была такая дзіцячая, што чалавек, відавочна РіРѕРґ РЅР° пяць старэйшы Р·Р° Алеся, здаўся СЏРјСѓ юнаком, СЏРєРѕРјСѓ толькі дурэць С– сваволіць. - Ідуць, - сказаў Віктар. - Хавайся. Алесь стаў ля РґР·РІСЏСЂСЌР№, каб, адчыненыя, СЏРЅС‹ засланілі СЏРіРѕ. Тупат набліжаўся. Алесь бачыў удавана абыякавы твар Віктара. Потым дзверы закрылі СЏРіРѕ. Зайшло некалькі чалавек. Высунуўшы галаву Р·-Р·Р° РґР·РІСЏСЂСЌР№, Алесь убачыў Кастусёву патыліцу. - Так, - сказаў Кастусь. - Дастаў, што праўда, пяцьдзесят капеек, дык РІРѕСЃСЊ хлопцы галодныя. - РЇСЃРЅР°, - Р’iктар пачухаў патылiцу. - Добра, зараз падумаем, што РЅР° СћСЃС‘ гэта зрабiць. I раптам РЅС–Р±С‹ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ: - Дарэчы, Кастусь. РўСѓС‚ РґР° цябе нейкі чалавек заходзіў. Даліктун такі - фу-ты РЅСѓ-ты! Чакаў. Паспрачаліся РјС‹ тут Р· С–Рј. Дык ён замест адказу выкарыстаў апошні Сћ палеміцы доказ: плюнуў РјРЅРµ Сћ галаву вішнёвымі костачкамі дый дзвярыма ляснуў. - Вечна ты так Р· людзьмі, - сказаў Кастусь. - Што, праўда - плюнуў? - Каб РјРЅРµ бацькаўшчыны РЅРµ ўбачыць! - Р§-чорт. РўС‹ хоць прозвішча запомніў? - Ды гэты... РЇРє СЏРіРѕ?.. РќСѓ-Сѓ... Заборскі?.. Заморскі?.. Загорскі, РІРѕСЃСЊ СЏРє! Сказаў, што нагі больш ягонай тут РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Кастусь сеў РЅР° кніжны стаўбунок. - Віктар... РўС‹ што Р¶ гэта нарабіў, Віктар? - Рђ што? - сказаў Р’iктар. - Падумаеш! Алесь выйшаў Р·-Р·Р° РґР·РІСЏСЂСЌР№ С– стаў СЃСЏСЂРѕРґ неўразумелых хлопцаў. - Ды С–РґР·С– ты РґР° Рґ'ябла! - выбухнуў Кастусь. - Зараз, - сказаў Загорскі. Кастусь павярнуўся С– лыпнуў вачыма. Хлопцы зарагаталі. Каліноўскага РЅС–Р±С‹ падкінула. - Алеська! РќРµ пайшоў! Алеська! РЇРЅС‹ малацілі адзін аднаго РїР° плячах С– СЃРїС–РЅРµ так гучна, што СЂСЌС…Р° ляцела. Хлопцы вакол глядзелі РЅР° С–С… С– таксама ўсміхаліся шырока С– шчыра. Толькі Сћ аднаго, высакаватага С– тонкага шатэна, усмешка была паблажлівая. Усміхаўся, РЅС–Р±С‹ ласку рабіў. - Р’РѕР№, хлопцы, - спахапіўся Кастусь. - РЇРє жа гэта?! Знаёмцеся. Гэта РїР°-старому РєРЅСЏР·СЊ, Р° РїР°-новаму грамадзянін Загорскі. Зваць СЏРіРѕ - Алесь. Добры С– СЃРІРѕР№ хлопец. Таму СћСЃРµ РІС‹ РґР° СЏРіРѕ павінны звяртацца РЅР° "ты". I ты, Алесь, РїСЂР° "РІС‹" забудзь. Французяціну гэтую - РїСЂСЌС‡. РњС‹ тут СѓСЃРµ - браты. Першы, працягваючы СЂСѓРєСѓ, сказаў РїР°-мужыцку: - Хвелька Р—СЏРЅРєРѕРІС–С‡. Р— універсітэта. Дражняць абрыкосам, - вінавата СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ ён. - Р’СЏРґРѕРјР°, РЅРµ Сћ вочы. - РќРµ Р±СѓРґСѓ, - сказаў Алесь. - I РЅРµ раю, - сказаў Віктар. - РЃРЅ Сѓ нас Сѓ гарачай вадзе купаны. Другі хлопец яшчэ тады, калі моўчкі глядзеў РЅР° сустрэчу СЃСЏР±СЂРѕСћ, прыцягнуў увагу Алеся. Чыстае строгае аблічча, суровае С– змрачнаватае РЅР° выгляд. - РЇ Р· ляснога інстытута, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ хлопец. РџР°-СЂСѓСЃРєСѓ ён гаварыў Р· даволі прыкметным польскім акцэнтам. Асабліва прыемна гучала Сћ некаторых словах "Р»", РїР°-дзіцячы падобнае РЅР° "РІ". - Прозвішча маё Валеры Урублеўскі. - Палясоўшчык Р±СѓРґР·Рµ, - іранічна ўставіў непапраўны Віктар. - I знаеш чаму? - РќСѓ? - РјСЏРєРєР° спытаў Валеры. - РЃРЅ, праз абмежаванасць разумовых здольнасцей, Р· СѓСЃСЏРіРѕ "Пана Тадэвуша" СЃСЏРє-так зразумеў толькі адзін слупок: РџРѕРјРЅiРєi наше! Iле Р¶ цо СЂРѕРє вас пожэра Купецка люб жондова москевска секера!4 Дый вырашыў, што найлепшы шлях для змагання Р· урадавым уціскам - ахова лясоў. - Маеш рацыю, - падтрымаў гульню Валеры. - Сякуць лясы, здзіраюць шкуру Р· зямлі. Рђ Польшча, дый твая Беларусь, РґР° таго часу С– жывуць, пакуль ёсць пушчы. РќРµ Р±СѓРґР·Рµ РґСЂСЌСћ - С– С–С… РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. - Алесь раптам заўважыў амаль СЃСѓСЂ'ёзныя ноткі Сћ хлопцавым тоне. - Так што дазваляйце, хлопчыкі, секчы, дазваляйце. Урублеўскі СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - I потым, чаму здзіўляцца? РЇ Р¶ паляк. РЇРє паўстанне - РєСѓРґС‹ СЏ заўсёды Р±СЏРіСѓ? "До лясу". Іншай дарогі РјРЅРµ Р±РѕРі РЅРµ даў. РўРѕ што РјРЅРµ, дазваляць секчы СЃСѓРє, РЅР° СЏРєС–Рј сяджу? - РўС‹ можаш Р· С–Рј С– РїР°-польску гаварыць, калі табе зручней, - сказаў Віктар. - РЃРЅ трохі ведае. - Чаму? - сказаў Валеры. - РЇ РїР°-беларуску таксама ведаю. I скончыў РїР°-беларуску: - Гаварыць будзем, СЏРє выпадзе. РЇРє Р±СѓРґР·Рµ зручней. Праўда? - Праўда,- сказаў Алесь. Поціск СЂСѓРєС– Валерыя быў прыемны С– моцны. - РђРЅСѓ СЏ, - сказаў наступны, моцны хлопец СЃР° строгімі вачыма. - Дайце СЏ гэтага дружбістага СЃСЏР±СЂСѓРєР°-земляка Р·Р° бакі патрымаю... Здароў, малец! Хлопец гаварыў, СЏРє гавораць беларусы Р· некаторых мясцін Гродзеншчыны. РќРµ націскаючы РЅР° "Р°", вымаўляючы СЏРіРѕ СЏРє нешта СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏРµ РјС–Р¶ "Р°" С– "Рѕ" - "гэто-РіРѕ". I, аднак, ён РЅРµ быў падобны РЅР° "грака". Можа, Р· віцебскай глушыні? "Урэшце, чорт Р· С–Рј. Сімпатычны хлопец". - Р’Рѕ, малец, зваліўся ты Сћ гэты мярлог. - Голас Сѓ хлопца быў спеўны. - Нічога, тут хлопцы добрыя. Буршаваць5 будзем... Зваць РјСЏРЅРµ РРґРјСѓРЅРґ, СЏРє, ты скажы, нейкага там рыцара Ртэльрэда. Віктар лічыць, што СЏ памылкова Р· такім імем нарадзіўся Сћ дзевятнаццатым, што трэба было РјРЅРµ семсот РіРѕРґ назад нарадзіцца. I правільна: прынамсі, РЅРµ бачыў Р±С‹ СЏРіРѕ... Р° прозвішча маё - Вярыга... Апошні Р· хлопцаў, той самы высакаваты шатэн, што паблажліва ўсміхаўся, падаў Алесю цвёрдую, але безжыццёвую СЂСѓРєСѓ. - Юзаф Ямант, - сказаў ён РїР°-польску. - Вельмі РјРЅРµ прыемна. - Таксама РјРЅРµ прыемна, - адказаў РїР°-польску Алесь. - РўС‹ Р· РґРЅСЏРїСЂРѕСћСЃРєС–С… Ямантаў, таварыш? - РќРµ. - Рђ адкуль? Дзе зямля таварыша? Юзаф трохі сумеўся: - РњРѕР№ бацька павераны С– аконам РєРЅСЏР·СЏ Вітгенштэйна. Маёнтак Самуэлава. Алесь трохі Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ. Выгляд Сѓ Юзафа быў такі, РЅС–Р±С‹ ён сам РєРЅСЏР·СЊ Вітгенштэйн. I, аднак, Загорскі РЅРµ паказаў свайго здзіўлення. - Нешта РјРЅРµ знаёма тваё аблічча, Юзаф. Дзе вучыўся? - Скончыў Віленскі шляхецкі інстытут. - РќСѓ РѕС‚. Значыць, РїСЌСћРЅР° бачыліся. РЇ скончыў гімназію ля святога РЇРЅР°. - Чаму так? Р’С‹ Р¶ РєРЅСЏР·СЊ? - Бацькі палічылі, што лепей, калі СЏ Р±СѓРґСѓ вучыцца СЃСЏСЂРѕРґ больш-менш простых С– харошых хлопцаў. Каставасць С– фанабэрыя - СѓСЃСЏРіРѕ гэтага С– так замнога СЃСЏСЂРѕРґ дваран. Валеры выставіў ніжнюю РіСѓР±Сѓ. РРґРјСѓРЅРґ Вярыга падміргнуў Алесю. Загорскі ўбачыў, СЏРє прыпухлыя павекі хворых вачэй Яманта часта заморгалі. Юзаф Р·РјСЏРЅС–Сћ тэму гаворкі. - Пан цалкам прыстойна гаворыць РїР°-польску. Нават Р· тым акцэнтам, што ўласцівы... - Выкладчык быў Р· наваколля Радама, - сказаў падкрэслена Алесь. - Р— маёнтка Пёнкі. - РњРЅРµ вельмі прыемна, што пан вывучыў РјРѕРІСѓ, РЅР° СЏРєРѕР№ гаварылі СЏРіРѕ РїСЂРѕРґРєС–. - Ямант-мамант, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Р’iктар КалiРЅРѕСћСЃРєi. Алесь паціснуў плячыма. I тут умяшаўся Сћ размову Валеры. - Р—РЅРѕСћ? - спытаў ён Сѓ Яманта. - РђРЅСѓ РєС–РЅСЊ! Мала табе непаразуменняў? - Што Р¶ РјС‹, хлопцы, будзем Р· СѓСЃС–Рј гэтым рабіць? - выпраўляў становішча Віктар. - РҐС–Р±Р° РРґРјСѓРЅРґР° паслаць, каб РєСѓРїС–Сћ Сѓ кілбаснай абрэзкаў. Там немачка маладая аж дужа СЏРіРѕ вокам адзначыла. Рђ СЏРє жа! РЈ паўночным РґСѓС…Сѓ мужчына. Р’С–РєС–РЅРі! Апалон, злеплены Р· тварагу! РРґРјСѓРЅРґ СЃРјСЏСЏСћСЃСЏ: - Рђ што? РҐС–Р±Р° РґСЂСЌРЅРЅС‹? - Для СЏРµ, відаць, РЅРµ РґСЂСЌРЅРЅС‹. Ружавее, СЏРє РїС–РІРѕРЅСЏ. Кніксен Р·Р° кніксенам: "Рћ, гер Р’СЏ-СЂС‹-РіР°! Жартаўніч-РєР°! Што РІС‹?!" Р’РѕСЃСЊ ажэнішся - РјС‹ РґР° цябе Сћ госці прыйдзем, Р° ты СЃСЏРґР·С–С€, кнасцер курыш. Дзяцей вакол - плойма. Рђ пад галавой падушачка, С– РЅР° ёй вышыта: "Morgenstunde hat Gold im Munde" - Сѓ ранняй, значыцца, гадзіне золата Сћ вуснах. - Рђ ён СѓСЃС‘ СЂРѕСћРЅР° РґР° паўдня дрыхне, - падтрымаў Віктара Валеры. - РЇ С– кажу. I РІРѕСЃСЊ ён нас частуе. РђРґРЅРѕ яблыка парэзана РЅР° скрылёчкі С– РїР° ўсёй вазачцы раскладзена, каб больш было. Вярыга РЅРµ пакрыўдзіўся. Пацягнуўся С– гулка ўдарыў СЃСЏР±Рµ Сћ РіСЂСѓРґР·С–. - Чэзлая Сћ вас, хлопцы, фантазiСЏ. I гумар такi самы. Iмпатэнцкi. Рђ жыццё Р¶ багацейшае. Паўнакроўнае СЏРЅРѕ, рагоча, РєРїiць, жарэ. РќРµ Р· вашымi мазгамi вышэй Р·Р° СЏРіРѕ ўстаць. Заходжу СЏ туды i паважна так кажу: "Фунт Рєiлбасных абрэзкаў для майго сабакi". Рђ СЏРЅР° РјРЅРµ: "Вам загарнуць С†i тут будзеце есцi?.." Р’Рѕ СЏРє! Рђ РІС‹ лезеце Р· посным рылам... Хлопцы зарагаталі. - Р’РѕСЃСЊ што, хлопцы, - сказаў Алесь. - Пакіньце РІС‹ гэты паўрубель РЅР° сняданне. - РЈ РјСЏРЅРµ прынцып, - сказаў Вярыга. - Нічога РЅРµ адкладвай РЅР° заўтра, акрамя работы. - РќРµ, СЃСѓСЂ'ёзна. Хадзем РґР° РјСЏРЅРµ. Павячэраем, пасядзім, пагамонім. - Нязручна, - сказаў Кастусь. - Толькі прыехалі - РЅa табе хеўра. - Рђ РЅРµ жэрці зручна? - РЈСЃРµ збянтэжыліся. - РќСѓ, кіньце РІС‹, сапраўды. - Алесь пачырванеў: пачыналася. - РќР° апошняй станцыі яшчэ РљС–СЂРґСѓРЅ РєСѓРїС–Сћ жывых ракаў. "Дзіва, РєСѓРјР°, Р° РЅРµ ракі. Адным ракам поўная торба... С– клюшня РІРѕРЅ тырчыць". Вярыга абвёў СѓСЃС–С… вачыма С– падкрэслена аблізнуўся. - РЃРЅ РґР° цябе цяпер заўсёды хадзіць Р±СѓРґР·Рµ, - сказаў Віктар. - Р—РѕР№РґР·Рµ С– РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ: "Есть есть?" Рђ ты СЏРјСѓ: "Есть нет". - Калі ласка, - перасек жарт Алесь. - Заўсёды Р±СѓРґСѓ чакаць. Хлопцы муляліся, але пачыналі здавацца. - Дык, кажаш, С– ракі? - спытаў Вярыга. - I ракі. - Рђ РґР° ракаў? - РЇРє належыць. Белае РІС–РЅРѕ. - Белае? - Белае. - Хлопцы, - прастагнаў Вярыга. - Хлопцы, трымайце РјСЏРЅРµ. Трымайце РјСЏРЅРµ, Р±Рѕ СЏ, здаецца, РЅРµ РІС‹-тры-РјР°-СЋ. - Р’РѕСЃСЊ С– РґРѕР±СЂР°, - сказаў Алесь. - Хадзем хутчэй. РЇРЅС‹ ішлі Неўскай узбярэжнай. Недзе далёка Р·Р° СЃРїС–РЅРѕР№ гучалі галасы астатняй кампаніі. Хлопцы назнарок адсталі, каб пакінуць СЃСЏР±СЂРѕСћ СѓРґРІРѕС…. - Р’РѕСЃСЊ С– СћСЃС‘, што СЏ магу табе сказаць, - скончыў Алесь. - Такія, СЏРє Кроер, каб менш зямлі мужык атрымаў бясплатна, шкодзяць бацькаваму праекту. Загадзя адбіраюць Сѓ хлопа палову надзела, РґС‹ СЏРјСѓ Р¶, Р·Р° грошы, здаюць "Сѓ арэнду". Страты ніякай. Рђ пасля вызвалення скажуць: "Трымай, мужык, палову надзела РґС‹ РЅРµ вякай..." Рђ бацьку: "Маршалак, прабачце, але апошнія гады СЏРЅС‹ гэтай паловай РЅРµ ўладалі. РЈ арэнду бралі". Дзед РЅР° такіх СЃСЏРє-так цісне, але цяжка. - Нічога, - сказаў Кастусь. - Больш людзей РєРѕСЃС‹ РІРѕР·СЊРјРµ, СЏРє прыйдзе Р±СѓРЅС‚. Р—РІРѕРЅРєР° гучалі РєСЂРѕРєС–. Імкнулася РґР° РјРѕСЂР° магутная рака. Над горадам ляжала светла-СЃС–РЅСЏСЏ, амаль празрыстая РЅРѕС‡. - РЈ Мсціслава маці памерла, - сказаў Алесь. - Хварэла даўно. Вечна РїР° водах. Астаўся ён васемнаццацігадовым гаспадаром. Але зрабіць пакуль нічога РЅРµ можа. РўСЂРѕС…С– РЅРµ хапае РґР° паўналецця. - Рђ што ён павінен зрабіць? - РўРѕРµ, што С– СЏ, СЏРє гаспадар стану. Адпусціць людзей. - Думаеш, дадуць? - Могуць РЅРµ даць. РўСѓС‚ ужо - зрабіў дый стрэлу чакай. - Р’РѕСЃСЊ так СЏРЅРѕ С– ёсць. РЇРЅС‹ ішлі, абняўшыся Р·Р° плечы. - РЇРє Р· маёй просьбай? - спытаў Кастусь. - РЇ пагаварыў Р· СѓСЃС–РјС– хлопцамі "Чартапалоху С– шыпшыны". РЇ РєС–Рј пагаварыў, каму С– напісаў. Хлопцы думаюць РїР°-ранейшаму. "Братэрства" РЅРµ распалася. - РЇРє РґРѕР±СЂР°! - Мсціслаў, Пятрок Ясюкевіч, Мацей Біскуповіч, Усяслаў Грыма... РЅСѓ, С– СЏ. РњС‹ ўпяцёх узяліся Р·Р° людзей, СЏРєС–С… ведалі. Разумееш, Сѓ хлопцаў справа пайшла весялей. Рђ Сћ нас Р· Мсціславам нешта цяжка. Адчуваю: перашкаджае нешта. Ведаю, СЃРІРѕР№ чалавек, Р· СЏРєС–Рј гавару, Р° ён муляецца РґС‹ СћСЃС‘ некуды РЅС–Р±С‹ хаваецца. - Што, мяркуеш, прычынаю? - РњСЏСЂРєСѓСЋ, Сѓ Прыдняпроўі ёсць яшчэ адна арганізацыя. Р† вялікая. Шмат людзей яднае... Нехта рыхтуе вялікі закалат... Нехта Р±СѓРЅС‚ рыхтуе. Памаўчаў. - Доўга думаў, хто мае дачыненне. Вырашыў глядзець, хто Р· сумленных людзей, Р· тых, хто бачыць падлейшую нашу сучаснасць, Р° ходзіць вясёлы С– бадзёры. Бачу: Раткевіч Юллян, Біскуповіч РЇРЅСѓС€, іншыя. Рђ гэта СћСЃС‘ людзі Раўбічавага кола. РЈСЃРїРѕРјРЅС–Сћ адну падзею, РЅР° СЏРєСѓСЋ Сћ той час РЅРµ Р·РІСЏСЂРЅСѓСћ увагі. I займеў вялікае падазрэнне, што РЅРµ абыходзіцца там С– без пана Яраша. - Пагаварыў Р±С‹. - Нельга, Кастусь... Смяртэльныя РјС‹ ворагі Р· Раўбічамі. - РўС‹ што? Р— панам Ярашам, Р· Франсам? - Але... - Ды ты што? Ды ты СЏРє? Рђ Майка? - Цяпер памірыліся цішком. Ніхто нічога РЅРµ ведае. Кастусь схапіў СЏРіРѕ Р·Р° плечы С– патрос: - I ты думаў, што РІС‹ нарабілі?! РђС…, шкада якая! РђС…, СЏРєС– жаль! - Кастусь, СЏРє заўсёды Сћ хваляванні, гаварыў цяжка, Р· запінкай, блытаў словы. - До аб гэтым, - сказаў Алесь. - Паспрабуем самі потым разабрацца. Дык РІРѕСЃСЊ, гаварылі РјС‹ Р· хлопцамі РјРЅРѕРіР°. РњС–Р¶ іншым, С– Р· тымі, што Р·Р° нас тады заступіліся. Выбіралі вельмі асцярожна. Рафал Ржэшэўскі згадзіўся. Яшчэ хлопцы... Сашка Волгін згадзіўся. Доўга думаў. Рђ потым кажа: "РњРЅРµ, хлопцы, акрамя вас, дарогі РЅСЏРјР°". Хлопцы ішлі праз светлую, празрыстую РЅРѕС‡. - Колькi Сћ вас людзей? - спытаў КалiРЅРѕСћСЃРєi. Алесь дастаў Р· кішэні сшытак без вокладкі. - РќР°... РњС‹ пакуль што Р·'ядналі Сћ РіСѓСЂС‚ сто шэсцьдзесят чатыры чалавекі. - Надзейныя? - Да канца, - вельмі ціха сказаў Алесь. - РќР° жыццё дык РЅР° жыцце, Р° калі РЅР° смерць, то С– РЅР° смерць. - РЇ веру, што ты - РґР° канца, - пасля доўгага маўчання сказаў Каліноўскі.- РўС‹ павінен ведаць СѓСЃС‘, дружа. Толькі ўлічы: пасля таго, што СЏ табе зараз раскажу, дарогі назад РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ... РЈ нас ёсць свая арганізацыя, "накшталт зямляцтва". Гэта - для іншых. Назва "РђРіСѓР»". Гэта палякі Р· СѓСЃСЏРіРѕ захаду, нашы беларусы, літоўцы. РўСЂРѕС…С– менш людзей Р· Інфлянтаў. Скажам шчыра, Р·СѓСЃС–Рј мала ўкраінцаў. Колькасць членаў-студэнтаў нешта каля пяцісот чалавек. Людзі розныя. РђРґРЅС‹ проста Р·Р° паўстанне заняволеных, РґСЂСѓРіС–СЏ - Р·Р° нацыянальны СЂСѓС…, трэція - Р·Р° аўтаномію... Вонкава дзейнасць зямляцтва заключаецца Сћ самаасвеце С– дапамозе бедным студэнтам. Таму ёсць свая каса, СѓР·РЅРѕСЃС‹, свая бібліятэка. Грошы сапраўды ідуць незаможным. Р— бібліятэкай больш складана. Там забароненыя творы Міцкевіча, Лелявеля, нашы ананімы, руская патайная літаратура. Герцэн, напрыклад, амаль увесь. I "Дылетантызм", С– "Лісты", С– амаль СѓСЃРµ Р·Р±РѕСЂРЅС–РєС– "Полярной звезды", Р° Р· гэтага лета С– "Колокола". РќСѓ, Р° потым - Фур'Рµ, немцы, іншыя... Шмат чаго ёсць. Тыя людзі, СЏРєС–СЏ карыстаюцца гэтай часткай бібліятэкі, - ёсць СЏРґСЂРѕ. РќРµ думай, што трапіць так лёгка. Наогул, Сѓ нас тры ступені. Пяць членаў "Агула", СЏРєС–СЏ РґРѕР±СЂР° ведаюць адзін аднаго, рэкамендуюць Сѓ "РђРіСѓР»" чалавека, Р·Р° СЏРєРѕРіР° могуць паручыцца... Пяць чытачоў падспуднай бібліятэкі могуць рэкамендаваць Сѓ СЏРµ чытачы таго Р· членаў "Агула", СЏРєРѕРјСѓ СЏРЅС‹ вераць С– СЏРєРѕРіР° ведаюць. РЇ гаварыў РїСЂР° цябе. РЎСЏР±СЂС‹ Р· верхняй рады пад маю асабістую паруку дазволілі РјРЅРµ, мінаючы ступень "Агула", увесці цябе непасрэдна Сћ склад асабліва давераных. РЇ расказаў РїСЂР° цябе СЏРє РЅР° РґСѓС…Сѓ. РЈ нас РЅРµ хапае людзей. Асабліва Р· Прыдняпроўя... РњС‹ ставім цябе РЅР° асобае становішча чалавека, аб удзеле СЏРєРѕРіР° Сћ верхняй радзе амаль ніхто РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ ведаць. - Дазвольце спытаць, чым абавязаны? - Цалкам наш. РќРµ крыўдуй, СЏ таксама быў Сѓ такім становішчы. Яшчэ С– цяпер РјСЏРЅРµ ведаюць менш, чым іншых. Такому лягчэй звязваць людскія ніці Сћ адну сець. РўС‹ С– яшчэ некалькі чалавек будуць СЏРє рэзерв РЅР° выпадак правалу асноўнага СЏРґСЂР°. Улічы, што табе вельмі вераць. РЇ сказаў, што ты думаў аб перавароце С– пачаў рабіць першыя РєСЂРѕРєС– РґР° СЏРіРѕ РЅР° некалькі РіРѕРґ раней Р·Р° РјСЏРЅРµ. - РќСѓ, што ты... - Маўчы. Дык РІРѕСЃСЊ. Трэцяя ступень. Гэта скарбнік, бібліятэкар агульнай бібліятэкі, яшчэ РґРІР° члены С– бібліятэкар падспуднай бібліятэкі... - Гэта хто? - РЇ... Рђ СћСЃСЏРіРѕ, значыць, пяць. Гэтыя пяць складаюць верх "Агула", ніхто РЅРµ ведае, што ён ёсць. Наверсе толькі агульны бібліятэкар С– скарбнік. РЇРє СѓСЃСЋРґС‹. Скарбнік С– бібліятэкар маюць права рашаючага голасу. Але гэта РІР° СћСЃС–С… зямляцтвах так. РќР° самай справе наша пяцёрка рэкамендуе людзей, РґР° СЏРєС–С… прыгледзеліся, СЃСѓРІСЏР·РЅРѕРјСѓ. РўРѕР№ займаецца Р· рэкамендаваным асабіста. Дае СЏРјСѓ РєРЅС–РіС–, спрачаецца РїР° розных пытаннях С–, падрыхтаваўшы, рэкамендуе далей. - Гэта Віктар, - сказаў Алесь. - Чаму так думаеш? - Хто Р¶ яшчэ можа лепей кіраваць чытаннем, раіць, СЏРєСѓСЋ РєРЅС–РіСѓ чытаць? - Маеш рацыю. РўСѓС‚ РЅРµ толькі СЏ, тут большасць абавязана СЏРјСѓ... Выбраныя С–Рј людзі трапляюць Сѓ гурток, назва СЏРєРѕРјСѓ, для дурных, "Літаратурныя вечары". - I Сћ гэтым гуртку ты, Віктар С– яшчэ Р· тых, каго СЏ ведаю, бадай, Валеры. - Тфу ты, чорт, - сказаў Кастусь. - Ішоў Р±С‹ ты РЅР° месца Пуціліна6, кучу грошай зарабіў Р±С‹. - РљС–РЅСЊ, Кастусь, СЏ проста цябе ведаю. РЇ проста сем РіРѕРґ пражыў СЃР° старым Вежам. Рђ гэта, брат, школа. РќСѓ, што "Вечары"? - РўС‹ трапіш туды. Спадзяюся, хутка. Людзі там выключныя. РџР°-першае, галава: Зыгмунт Серакоўскі. РџСЂР° гэтага СЏ табе пісаў. Сем РіРѕРґ ссылкі, сем РїСЏРґР·СЏСћ Сѓ лбе, сем дабрачыннасцяў. РџСЂР° астатніх пакуль РЅРµ трэба. Сам убачыш. Дый кола С–С…РЅСЏРµ ўвесь час пашыраецца. - Палякі? - Розныя. - Што думаюць РїСЂР° нас? - Частка думае РІРѕСЃСЊ так. Паўставаць - разам. Лёс Беларусі С– Літвы - плебісцытам СЏРµ жыхароў. Значыць, або самастойная федэрацыя, або аўтаномія Сћ межах Польшчы, палітычная С– культурная. РЇРє скажа народ. Урублеўскі, напрыклад, лічыць, што плебісцыту нельга дапусціць РЅС– Сћ СЏРєС–Рј разе РїСЂС‹ цяперашняй слабой народнай самасвядомасці. РЃРЅ так С– кажа, што проста Польшчы трэба адмовіцца ад правоў РЅР° Беларусь С– Літву, паколькі Сћ СЃРІРѕР№ час дваранства страшэнна скампраметавала самую С–РґСЌСЋ такога саюза. Добрыя суседзі, браты - РІРѕСЃСЊ С– СћСЃС‘. - Чаму ты кажаш "частка"? - спытаў Алесь. - РҐС–Р±Р° ёсць такія, што іначай думаюць? Каліноўскі спахмурнеў. - РЈ тым С– справа, што Р· самага пачатку С–СЃРЅСѓРµ пагроза расколу. РЇ кажу: лепей Р· самага пачатку ад згоднікаў, шавіністаў, патрыётаў ад касцёла С– СЂРѕР·РіС– - вызваліцца. Распусціцца для выгляду, Р° потым - верным С– чыстым - ткаць сцяг нанава. Прынамсі, еднасць. - РџР°-РјРѕР№РјСѓ, верна. - Зыгмунт пратэстуе, - СЃР° скрухай сказаў Кастусь. - Залішняя вера Сћ суседа, залішняя даверлівасць. - Хто Р± вінаваціў, - сказаў Алесь. - Р† ты РЅРµ лепшы. - Што? Праўда С…С–Р±Р°? - спалохаўся Кастусь. - РќР° жаль, праўда. - Разумееш, СЃР° свайго Р±РѕРєСѓ Зыгмунт мае рацыю. Занадта нас мала. Калі выкінуць С–С… - астанецца нас РєСѓРїРєР°. Р† потым, РґР° пэўнай мяжы нам Р· С–РјС– ісці адной дарогай. РњС‹ Р·Р° волю, СЏРЅС‹ Р·Р° незалежнасць. - Рђ потым што - здрада? - РЇ С– кажу. Рдвард Дэмбоўскі7 разумеў паўстанне СЏРє трэба. Перш Р·Р° СћСЃС‘ воля С– роўнасць СѓСЃС–С… людзей. Але РјС‹ пакуль што вымушаны ісці РЅР° саюз Р· С–РјС–. Мала нас. РђС…, чорт, мала! - Хто СЏРЅС‹? - Белыя. Так РјС‹ С–С… называем. "РђС…, радзіма! РђС…, веліч! РђС…, слава!" Знаеш, нашто С–Рј Р±СѓРЅС‚? Каб прывілеяў сваіх РЅРµ згубіць, каб РґР° ўлады дарвацца. - Досыць паскудна. - Спяць С– Сћ СЃРЅРµ бачаць свайго караля, сваіх айцоў царквы, свае прыёмы, балі, сваю паліцыю, сваіх катаў РЅР° айчынных эшафотах. Хоць паршывае, РґС‹ сваё. - Песня знаёмая, - сказаў Алесь. - Лізагубава песня. Дый сёння СЏ СЏРµ чуў. - Дзе? - РђРґ Яманта. РќРµ падабаецца РјРЅРµ Ямант, Кастусь. - РќСѓ, Яманта РґР° С–С… РЅРµ мяшай. Ямант ідэаліст. - Табе лепей ведаць. Але белых СЏ, РЅР° вашым месцы, гнаў Р±С‹. - Будзеш разам СЃР° РјРЅРѕСЋ біцца? - Рђ што СЏ - СЃСЋРґС‹ маліцца прыехаў? - Добра, - сказаў Кастусь. - Р СѓРєСѓ. - Рђ яшчэ хто ёсць? - Яшчэ, СЏРє СѓСЃСЋРґС‹, балота. I палітыкі С–Рј хочацца, С– дыпломаў, С– каб царства божае само прыйшло. Надта Р¶ ужо С–Рј РЅРµ хочацца Р±РѕР№РєС– РґР° Р·СѓР±РѕСћ. Крычаць, што гэта толькі ўжо калі нічога зрабіць Р±СѓРґР·Рµ нельга. - Гэтых трэба пераконваць. - Але... РќСѓ С–, урэшце, РјС‹. Чырвоныя. - Гэта СЏСЃРЅР°. Паўстанне. Сацыяльны пераварот. Гэта РїР° РјРЅРµ. Кастусь глядзеў РЅР° СЏРіРѕ трохі здзіўлена. - Вырадак ты, Алесь. Табе РїР° паходжанню, СЃСѓРІСЏР·СЏРј самы СЂСЌР·РѕРЅ РґР° белых. РЇРЅС‹ багатыя, Р° РјС‹ - галота. РЇРЅС‹ лібералы, РјС‹ - якабінцы С– сацыялісты. РЇРЅС‹ збіраюцца цэрквы РґС‹ заводы будаваць, РјС‹... - До, - сказаў Алесь. - Распеўся. Сам кажаш, што СЏРЅС‹ пераважна Р· царства польскага. Рђ СЏ беларус. I калі ўжо СЏРЅС‹ аб уладзе над маёй зямлёю крычаць, то С–Рј РЅРµ СЃСЏР±СЂР°. РњРЅРµ свая каліта РЅРµ дарагая. РњРЅРµ мая зямля дарагая. РЇРЅР° РјРЅРµ патрэбна. Р’С‹ Р·Р° СЏРµ - значыць, СЏ Р· вамі. Рђ тое, што СЏ РєРЅСЏР·СЊ,- справа дзесятая. РќС–РєРѕРіР° гэта РЅРµ цікавіць. Рђ РјСЏРЅРµ менш Р·Р° СћСЃС–С…... Давай спынімся РґС‹ пачакаем хлопцаў. Р’РѕСЃСЊ РјС‹ С– РґРѕРјР°. ...РЈСЃРµ сядзелі Р·Р° сталом С– елі, аж Р·Р° вушамі пішчала, калі Аглая паклікала Алеся Р·Р° дзверы. Стаяла перад С–Рј, прыгожая, СѓСЃСЏ СЏРє літая, гаварыла ціха: - Хлопцы СЏРєС–СЏ! РќСѓ, Кастусёк - гэтага ведаю. Але Р¶ С– астатнія! I паляк гэты! Рђ ўжо РРґРјСѓРЅРґ гэты... Трымайцеся Р·Р° С–С…, паніч! - Збіраюся. - Р’РѕР№, хлопцы! - Што, пацалавала Р±? - Рђ што, РіСЂСЌС…? Аглая раптам пасур'ёзнела. - РЇ РЅРµ тое, паніч. Рђ РїСЂР° РґСЂСѓРіРѕРµ. РќР° гэта СЏ дазволу пытацца РЅРµ Р±СѓРґСѓ. Будуць СЏРЅС‹ РґР° нас хадзіць? - Абавязкова. - Паніч... Р’С‹ Віктара запрашайце. Часцей Р·Р° СћСЃС–С…. РЇРє убачыце, то С– запрашайце. Нават самі шукайце С– запрашайце. - Што, спадабаўся? Жанчына адмоўна паківала галавою: - Сухоты Сћ СЏРіРѕ. I подаўна ўжо... - РўС‹ што? Ды ён РјРЅРµ сам казаў, што здаровы СЏРє РєРѕРЅСЊ. Рђ ён жа медык. - Значыцца, сам РЅРµ ведае... Карміць трэба, карміць. Мёд, масла, сала, мядзведжы тлушч. Салам заліць. - РќРµ РІСЏСЂР·С–. РЈ СЏРіРѕ, Сѓ такога хлопца?.. - Смерць што, выбірае? Паніч, слухайцеся РјСЏРЅРµ. РЃРЅ РЅРµ бачыць, СѓСЃРµ РЅРµ бачаць. Рђ СЏ РґРѕР±СЂР° бачу... Думаю СЏ, ці РЅРµ РїРѕР·РЅР° ўжо. Алесь урэшце паверыў С– схаладнеў. РЎР° сталовай даляцеў залівіста-вясёлы смех Віктара. Снег. Снег. РўРѕРµ надвор'Рµ, Сѓ СЏРєРѕРµ шляхціц Завальня ставіў РЅР° акно свечку. Дуйка. Белыя вужакі, стаўшы РЅР° С…РІРѕСЃС‚ С– ўзняўшы Сћ паветра цела, дзесяткамі трапечуць С– згінаюцца над кожнай вострай гурбай. Праз слюдзяныя акенцы кібіткі відаць, СЏРє РЅРµ хоча ляжаць РЅР° месцы снег, СЏРє ён імкнецца Сћ чорныя лясныя нетры, СЏРє заінелі крыжы коней. Да Вежы яшчэ далёка. Хіліць спаць. Каб РЅРµ заснуць, Алесь думае. РђР± хлопцах Р· "Агула", аб сустрэчах Сѓ СЏРіРѕ РЅР° кватэры (дабіўся-такі гэтага!), аб тым, што Р·Р° гэтыя пяць месяцаў арганізацыя павялічылася РЅР° семдзесят РґРІР° чалавекі. I дзесяць хлопцаў Р· "Агула" аддалі Віктару. I яшчэ аб тым, што гурток Серакоўскага пачынае рабіцца сапраўднай нелегальнай арганізацыяй С– ўвосень можна Р±СѓРґР·Рµ ўжо думаць аб справах, аб планах РЅР° будучае. Р— усмешкай успаміналася адна Р· апошніх спрэчак. РќР° тэму - што рабіць, акрамя падрыхтоўкі паўстання, тым, хто Р· памешчыкаў. Ямант вёрз нешта аб тым, што трэба пераконваць сваіх сялян, што дваране дужа харошыя, Р° цар РґСЂСЌРЅРЅС‹. Загорскі Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° Кастуся, але той падміргнуў СЏРјСѓ, паціснуў плячыма. Нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€ - ідэаліст. I тады Алесь устаў С– сказаў, што гэта тыповае белае трызненне. РќС–РєРѕРіР° РЅРµ пераканаеш словамі. Калі нехта хоча, каб СЏРіРѕ лічылі добрым, - хай робіць добрыя справы. Расказаў аб праекце бацькі, барацьбе вакол СЏРіРѕ С– дадаў, што тым, хто гарлае аб добрым стаўленні РґР° мужыка, варта было Р± падарыць СЏРјСѓ волю раней, чым цар, С– РЅР° больш ільготных умовах. Тады РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ трэба Р±СѓРґР·Рµ агітаваць. Р—Р° відочна добрае, Р·Р° даброты жыцця РЅС–РєРѕРіР° агітаваць РЅРµ даводзіцца. Рђ калі ўжо агітуюць паны С– ўдзень С– ўночы - так С– ведай, што нешта няладна, С– РґРѕР±СЂР° яшчэ, калі толькі падмануць збіраюцца. "РЇ думаю, трэба, пакуль тое, рабіць хоць гэтых, хоць сваіх людзей вольнымі. I гэта Р±СѓРґР·Рµ найлепшая агітацыя для паўстання С– лепшы сродак для СЏРіРѕ перамогі". Падняўся гвалт. Белыя напалі. Але нечакана напала С– частка чырвоных: "Ружовыя акуляры! Дадуць табе рабіць дабро. Трымай кішэнь". Серакоўскі ўсміхаўся Сћ РІСѓСЃС‹, відочна, згаджаўся Р· Алесем. - Кажаце, РЅРµ дадуць, - сказаў Алесь. - Рђ вам што, дадуць так РІРѕСЃСЊ проста паўстаць С– перамагчы? Нехта РєСЂСЌРєРЅСѓСћ. - Значыць, гэта Р·'СЏРІС‹ аднаго парадку. РќСѓ, будуць РЅРµ даваць. Што Р¶, так С– сядзець склаўшы СЂСѓРєС–? Баішся супраціўлення - РЅРµ ўставай. Рђ РЅРµ баішся - кожную хвіліну змагайся, каб наблізіць час. Серакоўскі схіліў галаву. ...РЈ ляманце завірухі глух С– часам знікаў ірваны голас званочкаў. Фурман спяваў песню, далёкую С– даўнюю, СЏРє сама бяздольная прыдняпроўская зямля, што зараз так страшна дранцвела Сћ снягах: РћР№, РєРѕСЃСЋ РјРѕР№, РєРѕСЃСЋ, Чаму Р¶ ты нявесел, Чаму Р¶ ты, РјРѕР№ РєРѕСЃСЋ, Галовачку звесіў? Голас верыў Сѓ сваё сэрца, Сѓ сваю прыгажосць С– таленавітасць С– таму радаваўся нават плачучы, ганарыўся нават Сѓ тузе: Р¦i СЏ табе цяжак, Р¦i тугi папругi? "РћР№, ты РјРЅРµ РЅРµ цяжак, РќРµ тугі папругі". Алесь слухаў С– шчыльней хутаўся Сћ мядзведжае футра. Вучыцца РІР° універсітэце было лёгка. РљСѓРґС‹ лягчэй, чым Сѓ гімназіі. Там было шмат лухты, шмат нямілых дысцыплін. Там РЅРµ было, урэшце, нават адноснай свабоды. РўСѓС‚ было СћСЃС‘ цікава, важна, міла. РўСѓС‚ чалавек РјРѕРі займацца тым, чым хацеў. I хоць таксама былі цемрашалы С– РґСѓСЂРЅС– - РЅР° С–С…РЅС–СЏ лекцыі можна было проста РЅРµ хадзіць. Можна было шмат чытаць С– пісаць, займацца справамі "Агула", збіраць матэрыялы РЅР° слоўнік, вывучаць пад кіраўніцтвам Віктара старыя граматы, РґС‹ яшчэ заставалася трохі часу РЅР° карціны, музыку, тэатр С– ўласныя, РЅРµ вельмі ўдалыя, СЃРїСЂРѕР±С‹ корпаць вершы. Алесь падумаў, што стаў РЅР° правільны шлях. Лічыў СЃСЏР±Рµ дагэтуль бяздарнасцю С– дылетантам - С– раптам, СѓСЃСЏРіРѕ Р·Р° пяць месяцаў, прыдбаў прыхільнасць Сразнеўскага. Загорскі СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, СЏРє пацяплелі вочы Ізмаіла Іванавіча, калі разбіраў першы Алесеў рэферат: "Моўныя асаблівасці, што датычацца паўночна-заходняй РјРѕРІС‹, Сѓ "Слове аб палку Ігаравым". - Малайчына... Што думаеце рабіць? - РњСЏСЂРєСѓСЋ Р·Р° паўтара гады падрыхтавацца С– здаць іспыты Р·Р° славесны С– гістарычны факультэты. - РќСѓ, Р° потым? - Потым, РјСЏСЂРєСѓСЋ, філасофія, натуральныя навукі. - РќРµ баіцёся раскідацца? - Наадварот. Хачу СћСЃС‘ патрэбнае паспрабаваць прывесці Сћ сістэму. - Памагай Р±РѕРі, - сказаў Сразнеўскі. Алесь працаваў утрапёна. Наступныя РґР·РІРµ невялікія работы высунулі Алеся Сћ лік тых РЅСЏРјРЅРѕРіС–С…, Р· СЏРєС–РјС– Ізмаіл Іванавіч гаварыў СЏРє Р· роўнымі, Р±Рѕ сапраўды паважаў Сѓ С–С… СЂРѕСћРЅС‹ інтэлект С– СЂРѕСћРЅР° правільны С– якасны, хоць С– адметны, погляд РЅР° рэчы С– Р·'СЏРІС‹. Гэта былі "РњРѕРІР° панцырных баяр8 Р·-пад Зверына. Матэрыялы РЅР° слоўнік прыдняпроўскай гаворкі" С– "Асаблівасці дрыгавічанска-крывіцкай гаворкі Сћ "Слове РЅР° першым тыдні РїР° вялікадні" Кірылы Тураўскага СЏРє першыя сляды ўзнікнення беларускай РјРѕРІС‹". Пасля гэтых работ Сразнеўскі глядзеў РЅР° Алеся толькі Р· пяшчотай. - РњРѕР№ Веніямін, - казаў настаўнік калегам. - Самы малады С– самы таленавіты. Божа РјРѕР№, СЏРє падумаеш, колькі ён паспее зрабіць! - РЃРЅ можа нічога РЅРµ паспець, - змрочна сказаў Благавешчанскі, знаўца рымскай літаратуры С– гісторыі. - Глядзіце Р·Р° Веніямінам, Ізмаіл Іванавіч. Каб гэты Веніямін палітыкай РЅРµ зацікавіўся. Рђ гэта Сћ нас ведаеце чым канчаецца? - Адкуль такія весткі, Мікалай Міхайлавіч? - Выпадкова чуў, СЏРє ваш Веніямін расказваў такую гісторыю... Будачнік пачуў, СЏРє РЅР° вуліцы чалавек сказаў: "Дурак". Падбег, схапіў СЏРіРѕ Р·Р° каршэнь С– пацягнуў РІР° ўчастак. РўРѕР№ супроціўляецца, крычыць: " Р—Р° что?!" Рђ будачнік СЏРјСѓ: "Знаем РјС‹, кто Сѓ нас дурак". - РќСѓ, што РІС‹. РЃРЅ жа малады. РЈ таленавітых РґС‹ маладых - гэта ўжо заўсёды! - язык. Супраць гэтага С– вальтэр'янцы нічога РЅРµ гавораць. - Вальтэр'янцы, можа, i РЅРµ гавораць, Р° РІРѕСЃСЊ Р·... абавязкова скажуць. Сразнеўскі Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ грубаму слову. Мікалая Міхайлавіча Р·Р° далікатнасць С– вытанчаныя манеры СћСЃРµ называлі маркізам РґСЌ Благавешчанскім. Мабыць, дапякло i СЏРјСѓ. Сразнеўскі адмахнуўся ад гэтых думак. Чалавек ліберальны С–, ад дабрыні, памяркоўна набожны, схільны верыць Сѓ маральны РєРѕРґСЌРєСЃ СѓСЃС–С… "добрых рэлігій", чалавек, улюбёны Сћ сваю святую справу, ён РЅРµ дапускаў, што такі бязмерна таленавіты, цікавы С– ўчэпісты даследчык так РІРѕСЃСЊ РІРѕР·СЊРјРµ С– схопіцца Р·Р° тую палітыку. Р† ён РїР°-ранейшаму вылучаў Алеся. Рђ калі той даў СЏРјСѓ наступную, ужо даволі вялікую работу: "Прыдняпроўскія песні, паданні С– легенды аб вайне, мяцяжу, рэлігійнай С– грамадскай справядлівасці. Вопыт даследавання мэты9, сродкаў С– РјРѕРІС‹", гэты саракашасцігадовы чалавек запрасіў Алеся РґР° СЃСЏР±Рµ С– РґРѕСћРіР° глядзеў РЅР° СЏРіРѕ разумнымі стомленымі вачыма. Вочы былі трохі вільготныя. - Р’С‹, спаядзяюся, дазволіце РјРЅРµ пазбегнуць Сѓ адносінах РґР° вас звароту "милостивый государь", - СЃР° старамоднай галантнасцю сказаў прафесар. - РЇ спадзяваўся РЅР° гэта даўно. Сразнеўскі гартаў лісты работы. - Хлопчык РјРѕР№, - сказаў ён. - РЇ РЅРµ люблю празмерных пахвал. Але РІС‹ зрабілі незвычайнае. Р’С‹ адкрылі "вялікае Чыпанга", СЏРє Марка Пола. Адкрылі РЅРѕРІС‹, нязнаны свет. Адкрылі, магчыма, цэлы народ. Няўжо СЏРЅС‹ былі такія? - РЇРєС–СЏ, пан прафесар? - РЈСЃРµ Р¶ кажуць аб крайняй забітасці, затурканасці, выраджэнні нашага краю. - Гэта ёсць. Але Сћ гэтых выказваннях больш палітыкі, чым праўды. - РЇРє? - РўСЂСЌР±Р° было давесці, што народ вынішчалі, што толькі РїРѕРґ эгідай Мікалая Раманава, Уварава С– Аракчэева ён атрымаў магчамысць дыхаць. Прафесар трохі спалохаўся. Благавешчанскі Сћ чымсьці меў рацыю. - Лінгвістыка РЅРµ ведае палітыкі, РјРѕР№ РґСЂСѓРі. - Лінгвістыка - гэта значна больш палітыка, чым СѓСЃС‘ натуразаўства. РќРµ, народ РЅРµ забілі. РЃРЅ жыве С– чакае шчасця. Р† Р±СѓРґР·Рµ жыць, СЏРє Р±С‹ цяжка СЏРјСѓ РЅС– было... Рђ наконт забітасці мяркуйце самі. Ладымер10 едзе ламаць хрыбты крымчакам, восковая дзека розумам пабівае РєРЅСЏР·СЏ Ганю, мужык Ваўкалака піша РЅР° лубе лісты РґР° каханай, таксама мужычкі, Любка Р· Копанога Р РѕРІР°, што пад Крычавам, звычайная дзяўчына Р· месца, грае Сћ шахматы Р· "царом чорных С– рагатых" Рабедзяй С– выйграе Сћ СЏРіРѕ палонных. РђР±Рѕ легенда аб лебядзінай келлі, ці аб явары С– белай Р±СЏСЂРѕР·Рµ. Памятаеце, РЅР° магілах юнака С– дзўчыны, раздзеленых царковой: Дзесьці мае дзеці Сћ любові жылі. Раслi, раслi, пахiР»iР»iСЃСЏ, Цераз цэркву сушчапіліся. Чаму "Трыстан С– Ізольда" - адзнака вялікіх СЃС–Р», Р° гэта - прыкмета забітасці? Памаўчаў: - Так, быў С– прыгнёт. Але прыгнёт нараджае РЅРµ толькі рабоў. РЎР° слабых - магчыма. Але Р· моцных ён нараджае волатаў. - Сразнеўскі задумаўся. Відаць, хацеў быў паўшчуваць Р·Р° небяспечныя РґСѓРјРєС–, але раздумаў. Схаваў твар Сѓ далонях. Потым апусціў далоні. - РЇРєС–СЏ гордыя, моцныя С– страшныя людзі! Якая страсная прага справядлівасці! РЇРє гэта там, Сѓ вас? Рђ вайна была, вайна была, Рђ РЅС–СћРєР° зялезнай карой парасла, Зялезнаю, крываваю, Сталёваю, іржаваю. Р† гэта - СЏРє РґСѓРґС‹ раўлі! Р† СЏРє тройчы стрэліў С– РЅР° трэцім стрэле "сэрца стрэльбы разарвалася"! Што Р¶ гэта, хлопчык?! Ці РІРѕ гэта... РќРµ, гэта: Рђ ўжо Р¶ Р±СЏСЂРѕР·Р° завіваецца, Кароль РЅР° вайну збіраецца. Рђ Сћ каго сыны ёсць, дык высылайця, Рђ Сћ каго РЅСЏРјР°, дык хоць наймайця. Р† СЏРє Р·Р° волю сцяг трымалі. Рђ Ляўшун граў Сѓ СЂРѕРі. Рђ Грышко Пакубяціна падскакаў С– ўдарыў РїР° медным горле, што спявала, кулаком. Р† воля ...Зубамі падавілася, Крывёю захлынулася. Рђ потым СЂРѕРі павезлі Сћ перакідных хустах, Р° ён сам граў. Рђ? РЇРє гэта? Памаўчаў. - Гэта - схавай. Маеш рацыю: надрукаваць гэта РЅС–РґР·Рµ РЅРµ надрукуюць, Р° людзей насцярожыш. - РЇ гэтага i хачу. - Рђ СЏ хачу, каб наступнай Р·С–РјРѕСЋ, калі датэрмінова здасі экзамены Р·Р° універсітэцкі РєСѓСЂСЃ - гэта стала тваёй дысертацыяй РЅР° кандыдата. Р— налёту С–С… возьмем. Каб РЅРµ апамяталіся. Р† Алесь убачыў малады, свавольны агеньчык Сѓ вачах прафесара. РќРµ, проста Сћ вачах ціхмянага С– добрага, але сумленнага чалавека. Сразнеўскі раптам сказаў: - РЇ РЅРµ хачу, каб табе было цяжка. - Чаму РјРЅРµ павінна быць цяжка? - РќСѓ РІРѕСЃСЊ гэтыя погляды. Непазбежнасць вайны Р·Р° С–С…. - Для РјСЏРЅРµ гэта РЅРµ цяжар. - Р† крайняя незалежнасць РґСѓРјРєС–, С– рэзкасць, С– тое, што ты адзін. Паўза была доўгая С– цяжкая. Потым прафесар ціха спытаў: - РўС‹ РЅРµ верыш Сѓ Р±РѕРіР°, хлопчык? - Чаму РІС‹ так думаеце? - РќСѓ РІРѕСЃСЊ гэтыя твае РґСѓРјРєС–. Спачатку вайна Р·Р° волю, мяцеж Р·Р° СЏРµ, страшны Р±СѓРЅС‚ Ваўкалакі, Вашчылы, Машэкі, Ляўшуна, Дубіны, Сымона-аршанца11. Дзіды, стрэльбы, бунчукі, страшныя, страсныя, жывыя людзі. Р† толькі потым рэлігійны СЂСѓС…, рэлігійныя паўстанні. Мяцеж віцяблян, Юр'ева РЅРѕС‡ С– "РјРѕСЃС‚ РЅР° крыві"12 Сћ Воршы. Дый тое ты даводзіш, што біліся РЅРµ Р·Р° Р±РѕРіР° С– рэлігійную справядлівасць, Р° Р·Р° чалавека С– справядлівасць грамадскую... Р† потым, гэтыя твае словы, што "рэлігія - справа дзесятая". Алесь некаторы час маўчаў, пакусваючы суглоб указальнага пальца. - Р’С‹ маеце рацыю, - урэшце сказаў ён. - РЇ РЅРµ веру. РЇРє сказаў нехта, РЅРµ адчуваў дагэтуль патрэбы Сћ такой гіпотэзе. РўРѕ Р±РѕРє, РЅРµ кажу, што Р·СѓСЃС–Рј пакідаю замест СѓСЃСЏРіРѕ гэтага пустое месца. РЇ хутчэй уяўляю СЏРіРѕ сабе СЏРє нешта, Р· чым трэба весці спрэчку. - Гэта С– ёсць Р±РѕРі. Шначай ты РЅРµ быў Р±С‹ чалавекам. Памятаеш, СЏРє Іакаў СѓСЃСЋ РЅРѕС‡ змагаўся Р· кімсьці, Сѓ каго РЅРµ было аблічча? - Калі СЏ думаю, хто СЏ, нашто, адкуль РјС‹ прыйшлі, РєСѓРґС‹ РјС‹ ідзем, што такое наш свет, ці РЅРµ атам ён нейкага арганізма, СЏРєРѕРјСѓ зараз РґСЂСЌРЅРЅР° С– СЏРєС– таксама частка чагосьці большага, С– што ёсць там, Р·Р° апошняй мяжой, РїСЂР° СЏРєСѓСЋ РјС‹ РЅРµ ведаем, - СЏ адчуваю патрэбу Сћ кімсьці большым, хто растлумачыў Р±С‹, С– веру Сћ тое, што ён ёсць. Гэта ад слабасці С– няведання. Але нават Сѓ той час, калі СЏ веру, СЏ ведаю, што гэта РЅРµ Хрыстос, РЅРµ РЇРіРѕРІР°, РЅРµ Магамет С– РЅРµ Буда. Гэта проста нешта вышэйшае, чаго СЏ РЅРµ магу дасягнуць. Даводзіў жа хтосьці Р· новых, што сусвет, разам Р· Млечным Шляхам С– іншымі зорнымі астравамі, мае форму вялікага сэрца, СЏРєРѕРµ ўвесь час пульсуе. Магчама, гэта сэрца таго, нязнанага. РњС‹ так мала ведаем! Але, РІР° СћСЃСЏРєС–Рј разе, гэты вялікі ўладар сэрца РЅРµ "всеблагий" , калі дазваляе тое, што адбываецца вакол... Рђ можа, гэта ад СЏРіРѕ С– РЅРµ залежыць. "Сусвет-сэрца..." Калі СЏ гляджу РЅР° курчы С– пакуты гэтага свету, РЅР° тое, СЏРє трапеча С– задыхаецца кожная жывая плоць, - РјРЅРµ здаецца, што Сћ гэтага "сэрца" РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ Р±СѓРґР·Рµ разрыў. РЈСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - РќСѓ, гэта СћСЃС‘ трызненне РЅР° крайняй мяжы пазнання... РЇ РЅРµ веру. Сразнеўскі задумаўся: - Р’РѕСЃСЊ бачыце. РЇ гэта заўважыў яшчэ РїР° вашай рабоце аб Кірыле Тураўскім. Там, Сѓ СЏРіРѕ "слове", кожны сказ аб прыродзе мае працяг. Сонца, СЏРєРѕРµ сагравае зямлю, параўноўваецца Р· Хрыстом, што сышоў РЅР° зямлю. Р—С–РјР° адышла - вечна жывы Р±РѕРі папіхнуў нагою смерць С– бязвер'Рµ. Гэта Р¶ дванаццатае стагоддзе, самы пачатак вашай літаратуры. Рђ РІС‹ адсеклі канцы сказаў, С– атрымаўся паганскі РіС–РјРЅ зямлі С– сонцу. Алесь маўчаў. - Нашто? Ці РґРѕР±СЂР° гэта? Р† нашто ўскладняць С– без таго складанае жыццё? Малады, відаць, дадумаўся РґР° чагосьці. Упарта сказаў: - Каб ён існаваў - ён РЅРµ дозволіў Р±С‹ такога здзеку Р· нас. - ...Р†, можа, таму, што ён ёсць, РІС‹ С– вытрымалі дзевяцісотгадовую вайну супраць Сѓ тысячу разоў мацнейшых ворагаў?.. Р† склалі гэтыя дзівосныя балады. Магчыма, СѓСЃС‘ ад СЏРіРѕ. Нават ваш богам дадзены талент, СЏРєС– можа натхняць С– ратаваць. - РќРµ трэба так. - Р†, магчыма, ён назнарок робіць такое Р· людзьмі, каб спадзяваліся толькі РЅР° свае сілы. Таму што Р±РѕРі, лёс - СЏРє хочаце СЏРіРѕ называйце - любіць моцных С– трывалых людзей. - РўРѕ значыць, СЏРЅС‹ самі робяць СЃСЏР±Рµ трывалымі? Самі? - Хлопча, без Р±РѕРіР°, няхай нават безнадейнага, чалавек РЅРµ мае падтрымкі Сћ сабе. Гэта падобна РЅР° ерась, ведаю: Р±РѕРі, РЅР° СЏРєРѕРіР° нельга спадзявацца, СЏРєРѕРіР° трэба бараніць. Але людзі трымаюць Р±РѕРіР° Сћ сабе, каб быць моцнымі... Р† найлепшы доказ - гэта тое, што РІС‹ выжылі, што гэта - РґР·С–РІР°, што РЅРµ можа быць такой велічы без Р±РѕРіР° Сћ душы, - паклаў СЂСѓРєСѓ РЅР° плячук Алеся. - Найлепшы доказ - Р±РѕРі Сѓ вашым сэрцы. ...Алесь страпянуўся. Што гэта, задрамаў? Iрваны РіСѓРє званочкаў. Нетры i снег. I Сћ гэтай безнадзейнасцi чалавек ганарыцца сабою, маленькая мушка Сћ снягах. I РІРѕСЃСЊ РєРѕРЅСЊ, РјСѓРґСЂС‹ РєРѕРЅСЊ песнi, адказвае седаку: РћР№, цяжкі РјРЅРµ, цяжкі Частыя дорожкі, Частыя дарожкі, Густыя карчомкі. Жывая песня Сћ мёртвых снягах. Маленькае сэрца РЅРµ звяртае ўвагі, што вялікае РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ разарвецца. РќРµ звяртаючы ўвагі РЅР° сусвет, РЅР° тое, што Р±СѓРґР·Рµ заўтра, РЅР° мяжу пазнання, РЅР° зорныя астравы, РјСѓРґСЂР° С– мужна льецца песня... РўС‹ Р¶ РјСЏРЅРµ паставіш Сыру зямлю біці, Рђ сам, молад, пойдзеш Гарэлачку піці. Р† Сћ гэтым вышэйшая мудрасць, але таксама С– штосьці прынізлівае. РЃРЅ думаў аб гэтым вялікім уніжэнні. Р† Сћ душы нарастала пагарда РґР° сваёй слабасці, злосць РЅР° сваю слепату С– тамленне. Рђ Сћ снягах бязлітаснай Р·С–РјС‹ мужна змагалася Р· марозам малюсенькая жывая крынічка песні: РўС‹ Р¶ РјСЏРЅРµ паставіш РЈ снезе РїР° вушкі, Рђ сам, молад, пойдзеш Рљ шыкарцы Сћ падушкі. Р† пад гэтую песню ён непрыкметна задрамаў... Пагойдваючыся, ляцеў пад РіСѓРєС– ўрывістай дзіўнай музыкі некуда Сћ бездані вялікага сэрца. Насустрач таму, што чакала. ...РЃРЅ СЃРЅС–Сћ СЃРѕРЅ, Сѓ СЏРєС–Рј бачыў Р±РѕРіР°. РЃРЅ быў РґР·С–РІРѕСЃРЅС‹, таму што СЏРіРѕ нельга было бачыць, С– ніхто Сћ свеце РЅРµ бачыў СЏРіРѕ, С– толькі пачуццё таго, што ён побач, давала ўпэўненасць Сѓ тым, што ты бачыш СЏРіРѕ... РќРµ было пустаты Сћ душы, было разуменне СћСЃСЏРіРѕ РЅР° зямлі РЅР° адно кароткае імгненне, С– жах, што аддалішся С– Р·РЅРѕСћ страціш СѓСЃС‘. Бог быў РЅРµ чалавек, С– РЅРµ жывёла, С– РЅРµ пульсуючае сэрца зорных астравоў, С– РЅРµ трава, С– РЅРµ каласы РЅР° нівах, С– РЅРµ слуп святла, Р° СћСЃС‘ святло, С– белы РјРѕРєСЂС‹ РєРѕРЅСЊ, С– чырвоная квецень дзічкі, С– адначасова - нішто. ...Р— глыбінь, РєСѓРґС‹ ляцела, падаючы, душа, нарастоў РЅС–Р·РєС–, РЅР° мяжа слыху, РіСѓРє, СЏРєС– запаланяў СѓСЃС‘. Сусвет крычаў. Калі Алесь прачнуўся, кібітка стаяла ля сходаў вежынскага палаца. РЃРЅ адкінуў вільчуру, выскачыў РЅР° снег С– цераз тры прыступкі пабег РґР° ўвахода, РїРѕСћРЅС‹ трывогі С– чакання. ...Дзед сядзеў ля каміна. РќР° століку, СЏРє заўсёды, бутэлька РІС–РЅР° С– келіх. РќР° каленях папка Р· гравюрамі. РЈР·РЅСЏСћ РЅР° СћРЅСѓРєР° вочы. РЎС–РЅС–СЏ, трохі пабляклыя. Р†... РЅРµ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, убачыўшы румяныя шчокі, усмешку, кропелькі вады Сћ валасах. Толькі трохі здрыгануліся чорныя Р±СЂРѕРІС‹. - РўС‹? - сказаў Вежа. - Чаго гэта СћР·С–РјРєСѓ? Такая завіруха. РЎСѓРјСѓ РЅРµ хапае? Р† падставіў для пацалунка пергаментна-смуглую голеную шчаку. РќС–Р±С‹ нічога РЅРµ было. РќС–Р±С‹ Р· Загоршчыны прыехаў. - Рђ казаў... некалькі РіРѕРґ. - Абставіны змяніліся. Буду ездзіць часта. - РЇ Р¶ казаў. Леціцё Р· РіРЅСЏР·РґР°, СЏ навекі. Рђ Сћ свеце - вецер. - Загадайце дастаць Р· кібіткі. РЇ там падарункі прывёз. - Глупства, - разгублена сказаў дзед. - Р† РЅРµ трэба было Р·СѓСЃС–Рј. Вялікі горад. Рђ маладосць гэта тое самае, што мантацтва. Лепей Р±С‹ СћР·СЏСћ Кастуся РґР° дзяўчат.. гэтых вашых... РќСѓ, СЏРє С–С…?.. Новае слова. Р’СѓСЃРЅС‹ дзеда іранічна крывіліся. - РђРіР°... нігілістак. Стрыжаных РґС‹ Сћ акулярах, крый нас ад такой Р±СЏРґС‹, божа. - Р† што? - Р† паезаў Р±С‹ Р· С–РјС– РґР° Барэля13. - Дзядунь, РІС‹ адкуль ведаеце? - РўС‹ што - лічыш, РјС‹ тут сякерай голімся? - Р† забурчаў: - РЈ наш час жанчыны - гэта Р¶ царыцы былі, каралевы. Ідзе - сляпыя Р·Р° ёй галовы паварочваюць, так Р·Р·СЏРµ. РЎР° смяротнага ложа чалавек устае, каб хоць РєСЂРѕРє Р·Р° такой зрабіць... Рђ цяпер!.. Нігісісткі, трыбушысткі, матэрыялісткі. Жывёльны магнетызм, рэфлексы, палавое пытанне. Алесь сумеўся. - РўРѕ што хоць прывёз? - Вам пару карцін. Р’РѕСЃСЊ паглядзіцё. РЇ там добрае знаёмства Р· букіністамі РґС‹ антыкварамі завёў. Дапамаглі СЏРЅС‹ РјРЅРµ дастаць для вас першае выданне Бакачча. Ведаеце, гэтае Сћ белай СЃРєСѓСЂС‹, вялікае... - Дзякуй. Асабліва Р·Р° "белага Бакачча". Рэдкая штука. РЈ РјСЏРЅРµ РЅРµ было. Гэта РєРЅС–РіР° чыстая, чалавечая. Пляваць СЏРЅР° хацела РЅР° СћСЃРµ абмежаванні, РЅР° СћСЃСЏРєСѓСЋ скутасць... Дзякуй, сынок... РќСѓ, давай абдымемся. Алесь РЅРµ ведаў, СЏРє спытаць РїСЂР° тое, што СЏРіРѕ цікавіла. Моўчкі сядзеў ля агню. - РЇРє тут Сѓ вас? РЇРє бацькі? - нарэшце спытаў ён. - Р‘'ёмся памалу. Бацька павінен зараз прыехаць. - Рђ Глебавічна? - Бегае СћСЃС‘. - Што Р· Раўбічамі? - Яраш Сѓ гордай самоце. РќРµ вітаемся. - Рђ што Гелена? - РўСѓС‚, сыне, справы больш складаныя. Раджае СЏРЅР°. Першыя схваткі былі ўчора. РњС‹ СЏРµ перавялі былі праз арку, непасрэдна Сћ будынак. Адмовілася. "Там жыла, там С– раджаць Р±СѓРґСѓ". Дзед глядзеў Сѓ агонь С– РЅРµ бачыў вачэй СѓРЅСѓРєР°. - Доктар некалькі месяцаў прыязджаў Р· "губернскага града". Рђ цяпер тут сядзіць. Вочы дзеда былі журботныя. - Глебавічна паспрабавала пагаварыць, хто такі. РќРµ кажа. "Кахаю, - кажа, - РЅС– аб чым РЅРµ шкадую. Але Р· С–Рј ніколі РЅРµ Р±СѓРґСѓ". Рђ СЂРѕРґС‹ цяжкія. Еўфрасіння людзей пагнала, каб Сѓ Мілым РґС‹ Сћ Загоршчыне РїР° царквах царскія брамы расчынілі. Р† СЏ... змоўчаў. Так Р· учарашняга РґРЅСЏ расчыненыя С– стаяць... Шкада страшэнна... РЇРє нябожчыцу маю святую... Ксені. Упершыню Р·Р° ўвесь час, што Алесь РїРѕРјРЅС–Сћ дзеда, той вымавіў С–РјСЏ бабкі. Праз сорак сем РіРѕРґ маўчання Р·'явілася Сћ пакой, РґР° гэтага агню С– гэтых РєРЅС–Рі, ціха паварушыла полымем С– застыла Сћ цішыні здань, СЏРєРѕР№ адзін быў абавязаны жыццём, Р° РґСЂСѓРіС– - СѓСЃС–Рј болем жыцця. - Дзеду, - ціха сказаў Алесь. - РЇ гэта толькі вам. Нават РЅРµ бацьку... Гэта маё дзіця, дзеду. Твар Дзеда стаў смугла-аліўкавы. Нешта РЅС–Р±С‹ варухнулася С– ссунулася Сћ вачах... Дзед схіліўся РґР° агню С– качаргою пачаў варушыць жар. Р†, можа, ад жару шчокі пана Данілы трохі паружавелі. - Рў-так. Віншую. Жаніцца трэба. Р†, РЅС–Р±С‹ абдумваючы нешта, спытаў: - Калі? - Дзеду, - сказаў Алесь. - Вам яшчэ трэба пагаварыць аб гэтым Р· ёю. РЇРЅР° РЅРµ хоча. - РЇРє гэта - "РЅРµ хоча"? - раззлаваўся дзед. РЃРЅ сказаў гэта такім СЂСЌР·РєС–Рј голасам, што брынкнула, адгукнулася рэхам струна Сћ гітары РЅР° сцяне. - РќРµ гневайцеся, дзеду. Гэта, РЅР° жаль, так. РЇРЅР° проста помніла аб тым вечары, калі СЏ прынёс ёй волю. - Расказвай, - РєС–РЅСѓСћ дзед. ...Калі СћРЅСѓРє скончыў, пан Даніла глядзеў Сѓ агонь бліскучымі вачыма. - Р† Майку назнарок памірыла? Алесь нахіліў галаву. - РњРЅРµ РЅСЏРјР° чаго гаварыць Р· ёю, - урэшце сказаў дзед. - Гэта трэба зрабіць табе... Дзед Р· сілай РєС–РЅСѓСћ канцом Сѓ агонь качаргу. РђР±РѕРґРІР° маўчалі, гледзячы, СЏРє Сѓ пырсках жоўтага полымя наліваецца чырванню, РЅС–Р±С‹ крывёй набракае, метал. Жалеза стала вішнёвым. Потым пляснуў рукамі РїР° каленях: - Але ты пагавары, унуча. Згодзіцца - РґРѕР±СЂР°. РќРµ згодзіцца - праз шлюб кагосьці Р·Р° нашчадкаў - звязаць СЏРµ Р· Ракутовічамі ці Р· патомнымі Юлляна С– Тумаша СЃР° Зверына. Будуць толькі РЅР° прыступку ніжэй, чым РјС‹... Нічога СЏ для СЏРµ, бабы гэткай кепскай, РЅРµ пашкадую. Р†, відаць, вырашыўшы, што непрыстойна выявіў пачуцці, раптам сказаў: - Р’РѕСЃСЊ так. Нашкодзяць, Р° потым ламай галаву... - Дзеду, - пачырванеў Алесь. - РќСЏРјР° нічыёй РІС–РЅС‹... Р’С–РЅР° жыцця. - Р’С–РЅР°? - вочы старога Вежы ззялі. - Ду-рань! Гэта слава жыцця!.. Бяжы туды!.. Стой пад дзвярыма. Баб РЅРµ пушчаюць Сѓ алтар, мужыкоў - РґР° парадзіхі. Квіты!.. РЇРє сем РіРѕРґ назад, ён ішоў пакоямі, Р° потым галерэяй, над аркай. РЇРє сем РіРѕРґ назад, падыходзіў РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№.. Р† - мяжа. Нельга далей. РЃРЅ то сядзеў РЅР° падвоканнi i глядзеў РЅР° СЏРµ дзверы, то хадзiСћ узад i ўперад. Глебавічна выйшла Р· пакоя, спляснула рукамі. - РЇРє жа гэта РІС‹ надумаліся? - Так, - сказаў ён. - Што там? - Цяжка, РєРЅСЏР·СЋС…РЅР°, - сказала СЏРЅР°. - Баюся. Р† дохтур баіцца. Ды СЏРЅР° яшчэ С– РЅРµ крычыць. РЇ СЏРµ ўгаворваю, лягчэй Р±СѓРґР·Рµ. "Дурніца... Радасць Сѓ свет нясеш". Маўчыць. Толькі калі Р·СѓСЃС–Рј нясцерпна, то стогне. РњРѕ сказаць, што РІС‹ наведаць прыйшлі? РЃР№ лягчэй Р±СѓРґР·Рµ. - РќРµ ведаю. Жанчына знікла. Алесь стаяў Сѓ пераходзе над аркай С–, прыціснуўшы лоб РґР° сцюдзёнага шкла, глядзеў РЅР° безуважныя паркавыя шаты СћРЅС–Р·Рµ. РўСЂСЌР±Р° пайсці адсюль. Хоць РЅР° хвіліну. Прайшоў пераходам, спусціўся сходамі Сћ яшмавы пакой С– ўбачыў, што насустрач ідуць Вежа С– пан Юры. - Сыне, мілы, - сказаў бацька. - Сядай РІРѕСЃСЊ. Што, прыехаў аб праекце гаварыць? Давай. Вежа непрыктетна паціснуў плячыма. Мужчына селі Сћ крэслы. Цёмны твар пана Юрыя быў стомлены. Алесь зразумеў, што памылкай было ісці СЃСЋРґС‹. РЈСЃС‘ нутро, СѓСЃСЏ істота СЏРіРѕ цягнулася туды, наверх. - РўРѕ СЏРє? - спытаў бацька. - Р—РіРѕРґР° РЅР° РґР·РІРµ трэці надзелу без выкупу, Р° трэць - РЅР° выкуп? Алесь нешта адказваў, сам РЅРµ чуючы сваіх слоў. - Што гэта ты, РЅС–Р±С‹ Р· таго свету прыйшоў? - спытаў бацька. - Здарожыўся, - сказаў Вежа. - РђРЅСѓ, патрымайся трохі, Алесь. Але ён РјРѕРі Р±С‹ РЅРµ казаць гэтага. "Калі толькі СћСЃС‘ Р±СѓРґР·Рµ РґРѕР±СЂР° - трэба СћСЃС‘ аддаць", - СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ Алесь С– стаў гаварыць. РЃРЅ абдумваў гэта сто разоў, С– тлькі дзякуючы гэтаму ягоныя словы мелі СЃСЌРЅСЃ, хоць ён кідаў С–С… амаль машынальна. - РџР°-РјРѕР№РјСѓ, РІС‹ РЅР° паўдарозе. Р† дзед, С– ты, бацька. - Пойдзем, сыне, - сказаў дзед. - Потым. - РќРµ. Хай скажа, - вочы пана Юрыя шукалі вачэй сына. - РЇРє? - РќРµ трэба землеўласніцтва, - сказаў Алесь. - РўСЂСЌР±Р° пакінуць сабе маёнткавую зямлю, сады, паркі РґС‹ запаветныя ўрочышчы... РќСѓ яшчэ, можа, тую зямлю, якая забяспечвае конныя заводы РґС‹ слуг. РЈСЃС‘ астатняе аддаць С–Рј. Пан Юры ліхаманкава падлічваў. - РџР° столькі валок! - сказаў ён. - РџР°... РЈ Вітахмо, скажам, РїР° семдзесят дзесяцін РЅР° СЃСЏРј'СЋ. Рђ РґР·Рµ С– болей. Запусцяць! - РќРµ адразу аддаваць. РЇРє узбагачвацца будуць. Р— умовай вечнай, каб РЅР° трэці зямлі цукровы бурак С– іншае, СЏРєРѕРµ РЅРµ прадаюць РЅС–РєРѕРјСѓ, акрамя нас. - РЈ старцы нашчадкаў? - СѓСЃРєС–РЅСѓСћСЃСЏ пан Юры. - Р— СЂРѕР·СѓРјСѓ выжыў, сту-РґСЌРЅС‚. - Чакай, - насцярожана сказаў дзед. - Хай даводзіць... - Хай фермерствуюць, - сказаў Алесь. - Р’С‹ РЅРµ разумееце таго, што Сћ С–С… капіталы РЅРµ тыя. Пакуль СЏРЅС‹ самі здолеюць завесці цукраварні, Р±СѓРґС‹, гуты, плавільні, палатняныя заводы С– іншае - РјС‹ паспеем РЅР° прыдбанні С–С…РЅС–С… прадуктаў зрабіцца заводчыкамі, СЏРєС–Рј сялянская канкурэнцыя нястрашная. - РЈ старцы нашчадкаў пусціць? - Р·РЅРѕСћ гнеўна спытаў пан Юры. - РЈ старцы, бацька, пойдзем, калі так РЅРµ Р·СЂРѕР±С–Рј. РҐС–Р±Р° табе найміт Р±СѓРґР·Рµ так працаваць, СЏРє мужык для СЃСЏР±Рµ РЅР° сваёй зямлі? Маёнткам СѓСЃС‘ адно галеча Р· такой сістэмай, С– пытанне толькі, колькі часу РЅР° гэта спатрэбіцца. - Буды... гуты... РЈ купцоў ператварыцца? - РЈ купцоў - РЅРµ Сћ старцоў. Толькі надзел РЅРµ падушны, Р° пасямейны. Тады вялікія сем'С– вымушаны будуць частку людзей пасылаць РЅР° цукроўні... РїР° вольным найме. Можа, так. Рђ можа, С– гэтага РЅРµ трэба. Расце патрэба Сћ грашах. Узрасце цесната РЅР° надзелах. Ды яшчэ - машыны. Тады трэба ўвесці заахвочвальныя цэны РЅР° бурак, лён, каноплі, бульбу... Фабрыкі будуць расці, Р° багацце Р±СѓРґР·Рµ РІР° СћСЃС–С…. Рђ сам думаў: "Лухта! Якая лухта! Перад гэтым, што насоўваецца, такая лухта. Бурак, каноплі, торба РјСѓРєС–". - РЇ Р± РЅР° таваім месцы падумаў, - сказаў сына Вежа. - Нешта РІР° СћСЃС–Рј гэтым ёсць. - Р†, паглядзеўшы РЅР° СћРЅСѓРєР°, злітаваўся, сказаў пану Юрыю: - Ідзі адпачывай. РЇ РІРѕСЃСЊ СЏРјСѓ пару слоў скажу С– таксама паганю спаць. Рђ галовы Сћ нас дзеці, РіР°, Юрась? - Галовы, - наіўная С– хітрыя вочы пана Юрыя смяяліся. РЃРЅ торгаў хвалісты РІСѓСЃ, прыкрываючы ўсмешку. Пайшоў. Дзед С– СћРЅСѓРє сядзелі моўчкі. - Пачакай ты тут. РќРµ пакутуй - РЅРµ паможаш... Сам прыдумаў? - Сам. РЇ пайду. Дзед зразумеў: трэба супакоіць. Хоць РЅР° хвіліну адцягнуць РґСѓРјРєС–. - РЇРє думаеш Гелену забяспечыць? - РҐС–Р±Р° СћСЃС‘ Р±СѓРґР·Рµ РґРѕР±СЂР°? Стала цішыня. - Мнямля, - сказаў дзед. - Першынцу!.. Зямлю тых РґРІСѓС… маёнткаў, што Р·Р° Сухадолам. Дом Сѓ Ведрычах. Алесь СѓСЃРєiРЅСѓСћ вочы: - Дзядуля. - Што "дзядуля"? Дам, нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€. Схіліўся РґР° Алеся: - Хадзем, вып'ем Р· табою. Гадзінай пазней Алесь Р·РЅРѕСћ хадзіў туды С– СЃСЋРґС‹ РїР° калідоры. Вакол была тая самая нясцерпная цішыня. Здалося? РќРµ , РЅРµ здалося. РЈ цішыні раптам прагучаў балесны стогн. Яшчэ стогн... Яшчэ... Стогны былі ціхія, стрыманыя, але кожны працінаў сэрца. РќРµ ведаючы, РєСѓРґС‹ схавацца, Алесь адчыніў дзверы. Нявялікая, амаль пустая камора. Акенца Сћ РґР·РІРµ далоні. РЃРЅ стаў РјС–Р¶ пустых бляшанак С– торб Р· РјСѓРєРѕСЋ С– гарохам С– чакаў. Стогны... стогны... Ці гэта Сћ вушах? Вітахмоўцы, кажуць, калісьці былі чарадзеі. Перад родамі РјСѓР¶ РґРѕСћРіР° глядзеў жонцы Сћ вочы, Р° потым знікаў Р· хаты, ішоў Сѓ пушчу С– там крычаў С– Р±С–СћСЃСЏ аб РґСЂСЌРІС‹. Р† жонкі раджалі лягчэй, Р° мужчыны, кажуць, нават адчувалі боль, СЏРЅС‹ нібыта бралі частку пакут РЅР° СЃСЏР±Рµ. Потым, СЏРє заўсёды, ад гэтага засталася адна абалонка. Ніхто амаль РЅРµ ўмеў "браць РЅР° СЃСЏР±Рµ", але Сћ пушчу СћСЃС‘ адно ішлі... Гэта звалася кувада... Няўяўнай старадаўнасці звычай... РЃРЅ РЅРµ ведаў, СЏРє пакінуў камору, СЏРє арынуўся Р·РЅРѕСћ ля РґР·РІСЏСЂСЌР№. Была цішыня, С– ён зразумеў, што стогны СЏРјСѓ толькі здаваліся С–, магчыма, даўно ўжо адбылося горшае. АдчынiР»iСЃСЏ дзеры. РќРµ заўважыўшы СЏРіРѕ, выскачыла i пабегла некуды сядзелка. Праз шчылiРЅСѓ ён РЅР° iмгненне ўбачыў лекара. Лекар стаяў i трымаў Сѓ руках нешта чырвонае. Р† раптам пралунаў калідорам крык. Слабенькі, але РЅР° ўсесь палац, РЅР° ўвесь свет - крык. Р— РґР·РІСЏСЂСЌР№ выйшла павітуха, прыкрываючы ручніком балейку. Голас Сѓ пакоі РЅС–Р±С‹ РґР·С–СћРЅР° перабіваўся, распадаўся С– Р·РЅРѕСћ злучаўся: - Рђ-Р°! Рђ-Р°-Р°! Рђ! Р-СЌ-СЌ! Гэ! Гэ! Рђ-Р°-Р°! Еўфрасіння выкацілася Р· РґР·РІСЏСЂСЌР№. РЈ СЏРµ трэсліся РІСѓСЃРЅС‹. - Двайняты! РљРЅСЏР·СЋС…РЅР°, мілы! Хлопчык С– дзяўчынка. Спляснула рукамі, пабегла некуды. Дзве сядзелкі пабеглі назад Сѓ пакой. Пачалася мітусня. Ніхто РЅРµ звяртаў РЅР° СЏРіРѕ ўвагі, С– ён сеў РЅР° нізкае падвоканне. Густа сцямнела Р·Р° акном, СЏРє заўсёды перад золкам. ...Р—РЅРѕСћ Глебавічна. РђР¶ захлынаецца: - Рђ божа Р¶ РјРѕР№! Вырастуць дзеткі! Прывядзе СЏРЅР° С–С… пад грушку. Будзе для С–С… сяпяжаначкі рваць. Рђ тыя будуць есці РґС‹ смяяцца РЅР° сонейка. Р— усмешкай праз слёзы зірнула РЅР° Алеся С– раптам шырока расплюшчыла вочы: - Паніч! - С– пацалавала Сћ лоб... Р—РЅРѕСћ заплакала: - Такая ўжо РјРЅРµ радасць! РќРµ было Р¶ Сѓ РјСЏРЅРµ дзетачак. РќС– ад мужа-нябожчыка, РЅС– потым... Выцірала кулакамі вочы. Так, СЏРє ніколі РЅРµ рабіла РїСЂС‹ пану Данілу. Два скруткі Сћ руках Глебавічны. РЈ верхняй частцы кожнага скрутка было РЅС–Р±С‹ акенца. РЈ кожным акенцы было нешта чырвонае i непрыгожае. Кожнае непрыгожае муляла нечым, Р·СѓСЃiРј непадобным РЅР° СЂРѕС‚. - Патрымайце, гэта трэба. РЃРЅ трымаў гэтае, цёплае, праз тканіну, Р° жанчына падтрымлівала. Р† ён баяўся, што заламае гэта ці РІРѕР·СЊРјРµ неяк РЅРµ так. Р† раптам гэтыя, СЏРє РїР° камендзе, расплюшчылі вачы. Вочы былі шэрыя С– ўжо РґРѕСћРіС–СЏ. Ці, можа, гэта так здавалася? Шэрыя С– РґРѕСћРіС–СЏ. Ягоныя. - Глебавічна, РјРЅРµ здаецца, СЏ С–С… люблю. Жанчына недаверліва глянула РЅР° СЏРіРѕ: - Ідзі-С–РґР·С–. РќРµ хлусі. ...Перад сабою, РЅР° высокіх падушках, ён бачыў пацямнелае маленькае аблічча Р·Р° пакусанымі вуснамі. - Прыехаў? - хутчэй загадаўся, чым пачуў, ён. РЃРЅ проста стаў РЅР° калені С– асцярожна прынік галавою РґР° СЏРµ СЂСѓРєС–: - Даруй РјРЅРµ. РЃРЅ РЅРµ чуў СЏРµ слоў. Толькі бачыў няўлоўныя СЂСѓС…С– вуснаў: - РЇ цярпела... Суткі... Рђ потым РЅРµ вытрымала С– застагнала. РќРµ магла ўжо, - вочы СЏРµ заззялі. - Р† раптам РјРЅРµ стала лягчэй. РЇ зразумела: Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ ты. Р† чамусьці РјРЅРµ стала Р·СѓСЃС–Рј лёгка. РЃРЅ глядзеў РЅР° СЏРµ Р· нямым пытаннем. Р† атрымаў РЅСЏРјС‹ адказ: нічога РЅРµ змянілася. Р† РЅРµ зменіцца. РЈ бібліятэцы гарэла святло. Дзед РЅРµ спаў. РЇРјСѓ забылі паведаміць. Р† ён чакаў. РЈСЃРєС–РЅСѓСћ падбароддзе насустрач СѓРЅСѓРєСѓ. Р† той зразумеў, РЅР° што дзед перш Р·Р° СћСЃС‘ чакае адказу. - Адмовілася. - РЇ ведаў, - сказаў дзед. - Хто? - Двайняты. - Што-Рѕ? - Вежа выпрастаўся. - Хлопчык С– дзяўчынка, - Алесь сеў РґР° каміна С– наліў сабе РІС–РЅР°. Было маўчанне. РђРґ РІС–РЅР°, ці, можа, яшчэ ад чагосьці, РЅС–Р±С‹ матляла. - Бацька Р±СѓРґР·Рµ кумам, - сказаў дзед. - Клейна - РєСѓРјРѕСЋ. Каб РЅРµ было падазрэння РЅР° імёны. - РЇРєС–СЏ імёны? - Юры С– Антаніда. РЇРєС–СЏ Р¶ яшчэ? - Дзядуля, - сказаў Алесь. - РЇ думаю, ёсць Р±РѕРі РЅР° свеце. Алесь расказаў РїСЂР° дарогу, РїСЂР° размову Р· прафесарам, РїСЂР° тое, СЏРє гучала песня Сћ снягах, РїСЂР° пагрозлівы СЃРѕРЅ. - Так часам Сѓ нас бывае. Разумееш, СЏРє ад нечага забытага кліч. Калі-небудзь СЏ пастараюся расказаць табе РїСЂР° РґСЂСѓРіС–СЏ патаемныя нашы веды, выпадкі, РґР·С–РІС‹. Гэтага ніхто РЅРµ разумее, але гэта ёсць. РџСЂС‹ чым жа тут Р±РѕРі? Гэта твая трывога, жаденне, еднасць РґСѓС€ РЅР° адну хвіліну. Часам, Сѓ бойцы, шалёныя прыступы ярасці Сћ нашых людзей. Калі сілы РЅС–Р±С‹ Сћ дзесяць разоў узрастаюць. РЈ нарвегаў - "берсеркерства", Сѓ нашых - "РїaРЅР°". Бачыш, нават словы асобныя ёсць. Рознасць нерваў ці яшчэ нешта? РђР±Рѕ, кажуць, С–РЅРґСѓСЃС‹ могуць часам болю РЅРµ адчуваць. РђР±Рѕ наш інстынкт РґР° дрыгвы. Восем Р· дзесяці дзяцей, нават упершыню трапіўшы, РЅРµ праваляцца. РЇРє, ты скажы, РІСЏРґР·Рµ С–С… нешта. Р† што ўжо там Р±РѕРі? РњС‹ самі багі. Сёння РІРѕСЃСЊ - багі. Бываем СЃРІС–РЅРЅС–, Р° сёння - багі. - Але СЃРѕРЅ... - РЈ матулю ты пайшоў, - няўхвальна сказаў Вежа С– наліў келіхі. - РџС–. Хто Рї'СЏРЅС‹ - Р· тым Р±РѕРі... РќРµ СЏРє СЃРІС–РЅРЅСЏ, РІСЏРґРѕРјР°, Рї'СЏРЅС‹. Р† нечакана трохі ўскіпеў: - РЎРѕРЅ! Забабоны гэта. РќРµ чакаў ад цябе. Ракавіна забабонаў: схавайся С– СЃСЏРґР·С–. Рђ СћСЃРµ людзі торкаюцца туды-С‹-СЃСЋРґС‹-С‹, РЅРµ разумеючы, што прыкутыя РґР° жыцця, Сѓ СЏРєС–Рј СѓСЃС‘ сказана. Баяцца - таму С– Р±РѕРі. РџРѕРјРЅС–С€ словы Р· радавой клятвы... "РЅСЏРјР° нічога, акрамя магіл". ...РђРґРЅС‹ вераць Сѓ магілу Хрыста С– дзеля СЏРµ здзекуюцца Р· жывых. Бо мярцвяк кажа, С– СЏРЅС‹ РЅРµ могуць адмовіцца, паляць РЅР° агні... Другія вераць Сѓ доктара Гільятэна С– над СЏРіРѕ магілай ляскаюць ягоным вынаходніцтвам. Ці РЅРµ дурасць, калі трэба верыць Сѓ жывых, Сѓ тое, што сёння здарылася? - Але СћСЃС‘ гэта... - Першае, што сведчыць супраць рэлігіі, гэта тое, што Сћ людзей розныя багі. - РќРµ тое, дзед, РЅРµ тое. РќРµ аб верах. РђР± тым, што СћРІР° РјРЅРµ, аб маёй мэце, аб тым, уто ўратавала нас СѓСЃС–С…. - Самі РјС‹ СЃСЏР±Рµ ўратавалі, - сказаў стары. - Рђ калі загінем - дык таксама самі. Ніхто Сћ гэтым РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ вінаваты, акрамя нас саміх... Зямлёй С– людзьмі рухае РґСѓС… змагання. РЇ РЅРµ ведаю, ці ёсць Сѓ гэтага змагання нейкая надзея. Але Р· веку Сћ век людзі змагаюцца. Р† таму СЏРЅС‹ - людзі, Р° РЅРµ быдла. Чырвонае полымя трапятала РЅР° твары дзеда. - Сёння - праўда, заўтра - хлусня. Сёння - Брут, заўтра - ён жа, Нерон. Сёння Р±РѕРі - заўтра плесня, Р° потым РґСЂСѓРіС– Р±РѕРі. Вучэнні, СѓСЃРµ вучэнні - лухта. Ёсць адно вучэнне, пакуль над чалавекам праўда думак, пачуццяў, любві. Наступнай восенню студэнт імператарскага Санкт-Пецярбургскага універсітэта Аляксандр, Георгіеў сын, Загорскі, РЅРµ даслухаўшы РєСѓСЂСЃР° навук РїР° пісьменству С– гісторыі, здаў, аднак, РїСЂС‹ добрых паводзінах, СѓСЃРµ належныя іспыты РїР° гэтых дысцыплінах С–, падаўшы ўстаноўленыя дысертацыі РЅР° ступень кандыдата, быў заслужана зацверджаны Сћ гэтай ступені панамі прафесарамі С– папячыцелем Санкт-Пецярбургскай вучэбнай акругі. Студэнт, аднак, РЅРµ пакарыстаўся ніводным Р· правоў С– прывілеяў, дадзеных імператарам ступені кандыдата, Р° застаўся РїСЂС‹ прафесары Сразнеўскім для ўдасканалення Сћ навуках, адначасова запісаўшыся РЅР° слуханне лекцый РїР° медыцыне С– філасофіі Р· правам наведваць, СЏРє раней, лекцыі славеснасці, гісторыі С– прыгожых мастацтваў. РђР±РѕСЂРѕРЅР° гістарычнай дысертацыі ("Сялянская вайна РҐVII стагоддзя РЅР° тэрыторыі беларускага Прыдняпроўя. РџР° матэрыялах радавых архіваў тамтэйшых дваран С– прыдняпроўскіх "РљСЂРѕРЅС–Рє"), дзеля СЏРєРѕР№ ён СѓСЃС‘ лета прасядзеў Сѓ архівах Вежы, Сухадольскага замка, Раткевічаўшчыны, Кісцянёў С– фондаў былога Збароўскага кастальянства, прайшла без перашкод. Затое РЅР° абароне "Прыдняпроўскіх песень, паданняў С– легенд" ледзь РЅРµ было скандалу. Сабралася зашмат народу, Р· "Агула" С– проста так землякоў. РЈСЃРµ, найбольш, РґСЂСЌРЅРЅР° апранутыя, Сѓ чаравіках, што прасілі кашы, Сѓ сурдутах, ледзь толькі РЅРµ перашытых Р· хатніх чугаў С– світак. Некаторыя Сћ акулярах Р· "аконнымі" шкельцамі. Большасць, праз адсутносць паліто, Сѓ зацяганых пледах, зробленых Р· самай таннай шатландкі ці нават Р· даматканых, Сѓ шашачкі, посцілак. РЈСЃС‘ Р· тых людзей, што апладзіравалі Чарнышэўскаму С– аб СЏРєС–С… хадзіў жарт: - Што гэта ты, хлопча, Р· хадніка сабе плед зрабіў? - Р— рызаў пакуль што РЅРµ дазваляюць. - Чаго гэта Сћ цябе ручнік замест гальштука? - Добра, што пакуль РЅРµ РІСЏСЂРѕСћРєР°. Гумар быў змрочны. Сапраўды, гумар шыбеніка. Але самі хлопцы былі вясёлыя, хоць С– вечна галодныя. Адкуль прасачыліся РґР° С–С… чуткі аб дысертацыі - невядома. Магчыма, праз Кастуся, Р±Рѕ Алесь, слухаючыся парады Сразнеўскага, РїСЂР° змест СЏРµ, пакуль тое, памоўчваў. Гэтая аўдыторыя сустракала кожнае "небяспчнае" месца ўхвальным гулам. Апаненты, магчыма, пабойваючыся непрыемнасцей, спрабавалі былі аспрэчваць занадта "левыя" палажэнні працы. Асабліва стараўся прафесар Платон Р СѓРЅС–РЅ, найбольш заядлы СЃР° славянафілаў універсітэта. Крычаў нешта аб "славянскай душы", СЏРєРѕР№ чужы мяцеж С– ўласцівая, Р· самых першых часоў, рахманасць С– пошукі Р±РѕРіР° Сћ сваёй душы С– душы таго, хто РєС–СЂСѓРµ. Дагаварыўся, урэшце, РґР° таго, што толькі пад эгідай моцнага славянін адчувае раскошу С– замілаванне, што РґСѓС…Сѓ славянскіх народаў РЅРµ ўласцівыя СћСЃРµ формы парламентарызму С– дэмакратыі, прыдуманай бязбожнымі французамі, што заўсёды СЏРЅС‹ будуць адчуваць РґСѓС…РѕСћРЅСѓСЋ патрэбу Сћ манархіі. Алесь, успамінаючы свае нядаўнія разважанні, чырванеў ад слоў Р СѓРЅС–РЅР°, РЅС–Р±С‹ СЏРіРѕ білі РїР° шчоках. Рђ студэнцтва гуло: - Веча! Разін! Копныя СЃСѓРґС‹! Вашчыла! Сразнеўскі ўрэшце быў вымушаны спыніць С–С…. Рђ Р СѓРЅС–РЅ Р±СѓР±РЅС–Сћ далей. РЈСЃС‘ нешта аб тым, што абаронца, тэндэнцыйна падбіраючы песні, выстоўляе самы баганосны С– рахманы СЃР° славянскіх народаў бандай мяцежнікаў, рабаўнікоў С– гуляк, неўтаймаванай вольніцай, бязбожнікамі, СЏРєС–СЏ прагнуць вечнага бунту. Параўноўваў работу Алеся Р· "Песнямі шатландскай мяжы" Вальтэра Скота С– нагадваў СѓСЃС–Рј аб шматлікіх непрыемнасцях С– абвастрэннях, СЏРєС–СЏ нарадзіў гэты безадказны эксперымент, гэтая гальванізацыя трупа неўтаймаванай С– Рґ'ябальскай С–РґСЌС– свабоды, што даўно скампраметавала СЃСЏР±Рµ. Студэнты распачалі абструкцыю. Ізмаіл Іванавіч заклікаў РґР° парадку С– Р СѓРЅС–РЅР° С– студэнтаў С– пачаў навальвацца РЅР° СћСЃРµ доказы апанентаў, крышыць С– ламаць С–С…, аж пакуль РЅРµ раскідаў СѓСЃСЏРіРѕ, РЅРµ пакінуўшы каменя РЅР° камені. Рђ потым, калі дысертацыю прынялі, расцалаваў "падвойнага кандыдата" С– згадзіўся пайсці разам Р· сябрамі, СЏРєС–С… набралася чалавек пяцьдзесят, адсвяткаваць Сѓ Барэля нараджэнне новага "мужа навукі". Р—Р° вокнамі курыльні хвастаў чорны лістападаўскі дождж. РЈ РґРѕРјРµ Сашальскіх РЅР° Ліцейным праспекце, чакаючы, пакуль сыдуцца госці, сядзелі людзі, што сабраліся раней, каб паспець пагутарыць. РЈ кутку, ля чэзлага - адна назва, што агонь! - пецярбургскага каміна сядзелі Зыгмунт Серакоўскі, Ямант, Валеры Урублеўскі С– Хвэлька Р—СЏРЅРєРѕРІС–С‡, СѓСЃРµ курцы. Іх усеагульным плебісцытам пагналі РґР° агню, каб адцягвала дым. Кастусь дамогся. РџР°-першае, "спявак" РРґРјСѓРЅРґ Вярыга цярпець РЅРµ РјРѕРі шкоднага дыму. РџР°-РґСЂСѓРіРѕРµ, Віктара нядаўна прымусілі кінуць курыць. РЃРЅ ужо ведаў аб сваёй хваробе. Алесь увесь час клікаў СЏРіРѕ РґР° СЃСЏР±Рµ, знайшоў братам кватэру Сћ Пецярбургскай часці, Сѓ РґРѕРјРµ нумар шаснаццаць РїР° Вялікай Пасадскай (РґРІР° цёплыя С– СЃСѓС…С–СЏ пакоі), С– маліў, каб браў грошы, Р±Рѕ тут, РїСЂС‹ СЃСѓСЂ'ёзнасці справы, Р·СѓСЃС–Рј ужо РЅРµ РґР° гонару. Віктар згадзіўся С– часам браў дапамогу. Затое Кастусь Р· самай гэтай хвіліны РЅРµ згаджаўся браць ані капейкі. Аднойчы праз гэта СЃСЏР±СЂС‹ пасварыліся С– нават месяц РЅРµ размаўлялі РЅС– аб чым, акрамя справы. Алесь Р· тым самым велічэзным сорамам Р·Р° сваё багацце прапанаваў Віктару грошы, каб той паехаў РєСѓРґС‹-небудзь лячыцца. РўРѕР№ адмовіўся, спаслаўшыся РЅР° тэрміновую работу для віленскай археаграфічнай камісіі (ён сапраўды працаваў для РљС–СЂРєРѕСЂР° С– Маліноўскага С– РЅРµ лічыў магчымым кінуць без дапамогі, С– РЅС–Р±С‹ без вачэй, сляпога гісторыка). Алесь сказаў, што Віктар падарве-такі свае сілы. Віктар адказаў, уто гэтая работа дасць СЏРјСѓ грошы, каб паехаць, Р° РЅРµ, дык проста каб жыць. Браць жа Сћ СЃСЏР±СЂР°, РЅРµ спадзеючыся аддаць, ён РЅРµ можа сабе дазволіць. Алесь крычаў РЅР° СЏРіРѕ, што ён ёлуп, што ніхто СЏРјСѓ РЅРµ прапануе дарагой Італіі, што паездка звычайным парусным суднам Сѓ Егіпет або РЅР° Мадэйру каштуе, СЏРє СѓСЃСЏРєС– РІРѕРґРЅС‹ шлях, РЅРµ дорага С– гэта можна сабе дазволіць. РђРґ злосці РЅР° легкаважнасць Віктара ледзь РЅРµ паліліся Р· вачэй слёзы. Віктар паглядзеў РЅР° Алеся, раптам пасур'ёзнеў С– сказаў, што калі бліжэйшыя некалькі месяцаў РЅРµ прынясуць палёгкі - ён паспрабуе скарыстаць Алесеву прапанову. Але лягчэй відавочна РЅРµ рабілася, С– Алесь злаваўся РЅР° Віктара С– РЅР° СЃСЏР±Рµ, што РЅРµ здолеў адразу зламаць супраціўленне гісторыка. Віктар Р· Рдмундам Вярыгам С– Кастусём сядзелі ля РґР·РІСЏСЂСЌР№ РїСЂС‹ цёплай грубцы. Гаварылі вельмі ціха аб неафітах, нядаўна прынятых Сѓ "РђРіСѓР»". Колькасць людзей узрастала, С– нават РЅР° месцах, Сѓ Літве С– Беларусі, РЅРµ кажучы РїСЂР° Польшчу, узнікла сетка залежных арганізацый. Нядаўна РЅР° пасяджэнні вырашылі, што пасля універсітэта С– інстытутаў большая частка моладзі, Сѓ мэтах агітацыі, раз'едзецца РЅР° пасады настаўнікаў, пасрэднікаў, пісараў, выхавацеляў Сѓ дваранскіх дамах. Нельга ўжо было абмяжоўвацца работай СЃСЏСЂРѕРґ інтэлігенцыі. - Што Сћ цябе? - пытаў Кастусь. - Дваццаць пяць новых, - казаў Вярыга. - Свежаспечаных. Дзіва, РєСѓРјРѕРє, Р° РЅРµ хлопцы. РЈСЃРµ чырвоныя. - Бяда пафарбавала, - кашлянуў Віктар. - РЇРє, ты скажы, ракаў. Дык СЏ запісваю, РРґРјСѓРЅРґ... Рђ Сћ цябе, Кастусь? - Малавата. Дзесяць чалавек. - Хто? - пісаў Віктар. - Запісваць С–С… СЏРє распарадчыкаў сталоўкі для бедных? - Давай так. Пішы: Сапоцька Пятро - студэнт, РЇРЅСѓСЃ Ахілес - студэнт, Дыміна Ціхон - семінарыст, Дашкевіч Кандрат С– Р—СЌРјР±РѕСћСЃРєС– Стэфан - студэнты. Здановіч Ігнацы - студэнт... - Вільнянін? - РђРіР°. - РЎСЏРј'СЏ неблагая... але спалоханая. Рђ сын нішто хлопец... Дрэна, што бацька супраць. Р† яшчэ, што Сћ Вільні сёе-тое РїСЂР° нас ведаюць. Нават асабіста РїСЂР° нас Р· табою, Віктар. Папярэджваюць дзяцей: вар'яты, Рабесп'еры, карбанарыі... - Нічога, - сказаў Віктар. - Ведаюць С– ведаюць. Нашы людзі РЅРµ даносчыкі. - Р† СћСЃС‘ Р¶ трэба больш сцерагчыся. - Р—РіРѕРґР°. Будзем. Р—Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ Серакоўскага сядзелі яшчэ РґРІР° чалавекі. Ніжэйшы, даволі невыразны Р· твару, але разумны, калі меркаваць РїР° вачах, чалавек адганяў дым цыгары СЂСѓРєРѕР№. Другі, Р· жарсткаватым абліччам, нервова шаптаў РЅР° РІСѓС…Р° Зыгмунту: ці абураўся нечым, ці спрачаўся. Гэта былі члены верхняй рады арганізацыі, удзельнікі "літаратурных вечароў" - Аскар Авейдэ С– Стэфан Баброўскі14. Алесь знаў С–С… значна РіРѕСЂС€ Р·Р° астатніх С– Авейдэ недалюбліваў. Сам РЅРµ ведаючы, Р· СЏРєРѕР№ прычыны. Рђ Баброўскі чамусьці вылучаў СЏРіРѕ, Алеся. Усміхаўся РїСЂС‹ сустрэчы, моцна паціскаў СЂСѓРєСѓ, затрымліваў паразмаўляць, С– адразу відаць было, што размова СЏРјСѓ прыемная. Р’РѕСЃСЊ цяпер ён раз-пораз паказваў Зыгмунту вачыма РЅР° Алеся. Р† Зыгмунт, сустракаючыся Р· вачыма Загорскага, СЃРјСЏСЏСћСЃСЏ беласнежнымі зубамі. - Ідэя паўстання С– ўскраіны, - часам далятала РґР° Алеся. - Варшава, РїР°-РјРѕР№РјСѓ, вельмі памыляецца тут... РўСЂСЌР±Р° спытаць Сѓ хлопцаў... Хоць Р±С‹ Сћ СЏРіРѕ ці Сћ Віктара. Р— Серакоўскім, вакол шахматнага століка, сядзела пяць чалавек. Два нібыта гулялі, хоць партыя даўно была забыта, астатнія РЅС–Р±С‹ глядзелі, хоць глядзець РЅРµ было РЅР° што, С…С–Р±Р° толькі РЅР° тое, СЏРє адзін Р· ігракоў нахіляў фігуркі С– адпускаў С– кожны раз РЅС–Р±С‹ здзіўляўся, што СЏРЅС‹ ўстаюць РЅР° "РЅРѕРіС–", Р±Рѕ Сћ донца кожнай заліты свінец. РќР° тым, што гуляў фігуркамі, быў сціплы чыноўніцкі СЃСѓСЂРґСѓС‚: ён служыў РЅР° чыгунцы С– нават Р· аблічча быў тыповы служачы - ціхі, сціплы, светлавалосы, Р· трохі вінаватай усмешкаю. Ніхто РЅРµ РјРѕРі Р±С‹ падумаць, што погляды гэтага чалавека схіляюцца часам ледзь РЅРµ РґР° анархізму. - РљС–РЅСЊ, Ільдэфонс, раздражняе гэты стук, - сказаў СЏРјСѓ партнёр, чалавек Р· СЂСЌР·РєС–Рј уладным абліччам. - Будзем гуляць ці РЅРµ? - Відаць, РЅРµ, - змяшаў фігуркі служачы. - Зараз Р·РЅРѕСћ пачнецца размова. Р† Р·РЅРѕСћ ты будзеш бараніць С–РґСЌСЋ шляхецтва, велічы Польшчы. Ізноў РјС‹ Р· табою будзем лаяцца, Людвік. Р† Загорскі СѓРЅСЊ пакліча РЅР° дапамогу філалогію, Р° Віктор - гісторыю, Р° Кастусь - сацыялізм. Р† накладзе табе гэтая беларуская тройца РїР° самае дзесятае, Р° СЏ памагу. Алесь СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. Ільдэфонс Мілевіч С– Людвік Звяждоўскі сябравалі, але заўсёды лаяліся РјС–Р¶ сабою. Звяждоўскі шмат Сѓ чым, нават Сѓ беларускім С– ўкраінскім пытанні, кідаўся РґР° белых, С– Алесь толькі таму верыў гэтаму афіцэру Сћ бліскучым РјСѓРЅРґР·С–СЂС‹, што бычыў СЏРіРѕ чысціню С– РїРѕСћРЅСѓСЋ адданасць справе. Была Сћ Людвіку шчырасць памылковай РґСѓРјРєС–. Была прага Сћ кожную хвіліну аддаць жыццё. - Уладзю, - сказаў Людвік. - Барані. РђРґР·С–РЅ Р· гледачоў быў бадай страшны абліччам. РЇРє Марат. Жоўты, СЏРє Сѓ хворых РЅР° печань, колер СЃРєСѓСЂС‹, чорныя С– жорсткія, СЏРє конская грыва, валасы. Шырокі С– вельмі РіСЂСѓР±С‹ плоскі твар, вузенькія шчыліны калючых вачэй. Чалавек гэты быў інжынер-пуцявік Уладзіслаў Малахоўскі. - РќРµ Р±СѓРґСѓ, - сказаў ён Людвіку. - Вас трэба хутчэй выхоўваць. Бо каб РЅРµ давялося вас вешаць. Другі афіцэр, побач Р· С–Рј, быў цёзка Серакоўскага, Зыгмунт Падлеўскі. Ніхто тады яшчэ РЅРµ РјРѕРі прадбачыць ягонага лёсу. Проста ведалі, што чалавек ён цвёрды. Затое нельга было РЅРµ звярнуць увагі РЅР° апошняга Р· гледачоў. РЎСѓС…С– С– прыгожы польскі твар, цвёрдыя мускулы РЅР° худых шчоках, вострыя невялікія РІСѓСЃС‹, стрыманасць Сѓ падабраным цвёрдым роце. Р† вочы СЏРє вугалі. Тлеюць суровым С– добрым агнём. Зацягнуты, СЏРє С– Серакоўскі, Сѓ РјСѓРЅРґР·С–СЂ афіцэра Генеральнага штаба, увесь наліты спакойнай, але Сћ кожную хвіліну здольнай РЅР° С–РјРїСЌС‚ сілай, ён сядзеў нібыта, нічога СЏРіРѕ РЅРµ датычылася, але чуў СѓСЃС‘. Звалі афіцэра Яраслаў Дамброўскі. РЃРЅ хутка быў прыкмечаны Сћ арганізацыі С– стаў адным Р· СЏРµ кіраўнікоў. РЈ невялікім пакойчыку сядзела амаль Сћ поўным складзе кіраўніцтва нелегальнай арганізацыі. - Што Р¶, - сказаў Дамброўскі. - Адпачылі ад крыку - бадай, час пачынаць... РЈ гаспадара РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ госці збяруцца. Пачынай, грамадзянін Зыгмунт. - Падсумуем, - сказаў Серакоўскі. - Сённяшняе пасяджэнне "левіцы" С– "цэнтра" нашай арганізацыі аднагалосна згадзілася Р· тым, што дасягнуць нашай мэты, гэта значыць волі С– дэмакратыі, нельга іначай, чым праз паўстанне. Загорскі ўбачыў, СЏРє Кастусь схіліў галаву. - ...Таму што дабіцца чаго-небудзь лаяльнымі шляхамі Сћ паліцэйскай дзяржаве немагчыма. Р†, акрамя таго, нездавальненне народаў Польшчы, Літвы С– Беларусі гнюснай палітыкай імператара С– ягонай камарыллі пераходзіць Сѓ ярасць. Цярпець далей СЏСЂРјРѕ РјС‹ РЅРµ можам. Кожная лішняя гадзіна рабства разбэшчвае слабых С– ганьбіць моцных... Таму Р· сённяшняга РґРЅСЏ РјС‹ павінны зяпэўняць СѓСЃС–С…, што без паўстання... - Без рэвалюцыі, - сказаў Віктар. - ...справа РЅРµ абыдзецца... Акрамя таго, "левіца", СЏРєСѓСЋ падтрымлівае частка "цэнтра", прапануе, каб сацыяльная перабудова грамадства ішла побач Р· вызваленчым паўстаннем. Асноўныя С–С… тэзы: поўная раўнапраўнасць СѓСЃС–С… грамадзян, СѓСЃСЏ зямля - сялянам, РјРѕРІР° - народам. Прапанову ўнесла беларуская РіСЂСѓРїР° рады Сћ складзе грамадзян братоў Каліноўскіх, грамадзян Вярыгі, Зянкевіча, Малахоўскага, ад С–РјСЏ СЏРєС–С… абвясціў прапанову складальнік СЏРµ, сакратар РіСЂСѓРїС‹, грамадзянін Загорскі... Прапанову падтрымалі большасцю галасоў, хоць, улічваючы РґСѓРјРєСѓ "правіцы" Сћ Пецярбургу, Вільні С– Варшаве, трэба думаць, што СЏРµ праваляць. Добрае, трохi разгубленае аблiчча Р’iктара перасмыкнулася. Алесь перавёў вочы РЅР° змрачнаваты цёмны твар Кастуся. Кастусь Р·РЅiзаў плячыма, РЅiР±С‹ сказаў: "РќСѓ i што? Рђ трымацца гэтага СћСЃС‘ адно трэба". - Пачынаем апошнюю сённяшнюю праблему. Праблему аб нацыях так званых ускраін. Пытанне гэтае можна сфармуляваць так: "Воля ўскраінам. Самавызначэнне С–С…РЅС–Рј народам". РЇРЅРѕ абмяркоўваецца строга сакрэтна, С– таму члены рады РЅРµ павінны дыскутаваць СЏРіРѕ СЃСЏСЂРѕРґ іншых, каб заўчасна РЅРµ заводзіць звад. Уласна кажучы, СѓРІРѕРґ нашага рашэння Сћ дзеянне адбудзецца толькі Сћ час паўстання С– пасля СЏРіРѕ перамогі. - РўРѕ нашто абмяркоўваць? - спытаў Звяждоўскі. - Пытанне ставяць таварышы Р· украін, - растлумачыў Зыгмунт. - Каб ведаць загадзя, РЅР° СЏРєС–С… умовах СЏРЅС‹ будуць змагацца поплеч Р· намі. - РќР° фарпосце паўстання, - удакладніў Вярыга. - Бо калі хто першы С– атрымае свінцу, то гэта РјС‹. - РЇРєС–СЏ СћРјРѕРІС‹? - спытаў Ямант. - Поўная воля беларусам С– літоўцам самім вырашаць СЃРІРѕР№ лёс, - сказаў Алесь. - Федэрацыя? - спытаў Дамброўскі. - Магчыма. - Незалежнасць? - спытаў Падлеўскі. - Народы вырашаць гэта самі. - РЇРєС–СЏ народы? - быццам непаразумела спытаў Авейдэ. - Грамадзянін глухі? - спытаў Хвэлька. - Беларусы С– літоўцы. Дзе нацыі, СЏРєС–СЏ жывуць РЅР° землях... - Якая беларуская нацыя? - спытаў Ямант, удаючы недасведчанасць. - Ніколі РЅРµ чуў? - спытаў Алесь. - Чаму. РЇ чуў С– аб беларусах С– аб літоўцах, але заўсёды лічыў С–С… галінамі польскага племені. РњРѕРІР° - дыялект польскай. - РўС‹ Р± паспрачаўся аб гэтым Р· шаноўным панам нябожчыкам Уваравым, - іранічна сказаў Віктар. - Рђ РјС‹ тым часам займаліся Р± сваёй справай. Нам вашу лухту слухаць РЅСЏРјР° часу. Зграбныя, РґРѕСћРіС–СЏ Віктаравы пальцы трымалі невялічкую РЅСЏСЏСЂРєСѓСЋ кніжку Сћ папяровай вокладцы. - РЇ заўсёды лічыў, што гэта дыялект непісьменных, - сказаў Ямант. РЈ той жа момант кніжка пляснулася СЏРјСѓ РЅР° калені. - Дыялект непісменных, - сказаў Віктар. - РќР°, панюхай, гэта "Дудар беларускі" Дуніна-Марцінкевіча. - РќРµ бачу Сћ гэтым асаблівай небяспекі. - Рђ Кукальнік15 бачыць. Р’СЏСЃРЅРѕР№ забараніў СЏРіРѕ паэму "Халімон РЅР° каранацыі". - Гэта яшчэ РЅРµ доказ, - Ямант адкінуў РєРЅС–РіСѓ РЅР° сафу. - РђРґР·С–РЅ паэт - гэта РЅРµ нацыя. - Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, рана яшчэ гаварыць аб нейкай асобнасці, - сказаў Звяждоўскі. - Нічога РЅРµ зроблена вамі, хлопцы. Р†, СЏ РјСЏСЂРєСѓСЋ, паколькі пачатак вашага племені вядзецца здаўна - ёсць Сѓ вашым характары нейкая С…С–Р±Р°. Нічога РЅРµ зрабіць Р·Р° семсот РіРѕРґ - гэта трэба ўмець. Рђ калі няздатныя - падпарадкоўвайцеся. Алесь спалохаўся, убачыўшы твар Віктара. РќР° запалых шчоках, плямамі, нездаровая чырвань, дрыжаць РІСѓСЃРЅС‹, гараць Р·-пад чорных брывоў СЃС–РЅС–СЏ, Р· залатымі іскрамі вочы. ...РЈ наступную хвіліну старэйшы Каліноўскі накінуўся РЅР° апанентаў. РЃРЅ сек, хвастаў, РЅРµ пакідаў каменя РЅР° камені, РЅРµ даваў дыхнуць. Трэсліся РІСѓСЃРЅС‹, падступаў аднекуль РґР° горла кашаль, РјСЏРєРєС–СЏ вочы ўтрапёна палалі. Нельга было РЅРµ загледзецца РЅР° СЏРіРѕ Сћ гэтую хвіліну. - Рђ Кірыла Тураўскі, Р° паданні? Рђ тое, што наша друкаваная "Біблія" Р·'явілася раней, чым Сѓ РјРЅРѕРіС–С… Сѓ Еўропе? Рђ тое, што законы Статута літоўскага склалі РјС‹? Рђ тое, што Польшча сто РіРѕРґ судзілася законамі, напісанымі РЅР° нашай РјРѕРІРµ, Р° калі пераклала С–С…, то пакінула СћСЃРµ нашы тэрміны С– адсылала тых, хто РЅРµ разумее С–С…, РґР° арыгінала? Рђ тое, што рукапіс меж паміж Польшчай С– Літвой, СЏРєС– даследчыкі лічаць польскім, напісаны беларускай гаворкай? Рђ тое, што трыста РіРѕРґ мовай княства была беларуская РјРѕРІР°?.. - РЈ Статуце сказана РЅРµ так... - Ведаю. Чацвёрты раздзел, першы артыкул Статута. Рђ СЏРєС–СЏ, РІС‹ лічыце, гэта словы: "пісар маець", "літарамі", "РїРѕР·РІС‹", "РЅРµ іншым языком С– словы"? - Р СѓСЃРєС–СЏ словы, - СЂСЌРєРЅСѓСћ Ямант. - Віншую, - Р·'іранізаваў Валеры. - Р— чым? - Р— добранабытай дурасцю, - сказаў Дамброўскі. - Рђ гэта што? - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Віктар. - "Заказала СЏРјСѓ пад горлам, абы таго РЅРµ казаць", "беглі есмо РґР° двара РЅР° конех", "РЅР° ўрадзе РєРіСЂРѕРґСЃРєС–Рј РїС–РЅСЃРєС–Рј жалаваў, адпавядаў С– пратэставаў СЃРµ земляны павету Пінскага...". РўСЂС‹ сказы - тры стагоддзі. РўСЂС‹ сказы - тры мясцовасці. Рђ РјРѕРІР° адна. Чаго яшчэ трэба? Рђ Будны? Рђ старажытны іканапіс?! Алесь, Юзаф тваёй дысертацыі РЅРµ слухаў. РўРѕСЂРєРЅС– СЏРіРѕ носам... РџСЂРѕРґРєС– думалі РЅРµ так. - Адкуль РІС‹ ведаеце, СЏРє СЏРЅС‹ думалі? - спытаў Людвік. - Вам ніколі РЅРµ даводзілася перамалёўваць факсіміле? - спытаў Віктар. - Але што СЏ, РІС‹ афіцэр, ваша рамяство - вайна. Рђ шкада... Часам Сѓ старым рукапісе трапляецца неразборлівае месца. Для выдання СЏРіРѕ трэба дакладна скапіраваць. Р† РІРѕСЃСЊ РІРѕРґР·С–С€ СЂСѓРєРѕСЋ, паўтараючы лініі, С– раптам ловіш СЃСЏР±Рµ РЅР° думцы, што СћСЃС‘, СћСЃС‘ разумееш. Таму што твая СЂСѓРєР° паўтарае СЂСѓС…С– СЂСѓРєС– чалавека, СЏРєС– жыў Р·Р° трыста РіРѕРґ РґР° цябе. Так С– Р· падспуднай думкай РїСЂРѕРґРєР°, Р·Р° СЏРєРѕР№ сочыш, чытаючы стары рукапіс. - Цікава, - Р· нечаканай СЃСѓСЂ'ёзнасцю сказаў Баброўскі. - Р† нават каб нічога такога РЅРµ было - адно адчуванне намі сваёй радзімы дае нам права РЅР° адпор афіцыйным патрыётам, - румянец плямамі ўспыхваў С– згасаў РЅР° шчоках Віктара. - Што Р¶ гэта Р·Р° РґСѓРјРєР° Сћ С–С…?! Хто СЏРЅС‹?! Шляхта Сћ самым горшым СЃСЌРЅСЃРµ гэтага слова!.. Але РІРѕСЃСЊ СЏРЅС‹, - Віктар абвёў вачыма СЃСЏР±СЂРѕСћ, - С– сотні іншых пацвердзяць, што РјС‹ супраць Польшчы магнатаў С– Р·Р° Польшчу простых людзей. Чые РґСѓРјРєС– выказваеш, Ямант? Думкі Веляпольскага?.. Выказвай, змыкайся Р· "правіцай" белых! Але ведай: РјС‹ для Веляпольскага С– РљВ° - РЅРµ вотчына С– РЅРµ хлопы. Досыць Р· нас рабства... Братэрства, так, але РЅРµ падначаленне! Роўнасць, С– РЅС– РЅР° волас ніжэй! - Гэта сепаратызм, - успыхнуў Ямант. - Гэта заўчасны гандаль, гэта РЅРѕР¶ Сѓ СЃРїС–РЅСѓ. Віктар трымаў СЂСѓРєСѓ РЅР° РіСЂСѓРґР·СЏС…: - Наш Савіч дзейнічаў поплеч Р· Канарскім, С– ніхто РЅРµ РєС–РЅСѓСћ СЏРјСѓ папроку Сћ нявернасці С– здрадзе. РњС‹ - верныя людзі. РЎСѓС…С– пакутлівы кашаль раздзёр ягоныя РіСЂСѓРґР·С–. РЃРЅ кашляў Сѓ хустку так, што Алесь Р· жахам чакаў: РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ Р·'явяцца чырвоныя плямы. - Ямант, РєС–РЅСЊ, - сказаў Стэфан Баброўскі. - РўС‹ што, РЅРµ бачыш? - Толькі РЅРµ шкадаваць, - праз кашаль гнеўна пракрычаў Віктар. - Толькі РЅРµ шкадаваць! - Хто Р·Р° адмаўленне ад правоў РЅР° ўскраіны? - спытаў Зыгмунт. Акрамя крайняй "левіцы" беларускіх чырвоных узнялі СЂСѓРєС– Урублеўскі, Дамброўскі, Стэфан Баброўскі С– потым, зірнуўшы РЅР° Віктара, Зыгмунт Падлеўскі. Устрымаліся Авейдэ, Звяждоўскі С– Серакоўскі. Рашуча супраць быў Ямант. - Супраць - адзін. - Два, - Р· клёкатам сказаў Віктар. - Хто яшчэ? - Падлеўскі! Пішыце С– СЏРіРѕ супраць. РњС‹ тут РЅРµ літасць вымольваем. РњС‹ патрабуем тое, што нам належыць. Кастусь, увесь пацямнелы Р· твару, глядзеў РЅР° Серакоўскага С– чакаў: - Р—Р° што Р¶ стаіш ты, Зыгмунт? Серакоўскі глядзеў СЏРјСѓ Сћ вочы спакойна С– шчыра. - РќРµ Р·Р° калонію. - Рђ аб'ектыўна? Віктара СћСЃС‘ яшчэ Р±С–Сћ кашаль. - Р—Р° канфедэратыўную дзяржаву. Р—Р° непадзельную Польшчу, Сѓ СЏРєСѓСЋ РЅР° роўных правах Р· палякамі ўвайшлі Р± беларусы, літоўцы С– ўкраінцы... РњС‹ РЅРµ маем права паслабляць паўстанне, Кастусь. - Рђ СћСЃС‘ Р¶ робіце гэта. - Чым? - Словам "непадзельная", - цяжка варухнуў сківіцамі Кастусь. - Чым ты тыды адрозніваешся ад белых? - РќСѓ, ведаеш... - Што "ведаеш"? - Твар Кастусёў скамянеў, асіметрычныя вочы гарэлі халодным агнём. - Ваяводствы Мазавецкае, Кракаўскае, Літоўскае, Люблінскае, Беларускае, Украінскае. - Р†, РЅС–Р±С‹ страшэнную РїРѕСћС…Сѓ, РєС–РЅСѓСћ: - Можа, яшчэ Крымскае? Цікава, што сказаў Р±С‹ РЅР° гэта твой РґСЂСѓРі Шаўчэнка? Зыгмунт сцепануўся. - Чым ты адрозніваешся ад белых Р· гнюснай С–РґСЌСЏР№ "адзінай С– непадзельнай"? Чым ты адрозніваешся ад... - Кастусь... - РЇ даўно Кастусь. Р† СЏ ведаю, што РїСЂС‹ словах "непарушны", "непадзельны", "адзіны", калі С–С… гаворыць мацнейшы, сапраўдных людзей цягне разбіць непадзельнасць, разбурыць непарушнасць. Бо гэта замаскаваны ланцуг рабства. Вочы Сћ Кастуся былі ўтрапёныя. Аблічча палала. - Гэта РЅРµ РЅРѕР¶ Сѓ СЃРїС–РЅСѓ. Проста лепей загадзя дамовіцца аб СѓСЃС–Рј, каб цвёрда ведаць, РЅР° што спадзявацца. Бо калі вам другараднае становішча - гэта большая ці меншая непрыемнасць, то Сћ нас пытанне стаіць іначай. РђР±Рѕ воля, або РЅРµ жыць. - РЇ РЅРµ пратэставаў, - сказаў Серакоўскі, - СЏ ўстрымаўся. РќР° маю РґСѓРјРєСѓ, павінна быць так , але СЏ РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ навязваю гэтага. РЇ нават РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ Р±СѓРґСѓ гаварыць РїСЂР° СЏРµ. - Госас Зыгмунта гучаў СЃСѓС…Р°: - Р—РіРѕРґР°. Значыць, РјС‹ павінны пашырыць гэты погляд, прыняты цяпер большасцю рады, СЃСЏСЂРѕРґ памяркоўных С– весці Р·Р° СЏРіРѕ спрэчку Р· белымі. - Сорам! - выгукнуў Ямант. - Гэта падрыў агульнай моцы, грамадзянін Серакоўскі. - Узаемадапамога! - сказаў Мілевіч. - Сепаратызм! - сказаў Звяждоўскі. Алесь зразумеў: нервовасць Кастуся можа сапсаваць справу. Прыйшоў час умяшацца: - Большасць люзей РЅРµ разумее, што прымусовасць, другараднае становішча, ланцуг - гэта вечная РјС–РЅР° пад еднасцю, што Сћ такім стане нават РјС–Р¶ братамі расце пачуццё варожасці, Р° часам С– нянавісці. Самастойнасць С– магчымасць распараджацца сабою СЏРє хочаш - РІРѕСЃСЊ найлепшы РіСЂСѓРЅС‚ для братэрства. - Чую, чым тут пахне, - сказаў Ямант пасля паўзы. - Рабесп'ераўшчынай, Дэмбоўскім, галіцыйскімі хлопамі, што пілавалі паноў піламі, Чарнышэўскім... Р’РѕСЃСЊ адкуль СЏРЅС‹ С– ідуць, вашы крайнія, пачварныя погляды. Р— РґРѕРјСѓ РЅР° Ліцейным. - РЇРєРѕРіР°? - спытаў Баброўскі. - Што насупраць міністра дзяржаўных маёмасцяў. Р— РґРѕРјСѓ гэтага карцёжніка, што піша вершыкі аб народзе, Р° сам нажыў маёнткі, С– нават міністр унутраных спраў кажа, што ён РЅРµ рэвалюцыянер, Р±Рѕ мае грошы. Кастусь устаў. РЈ СЏРіРѕ пасмыкваліся РІСѓСЃРЅС‹ С– шчака, дрыжала левае павека: - Юзаф, маўчы, Юзаф, РЅРµ даводзь. Чалавек, СЏРєС–... СѓСЃС‘ жыццё... Чалавек, СЏРєС–... напалову паляк С– спачувае вам. РЇРє табе РЅРµ сорамна? Р† сеў, РґР·С–СћРЅР°, СЏРє РЅРµ сваімі рукамі, заграбаючы паветра. Запанавала цяжкае маўчанне. - Прашу слова, - сказаў Сѓ цішыні Алесь. Серакоўскі зрабіў запрашальны жэст. - РЇ прапаную выключыць студэнта Яманта Р· рады С– "Агула", - РєС–РЅСѓСћ Алесь. - РЇ прапаную таксама папярэдзіць СѓСЃРµ нізавыя арганізацыі, каб СЏРЅС‹ РЅРµ ўздумалі выказваць Юзафу Яманту давер, калі РЅРµ хочуць варожасці С–, магчыма, правакацый... - РўС‹ што? - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћ Кастусь. - Раю РЅРµ ўмашвацца. - РЇ вас удару, Загорскi, - сказаў Юзаф. - РќРµ раю. Прапаную выключэнне. - Падстава? - спытаў Звяждоўскі. - Яднанне. - Ясней. - Наш трыумф Сѓ яднанні. Яднанні Р· левымі элементамі, СЏРєРѕР№ Р±С‹ нацыі СЏРЅС‹ РЅС– былі: палякі, украінцы, СЂСѓСЃРєС–СЏ, літоўцы, курляндцы... - РЃРЅ гаварыў СЏРє адсякаючы кожнае слова. - Р† таму РјС‹ павінны Р· павагай ставіцца РґР° кожнай нацыі, РЅРµ абражаць СЏРµ старой варожасцю, недаверам, сумненнем Сѓ СЏРµ рэвалюцыйных сілах. Іначай - пагібель. РЈСЃРµ паўстанні грашылі гэтым С– гінулі. Відаць, шляхецкіх нацыяналаў гэта нічаму РЅРµ навучыла... РўС‹ паставіш, урэшце, маю прапанову РЅР° галасаванне, грамадзянін Серакоўскі? - Стаўлю... Ямант абводзіў СѓСЃС–С… вачыма С– ўрэшце зразумеў: вочы большасці РЅРµ абяцалі літасцівага рашэння. - Хлопцы... - сказаў ён, - хлопцы, СЏРє РІС‹ можаце? - Голас СЏРіРѕ дрыжаў. - Хлопцы, СЏ аддам Р·Р° паўстанне жыццё! РЈСЃРµ маўчалі. Р† тады Юзаф усхліпнуў ад хвалявання. - Хлопцы, СЏ ніколі РЅРµ думаў... - Думай, - сказаў Валеры. - РЇ абавязкова Р±СѓРґСѓ думаць. РќРµ адбірайце Сћ РјСЏРЅРµ права загінуць Р·Р° радзіму... РЇ хачу гэтага... РЇ РЅРµ магу без вас... Хлопцы, што СЏ, Юда?.. Хлопцы, даруйце РјРЅРµ!!! Цяпер СѓСЃРµ глядзелі РЅР° Алеся. - Выключэнне, - РєС–РЅСѓСћ Алесь. - Алесь, ты нялітасцівы, - азваўся Віктар. - РЇРє ты можаш? - спытаў Вярыга. Маўчанне. - РўС‹ што, РЅРµ бачыш? - сказаў Кастусь. - РЃРЅ малады, ён дурань. РЈ хваравітых вачах Яманта стаялі слёзы. - РЇ РЅРµ Р±СѓРґСѓ страляцца, хлопцы, - сказаў Ямант. - РњРЅРµ нельга без гэтай справы, але СЏ РЅРµ застрэлюся. Гэта РЅС–Р·РєР° для сына радзімы. Але СЏ клянуся вам, СЏ пайду С– высачу кагосьці Р· сатрапаў С– стрэлю, Р° потым дам СЃСЏР±Рµ схапіць... Вазьмі сваю прапанову назад, Алесь... Даруй РјРЅРµ, чуеш? Загорскі глядзеў Сѓ вочы Віктару. РЃРЅ ведаў: хлопцы дзеля пачуцця еднасці падтрымаюць СЏРіРѕ, але Віктар Р±СѓРґР·Рµ потым пакутаваць. Р† хаця ён РЅРµ лічыў правільным папускаць Яманту, Алесь уздыхнуў. - Добра, - глуха Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ ён. - РЇ РЅРµ Р±СѓРґСѓ ставіць гэтага пытання. - РќРµ таму, што Р·РјСЏРЅС–Сћ сваю РґСѓРјРєСѓ, Р° таму, што... - РњС‹ лічым, што ты маеш рацыю, грамадзянін, - сказаў Валеры. - Р’С‹ лічыце. Але СЏРЅС‹ СѓРЅСЊ РЅРµ лічаць, - Алесь паказаў РЅР° крайніх "левых". - Няхай Р±СѓРґР·Рµ так. - Добра, - сказаў Серакоўскі. - Значыць, так С– запішам: "Аўтаномія, федэрацыя ці поўная самастойнасць - вырашаць пасля перамогі самі народы, Сѓ прыватнасці беларускі народ". - Р† раптам дадаў: - Рђ гулянне Сћ Пецергофе было сёлета РґСЂСЌРЅСЊ. Алесь азірнуўся С– ўбачыў: Сѓ дзвярах стаяў гаспадар. - Час канчаць. Праз палову гадзіны Р±СѓРґР·Рµ повен РґРѕРј людзей. - Р—РіРѕРґР°, - сказаў Зыгмунт. Дзверы зачыніліся. ...Загорскі С– Кастусь выйшлі Р· курыльні Сћ вялікую гасцёўню. Там было РїРѕСћРЅР°, але СЏРЅС‹ РЅРµ ведалі Сћ твар амаль РЅС–РєРѕРіР°. Алесь глядзеў РЅР° СЃСЏР±СЂР° няўхвальна: СѓСЃС‘ аблічча Кастуся пайшло дробнымі чырвонымі плямамі, Р±С‹ ад крапіўніцы. - Нервы Сћ цябе, Кастусь. - Ведаеш, месяц назад СЃР° РјРЅРѕР№ здарылася страшнае: абвастрэнне хваробы. - РЇРєРѕР№? РўС‹ РјРЅРµ нічога... - Ды СЏ думаў, СѓСЃС‘ прайшло. РЈ РјСЏРЅРµ некалькі РіРѕРґ назад былі прыступы. - Рпілепсія? - РќРµ. Проста раптам РЅС–Р±С‹ СЃРєСѓСЂСѓ дзерлі. Кожны нерв Сѓ целе аголены. Баліць. Кастусь гаварыў глуха С– хаваў вочы. - Баліць. Разумееш, ад самай нязначнай прычыны баліць. РђРґ хлусні - баліць, ад двудушнасці - баліць. - Што, непрыемна? - РќРµ. Фізічна баліць. Разумееш, ад самай нязначнай крыўды каму-небудзь. РђРґ дробязей. Некалькі дзён назад стаю ля РќСЏРІС‹. Бачу, Р±СЏР·РґРѕРјРЅС‹ сабака выдзер Сѓ дзяўчынкі Р· СЂСѓРє піражок. Дзяўчо бедненькае, галоднае, відаць. Стаіць С– плача. Р† так РјРЅРµ сатла - ты толькі РЅРµ кажы РЅС–РєРѕРјСѓ - С– дзяўчынку шкада, С– сабаку шкада. Проста - РЅСѓ, аж сэрца кроіцца! Галоўнае, сабака РЅРµ адбегся далёка, так С– глынуў Сѓ падваротні. Рђ дзяўчо плакаць РЅРµ можа голасна, СЏРє здаровыя дзеці. Разумееш, стаіць С–, СЏРє Сѓ нас кажуць, квіліць... РќСѓ, лухта Р¶ гэта, тым больш - СЏ РєСѓРїС–Сћ ёй піражок... Дык РЅa табе - РґСЂСѓРіС– РєСѓРїС–Сћ С– РєС–РЅСѓСћ сабаку, Р° ён завішчаў С– бегчы, РЅС–Р±С‹ СЏ Сћ СЏРіРѕ... каменем. Кастусёў твар раптам нагадаў Алесю твар дзіцяці. - Р† РІРѕСЃСЊ амаль што спаць РЅРµ магу. РЇРє СѓСЃРїРѕРјРЅСЋ: божа ты РјРѕР№! РќСѓ хоць Р±С‹ дзяцей Сѓ двары сірочага РґРѕРјСѓ ці старых РЅР° лавачцы, РЅР° бульвары, Р° то малпу Сћ балгарына-катрыншчыка... Далонька, ведаеш, дзіцячая, зморшчаная. Р† клятчастая сукенка РЅР° ёй... РЇРє СѓСЃРїРѕРјРЅСЋ - РЅС–Р±С‹ гэта СЏ Р·Р° вольтаў слуп ухапіўся... РЈ РјСЏРЅРµ... Р· СЏРєРѕРіР°?.. ага, Р· пятага кастрычніка галюцынацыі. РќС–Р±С‹ стаіць нехта фіялетавы С– тоўсты. Р† нічога Сћ СЏРіРѕ РЅСЏРјР°, акрамя аднаго залатога РІРѕРєР°. Стаіць РґС‹ краямі сваёй РіСЂСѓР±РѕР№ мантыі варушыць. Р† нібыта хоча есці людзей, РЅРµ ведаю ўжо СЏРєС–Рј чынам. Рђ паўз РјСЏРЅРµ ідуць, ідуць. Маці-нябожчыца без аблічча, ты Сћ рызманах, Віктар, дзяўчынка Р· пірагом, сабака... РЈСЃРµ, каго Сћ жыцці бачыў... Р† глядзяць... Кожную РЅРѕС‡ так. Алесь спалохаўся. РЈР·СЏСћ СЃСЏР±СЂР° Р·Р° РіСЂСѓРґР·С–, моцна страсянуў. Каліноўскі здрыгануўся. - Даруй, мілы, - сказаў ён. Р† дадаў пасля паўзы: - Памятаеш, сказаў Вежы, што РЅР° РјРѕР№ век нерваў хопіць. Баюся, РЅРµ хопіць. Толькі Р± гэта здарылася пасля... калі ўжо Сћ кожнага Р±СѓРґР·Рµ РїР° пірагу. - Шкада, што ты РЅРµ Сћ РјСЏРЅРµ, - назнарок РіСЂСѓР±Р° сказаў Алесь. - РЇ Р± табе Р·Р° твае фантазіі... Пойдзеш сёння РґР° РјСЏРЅРµ. - Нашто? - Буду даглядаць. РџР°-першае, кожны вечар перад СЃРЅРѕРј РґР·РІРµ гадзіны хадзіць. РџР°-РґСЂСѓРіРѕРµ, піць адвар. Аглая дасць. РџР°-трэцяе, "тройчы дзевяць", настой траваў РЅР° гарэлцы. РџР°-чацвёртае - халодныя ванны РґРІР° разы РЅР° дзень. Грубаваты С– ўпэўнены тон зрабіў, здаецца, патрэбнае ўражанне. - Медык, - сказаў Кастусь. - Рђ што? Р† медык. Чытаць толькі вясёлае. Есці біфштэксы. Спыць класціся Р· курамі... РЎСѓСЂ'ёзна, СЃСѓСЂ'ёзна, Кастусь... Р† яшчэ: закахацца табе трэба... РќСѓ, гэта, урэшце, СЏРє хочаш. Але СЏРєС– месяц СЏ цябе РЅРµ адпушчу. Да С–С… падышоў Віктар, С– Алесь Р·РјРѕСћРє, Алесева сэрца аблівалася крывёй Р·Р° братоў. - Слухай, Алесь, - сказаў Віктар. - Кастусь казаў, што ты заместа поўнага вызвалення прапанаваў свайму бацьку нейкія ліберальныя ваніты. Нейкую канкурэнцыю Р· мужыком, цукроўні, гуты, трасцу... РўС‹ што, ад нас адмяжоўваешся? - вочы Сћ Віктара былі бліскучыя, відаць, ад лёгкай гарачкі. - РљС–РЅСЊ, - сказаў Алесь. - РўСЂСЌР±Р° РјРЅРµ даць бацьку нешта, Р·Р° што можна было Р± змагацца афіцыйным шляхам? Ці ён павінен быў нашу праграму высунуць: зямлю - сялянам, цара Р· чыноўнікамі РґС‹ злоснымі прыгоннікамі - РЅР° асіну, РјРѕРІСѓ - Сѓ школы, папоў - СЃР° школ. РўС‹ гэтага хацеў? - РќСѓ... СЏРє... Рќ-РЅРµ тое, РІСЏРґРѕРјР°... - Рђ потым, нічога РЅРµ зрабіўшы, юкнуць, СЏРє Сѓ палонку? Р—Р° меншае людзей Сѓ РЎС–Р±С–СЂ заганялі... РЇ, Віктар, РЅРµ думаў так, СЏРє прапаноўваў. Але пакуль народ РЅР° паўстанне РЅРµ пайшоў - трэба рабіць хоць што. - Адкасніся ад СЏРіРѕ, - раптам СЂСЌР·РєР° сказаў брату Кастусь. - Чаго РІС‹ СћСЃРµ РґР° СЏРіРѕ Р· пытаннем гэтым ідыёцкім. "Како веруеш?" РЃРЅ РЅРµ горшы Р·Р° цябе патрыёт. Віктар разгубіўся ад нападу. - Гэта хто? ? СЂСЌР·РєР° паказаў Кастусь Сѓ Р±РѕРє аднаго Р· гасцей. - Сляпцоў. Венгерскі герой. - РќСѓ С– дурань, ? СЂСЌР·РєР° сказаў Кастусь. ? Рђ той? - Рверс, дарадца міністэрства замежных спраў. - Гэты нашто? - РЃРЅ С– яшчэ СѓРЅСЊ той, Чарткоў, шталмайстар, РґС‹ яшчэ тая порхаўка, сенатар Княжэвіч, міністр фінансаў - шырма. Каб РЅРµ было блакітных "СЃСЏР±СЂРѕСћ" Р· адпаведнага РґРѕРјР°. - РќСЏРґСЂСЌРЅРЅР° прыдумана. Рђ той? - Іваноў трыццаты. - РўС‹ што, жартуеш? - абурыўся Алесь. - РќР° самай справе. РђРґ'ютант для асобых даручэнняў РїСЂС‹ пецярбургскім ваенным генерал-губернатары. - Што, таксама маска? - Ды РЅРµ. Чамусьці прасякся павагаю РґР° Людвіка. Цягаецца СћСЃСЋРґС‹ разумныя размовы слухаць... Рђ там СѓРЅСЊ Шчарбіна, паэт. Бачыце, СЏРєРѕРµ аблічча... Рђ той, Сѓ акулярах, Р· бакенбардамі, стары, - былы СЃСЏР±СЂР° Пушкіна. Рђ цяпер таварыш, здаецца, міністра народнай асветы. Вяземскі Пётр Андрэевіч. Паэт. Шкада, хлопцы, старасці. - Рђ той хто, РЅР° вераб'СЏ падобны? РќР° вялізнага вераб'СЏ. - Талстой. Феафіл. Музычны крытык... Рђ той - раганосец Феактыстаў, пёс ланцужны, намеснік Фадзея Булгарына. Р— маладых, РґС‹ ранні. Р†, скажы ты, РЅРµ паспее стары падлец здохнуць, СЏРє ужо РЅР° ягонае месца новага рыхтуюць. РђРґР·iРЅ Р· гасцей асаблiРІР° прыцягнуў увагу Алеся. РќРµ вонкавым выглядам - урэшце, бадай звычайным, - Р° нейкай падкрэсленай незалежнасцю рухаў. Колькі СЏРјСѓ магло быць РіРѕРґ? РџСЌСћРЅР°, далёка Р·Р° пяцьдзесят. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, аб гэтым неабвержна сведчылі вельмі сівыя РІСѓСЃС‹, склератычны румянец РЅР° шчоках С– СЃРєСЂРѕРЅСЏС…, РЅРѕСЃ, што калісьці, відаць, быў вастраваты С– трошкі задзёрты, Р° цяпер, Р· гадамі, абвіс С– зрабіўся ўжо нават трохі чырвоны. Дый Р±СЂРѕРІС‹ былі СЏРє Сѓ старога: кусцістыя, суровыя Р±СЂРѕРІС‹. Незнаёмы сустрэўся Р· Алесем вачыма С–, відаць, зразумеў, што той разглядае СЏРіРѕ СЏРє цікавы С– загадкавы экземпляр СЂРѕРґСѓ чалавечага. Р’СѓСЃС‹ варухнуліся, але нават калі Р± гэтага РЅРµ было, аб усмешцы можна было Р± здагадацца РїР° вачах. Р’РѕСЃСЊ што маладзіла чалавека: вочы! Залаціста-карыя С–, дальбог, пякуча-СЃС–РЅС–СЏ, СЏРє паўдзёнае неба. РЈ вачах нейкая пакутлівая вечная РґСѓРјРєР°, якая катавала С– нават Сѓ хвіліну весялосці РЅРµ давала палёгкі. Цяжкі, знясілены нейкай неадчэпнай думай, змардаваны С– РіСЂРѕР·РЅС‹ твар. - Рђ таго ты РЅРµ ведаеш? - спытаў Алесь, збіраючыся ўжо ісці назад Сѓ курыльню. - Ведаю. - Хто? - Шаўчэнка. Алесь міжвольна зрабіў РґРІР° РєСЂРѕРєС– назад. Раней чым РјРѕР·Рі паспеў дадумаць, што гэта непрыстойна. Але СћСЃС‘ адно было РїРѕР·РЅР°: густа-СЃС–РЅСЏРіР° сурдута РЅС–РґР·Рµ РЅРµ было відаць. ...Р— курыльні большасць народу ўжо разышлася. Сядзелі ля агню толькі хлопцы, Р· СЏРєС–РјС– Сћ першы вечар пазнаёміўся Алесь, РґС‹ Малахоўскі, Мілевіч С– Зыгмунт. Але затое набралася іншай моладзі. Некаторых Алесь ведаў. РЈРЅСЊ тыя таксама землякі, Р· акадэміі мастацтваў. Рђ той - СЃСЏР±СЂР° Урублеўскага РїР° лясным інстытуце, цельпукаваты Яневіч, беларус Р·-пад Мядзеля. Рђ той таксама СЃРІРѕР№, Антось Іваноўскі, СЃСЏР±СЂР° Віктара РїР° працы С– С–РґСЌСЏС…... Некаторых Алесь бачыў РЅР° пасяджэннях "Агула". - Што ты РјРЅРµ, чалавеча, звягаеш аб музыцы, - злаваўся РРґРјСѓРЅРґ Вярыга. РЇРіРѕ апанент, РїР° СћСЃС–Рј відаць, студэнт-белападшэўнік, сядзеў, незалежна закінуўшы нагу Р·Р° нагу. Пыхаты твар, пагардлівыя РІСѓСЃРЅС‹, залатыя брэлокі РЅР° ланцужку гадзінніка. Цадзіў словы, РЅС–Р±С‹ Р· судзейскага крэсла, цвёрда ведаючы: РґРѕР±СЂР° СћСЃС‘, аб чым Р±С‹ ён РЅС– сказаў. Што ён "левы", сведчыў С…С–Р±Р° што адзін Р· брэлокаў: залатое сэрца Р· рубінавай кропляй крыві. "Сэрца Айчыны". - Кажу, што аднастайная музыка, сумная. РЇРє РјРѕРІР°, - адказаў той. Р† тут Алесь зразумеў, што брэлок Р· "Сэрцам Айчыны" - хлусня. - Рђ ты ведаеш аб дыяпазоне мужчынскіх галасоў Сѓ беларускіх хорах? - спытаў Вярыга. - Напэўна чуў, што так званы "падводка" ёсць толькі Сћ беларускіх хорах? Р— СѓСЃС–С… славян толькі Сћ беларусаў РґС‹ яшчэ Сћ данскіх казакаў. - Гэта яшчэ што? - Прыемна спрачацца СЃР° знаўцам музыкі. Гэта самы найвышэйшы, СЏРєС– толькі магчымы, саліруючы мужчынскі голас. Спявае, Р° табе здаецца, што РЅР° небе Р±'юць срэбныя званы. РђРґ С–С… С– РґР° самай нізкай актавы - РІРѕСЃСЊ табе С– аднастайнасць... Што, СЃСѓРјРЅР°?.. Рђ РІРѕСЃСЊ гэта што? РРґРјСѓРЅРґ праспяваў музычны сказ, РјСЏРєРєС– голас пяшчотна закалаціўся Сћ сцены пакоя С– сціх. - РќСѓ, гэта адзін дурань РЅРµ ведае. Пачатак славутай арыі "Галькі". - Гэта, хлопча, песня: "Стала Р± ты калінай, абняў Р±С‹ цябе СЏ..." Рђ гэта? - Арыя Антаніды. - Гэта "Выйду СЏ РЅР° Р±Рѕ... РЅР° болані гуляць". Спяваюць СЏРµ РЅР° Полаччыне, Віцебшчыне... Рђ гэта? Гукі загулі бадай што страшна. Голас РРґРјСѓРЅРґР° ўдаваў бас. - Рќ-РЅРµ ведаю... Арганам гучыць. Што, нехта СЃР° старых немцаў? - Ды РЅРµ, - сказаў Вярыга. - Гэта "пан Р±РѕРі, цвярдыня мая". Стары харал. Маеш рацыю, аднастайнасць. Манюшка, Глінка С–... каго ты яшчэ там выбраў?.. Баха? Людзі пырскалі РїР° кутох. - РќСѓ што, яшчэ будзеш ці, можа, ужо досыць, Р·СЂРѕР±С–Рј перадых? - Вярыга так С– сказаў. - Думаю, досыць. Нецікава РјРЅРµ нешта Р· табою спрачацца. - РЇ нядаўна сустрэўся Р· адным "італьянцам", - СЏРє заўсёды, хаваючы Сћ шчыліны павек вочы, загаварыў страшны Малахоўскі. - РўРѕ ён казаў, што РЅР° польскія С– беларускія словы нельга пісаць музыку. Маўляў толькі паўнагалосныя РјРѕРІС‹ даюць РґРѕР±СЂС‹ тэкст для песні. РЃРЅ кампазітар. РЎРІС–РЅРЅСЏ, - успыхнуў раптам Малохоўскі. - РЇ ніколі СЏРјСѓ гэтага РЅРµ дарую. Жарэ наш хлеб РґС‹ нас жа С– лае. Прапанаваў СЏРјСѓ верш Дуніна, верш Славацкага РґС‹ беларускі верш Сыракомлі. "Толькі папрасіце каго-небудзь перакласці. Да гэтых РјРѕСћ музыку пісаць нельга. РђРґРЅР° занадта шыпіць, другая занадта звініць". Прапанаваў РјРЅРµ падшукаць СЏРјСѓ паэта, каб той напісаў СЏРјСѓ словы для харала падзякі гасудару імператару... - Рђ ты што? - спытаў Кастусь. - РЇ спачатку хацеў быў... Рђ потым падумаў, што яшчэ РґР° СЃСѓРґРґР·С– трапіш... РќРµ стаў звязвацца. Але праз месяў прынёс СЏРјСѓ вершы... Гляджу, вылазяць вочы, вылязяць... "РўС‹ што Р¶ гэта прынёс? Мужыцкія вершы?" - Чые вершы? - спытаў змрочны Валеры. - Нашага "грамадзяніна РєРЅСЏР·СЋС…РЅС‹", - пырснуў Малахоўскі. Алесь збялеў. - РўС‹ што... РўС‹ СЏРєРѕРµ меў права? Ды СЏ С– вершаў РЅРµ пішу. - Рђ хто Сћ Кастуся аднойчы сшытак забыў С– толькі РЅР° РґСЂСѓРіСѓСЋ раніцу прыбег? - Ды РЅРµ пішу СЏ, хлопцы, - Алесь вачыма маліў СЃСЏР±СЂРѕСћ, каб падтрымалі. - Маніць ён. - Увага! - сказаў Малахоўскі. - РљРЅСЏР·СЊ Загорскі РїСЂС‹ СћСЃС–С… кажа, што СЏ - манюка. Рђ СЏ заяўляю, што ён - РЅС–Р·РєС– эгаіст С– сябелюбца. Бо трымаць патрэбныя СћСЃС–Рј вершы Сћ сшытку С– РЅРµ чытаць С–С…... - Р—РјРѕСћРєРЅС–! - крыкнуў Алесь. - РўРѕ што, РјРЅРµ прачытаць ці папросім СЏРіРѕ? Валеры С– Каліноўскія запратэставалі былі, але С–С… галасы заглушыў агульны крык: - РџСЂРѕСЃС–Рј! РџСЂРѕСЃС–Рј! - РЇ РЅРµ паэт! Р† тут ціхі голас Р· РјСЏРєРєС–Рј акцэнтам сказаў Сѓ раптоўнай цішыні: - Што Р¶ гэта ты саромеешся вершаў, хлопча? Алесь крутнуў галавою Сћ той Р±РѕРє. РќР° парозе стаяў чалавек Сѓ СЃС–РЅС–Рј сурдуце С– спадылба, Р· пахмурым, няўлоўным смяшком глядзеў РЅР° Алеся. - Так нельга, - сказаў Шаўчэнка. - Спачатку гэта, праўда, СЏРє каханне. Страшана, што нехта даведаецца. Але нашто Р¶ саромецца кахання? Дадзена СЏРЅРѕ - значыць, шчаслівы чалавек РЅР° зямлі. Зыгмунт памкнуўся быў устаць СЏРјСѓ насустрач, але пасівелы чалавек зрабіў СЏРјСѓ няўлоўны жэст далонню, С– той астаўся сядзець, толькі вочы засмяяліся. - Калі ласка. Р† РјРЅРµ цікава, - Р· вельмі хатняй інтанацыяй сказаў паэт. - Паляк? - Беларус. - Тады тым больш... Р’С‹ адкуль? Р† гэтая амаль вясковая інтанацыя Сћ словах мучанага-перамучанага чалавека раптам прыгадала Алесю белага-белага дзеда Кагута пад дзічкай Сѓ цвеце, захад С– Дняпро. - Р— Дняпра, - сказаў Алесь. РЈ зморшынках ля вачэй паэта раптам заззяла невыказная пяшчота. - Тым больш, - сказаў Шаўчэнка. - Чытай, хлопча. РЇ цябе прашу. - РќРµ, - Сѓ Алеся перасохла Сћ глотцы. - РЇ чытаў сёе-тое Р· вашага, С–... Паэт зразумеў. Заварушыліся РІСѓСЃС‹. Гарачыя, СЃС–РЅС–СЏ цяпер, глядзелі РЅР° Алеся вочы. Р† Алесь раптам адчуў, што СЏРјСѓ Р±СѓРґР·Рµ РЅРµ сорамна чытаць гэтаму чалавеку нават слабыя радкі, што ён нават хоча чытаць, што падсвядома, яшчэ палову гадзіны назад, марыў аб гэтым. РЃРЅ стаў Сѓ нязграбнай паставе, РЅiР±С‹ перад апаратам дагератыпiста. - "РњРѕРІР°", - сказаў ён. РЈ курыльні стаяла цішыня. Алесь адчуў, СЏРє Р±'ецца сэрца. Вочы глядзелі РЅР° СЏРіРѕ. Ёсць паданне РІСЏРєРѕСћ, што разбурыць калісь Вавілонскую вежу Адам... Р† няўмольна сальюцца РјРѕРІС‹ зямлі РЈ адну, народную нам. РЃРЅ пачаў глуха: сэрца перашкаджала. Але плынь радкоў, СЏРє заўсёды, супакоіла СЏРіРѕ, Р° тое, аб чым ён хацеў гаварыць, споўніла душу нязнанай пяшчотай, болем С– любоўю. Рђ праз нейкую хвіліну голас СЏРіРѕРЅС‹ ўзмацнеў, С– ён пачаў адчуваць сэрцам кожнае слова. Чырвань кінулася Сћ шчокі. Р† мая безвыходна РїРѕР№РґР·Рµ Сћ Р·РјСЂРѕРє, РЈ атрутны, СЏРє вечнасць, цень, Трапяткая i СЃiРЅСЏСЏ, СЏРє васiлёк, Гарачая, СЏРє прамень. РЇ РЅС– шчасця, РЅС– РґРѕСћРіС–С… РіРѕРґ РЅРµ жадзён. Хай пятля, хай памерцi Сћ журбе, Хай РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ РЅС– шчасця, РЅС– будучых дзён, Калі Сћ С–С… РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ цябе. РЎiрата РїР° Р·'едлiвай РІРѕР»i багоў, Р“iнучы РјРѕР№ карабель, Хай РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ світання Сћ народа майго, Калі досвіткам здрадзіць табе! Р† няхай РґР° РјСЏРЅРµ РЅРµ прыйдзе РІСЏСЃРЅР°, Шчасце, песня, каханне, спакой, - РЋСЃС‘ адно РЅРµ Р·РјСЏРЅСЏСЋ твой чорны праснак РќР° атруту пшаніцы чужой. РђРґ палеткаў райскіх лёгкай ступой Збочу СЏ РґР° пякельных катлоў, Калі першы Р¶ анёл РЅР° РјРѕРІРµ маёй РњРЅРµ РЅРµ скажа: "Братка, здароў!" РўРѕР№, хто схоча хоць слова тваё разбурыць, Хай раней Сѓ апошнім баю Р’РѕР·СЊРјРµ смерцю С– полымем тры РјСѓСЂС‹: Цела, сэрца, песню маю. РўС‹ РјРѕР№ жытнi хлеб i каханы май, Песня продкаў, нашчадкаў палі. Без цябе, РЅРµ Р· табой - РЅРµ патрэбен РјРЅРµ рай РќР° душы, РЋ небясi, РќР° зямлі. Хлопцы маўчалi. Рђ ён глядзеў i РЅiчога РЅРµ бачыў. Потым, СѓСЃРєiнуўшы вейкi, ён заўважыў, што паэт стаiць перад iРј i СЃСѓСЂРѕРІР° глядзiць СЏРјСѓ проста Сћ вочы. Разумеючы, што Сћ СЏРіРѕ РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ падагнуцца каленi, Алесь апусцiСћ РІРµi, каб РЅРµ глядзець. Дзве СЂСѓРєi СЃС†iСЃРЅСѓР»i Алесевы плечы. РЃРЅ адчуў, СЏРє лёг РЅР° СЏРіРѕРЅС‹ лоб, над левым вокам, пацалунак, што пахнуў цыгарай, здаецца, нейкiРјi СЃСѓС…iРјi травамi i трохi РІiРЅРѕРј. Пецярбург спаў. Пад РґСѓРіРѕСЋ РјРѕСЃС†iРєР° драмалi гулкае цемрыва i чорная вада. РЇРЅС‹ iшлi ўтрох i маўчалi. Гарэлi далёка-далёка адзiРЅ ад аднаго Р»iхтары. Падымаўся вецер: РІiдаць, Р·РЅРѕСћ РЅР° дождж. Паэт крочыў РјiР¶ сябрамi маўклiРІС‹ i трохi змрочны: - РЈ вас РЅР° Дняпры сады? - РЈ нас сады, - адказаў Алесь. - Р† Сћ нас сады. - РЇ ведаю. РњРѕР№ дзед расказваў... - Адкуль ведаў? - Некалькі РіРѕРґ назад РјРЅРµ трапіў Сѓ СЂСѓРєС– рукапіс нашага "Великого льоха". РўС‹, Кастусь, можа, РЅРµ чытаў, там адна душа вымушана вечна лётаць. - РЇРєСѓСЋ маеш РЅР° ўвазе? - спытаў паэт. - Душу дзяўчынкі. Што ўбачыла РЅР° Дняпры залатую галеру царыцы С– ўсміхнулася ёй. Р† РІРѕСЃСЊ мучыцца, пакуль РЅРµ раскапаюць вялікі склеп. Шаўчэнка глядзеў РЅР° СЏРіРѕ насцярожана. - РќР° гэтай галеры ехаў РјРѕР№ дзед. - Чаму? - Царыцу звязваюць Р· імем майго прадзеда. Калі першы раз ехала Сћ Магілёў... Р† потым Сѓ Крым. - Досыць непрыемна. - РЇ РЅРµ апраўдваюся, - СѓСЃРєС–РЅСѓСћ галаву Алесь. - Прадзед адмовіўся кінуць Дняпро, хоць СЏРЅР° СЏРіРѕ С– клікала. - РўС‹ РЅРµ звяртай РЅР° гэта ўвагі, хлопча, - РЅС–Р±С‹ нават прысаромлена сказаў Шаўчэнка. - Р† РЅР° "льох" РЅРµ звяртай. РЇ тады быў малады. Жорсткі. - Р’С‹ С– цяпер такі, - упарта сказаў Кастусь. - Іншаму вас РЅРµ навучылі, бацька. Р† РґРѕР±СЂР°. - РўС‹ РєРЅСЏР·СЊ? - спытаў паэт Сѓ Алеся. - Так. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Рђ СЏ былы прыгонны. Р† што Р· таго, калі РјС‹ побач ідзём тут, С– ты СЃСЏР±СЂР° Зыгмунта С– пішаш такія вершы. РњСЏСЂРєСѓСЋ, нашы разлікі Р·Р° залатую галеру скончаны. Га? - РЇРЅС‹ даўно скончаны. РњРѕР№ дзед варагаваў Р· СѓСЃС–Рј гэтым яшчэ РґР° майго нараджэння. РњСЏСЂРєСѓСЋ, С– РґР° вашага. РЃРЅ, дарэчы, ведае вашы вершы. - Р† што ён кажа? - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Шаўчэнка. - Сказаў: "РЇ Р± гэтага хахла РЅРµ Сћ салдаты, Р° міністрам асветы замест РґСѓСЂРЅСЏ Уварава". РЈСЃРµ засмяяліся. - РќСѓ, РјС‹ Р± прасвяцілі, - усміхаўся паэт Сѓ сівыя РІСѓСЃС‹. - РўС‹, праўда, РЅРµ пакутуй, хлопча, Р·Р° тую галеру. Ідзеш той жа дарогай, што С– людзі праўды, любіш няшчасны СЃРІРѕР№ край, служыш СЏРјСѓ, Р° астатняе - справа дзесятая. Пачаўся дождж. Тарас ішоў, СЃРєРѕСЃР° паглядаючы РЅР° хлопцаў. Выйшлі РґР° РќСЏРІС‹. - Хлопцы, - сказаў раптам паэт. - Р’С‹ бачыце, што там? - РќР° тым беразе, пад аркай самага страшнага будынка Сћ імперыі, РЅС–Р±С‹ вочы, ззялі РґРІР° чырвоныя ліхтары. Глядзелі, адбіваючыся Сћ вадзе. - Р’РѕСЃСЊ, - сказаў Шаўчэнка. - Вочы пад архангельскай аркай... РЇ вас РґР° баязлівасці РЅРµ заклікаю. Але РІС‹ СћСЃС‘ Р¶ СЏРє мага сцеражыцеся. Каб больш паспець. РЈ вас жа нават РіРѕСЂС€, чым Сѓ нас. Р† таму рабіце, каб даўжэй РЅРµ трапляць Сѓ С–С…РЅС–СЏ СЂСѓРєС–. РЇ РІРѕСЃСЊ трапіў С– загубіў жыццё. РњРЅРµ сорак чатыры, Р° жыць асталося мала. Лічаныя гады быў РЅР° волі. Дый то - С…С–Р±Р° гэта воля? Жыццю канец, Р° РЅРµ зрабіў нічога. - Бацька, - сказаў Кастусь Р· дакорам. - Гэта праўда, сынок. РќР° жаль, праўда. - РњС‹ РЅРµ збіраемся вас суцяшаць, - панізіў голас Кастусь. - Рђ толькі... РіС–РЅРµ народ, калі РЅР° пачатку ягонай дарогі РЅРµ Р·'явіцца такі, СЏРє РІС‹, без кампрамісаў. Словам, РІС‹ ведаеце, нам РЅСЏРјР° прычыны казаць вам няпраўду. Р’С‹ зрабілі шмат, хоць, магчама, менш, чым маглі Р±... Але Р¶ тая клятая салдатчына, СЏРЅР° Р¶ вартая лішніх вершаў! РЇРЅР° Р¶ кожнага, хто РЅРµ пайшоў дзеля радзімы РЅР° СћСЃС‘, прымусіць захлынуцца ад сораму. - Р’С‹ думаеце, РІС‹ канец? - спытаў Алесь. - Р’С‹ - пачатак. Р— часам мірыяды людзей сальюцца Сћ любові РґР° вас, таму што РІС‹ РЅС–РґР·Рµ РЅРµ саступалі, таму што справа ваша - высакародная, таму што такой любові, СЏРє ваша, яшчэ пашукаць РЅР° зямлі. Такой любові, калі адзін чалавек ратуе цэлы народ. Дождж ішоў вуліцамі С– плошчамі вялікага горада. - Вам шкада нас, - сказаў Алесь. - Р’С‹ паказваеце нам РЅР° тую браму. Рђ самі РІС‹ думаеце РїСЂР° тое, што С– раней... Ды СЏРє вам магло здацца, што РјС‹ хочам РґСЂСѓРіРѕР№ дарогі?! Ды РјС‹ толькі С– марым СѓСЃС‘ жыццё, каб пражыць, СЏРє РІС‹, каб нават РЅРµ толькі адмучыцца Р·Р° сваю любоў, Р° пайсці яшчэ далей... загінуць Р·Р° СЏРµ. Р’С‹ думаеце, СЏРЅС‹ нас палохаюць сваімі ланцугамі? Лухта! РњС‹ глядзім РЅР° вас. Бо што Р·СЂРѕР±С–С€, калі воля С– радзіма жывуць толькі крывёю, талентам, мозгам, барацьбою, смерцю сыноў? Паэт глядзеў РЅР° iС…, СЃС…iР»iўшы галаву, РІСЏР»iРєiРјi, цёмнымi ад паўзмроку вачыма. _______________ 1 Абдыміце РјСЏРЅРµ. I ніколі СћРІР° РјРЅРµ РЅРµ сумнявайцеся (франц.). 2 Губернскія камітэты Сћ канцы 1858 РіРѕРґР° былі ўжо РІР° СћСЃС–С… губернях еўрапейскай часткі Расіі. РќР° пачатку 1858 РіРѕРґР°, Сѓ лютым, Р· сакрэтных камітэтаў Сѓ Пецярбургу быў створаны Галоўны камітэт РїР° сялянскай справе, СЏРєС– С– павінен быў падрыхтаваць рэформу. 3 РљРѕСЂС„ Мадэст - рэакцыйны гісторык, Сѓ 1849 - 1861 РіРі. - дырэктар Публічнай бібліятэкі. РЈ 1864 - 1872 РіРі. - старшыня дэпартамента законаў Дзяржаўнага савета. 4 Дрэвы, РїРѕРјРЅС–РєС– нашы, колькі кожны РіРѕРґ вас жарэ купецкая або ўрадавая маскоўская сякера (польск.). 5 Старажытны, яшчэ Р· XVI стагоддзя, беларускі шкалярскі выраз барбарыстычнага паходжання: сябраваць, бавіць разам час, РЅРµ вельмі звяртаць увагу РЅР° вучобу, але швэндацца заўсёды разам, РЅРµ даючы СЃСЏР±СЂР° Сћ крыўду. 6 Пуцілін Іван - наглядчык маскоўскай паліцыі, пазней начальнік вышукной паліцыі Сћ Пецярбургу. "Р СѓСЃРєС– Шэрлок Холмс". 7 Глава кракаўскай рэвалюцыі 1846 РіРѕРґР°. 8 Саслоўе вольных земляробаў С– воінаў, былой памежнай варты Сћ княстве Літоўскім. Вызваленыя ад СѓСЃС–С… павіннасцей, непадсудныя ніякаму СЃСѓРґСѓ, акрамя свайго, адзначаныя некаторымі прывілеямі, С– перш Р·Р° СћСЃС‘ асабістай незалежнасцю С– зямлёй, СЏРЅС‹ мелі толькі адзін абавязак: бараніць мяжу. РЈ С–С…РЅС–С… пасёлках С– вёсках, што ланцужком цягнуліся РїР° паўночнай частцы Дзвіны С– РїР° Дняпры, Р·Р±СЏСЂРѕРіСЃСЏ Сћ найбольшай чысціні - Р±Рѕ ўлады пазбягалі С–С… чапаць - своеасаблівы патрыярхальны побыт, збераглася Сћ першапачатковай чысціні трохі архаічная беларуская РјРѕРІР°, зберагліся РЅРµ папсаваныя царкоўнасцю С– пазнейшым нацыянальным уціскам абшчынныя звычаі, праявы звычаёвага права, песні С– Рі.Рґ. 9 Пад словам "мэта" Сћ той час разумелі тое, дзеля чаго напісана РєРЅС–РіР° ці карціна, праспявана балада ці песня, - гэта значыць С–РґСЌСЋ. 10 РўСѓС‚ С– далей размова С–РґР·Рµ аб героях беларускага фальклору. 11 Легендарныя С– гістарычныя беларускія героі-паўстанцы. 12 Месца сутычак бедных С– багатых Сѓ Оршы. 13 Гаспадар аднаго Р· лепшых рэстаранаў Сѓ Пецярбургу. 14 Будучыя дзеячы паўстання Сћ Польшчы Сћ 186Р— Рі. 15 Царскі цэнзар.
|
|
VIII
Вялікая аўдыторыя універсітэта выбухнула смехам. РўСЂРѕС…С– падслепаваты, яшчэ Сћ вельмі СЃСЏСЂСЌРґРЅС–Рј веку, Платон Р СѓРЅС–РЅ палічыў, што гэта вынік СЏРіРѕ чарговага жарту, С– Р· асалодай паўтарыў СЏРіРѕ: - Так СЏРЅС‹ С– сказалі, келар Арсен, скарбнік Снетагорскага манастыра Іона С– ігумен Марцірый. Ворагі здольваюць, лезуць, Р° СЏРЅС‹: "РќРµ Р±РѕР№СЃСЊ, праваслаўныя. Маці божая С–РґР·Рµ РЅР° дапамогу!". РҐС–Р±Р° РІС‹ РЅРµ бачыце Сћ гэтым кранальнай прастадушнасці, нязломнай веры С– баганоснасці, СЏРєРѕР№ вызначаюцца славяне? Адзіная душа Сћ свеце асталася неразбэшчанай С–РґСЌСЏРјС– гнілой дэмакратыі С– пачварнымі поглядамі РЅР° аднолькавасць людзей - РЅРµ перад богам, РЅРµ, Р° тут, РЅР° зямлі! Гэта душа славяніна! Скажыце, С…С–Р±Р° ёсць РЅР° свеце яшчэ нешта, акрамя гэтай душы, С…С–Р±Р° ёсць яшчэ нешта, здатнае супрацьстаяць брудным патопам, што разліваюцца РїР° зямлі?.. Каламутным хвалям мусульманскага, гальскага, аўстрыяцкага, польскага, жыдоўскага РјРѕСЂР°?! РќСЏРјР°!.. "РќРµ Р±РѕР№СЃСЊ, праваслаўныя. Маці божая С–РґР·Рµ РЅР° дапамогу!". Аўдыторыя Р·РЅРѕСћ ухвальна зашумела С– выбухнула смехам. Р СѓРЅС–РЅ зразумеў гэта так, што знайшоў ключ РґР° душы большасці студэнтаў. Звычайна напаўпустая аўдыторыя сёння РЅРµ мела ніводнага вольнага месца. Прафесар глядзеў РЅР° бясконцы амфітэатр С– бачыў, СЏРє праз вэлюм, ружовыя плямы абліччаў. …Рогат каціўся пакуль што яшчэ нясмелымі хвалямі. Студэнты ўрэшце пачыналі разумець, чаму сёння РїР° бясконцых калідорах універсітэта хадзілі тры хлопцы Р· падазрона спакойнымі тварамі С– шапталі: "РќР° лекцыю Р СѓРЅС–РЅР°... РЅР° лекцыю Р СѓРЅС–РЅР°..." Ля РґР·РІСЏСЂСЌР№ Сѓ маленькі пакой, што вышэй лавак, РЅР° антрэсолях стаяў студэнт, прыкрываючы дзверы СЃРїС–РЅРѕР№. Чацвёрка нешта задумала С– здолела, відаць, захаваць таямніцу, Р±Рѕ наглядчыкі нават РЅРµ заходзілі Сћ нязвыкла набітую аўдыторыю. Р— цікаўнасці прыйшлі людзі С– Р· РґСЂСѓРіС–С… факультэтаў. Чакалі - С– РЅРµ памыліліся Сћ сваім чаканні. Нядаўна праз Р СѓРЅС–РЅР° Р· воўчым білетам выгналі Р· універсітэта трох студэнтаў: рускага С– РґРІСѓС… палякаў. Выгналі Р·Р° глупства, Р·Р° звычайнае С– нават РЅРµ вельмі разумнае свавольства. Павярнулі справу так, РЅС–Р±С‹ хлопцы блюзнерылі. Студэнты - хто Р· лаянкай, Р° хто С– смеючыся - прапаноўвалі самыя розныя планы помсты: пачаставаць англійскай соллю перад лекцыямі; прымусова РЅР° працягу трох тыдняў карміць абедамі СЃР° студэнцкай кухмісцерскай; наставіць СЏРјСѓ СЂРѕРіС– Р· маладзенькай С– РґСѓСЂРЅРѕР№ жонкай... Пасмяяліся С– забылі. Выключаных РЅРµ вернеш. Р† каму ахвота звязвацца РЅР° сваю галаву? - Традыцыйнасць С– высакародны кансерватызм вераванняў, звычаяў, вопраткі, РїСЃС–С…С–РєС–, спосабаў весці гаспадарку... нават такіх, здавалася, дробязей, СЏРє РєСѓС…РЅСЏ С– побыт, - РІРѕСЃСЊ РїР° чым пазнаюць славяніна. Р† таму славяне ад Лабы РґР° Чарнагорыі, ад Баўцэна РґР° Камчаткі павінны зліцца Сћ адзін народ пад уладай сіяцельнага РґРѕРјСѓ Раманавых. Аўдыторыя ашаломлена сціхла. Р СѓРЅС–РЅ вырашыў, што СЏРµ ўразіла навіна гэтай даўно спарахнелай С–РґСЌС–. - Дык РІРѕСЃСЊ... Славянскі кансерватызм ёсць самая высакародная, замілавальная С– прыемная Р·'СЏРІР° РЅР° зямлі... Такога маўчання, СЏРєРѕРµ запанавала пасля гэтых слоў, напэўна РЅРµ бывала Сћ будынку "дванаццаці калегій"1 Р· самага РґРЅСЏ СЏРіРѕ пабудовы. РЈСЃРµ рады амфітэатра глядзелі Сћ Р±РѕРє РґР·РІСЏСЂСЌР№. Уражана разяўленыя раты, круглыя вочы. Р— РґР·РІСЏСЂСЌР№ Р·'явіліся "кансерватыўныя славяне". Іх было РґРІР°, С– кансерватыўныя СЏРЅС‹ былі РґР° замілавання С– глыбокай прыемнасці. РЈ вышываных зрэбных кашулях, падпяразаных паясамі, Сѓ шарачковых портачках С– новых бялюткіх анучках, светлыя тварам С– валасамі, СЏРЅС‹ спускаліся сходамі РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ амфітэатра РґР° пяці вольных месцаў, СЏРєС–СЏ чамусьці ніхто РЅРµ заняў, С– РЅР° С–С…РЅС–С… нагах пераможна рыпелі пахучыя С– навенечкія лубяныя лапці. РќР° лакцявых сугібах віселі зялёныя вярбовыя кашы Р· накрыўкамі, РЅР° паясах - грабянцы, РєСЂСЌСЃС–РІС‹ С– дошчачкі, СЏРєС–СЏ ўжываюць Сѓ глухіх мазурскіх вёсках, калі чэшуць галаву. Шэравокія, светлавалосыя, іканапісныя, Р· вішнёвымі вуснамі С– ненатуральна ружовымі шчокамі, СЏРЅС‹ вельмі нагадвалі аперэтачных пастушкоў. - ...Нараджэнне панславісцкай С–РґСЌС– наспела, - кідаў палымяныя словы падслепаваты Р СѓРЅС–РЅ. - Дальнабачнасць гэтай С–РґСЌС– С– пашырэнне СЏРµ сведчаць аб тым, што славянам даўно час заняць першае СЃСЏСЂРѕРґ СѓСЃС–С… месца, належнае месца... "Славяне" ўрэшце занялі "належнае месца", шырока рассеўшыся РЅР° вольнай лаве. РЈСЃРµ вакол сядзелі, СЏРє аглушаныя, РЅРµ ведаючы, што рабіць. Алесь С– Грыма, СЏРє РїР° камандзе, адчынілі вечкі кашоў, збіраючыся, відаць, "усмоктваць мудрасць". - ...разальецца, замест СѓСЃСЏРіРѕ гэтага, паток нашай традыцыйнасці, стойкага манархізму С– праваслаўнай веры. РђР±'яднаныя славяне возьмуць Сѓ свае СЂСѓРєС– спадчыну РґР·СЏРґРѕСћ, Малую РђР·С–СЋ, Цараград С– пралівы. РќР° святой Сафіі Р·РЅРѕСћ пастануць крыжы, РЅР° браме заззяе Алегаў шчыт. Патрыярхі Антыёхіі С–... іншых гарадоў павядуць далей справу хрысціянства Сћ сваіх землях, Палестына ўрэшце атрымае законнага гаспадара. РҐС–Р±Р° РЅРµ дурасць, сапраўды, што труна Р±РѕРіР° знаходзіцца Сћ руках язычнікаў?! Манастыры, Р· мудрымі Нестарамі С– Піменамі, замест капішчаў... - Глядзі, - шапнуў нехта. "Славяне" дасталі Р· кашоў "скруткі пергаменту", склееныя, відаць, Р· папяровых аркушаў, скураныя чарніліцы С– птушыныя пер'С–, узвялі вочы СћРіРѕСЂСѓ С–, памармытаўшы, пачалі пакрываць паперу вычварнай РІСЏР·Р·СЋ, РЅРµ забываючы чырвонай фарбы для загалоўных літар. РЈ Алеся было Сћ руцэ лебядзінае РїСЏСЂРѕ, выкрадзенае Сћ заалагічным музеі універсіта. Грыма пісаў даўжэзным павіным РїСЏСЂРѕРј, здабытым, відаць, Сѓ нейкага фурмана. Хартыі Р· ціхім шолахам спаўзалі РЅР° падлогу. Людзі, нарэшце, пачалі разумець, што тут адбываецца. Помста такі прыйшла. Нечаканая, парадыйная, злая. Дык РІРѕСЃСЊ што СЏРЅС‹ задумалі! Малайцы! РќРµ вытрымала, значыць, Сѓ людзей сэрца. Ёсць сапраўдныя хлопцы, што РЅРµ дадуць нават малой подласці сысці без пакарання. РЎСЏРј-там Сѓ радах пачалі пырскаць. Меўся адбыцца грандыёзны скандал, С– толькі адчуванне гэтага стрымлівала пакуль што аўдыторыю ад гамерычнага рогату. - Р† што Р¶? - тэатральна СћР·РЅСЏСћ СЂСѓРєС– прафесар. - РќР° шляху высакароднай С–РґСЌС–, адчуваючы СЏРµ небяспечнасць, сталі ворагамі. РўСѓСЂРєС–, сардынцы, французы, англічане… Але РЅРµ толькі СЏРЅС‹. Супраць С–РґСЌР№ перш Р·Р° СћСЃС‘ паўстала здрада! Здрада, СЏРєСѓСЋ патаемна неслі Сћ сэрцы найбольш утрапёныя элементы грамадства. РЈСЃС–С… С–С… яднала забыццё прынцыпаў народнай маралі С– забыццё народных традыцый, гнілое заходніцтва, СЏРєРѕРµ завялі Сћ нас Бялінскі, Гэрцэн С– РљВ°, пагоня Р·Р° няпэўнымі С– падазронымі навінкамі… Два кансерватыўныя славяніны дасталі надмерана вялікія маноклі С– спрытна паднеслі С–С… РґР° вачэй. Нехта Сћ апошніх радах зарагатаў, С– гэта прагучала Сћ поўнай цішыні, РґР·Рµ толькі душыліся ад прытоенага смеху людзі, РґР·С–РєР°, СЏРє смех фальклорнага героя РЅР° хаўтурах. Рагатуну, відаць, заціснулі рот… - ...пагоня Р·Р° моднымі плынямі чужой філасофіі, пагоня Р·Р° сацыялістычнымі трызненнямі... Здраднікі выступілі супраць неабарачальнага С– заканамернага вышэйшай заканамернасцю гістарычнага працэсу: працэсу ўтварэння аднаго панславянскага народа... Відаць, кансерватыўныя славяне вырашылі падсілкавацца. Р— кашоў Р·'явіліся патрэсканыя С– тугія, СЏРє РіСѓРјР°, калёныя СЏР№РєС–, скрылёчкі сала, РґР·РІРµ бутэлькі Р· журавінавым квасам С–, нарэшце, гаршчочак Р· кашай. "Славяне" лупілі СЏР№РєС– С– запівалі С–С… квасам, СЏРєС– пакідаў пад носам чырвоныя РІСѓСЃС‹. Елі сала, выціраючы СЂСѓРєС– аб падстрыжаныя "страхою", РЅР° купецкі манер, валасы. Цяпер смяяліся, заціскаючы раты, дзесяткі людзей. - Украінафільства, СЏРєРѕРµ падаграваюць аўстрыйскія агенты... Гэтая справа Р· Шаўчэнкам С– нейкай Наталкай-Палтаўкай РЅР° чале... Абмежаваная колькасць фантазёраў, СЏРєС–СЏ лічаць, што Маларосія, маларосы Р·'яўляюцца чымсьці асаблівым СЃР° сваёй нераспрацаванай гаворкай С– сваімі чумакамі С– могуць існаваць, РЅРµ адчуваючы патрэбы Сћ агульнай славянскай айчыне, імператары С– СћСЃС…РѕРґРЅС–Рј праваслаўі... Грыма глядзеў РЅР° гаршчочак кашы Р· непамерным здзіўленнем. Выгляд Сѓ СЏРіРѕ быў такі, што бліжэйшыя рады грымнулі смехам. Грыма неўразумела паглядзеў РЅР° С–С…. Рогат выбухнуў мацней. Палічыўшы гэта рэакцыяй РЅР° СЃРІРѕР№ неадольны гумар, прафесар перайшоў РЅР° пафас. - РЇРє Сѓ немцаў Германія вышэй Р·Р° СћСЃС‘, так Сѓ нас наш гасудар вышэй Р·Р° СћСЃС‘. Р† РјС‹ маем поўнае права крыкнуць: СЂСѓРєС– РїСЂСЌС‡, С– няхай Р±СѓРґР·Рµ наш народ Р· СЏРіРѕ гасударам вырашальнікам лёсу народаў! Усяслаў урэшце здагадаўся, СЏРє быць Р· кашай. Выняў Р· вачніцы манокль С– пачаў чэрпаць С–Рј кашу. Р† тут рады РЅРµ стрымаліся: пакаціўся РїР° лавах вышэй С– ніжэй, захапляючы СћСЃС‘ новыя сектары, неадольны, магутны, гамерычны рогат. Калі Р СѓРЅС–РЅ зразумеў, што смяюцца Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ Р· ягоных жартаў, было РїРѕР·РЅР°: смех апанаваў СѓСЃС–С… РґР° апошняга. РЃРЅ паспешна РєС–РЅСѓСћ РЅР° пераноссе пенснэ С– ўбачыў СѓСЃС‘. РђРґ рогату, ад магутных, СЏРє прыбой, перакатаў ходырна трэсліся рады. Р СѓРЅС–РЅ пачаў падымацца РїР° прыступках. Р† тады Алесь стаў, каб закрыць Грыму СЃРїС–РЅРѕР№. РђРґСЃСѓРЅСѓСћ СЏРіРѕ плечуком. Чацвёрка памагатых разам Р· суседзямі схапіла Грыму стаў С– пацягнула далей ад прахода. РЃРЅ супраціўляўся С– крычаў, але рогат заглушыў СЏРіРѕ крыкі... Хлопцы зацягнулі Усяслава далёка Р·Р° СЃРїС–РЅС‹. - Р’С‹? - спытаў Р СѓРЅС–РЅ. - Р’С‹, РєРЅСЏР·СЊ? Некаторыя ўжо РЅРµ маглі смяяцца С– толькі пазяхалі, СЏРє рыба РЅР° РїСЏСЃРєСѓ. - РЇ Р· самага пачатку бачыў гэта, - сказай бледны Р СѓРЅС–РЅ. - Чаму РІС‹ зрабілі... - Патрыёт стайні! - крыкнуў Р·-Р·Р° СЃРїС–РЅ Грым С– здушана замыкаў. - Хто яшчэ там? - спытаў Р СѓРЅС–РЅ. - РҐС–Р±Р° вам мала РјСЏРЅРµ аднаго? - спытаў Алесь. - РЇ хачу ведаць, хто яшчэ? - РЇРє бачыце, СѓСЃРµ. Рогат рабіўся нясцерпны. - Прычыны? - Нежаданне бачыць вас тут. Нежаданне, каб нас вучыў СЂРѕР·СѓРјСѓ, - Р° праўдзівей - СЂРѕР·СѓРјСѓ- маразму, - такі, СЏРє РІС‹... даносчык... цемрашал... згубіцель юных С– чыстых... - Без асабістых абраз! Р† тады Алесь СѓР·РЅСЏСћ СЂСѓРєСѓ. - Жарты РїСЂСЌС‡... Нам абрыдзеў ваш панславіцкі смярдзёж... Абрыдла гэта маска драпежнасці... Нам абрыдлі РІС‹. Р’С‹ пэцкаеце самае С–РјСЏ нашай радзімы, наша С–РјСЏ, наш незаплямлены гонар. - Р’С‹ РЅРµ патрыёты! - РњС‹ патрыёты больш РЅР° вас. Але РјС‹ РЅРµ хочам велічы Р·Р° кошт іншых народаў. Бо СћСЃРµ людзі зямлі - браты. Р† СћСЃРµ СЏРЅС‹ падобныя адзін РЅР° аднаго С– РЅР° нас. РќР° свеце РЅСЏРјР° горшых народаў... Рђ калі ёсць, то С–С… робяць такія, СЏРє РІС‹. - Відаць, СЏ яшчэ РЅРµ скончыў ачысткі універсітэта. - Р† РЅРµ скончыце, - спакойна сказаў Алесь. - РЇ пайду адсюль, але пойдзеце С– РІС‹ разам Р· вашымі ванітамі. Іначай вам РЅР° кожнай лекцыі будуць чыніць абструкцыю. - Пасмешышча! - крычалі Р· радоў. - Квасны Платон! Р—РЅРѕСћ успыхнуў рогат. Хлопцы Р· мясцовага зямляцтва зацягнулі РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ забаронены пасля паўстання "Марш Кошута". Амаль без слоў, СЏРєС–СЏ ведалі РЅСЏРјРЅРѕРіС–СЏ, але РіСЂРѕР·РЅР° ляцела мелодыя. РЈ адказ ёй плесканулася недзе пад столлю марсельеза. Амфітэатр віраваў. Кожны цяпер РЅРµ разумеў, СЏРє маглі СЏРЅС‹ цярпець гэтую брыду С– гніль хоць яшчэ адну хвіліну, СЏРє маглі забыць аб выключаных, СЏРє маглі мірыцца Р· прынізлівымі разважаннямі гэтай макрыцы. Аўдыторыя выбухнула крыкамі. - Ганьба! Мазгі лыкавыя! Р’РѕРЅ! Р’РѕРЅ! РЎРІС–СЃС‚, здаецца, ірваў РјСѓСЂС‹ С– прымушаў дрыжаць шыбы. РЇРЅС‹ стаялі РЅР° пероне С–, СЏРє заўсёды Сћ апошнія хвіліны, РЅРµ ведалі, аб чым гаварыць. - Р† СћСЃС‘ Р¶ гэта блазнаванне, - сказаў Кастусь. - Мужыкі Р· голаду ядуць траву, Р° ты дзеля няпэўнай асалоды звесці рахункі Р· гэтай старой малпай вылецеў. - Хай СЏРЅС‹ РјРЅРµ Р· РґРІСѓРјР° дыпломамі солі РЅР° С…РІРѕСЃС‚ насыплюць, - сказаў Алесь. - Што Р¶, РїР°-твойму, дазволіць СЏРјСѓ атручваць мазгі С– даносіць далей? Рђ так СЏРіРѕ прыбралі. Ды С– Р· хлопцаў цяпер ніхто такому трызненню РЅРµ паверыць. - Добра, што Грыму РЅРµ выдалі. Р’РѕСЃСЊ гэта была легкаважнасць, памятаючы нашу размову. - Папусціцца Р СѓРЅС–РЅСѓ было нельга. Стрывалі Р± гэта - сцярпелі Р± С– большае. Кастусь РїР° чарзе пакусваў РіСѓР±С‹. Спачатку верхнюю - ніжнімі зубамі, потым ніжнюю - верхнімі. Р† раптам зарагатаў. - Дурні РІС‹... Дурні РІС‹, але малайцы... Кашу - маноклем. Другі ўдар Р·РІРѕРЅР° разрэзаў халоднае паветра. - Р† сапраўды, нічога РЅРµ адбылося, - гаварыў далей Кастусь. - Выперлі гэтую сволач, пасмяяліся. Дыпломы - Сѓ цябе... РЇ гэта, уласна, таму, што СЃСѓРјРЅР° РјРЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Але нічога... Можа, гэта С– РЅР° лепшае. Патрэбна работа РЅР° месцах. РњРЅРѕРіС–СЏ хлопцы нават кінулі універсітэт, Сѓ валасныя пісары ідуць... Працуй С– ты, браце. Спадзяёмся. - Буду, - проста адказаў Алесь. Р— вагона вылез змрочны РљС–СЂРґСѓРЅ. - Час развітвацца, паніч? - РЇРє, Халімон, едзеш, значыцца? - Еду, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ РљС–СЂРґСѓРЅ. - Хто вас цяпер карміць Р±СѓРґР·Рµ? РњРЅРµ-то нічога, Р° ён РІРѕСЃСЊ трэцяга ніверсітэту РЅРµ скончыў. Казаў СЏРјСѓ, РЅРµ звязвайся. Р— арэх таго дабра - РЅР° тры РґРЅС– паху. Рђ СћСЃС‘ РІС‹. Р’С‹ паніча збіваеце. - РљС–РЅСЊ, - сказаў Кастусь. - Абдымемся, ці што? РљС–СЂРґСѓРЅ выцер вочы. - Ды што РјРЅРµ, самому вас РЅРµ шкада? Маладыя такія, Р° без жыцця жывяце... Трэці Р·РІРѕРЅ. - Убачымся, - сказаў Алесь. - Убачымся. РќР° справе. Цягнік дыхаў парай РЅР° нізкае сонца, С– СЏРЅРѕ, трапляючы Сћ сівыя клубы, мяняла колер. Рабілася атрутна-зялёнае. Стары Вежа сустрэў СѓРЅСѓРєР°, СЏРє заўсёды, знешне халаднавата: - Адвучыўся? РЇСЃРЅР°. РЇРє кажуць, Р· РїСЂСЌРЅРґРєС–Рј поврутэм. - Выгналі, - сказаў СѓРЅСѓРє. - РќСѓ С– сволачы! Дзед прыкінуўся здзіўленым. Нават галавою пакруціў, шкадуючы наіўнасць С– неабазнанасць СѓРЅСѓРєР°. Пачаў цярпліва тлумачыць: - РњС‹ - нацыя вялікая, С– дробныя сволачы нам Сѓ дзяржаве Р·СѓСЃС–Рј без патрэбы. РљС–СЂРґСѓРЅ, СЏРєС– разам Р· Алесем атрымліваў маральную лазню - "нашто дапусціў", - раптам пачаў бурчаць. Пасмялеў Сѓ Пецярбургу, слухаючы размовы Алесевай кампаніі. - До ўжо СЏРјСѓ вучыцца. Р† так разумнейшы Р·Р° СћСЃС–С…. - Р† Р·Р° РјСЏРЅРµ? - РђРЅСЏРіРѕР¶, - сказаў РљС–СЂРґСѓРЅ С– асекся. - РќРµ так РјРѕРІС–Сћ, прабачце. - РќРµ, ты кажы. Кажы, калі пачаў. РљС–СЂРґСѓРЅ, СЏРє большасць простых людзей, РЅРµ РјРѕРі трываць натацый С– катавання словамі. - Вучыў РјРЅРѕРіР°... РњРЅРѕРіР° пісаў... Шмат чытаў... - Цік-кава, - сказаў дзед. - Р† што, хацелася Р± ведаць, вычытаў? Га, Халімон? Раней РљС–СЂРґСѓРЅ, напэўна, пачаў Р±С‹ прасіцца, каб адпусцілі душу РЅР° пакаянне. Рђ тут РЅРµ вытрымаў: - Вычытаў РїСЂР° народы С– РїСЂР° роўнасць людзей. - РќСѓ-Сѓ? РќРµ РјРѕР¶-жа гэтага быць! - "Кішкай апошняга папа - апошняга цара... задушым", - раптам СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ РљС–СЂРґСѓРЅ. - РЇ СЏРјСѓ, княжа, казаў: "РќРµ варта, паніч, так уголас. Думайце сабе паціху, пакуль РґР° кішак РЅРµ дайшло". - Яшчэ? - "Айчыну, веру РІСЏСЂРЅС– нам, РїСЂРѕСЃС–Рј", - спадзеючыся толькі РЅР° заступніцтва Алеся, Р±СѓР±РЅС–Сћ Халява. - Бачыце РІС‹. Яшчэ? Цяпер РљС–СЂРґСѓРЅ лупіў урывак Р· Ганкавага Краледворскага рукапісу. Лупіў РЅР° скажонай РґР° апошняга чэшскай РјРѕРІРµ. РЈ дзеда палезлі РЅР° лоб вочы. - РЇСЃРЅР°, - сказаў. - РЇСЃРЅР°, чаму РІС‹ там вучыліся. Алесь паспрабаваў быў заступіцца. - РЇ РЅРµ Р· табой гавару, - сказаў дзед. - РќСѓ, Халімон, Р° мэта... мэта вашага Р· панічом навучання якая? - Народ, - сказаў РљС–СЂРґСѓРЅ. - "Спявайце РіС–РјРЅ народу...", "Гэй, РЅРµ СЃСѓРјСѓР№, плынь шчасця цячэ. Народ твой ніць залатую тчэ...", "Звівайце РІСЏСЂРѕСћРєСѓ, РіРѕСЂР°-Р±СЏРґР°. Для ворагаў пятлі нам РЅРµ шкада". - РћРіРѕ, - сказаў Р· iранiчнай павагаю дзед. - РўС‹, РљiСЂРґСѓРЅ, чэшскае, чэшскае нешта яшчэ нам такое. Надта ўжо РґРѕР±СЂР° Сћ цябе атрымлiваецца. Палiглот! РљС–СЂРґСѓРЅ дзёрзка С– смела глядзеў Сѓ вочы пану Данілу: - РќРµ глытаў СЏ ніяках палёў. РЇ чалавек бедны. - Пачытай, РљС–СЂРґСѓРЅ, - Р· раптоўнай злосцю сказаў Алесь. - РџР°-чэшску. Давай "Прароцтва". РљС–СЂРґСѓРЅ выпрастаўся: - "Бачу СЏ зарыва, цені сражэнняў, востры клінок скрывавіць твой СЂРѕС‚. Спазнаеш ты беды С– Р·РјСЂРѕРє запусценняў, але РЅРµ тужы, РјРѕР№ вялікі народ". - До, - сказаў Алесь. - Дзеду, РІС‹ ніколі РЅРµ пакрыўдзілі простага чалавека. Але тое, што РІС‹ робіце, гэта панства. Р† тут Халімон нечакана напаў РЅР° Алеся. - Маўчалі Р±, паніч. Лаянку РЅРµ Сћ торбе насіць... Дый СЏРєРѕРµ тут панства? Каб гэта пан-дзед РЅР° РјСЏРЅРµ аднаго. Рђ ён што, Р· вамі іначай размаўляе? Р— губернатарам? Дзеду восем дзесяткаў РґС‹ сем гадкоў, вам - дваццаць... Алесь развёў рукамі. Вежа схаваў СЂРѕС‚ Сѓ далонь. - РљС–РЅСЊ спяваць, - СѓСЃС‘ яшчэ іранічна сказаў ён. - Ведаем РјС‹, што гэта такое. Адступіць ён РЅРµ РјРѕРі. Але С– Халімон С– Алесь разумелі, што гэтае бурчанне ёсць адступленне. - РќР°-СЂРѕРґ, - сказаў Вежа. - Восенню ля разарыя заворваў зямлю дзед РўС…РѕСЂ. Паварочваў рала, РґС‹ С– ўваліўся Р· разоры проста Сћ ружы. Глебавічна РЅР° СЏРіРѕ: "Што Р¶ ты СЂРѕР±С–С€, перачніца старая, гэта Р¶ кветкі". Рђ ён: "Кветкі развялі. РљРІРµ-еткі! Р“... гэта, Р° РЅРµ кветкі". РЈСЃСЋ СЃ... пакалоў!" Р’РѕСЃСЊ табе С– твой народ. Р’РѕСЃСЊ табе С– тэма для чарговага дыфірамба: "Ружы С– РўС…РѕСЂ". Ніхто РЅРµ ведаў, што Вежа патаемна выпісваў СѓСЃРµ тыя РєРЅС–РіС–, СЏРєС–СЏ чытаў СѓРЅСѓРє Сѓ Пецярбургу. Маладых дражнілі фалангістамі - дзед чытаў Фур'Рµ. Маладых дражнілі гегельянцамі - дзед чытаў Гегеля, хоць СЏРіРѕ С– нудзіла ад падступнай папоўшчыны. Шмат чаго ён РїР° распанеласці РЅРµ падбаў зразумець, але адно СЏРјСѓ спадабалася. Немец адказвае РЅР° тое, што было натуральным перакананнем дзеда, нормай ягонай РґСѓРјРєС– ледзь РЅРµ Р· таго часу, СЏРє Вежа СЃСЏР±Рµ памятаў, Р° асабліва Р· РґРЅСЏ смерці жонкі. Прыродна здаровым, зямным сваім розумам пан Даніла быў цвёрда перакананы, што свет РЅРµ стаіць РЅР° месцы, што ёсць Сѓ С–Рј С– стаячая вада С– плынь. Першае РіРЅС–Рµ С– робіцца балотам, другая - Р· крыніцы робіцца ручаінай, ракою, морам, аблокамі. Р† ён ведаў, што свет С–РґР·Рµ наперад, пакутліва спасцігаючы нешта вялікае. Назіраючы Р·Р° людзьмі, ён разумеў, што тое, РґР° чаго СЏРЅС‹ ідуць, - лепшае. Новае пакаленне аніяк РЅРµ магло быць горшае Р·Р° папярэдняе. Дзеці зберагалі вопыт бацькоў, аналізавалі С–С… памылкі, С– трэба было быць самаўлюбёнай свіннёй, каб РЅРµ заўважаць гэтага. Два радкі паэта балюча ўдарылі РїР° нервах Вежы поўным супадзеннем думак Р· ягонымі. Рнаши РІРЅСѓРєРё, РІ добрый час, РР· жизни вытеснят Рё нас. РўСЂСЌР±Р° было РЅРµ ганарыцца. РўСЂСЌР±Р° было проста растлумачыць С–Рј, што РЅРµ мінуць гэтай апошняй чашы С– СЏРЅС‹, што такі закон жыцця - "дыялектыка". Р† трэба было зразумець, што адзіны спосаб РЅРµ стаць непатрэбным - змяняцца РґР° смерці С– РґР° смерці разумець новае, Р° калі РЅРµ разумееш, няздольны зразумець - ставіцца РґР° СЏРіРѕ Р· любоўнай верай. Р† СћСЃС‘ Р¶ дзеду было СЃСѓРјРЅР°. Нелітасцівы С– жорсткі быў - Сѓ вышэйшай сваёй справядлівасці - закон жыцця. - Валіся РґСЂСЌРІР° РЅР° РґСЂСЌРІР°, - РєС–РЅСѓСћ дзед вечную шкалярскую прыказку. РљС–СЂРґСѓРЅ сеў: спрачацца СЃР° старым панам РЅРµ выпадала. - Запiсваю РЅР° тваё iРјСЏ чатыры валокi Р·СЏРјР»i Р· СѓСЃiРј, што РґР° таго належыць. Адмаўляцца - РЅРµ смей. РќРµ твая справа. Прадаваць СЏРµ - забараняю: зямля - незалежнасць, карэннi. Атрымаеш Р· жонкай вольную. Р— такiРјi думкамi - Сѓ прыгоне РЅРµ ходзяць. Халімон паспрабаваў паваліцца Сћ РЅРѕРіС–. - Р’РѕСЃСЊ СЏРЅРѕ. Думкі - думкамі, Р° Р· халопства РЅРµ вырас. - Наліў чарку. - Паніча РЅРµ кідаць... Р† СЏРє памру - РЅРµ кідаць... РЃРЅ цябе шанаваць Р±СѓРґР·Рµ. - Нашто Р¶ крыўдзіць, пане. РЇ Р¶ ля СЏРіРѕ амаль дзесяць РіРѕРґ. РЇ СЏРіРѕ РІРѕ гэтанькага памятаю. - РќСѓ, РєС–РЅСЊ, РєС–РЅСЊ! ...Алесь РЅС–Р±С‹ наноў знаёміўся Р· наваколлем, але асаблівых змен РЅРµ адчуваў. Гелена жыла Сћ новым РґРѕРјРµ, Сѓ Ведрычах, чакала, пакуль малыя Юрась С– РўРѕРЅСЊРєР° падрастуць, С– лічыла Р·Р° неабходнае ўдзельнічаць Сѓ кожнай Рї'есе, што ставіў тэатр Сѓ Вежы. РђРєСЂСѓРіР° хваліла СЏРµ С– Вежу. Лічыла, што ён правільна зрабіў, аддаўшы ёй зямлю. РўСЂСЌР±Р° было любой цаною ўтрымаць актрысу, якая рабілася гонарам Прыдняпроўя, калі ўжо СЏРЅР° была вольна. Чуткі аб ён пайшлі далёка. Р—С–РјРѕР№ Сѓ Вежу прыйшоў ліст ад славутага Шчэпкіна: прасіў прыехаць РЅР° агледзіны, загадзя дамовіўшыся аб СЃСѓРјРµ кантракту. Прыязджала таксама m-me Lagrange ад С–РјСЏ французскай трупы, што выступала Сћ Міхайлаўскім тэатры, тая самая Lagrange, што пазней здабыла лаўры аднолькава трагічнай С– камічнай актрысы Сћ "Дурнях" С– драме "Le fils de Giboyer"2. Слухала С– глядзела "Антыгону" С–, РїР°-французску, ролю Сћ "Федры". Маўчала, РЅС–Р±С‹ нават прыгнечаная, РЅРµ знайшла хібаў Сѓ РјРѕРІРµ, акрамя лёгкага паўднёвага акцэнту (дзіцячае вымаўленне роднай вёскі лягло тонкай афарбоўкай РЅР° чужую РјРѕРІСѓ), С– скончыла тым, што запрасіла Р· сабою. Калі Гелена адмовілася, сказала, што разумее СЏРµ становішча, але СЏРє толькі, РіРј... прычыны стануць больш-менш самастойныя, СЏРЅР° можа смела ехаць: выпадак небывалы, але СЏРµ чакацьмуць. Наваколле ўхваляла: малайчына, Вежа, нацягнуў РЅРѕСЃ французам! Дзецям споўнілася РїР° РіРѕРґСѓ, С– дзеці былі чароўныя: СѓСЃС‘ аблічча матчына, Р° вочы - ягоныя, Алесевы вочы. Найлепшым доказам таго, што СЏРЅС‹ СћСЃРµ адно - ад СЏРіРѕ С– РґР° апошняга мужыка, было тое, што РЅР° гэтай зямлі РЅРµ існавала іншых калыханак, акрамя мужычых. Хоць адны гулялі Сћ серсо, РґСЂСѓРіС–СЏ - Сѓ цыркі, Р° калыханкі былі аднолькавыя, С– ён РЅРµ ведаў іншых, хоць Сѓ дачыненні РґР° панскіх дзяцей тое, што спявалі над С–С…РЅСЏР№ зыбуляй, было, можа, С– смешнае. Калыханкі былі адны. Тыя, што мармытаў зараз ён: Люлі, люлі, люлі, Пойдзем РґР° бабулi, Дасць бабулька млечка Р† Сћ СЂСѓРєСѓ яечка. Рђ СЏРє Р±СѓРґР·Рµ мала, Дасць кусочак сала. Дзеці вырастуць, С– тыя самыя песні прагучаць над калыскамі С–С…РЅС–С… дзяцей. РЈ параўнанні Р· гэтым СѓСЃС‘ астатняе здавалася лухтой. Рђ Гелена глядзела РЅР° Алеся Р· усмешкаю С– гаварыла, што РІРѕСЃСЊ, РІСЏРґРѕРјР°, Р· Раўбічамі ранейшая варожасць, але гэта нічога, прымірацца. Таму што Міхаліна пазбягае Іллю, С– бацька Яраш нездаволены гэтым, С– Хаданскія ледзь РЅРµ кіпяць. Рђ Франсу РЅСЏРјР° РґР° гэтага аніякай справы, Р±Рѕ ён РїР°-ранейшаму прыхавана кахае РЇРґРІС–РЅСЊРєСѓ Клейну, Р° тая СћСЃС‘ РЅС–Р±С‹ пераконвае СЃСЏР±Рµ, што малодшы Раўбіч харошы, С– трымаецца ад СЏРіРѕ РЅР° адлегласці. Гэта было РЅРµ тое. Р† ён, помнячы СЏРµ "ніколі", сказаў ёй РїСЂР° гэта. - РњС‹, здаецца, дамовіліся аб гэтым, Алесь? - ціха спытала СЏРЅР°. - Р† РЅРµ трэба далей. Бо шчасце павінна быць С– Сћ РјСЏРЅРµ, С– Сћ вас. ...Р— Раўбічамі, сапраўды, было РїР°-ранейшаму. РќРµ віталіся нават Сѓ Р·Р±РѕСЂРЅС–. Калі РЅР° баль прыязджала адна СЃСЏРј'СЏ, РґСЂСѓРіРѕР№ амаль ніколі РЅРµ было. Пан Яраш рашуча забараніў дачцэ сустрэчы. Алесь бачыў Міхаліну вельмі СЂСЌРґРєР°, дый то Р· дапамогай Мсціслава. Мсціслаў Р·Р° РіРѕРґ Р·РјСЏРЅС–СћРјСЏ. Самастойнае жыццё наклала адбітак. Узмужнеў, вочы сталі суровыя С– светлыя. Перавёў мужыкоў РЅР° аброк С– падрыхтоўваў вызваленне. Патроху гаварыў Р· вернымі хлопцамі . Рђ сам бавіў час амаль толькі Р·Р° паляваннем. Гойсаў РЅР° кані Р· сабакам С– стрэльбай РїР° навакольных пушчах С– паплавах, часта чамусьці заязджаючы Сћ Азярышча. Нічога, здаецца, РЅРµ змянілася Сћ загорскім наваколлі. Толькі Р·РјСЏРЅС–СћСЃСЏ - С– Сћ трывожны Р±РѕРє - пан Юры. Невядома, што здарылася, але хутчэй Р·Р° СћСЃС‘ - глыбокае нездавальненне жыццём С– сабою. Р† СЏРЅРѕ так мяняла СЏРіРѕ, што, каб гэта было СЃР° старым Вежам, людзі маглі Р± падумаць РїСЂР° дрэннае. Але бацьку споўнілася толькі сорак восем, С– яшчэ РґРІР° гады назад СЏРјСѓ давалі дзесяткам менш. РЈ С–Рј заўсёды было шмат хлапечага. Бацька любіў жартаваць, быў здатны РЅР° самыя нечаканыя выбрыкі. Гэта ён, Сѓ маладыя гады, ледзь толькі зляцеў Р· магілёўскага губернатарства Міхаіл Мураўёў, прыехаў РґР° СЏРіРѕ наступніка, маладога РЇРіРѕСЂР° Бажанава, Сѓ накладных вусах, барадзе С– кучме валасоў - пад выглядам віцебскага архірэя С–, РЅРµ даўшы РЅС–РєРѕРјСѓ падставы ўсумніцца Сћ сваёй прыналежнасці РґР° царквы, спрачаўся РїР° багаслоўскіх пытаннях. Потым СЏРЅС‹ Р· Бажанавым сталі сябрамі. Р† гэта пан Юры зрабіў аднойчы так, што адзіны заяц, забіты РЅР° паляванні выдомым хвальком С– хлусам Р’С–СЂСЃРєС–Рј, трымаў Сѓ лапках запіску Р· надпісам: "Р—Р° што?!" РЈ наваколлі Копыся вадзіліся надзвычай СЂСЌРґРєС–СЏ чорныя зайцы. Р† гэта бацька Сћ Р·РјРѕРІРµ Р· кушняром Вежы, славутым майстрам, запэўніў аднаго Р· Вітахмовічаў, Сымона, што бываюць С– зайцы паласатыя, С– Сћ доказ гэтага паказаў шкурку С– сказаў, што Р·Р° РґСЂСѓРіС– экземпляр РЅРµ пашкадуе С– тысячы рублёў. Сымон цэлы РіРѕРґ РґРЅСЏРјС– С– начамі цягаўся РїР° вапняковых пустках ля Рамінавічаў, спаў Сѓ халупах пастухоў або проста пад чыстым небам, РїС–Сћ казінае малако, С– РІСЏРґРѕРјР° Р¶, нічога РЅРµ забіў. Затое вылечыўся ад сухотаў. Цяпер РЅР° пана Юрыя балюча было глядзець. РЈ вачах часта Р·'яўлялася абыякавасць С– пустата. Ажываў ён толькі РЅР° паляванні. Але С– там аднойчы, калі начавалі ля вогнішча, каб раніцай ісці "сцяжыць" ваўкоў, РЅРµ вытрымаў. Слухаў-слухаў сына, Р° потым ціха сказаў: - Скончана, брат, жыццё. РќРµ так пражылі. Яшчэ РіРѕРґ дваццаць сумоты, Р° там С– РґР° пані Пясэцкай Сѓ ложак. - Бацька, ты што? - Непатрэбна СћСЃС‘ гэта РЅiРєРѕРјСѓ. Рќi гэтыя рэформы, калi СћСЃСЏ гэтая механiРєР° патрабуе молата, РЅi мая гэтая РјiтусянiРЅР°. РќiС‡-чога! ...Настрой гэты пачаў мінацца Сћ пана Юрыя Р· першымі адзнакамі "РІСЏСЃРЅС‹ вады", Р· прадчуваннем клічу паплавоў С– балот, Р· першым жывым ўяўленнем таго, СЏРє хутка ўжо стане "капаць" С– "скрогаць" Сѓ пушчы глушэц. РќС–Р±С‹ кожная СЃС–РЅСЏСЏ кропля Р· ледзюка падбаўляла СЃС–РЅС– Сћ бацькавы вочы. Затое цяпер, прадчуваючы страляніну, пачала загадзя пакутаваць маці. Паўтаралася звыклая гісторыя кожнай РІСЏСЃРЅС‹. Бацька ўжо крадком рыхтаваўся. Лілі шрот, выбівалі прабойнікамі Р· лямцу клакі, выпрабоўвалі порах. РЇРє ціскі для катавання, ляскаў Сѓ руках Карпа барклай. - Што, брат, Р·СЂРѕР±С–С€? Страсць! Прашліхтуе нам Р· табою маці вантробы. РЇРє чорт, блішчаў СЃС–РЅС–РјС– вачыма: Уцымбаліў дождж РїР° вяршыначках, РџР° ядлоўнічку, РїР° бярэзнічку... Шэрым конікам сухенька стаяць, Нам, стралкам-малайцам, мокранька сядзець. РЁСЌСЂС‹ РєРѕРЅiРєi пад СЃРІiткамi ўграваюцца, РњС‹ ўкрываемся, стралочкі, босаю СЃРїС–РЅРѕР№... Спяваў патаемна С– так, што аж страшнавата рабілася. Р† раптам пляваў: - Чорт ведае што... Разбойніцкая!.. Р’Рѕ паслухалі Р± людзі. Ды яшчэ каб раптам кісцень РЅР° СЂСѓРєСѓ: ведаеш, такі шар Р· шыпамі РґС‹ рамень вакол запясця. Ды Сћ людскую, РґС‹ Сћ тры пальцы - СЃРІС–СЃСЊ! "Рђ-РґР·С–, каму шкура дарагая!" РђР±Рѕ лепей РґР° Фельдбаўха. Пан Юры ўдаў разгублены нямецкі твар пана Людвіка. Потым РЅР° гэтым твары Р·'явілася недаверлівая ўсмешка: - РЁР°-лун-РєР°! Das ist mir nicht Wurst! Да пані-мутэрхен Антаніда СЏ зараз прабяжалься! Разам гэтых разбойнік ганяць! Nuch?! Алесь быў здаволены, што РґР° пана Юрыя РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ ранейшы настрой. Бог Р· С–Рј, няхай нават паляванне - грэшны С– сорамны занятак, няхай панервуецца пару дзён маці - СѓСЃС‘ адно РґРѕР±СЂР°, што СЏРЅРѕ ёсць, паляванне, Р±Рѕ праз СЏРіРѕ стомленыя людзі пачынаюць любіць жыццё. …Бацька Р· маці пасварыліся Сћ гэты РіРѕРґ нязвыкла рана, задоўга РґР° пачатку вясенняга палявання, С– Алесь амаль узрадаваўся гэтаму: хутчэй РїСЂРѕР№РґР·Рµ матчына туга, С– ён, Алесь, РЅР° качак паедзе разам Р· бацькам, Р° РґРѕРјР° Р±СѓРґР·Рµ ўжо цішыня С– РјС–СЂ. РќРµ РјРѕРі ён бачыць дакору Сћ вачах маці. Р† РЅРµ РјРѕРі, СЏРє С– пан Юры, адмовіцца ад стрэльбы, вогнішча С– ветру. РЈ СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ сакавіка здарылася непрыемная гісторыя Сћ Татарскай Грэблі. Вёска ляжала Сћ той самай пушчы, РєСѓРґС‹ дзеці калісьці хадзілі глядзець выйсце крыніц, РЅР° паўночны СћСЃС…РѕРґ ад Паківачовага млына С– таму трохі бліжэй РґР° Вежы. Гэта была самая глухая Р· вёсак пана Юрыя: РЅР° поўнач, поўночны захад С– захад ад СЏРµ пушча цягнулася РЅР° некалькі дзён дарогі. Пушча спала яшчэ. РќРµ было нават праталін. Вялікія гарады мурашынага народу драмалі пад снегам. Толькі крумкач, каб РЅРµ плаціць мурашкам Р·Р° прайграны калісьці заклад уласнымі дзецьмі3, спяшаўся паставіць крумкачанят РЅР° крыло, пакуль гарады ворага былі проста мёртвай ігліцай. РЈ гэтыя РґРЅС– Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ Сћ Татарскую Грэблю нежаданы госць: вялізны С– схуднелы самец-мядзведзь. Без пары ўстаўшы Р· мярла, Р·СѓСЃС–Рј яшчэ нават РЅРµ вылінялы, галодны, Р·Р° адну РЅРѕС‡ разваляў вуллі Сћ імшаніку мужыка РЁРїС–СЂРєС– Брыжуна С– тыдзень РЅРµ Р·'яўляўся, Р° потым, уначы, залез Сѓ стайню Нічыпара Шчэрбы, паваліў там кабылу Р· жарабяткам, адзіным набыткам СЃСЏРј'С–, С– напіўся цёплай конскай крыві. РЇРіРѕ гнаў голад. Наступнай ночу ён Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ РЅР° загуменнях вёскі, раскідаў аўчарню С– задзёр яшчэ аднаго каня, Р° раніцай адабраў кошык Р· яйкамі Сћ Веркі Падапры-РљРѕРјС–РЅ. Баба несла кошык Сѓ Сухадол, РЅР° рынак. РђРґР·С–РЅС‹ паляўнічы вёскі Шчупак Лабудовіч (Сѓ Грэблі акрамя хрышчоных імён былі С– свае) зрабіў быў засаду, але мядзведзь нечакана зайшоў амаль СЏРјСѓ Сћ СЃРїС–РЅСѓ С– раўнуў так, што Шчупак РєС–РЅСѓСћ фузію С– бег аж РґР° вёскі. Мядзведзь разбіў стрэльбу Сћ трэскі С– той жа ноччу зрабіў СЃРїСЂРѕР±Сѓ ўдзерціся Сћ хлеў Шчупака, РїР° ягонага каня. РќС–Р±С‹ помсціў. Тэрарызаваная вёска забіралася Р· захадам сонца Сћ хаты С– сядзела так РґР° раніцы. Мядзведзь ніколі РЅРµ чапае людзей - РґР° першай крыві, СѓСЃС‘ адно - мядзведжай або чалавечай. Мядзведзь РЅРµ чапае С– вялікай жывёлы. Гэтага прымусіла РґР° разбою мёртвая пушча. Р† Сћ разбоі ён быў неўтаймаваны С– разумны. Міжвольна ўспаміналіся словы падання, СЏРєРѕРµ казала, што мядзведзі - гэта людзі, толькі што аброслыя. Ды больш разумныя, Р±Рѕ ўцяклі Сћ лес, каб С–С… РЅРµ прымусілі працаваць. Мужыкі скардзіліся. Пан Юры пачаў рыхтавацца. Матуля пакутліва моршчыла Р±СЂРѕРІС‹. - РќСѓ нашто? - Коней РІaліць, любая. Людзей абяздольвае. - Спалохайце РґС‹ праганіце. Снег, Р° Сћ СЏРіРѕ, адзінага СЃР° Р·РІСЏСЂРѕСћ, голыя пяткі. - Нехта СЏРјСѓ вінаваты, - пасмейваўся пан Юры. - РўС‹ ведаеш, чаму мядзведзь устае? РЃРЅ улетку загуляецца Р· мядзведзіхамі даўжэй Р·Р° астатніх РґС‹ РЅРµ паспее тлушчу назапасіць… Мядзведзь - РґРѕРЅ-жуан, СЏРє сказала адна дурная гарадская паненка. - Юрась! - кідала маці апошні козыр. - РќСѓ што ты? РќСѓ, пяткі голыя? РўРѕ сам вінаваты… "Мядзведзі Сћ пушчы чарніцы збіралі, мядзведзі чарніцы РЅР° ток рассыпалі. Мядзведзі ўвесь дзень РїР° чарніцах хадзілі, ляпёшкі Р· чарніцаў РЅР° пятках сушылі. Чатыры нагі аж пад сонца ўздымалі, СѓСЃСЋ Р·С–РјРєСѓ чарнічныя лапы смакталі… РЎРјР°-аш-ненька!.." Р— Грэблі данеслі, што мядзведзь пасля кожнага разбою вяртаецца Сћ сваё мярло С– робіць СЃРїСЂРѕР±Сѓ заснуць Р·РЅРѕСћ. Відаць, таму, што прачнуўся так рана. Р† засынае часам. РќР° дзень ці РЅР° РґРІР°. …У дзень палявання Алесь вырашыў быў РЅРµ ўставаць, каб лішне РЅРµ псаваць настрою чужымі зборамі, але Сћ чатыры гадзіны, Сѓ цемры, пан Юры заспяваў, ідучы Сћ Р·Р±СЂРѕР№РЅСѓСЋ, С– толькі ля РґР·РІСЏСЂСЌР№ сына Р·РјРѕСћРє: СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, што той РЅРµ едзе С– гэты радасны спеў можа РЅР° цэлы дзень засмуціць сына. Алесь СЃР° злосцю захутаўся Сћ РєРѕСћРґСЂСѓ, збіраючыся заснуць, але РЅРµ РјРѕРі. РЈСЃС‘ адно трэба было ўставаць С– ісці РЅР° цукроўню. Дый РЅРµ РјРѕРі ён прапусціць збораў: відовішча, магчыма, яшчэ больш хвалюючае, чым само паляванне. …На двары, Сѓ падмёрзлым снезе, пераступалі капытамі РєРѕРЅС–. Рыпелі палазы. Асветленыя ліхтарамі С– паходнямі, сноўдалі СЃСЋРґС‹-туды людзі. Біскуповіч С– Юллян Раткевіч распараджаліся. РЈ плямах святла вымалёўваліся сухарлявыя сілуэты сабак. РџСЃСЏСЂС‹ трымалі С–С… РЅР° шворках. Сабак сёння чакала цяжкая работа: хапаць звера ззаду "Р·Р° нагавіцы", адцягваць СЏРіРѕ ад паляўнічых. Шляхта Р· малодшых радоў - сем чалавек - раз-пораз ставіла стрэльбы С– рацішчы ля ганка С– ішла Сћ пакой паляўнічых, РєСѓРґС‹ яшчэ звечара паставілі сталы: закусваць. Вярталіся адтуль чырвоныя, тугія РЅР° раннім марозіку, СЏРє памідоры. Пахла ад С–С… РІС–РЅРѕРј, свежым марозам, скурай С– РєРѕРЅСЃРєС–Рј потам. Пераступалі Р· нагі РЅР° нагу, рыпелі белымі высокімі вайлакамі, С…РѕРґРЅСЏРјС– С– ботамі. Ліхтары згасілі, С– снег стаў ліловы, калі ўрэшце Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ бацька. РЎС–РЅСЏРІРѕРєС–, смуглявы, белазубы. Убачыў Алеся С– вінавата пшыкнуў румянымі вуснамі. - Такі ўжо наш лёс, - СЃРјСЏСЏСћСЃСЏ васільковымі вачыма пан Юры. - Салаўя РЅРµ кормяць байкамі, Р° жанчын - мудрасцю. РЃРЅ быў вельмі засмучаны Р·Р° сына. - РќСѓ нічога, РЅСѓ РєС–РЅСЊ. Слова табе даю, заўсёды цяпер будзеш СЃР° РјРЅРѕСЋ. Бацька ляпнуў сына РїР° плячы С–, пружынячы, страсянуўся, СЏРє звер: РЅРµ, нічога РЅРµ брынчэла, СѓСЃС‘ было падагнана СЏРє след. Пан Юры быў РІР° СћСЃС–Рј белым. Белыя кабці, белыя скураныя нагавіцы, белая футра, падбітая гарнастаем, белая, таксама гарнастаевая, шапка Р· заломленым вастраватым верхам. - Рђ бадай Р· вас РґСѓС…, - сказаў ён раптам. - Так РІРѕСЃСЊ сам РЅРµ прасачы… Рџ'СЏСћРєС– дацкія РґР·Рµ? - РЈРЅСЊ зграя, - сказаў Карп. - Яшчэ адну, - сказаў пан Юры. Р—РЅСЏСћ шапку. Рассыпаліся бліскучыя белакурыя валасы. - Горача. - Выпіў, ці што? - спытаў Раткевіч. - Што СЏ, такі РґСѓСЂРЅС‹, СЏРє твайго бацькі дзеці? Проста горача. Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ РІСЏСЃРЅР°. - Угледзеў, - сказаў РЇРЅСѓС€. Хлапечая постаць пана Юрыя Р·РЅРѕСћ скаланулася. Р† РЅРµ трэба было, Р±Рѕ правяраў ужо, але ён проста РЅРµ РјРѕРі стаяць спакойна. - Хлопцы, досыць жэрці! - сказаў пан Юры. - Рђ то СЏРє Р±С‹ потым Андрэева стаянія РЅРµ было. Давайце збірацца. Павялі РЅР° налыгачах сабак. Р—РІРѕРЅРєР° загігатаў Сѓ свежым паветры РєРѕРЅСЊ. - Хутчэй, хлопцы, РЅРµ церпіцца. РђРЅСѓ, СЏРє РґР° дзевак, СЏРє РґР° С–С…РЅСЏРіР° казінага племя… Зміцёр! Рћ, хітрая бестыя, Зміцёр! РќРѕ-РЅРѕ, Змей. Давай сапраўднага каня. - Ды я… яно… думаў… каб гэта Змей… Хай Р±С‹ ён. РЎС–РЅС–СЏ хітрыя вочы бацькі смяяліся. РЃРЅ удаў Змітра: - Хай Р±Рѕ Р¶ Р±Рѕ ён… гэна… Вакол зарагаталі. - Рћ то Р¶ Р±Рѕ СЏРЅС‹ табе Р№ Рµ, - паважна скончыў бацька. РђРґ СЏРіРѕ так С– патыхала здароўем, сілай С– радасцю. Раўнюткія Р·СѓР±С‹ смяяліся. Р СѓС…С– зрабіліся дакладныя С– спрытныя, СЏРє раней. Падвялі белага жарабца. Пан Юры лёгка СћСЃРєС–РЅСѓСћСЃСЏ Сћ высокае сядло. Пашукаў нагою пятлю С– ўставіў Сѓ СЏРµ дзяржальна рацішча. Цяпер, СЃР° стрэльбаю Р·Р° плячыма, Р· рацішчам, падобным РЅР° старадаўнюю РґР·С–РґСѓ, загоршчынскі пан вельмі нагадваў сярэдневяковага РІРѕС–РЅР°. Падабраны, спрытны, лёгкі Сћ сядле - залюбавацца можна было. - Рђ хто гэта там тэльбухамі трасе? Р’СЏРґРѕРјР° хто, Раткевіч. Сваячок малодшанькага СЂРѕРґСѓ, каб ужо гізунты Р· цябе, каб… Падскакаў РґР° санак, Сѓ СЏРєС–С… сямёра Р· малодшых сядзелі спінамі адзін РґР° аднаго. - Што РІС‹, РЅР° СЃСѓРґ едзеце? Р† паляцеў РґР° брамы, вытаргнуў РЅР° скаку Р· СЂРѕРіР° марозную серабрыстую трэль. …Паўз СЏРіРѕ праязджалі РєРѕРЅРЅС–РєС–, С– РєРѕРЅСЊ гарачыўся пад С–Рј. Р† халоднае паветра было такое салодкае, што ледзь РЅРµ РґР° разрыву шырыла магутныя РіСЂСѓРґР·С– бацькі. Убачыўшы Алеся РЅР° ганку, пан Юры СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Заставайся шчасліва! Наступны - твой! Пошчак капытоў. Ясныя РіСѓРєС– СЂРѕРіР°. Снежны пыл. Галявіна ляжала РЅР° спадзістым схіле, СѓСЃСЏ ўкрытая веснім ужо, але СћСЃС‘ яшчэ глыбокія, РїР° РіСЂСѓРґР·С–, снегам. Вакол стаялі заснежаныя РґСЂСЌРІС‹ пушчы, марылі, узносячы галовы Сћ няяркае неба. РЈ начы яшчэ падваліў снег, засыпаў СѓСЃРµ сляды С– мурашнікі, але СЃРѕРєС–4 казалі, што мядзведзь РЅРµ пакідаў пратаптанага С–С…РЅС–РјС– лыжамі кола. Кола было нешта сажняў трыста Сћ радыусе. Звер, зваліўшы чарговага каня, спаў ужо РґСЂСѓРіС–СЏ суткі. Проста перад сабою Сћ далёкім канцы галявіны пан Юры бачыў выварацень вялізнай яліны. Яліну зваліла даўно: пад ёю паспеў вырасці кусцік крушыны. Р† якраз пад гэтым кусцікам быў лаз Сѓ мярло С–, Р·Р±РѕРєСѓ, невялікая адтуліна для дыхання: РЅР° вяршыньцы кусціка махрова цвіла намаразь. Паляна РЅРµ была роўная С– чыстая. Раслі РЅР° ёй тры ці чатыры сяменнікі, Р° пад С–РјС– былі ці то РіСѓСЂР±С‹, ці заснежаныя мурашнікі. Здзіўляцца, што мярло РЅР° такім амаль чыстым месцы, РЅРµ даводзілася: глушыня С– нетры тут былі страшэнныя - РІРѕРєР° выкалеш, дый балаты летам РЅРµ давалі Р·РјРѕРіС– прайсці. Загонныя Р· бубнамi i ляскоткамi, абмiнаючы лесам паляну, даўно прайшлi Сћ пушчу, РїР° той Р±РѕРє ад берлагу. РЎРѕРє РЅР° верхавiРЅРµ магутнага РґСѓР±Р° павiнен быў СЃРІiстам даць iРј СЃiгнал, калi звер пабяжыць РЅР° iС…. РђР± гэтым можна было меркаваць напэўна: логвiшча было Сћ парасцi ля самага таго краю паляны. Але стаць там было нельга: РЅРµ было належнай адлегласцi ад нетраў РґР° мярла. Паляўнiчыя РЅРµ паспелi Р± стрэлiць, маглi Сћ гушчары паранiць адзiРЅ аднаго. РўСЂСЌР±Р° было пакінуць РјС–Р¶ мядзведзем С– стралкамі прыблізна тую адлегласць, РЅР° СЏРєРѕР№ знаходзіўся цяпер ад берлагу пан Юры: сажняў трыццаць. План быў такі: звер пабяжыць РЅР° загоншчыкаў, С– тады, РїР° сігналу СЃРѕРєР° РЅР° РґСѓР±Рµ, ланцуг загонных падыме згэлк С– грукат, Р±СѓРґР·Рµ біць Сѓ Р±СѓР±РЅС‹, крычаць, ляскаць ляскоткамі С– страляць Сѓ паветра. Р† тады зверу нічога РЅРµ астанецца, СЏРє бегчы проста РЅР° пасты. Паляўнічыя кінулі жэрабя С– разышліся РїР° нумарах. Пан Юры, СЏРє гаспадар палявання, РјРѕРі выбраць тое месца, СЏРєРѕРµ хацеў. Р† ён СѓР·СЏСћ гэтае. РўСЂРѕС…С– схітраваў. РЃРЅ быў амаль упэўнены, што звер пабяжыць РЅР° СЏРіРѕ, таму што якраз Р·Р° ягоным нумарам РґР° галявіны падыходзіў вялікі СЏСЂ, так густа зарослы дрэвамі С– хмызамі, што С– зараз цяжка было нешта ўгледзець Сѓ С–Рј. Звер ратавацца пабяжыць, РІСЏРґРѕРјР°, толькі СЃСЋРґС‹. Справа, сажнях Сѓ дваццаці, стаяў РЅР° пятым нумары РЇРЅСѓС€ Біскуповіч, злева, РЅР° такой жа адлегласці, сёмы нумар займаў Юллян Раткевіч. Праз СЂСЌРґРєС–СЏ хмызы відаць было СЏРіРѕ даўжэзную, СЏРє калядная свяча, постаць. Юллян РЅС–Р±С‹ "СЂРѕСЃ Сѓ зямлю": прытоптваў снег вакол СЃСЏР±Рµ С– заглыбляўся Сћ СЏРіРѕ. Урэшце РЅР° паверхні асталіся толькі тулава РґС‹ галава. Юллян Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° Загорскага, С– той падумаў, што Раткевіч нервуецца. Пану Юрыю чамусьці стала шкада Юлляна. РЈСЃС‘ РґР° сэрца Р±СЏСЂСЌ, дзівак. РЎРѕРє "пугакнуў" Р· РґСѓР±Р°: відаць, падалі сігнал, што першы С– дзесяты, крайнія нумары, убачылі краі загоннага ланцуга, С– той РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ самкнецца, С– тады Сћ коле астанецца амаль СѓСЃСЏ лыжня. Карп, сівавусы С– пахмуры, ішоў РґР° пана Юрыя РЅР° шырокіх лыжах: правяраў СѓСЃС–С…. Слізгаў лёгка, калматы, СЏРє лясны РґСѓС…. - Троль, - ціха сказаў пан Юры С– засмяяўся РґРЅСЋ, Карпу, заснежаным дрэвам С– лёгкасці Сћ сабе. - Пане, - сіплым С– адначасова Р·РІРѕРЅРєС–Рј голасам сказаў Карп, - СЏ стану РјС–Р¶ вамі С– Юллянам. Р† туды С– СЃСЋРґС‹ здолею падскочыць. РЃРЅ ведаў, што пан Юры РЅРµ любіць памагатых, С– маскаваў магчымую дапамогу. Рђ што СЏРЅР° спатрэбіцца, ведаў РїР° месцы, РЅР° СЏРєС–Рј стаялі шосты С– сёмы нумары. - РЇРє хочаш. Толькі трымайся бліжэй РґР° Юлляна. Карп адышоў трохі бліжэй РґР° Раткевіча С– прысеў РЅР° кукішкі. Пан Юры паспеў падумаць: "Квактуха", - С– Р·РЅРѕСћ ціха засмяяўся. РЎРЅСЏРіС–, родная пушча, цені людзей, махровы квецень намаразі РЅР° крушыне, свежы халадок. РљСЂРѕСћ ад СѓСЃСЏРіРѕ гэтага была, СЏРє шампанскае. Здавалася, што Сћ ёй віруюць, кіпяць С– Р· ціхім звонам знікаюць серабрыстыя, маленькія бурбалкі радасці. ...Пачалося. Два аўчары РЅР° лыжах сталi паводдаль ад вываратня. Прашчы Сћ руках, каменнi Сћ сумках. Круцяць... Раз... Два... Дакладна, чэрцi... РќСѓ РІСЏРґРѕРјР°, Р· дваццацёх сажняў могуць трапiць Сѓ СЃРєСЂРѕРЅСЊ. Р‘'юць РїР° вываратню, каб каменнi падалi Сћ мярло. Махрова цвіце намаразь РЅР° галінках крушыны. Так С– ёсць. Выскачыў. РќРµ дужа вялікі. Хоць адсюль РґСЂСЌРЅРЅР° відаць. Пакідаючы Сћ снезе разору, імчыць РЅР° людзей. Чорта Р· РґРІР° дагоніш РЅР° лыжах. Так сыпанулі ад СЏРіРѕ - відаць, толькі вецер свішча. Мядзведзь пабег Сѓ пушчу, РЅР° загоншчыкаў. Р† амаль адразу пасля свісту СЃРѕРєР° РјС–Р¶ РґСЂСЌСћ СѓР·РЅСЏСћСЃСЏ вэрхал С– згэлк. Цакаталі ляскоткі, РґСЂРѕР±РЅР° С– гулка выбухалі Р±СѓР±РЅС‹. Пачулася некалькі стрэлаў. Ішлі хвіліны, С– людзям РЅР° нумарах здавалася ўжо, што звер прарваўся. Але гамарня набліжалася - значыць, гналі. Мядзведзь выскачыў Р· пушчы лявей, чым Р·РЅС–Рє, таптануў разы тры РЅР° месцы снег... Гэх, каб СЃСЋРґС‹. Стрэліць. Звер, убачыўшы, абавязкова стане РЅР° заднія лапы С– РїРѕР№РґР·Рµ так. Р† тады лязо рацішча пад левую верхнюю, РґР·Рµ жаўцейшая поўсць. ...Мядзведзь, урэшце, РєС–РЅСѓСћСЃСЏ, але значна лявей, РЅР° сёмы нумар, РЅР° Юлляна Раткевіча. Чорт… Чорт… РћС‚ шанцуе! Трухаючы задам С– перавальваючыся, звер бег СѓСЃС‘ хутчэй проста РЅР° Юлляна. Р’РѕСЃСЊ ён пакінуў убаку даязджачага, С– Карп, выпрастаўшыся, РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РЅР° лыжах Сѓ Р±РѕРє сёмага нумара, РЅР° дапамогу… РђС…, чорт-чорт! Пан Юры адставiСћ стрэльбу. I тут РЅРµ пашанцавала. Такі звер! Бадзяга. Праўда, меншы, чым можна было меркаваць РїР° расказах, але Сћ страха вялікія вочы. Калі так лёгка валіў коней - значыць, спрытнюга. Буры, ён здаваўся РЅР° снезе амаль чорным. Р† таму, што ён бег РЅР° суседа, расчараванне ахапіла пана Юрыя. Сапраўды, той, відаць, меў рацыю, калі казаў: - Р’РѕСЃСЊ Р±С‹ двухногага Рњiшку гэтак. Злева прагучаў стрэл. Другі. Звер устаў РЅР° заднія лапы, зрабіў некалькі крокаў С– Р·РЅРѕСћ, відаць, без Р·РјРѕРіС– ўжо, зваліўся РЅР° СћСЃРµ чатыры. Чорт, СЏРє жа СЏРЅС‹ СЏРіРѕ? РђРіР°, яшчэ стрэл. Відаць, Карп. Гэты стрэл РЅС–Р±С‹ Р·РЅРѕСћ СѓСЃРєС–РЅСѓСћ мядзведзя старчма. Дзве фігуркі кінуліся ледзь РЅРµ пад СЏРіРѕ. Тонкая рысачка рацішча стала наўскос С– РЅС–Р±С‹ злучыла чорную тушу Р· зямлёй. Цяпер стрэлы Р· восьмага С– Р· дзевятага нумароў. Страляюць Р· радасці, СѓРіРѕСЂСѓ. Сыплецца снег Р· галін. РќР° СћСЃС–С… нумарах людзі ўзнялі крык: Р· радасці. Крычаў нават СЃРѕРє РЅР° вяршыні РґСѓР±Р°. РќСѓ, РІРѕСЃСЊ С– канец. Крычаць, чэрці, СЏРє рэзаныя. Чаго С– С… разабрала? Нешта мільганула Сћ баку ад СЏРіРѕ. Пан Юры Р·СѓСЂРЅСѓСћ Сѓ той Р±РѕРє. Р—Р° нейкіх дзесяць сажняў ад яго… Р† толькі тады ён зразумеў, што людзі крычалі СЏРјСѓ. Забіты быў РЅРµ той. Два берлагі былі РЅР° адной галявіне. РђРґР·С–РЅ пад вываратнем, С– Сћ С–Рј, відаць, спала мядзведзіца, С– нездарма так РґРѕСћРіР° РЅРµ маглі абудзіць СЏРµ аўчары. Рђ РґСЂСѓРіС– быў тут, побач, СЏРЅС‹ заўважылі Р± СЏРіРѕ, каб РЅРµ начны снег. Р† Сћ С–Рј, менавіта Сћ С–Рј, ляжаў, пакутуючы ад бяссонніцы С– голаду, той, каго шукалі СЏРЅС‹. Мядзведзь вылез Р·-пад высокай, сажня РЅР° паўтара, занесенай снегам РіСѓСЂР±С‹, СЏРєСѓСЋ СћСЃРµ СЏРЅС‹, С– пан Юры Сћ тым ліку, палічылі Р·Р° мурашнік. Р† гэта быў, безумоўна, той: тут памыліцца РЅРµ РјРѕРі ніхто. Вялізны, ледзь РЅРµ Р· дробнага кіргізскага РєРѕРЅС–РєР°, Р±СѓСЂС‹ С– лямцаваты, Р· трохкутнай, цяжкай, СЏРє валун, галавою, ён бясшумна Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ Р· мярла С– глядзеў РЅР° пана Юрыя. РЈ РІСѓР·РєС–С… дрымучых вачах звера было нешта пячорнае. Стары, але яшчэ Сћ поўнай сіле волат. Дзесяць сажняў... РќРµ паспееш перазарадзіць. РќРѕР¶... Рацішча... РќСЏРјР° РЅР° свеце мядзведзя, СЏРєС– перад нападам РЅРµ стаў Р±С‹ РЅР° заднія лапы. Добра... Але СЏРє блізка С– СЏРєС– вялікі! РЇРєС– пачварна вялікі!.. Пан Юры РЅР° імгненне адчуў, СЏРє ледзянымі іголкамі асыпалася СћСЃС‘ Сћ целе... Рђ потым гэта знікла, С– ён СѓР·РЅСЏСћ стрэльбу. Р† твар стаў драпежны С– строгі, ён сам адчуваў гэта. Р† Сћ сэрцы спакойна ўзнікла вялікае, спакойнае захапленне барацьбы. РЈСЃС‘ гэта адбылося Р·Р° СЏРєСѓСЋ долю секунды. Яшчэ раней, чым пан Юры СћР·РЅСЏСћ стрэльбу, звер РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РЅР° СЏРіРѕ. Узараная бурым целам снежная баразна плыла Р·Р° С–Рј. Мядзведзь бег Р· нечаканай хуткасцю, РЅiР±С‹ кацiСћСЃСЏ. Калыхаўся Сћ паветры РіРѕСЂР±, куцапыя лапы выкiдалiСЃСЏ наперад - спачатку абедзве левыя, потым абедзве правыя - i РјСЏРєРєР° пляскалi Сћ снег. Лабастая галава, СЏРє трохкутны шчыт, была пагрозлiРІР° апушчана. Вочы глядзелі Сћ вочы. Галодны, Сѓ роспачы, РЅРµ разумеючы, што гэта такое робіцца, пакутуючы ад болю Сћ застуджаных, падмарожаных босых пятках, злосны ад СѓСЃСЏРіРѕ гэтага, ён імчаўся, СЏРє страшны крапасны таран, без усякай надзеі РЅР° паратунак - Р±Рѕ ён хацеў жыць. Р† СЃС–РЅС– агонь Сѓ вачах звера звязаў СЏРіРѕ Р· вачыма чалавека разуменнем еднасці СћСЃСЏРіРѕ жывога. Каб мядзведзь збочыў Сѓ гэты момант - пан Юры РЅРµ стрэліў Р±С‹... Жывое, жывое сапло С– задыхалася Сћ снезе, жывое, адным болем звязанае Р· СѓСЃС–Рј жывым. Але звер імчаўся, плылі долі імгнення, С– прагучаў стрэл. Звер скалануўся, але РЅРµ збавіў хуткасці. Другі стрэл. Снежная разора ўзмятнулася Р·СѓСЃС–Рј блізка. Пан Юры адкінуў стрэльбу С– ўпёр Сѓ снег рацішча. Звер РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ павінен быў устаць, С– тады... Сѓ жоўтую поўсць пад левай лапай. ...Мядзведзь РЅРµ ўстаў. - Гэй-РіСЌР№-РіСЌР№! Гэй-РіСЌР№-РіСЌР№! - крычалі адусюль страшнымі галасамі людзі. РЇРЅС‹ беглі СЃСЋРґС‹ разам Р· сабакамі С– крычалі, каб адцягнуць увагу мядзведзя. Але снег быў глыбокі, сабакі, яшчэ раней спушчаныя РЅР° першага звера, танулі Сћ глыбокіх гурбах С– РЅРµ маглі так хутка дабегчы. Р† СЃР° страшным гарлавым крыкам, кленучы СЃСЏР±Рµ, што пабег РґР° Раткевіча С– РєС–РЅСѓСћ РєРЅСЏР·СЏ, кленучы мядзведзя, пушчы, душу С– Р±РѕРіР°, ляцеў ад сёмага нумара РЅР° шырокіх лыжах даязджачы Карп... Мядзведзь РЅРµ звяртаў увагі РЅР° крыкі. РЇРјСѓ трэба было дабрацца толькі РґР° аднаго, што так балюча кусаўся РЅР° адлегласці. Боль, непаразуменне С– ярасць былі Сћ дрымучых вочках. РЃРЅ адчуваў, што сэрца Сћ СЏРіРѕ разрываецца, што С–РґР·Рµ нешта непапраўнае, чаго ўжо РЅС–СЏРє, ніколі РЅР° свеце РЅРµ выправіш. Пан Юры СЃСѓРЅСѓСћ рацішча Сћ звера, проста так, СЏРє РґР·С–РґСѓ, С– паставіў, СѓСЃРєС–РЅСѓСћ-такі СЏРіРѕ старчма, але ад страшнага цяжару РґСЂСЌСћРєР° зламалася. РЇРє камяк жывога болю, рыку, крыві, ярасці насунулася цёмнае. Чалавек схаваў галаву С– Р· кордам РєС–РЅСѓСћСЃСЏ проста пад звера. Уцэліў сталь туды, РєСѓРґС‹ С– хацеў, Сѓ жаўтаватую, мякчэйшую навобмацак поўсць пад левай лапай. Націснуў. Р† тут нага СЏРіРѕ паслізнулася. Падаюсы пад строшным цяжарам РЅР° СЃРїС–РЅСѓ, ён убачыў, Р·СѓСЃС–Рј блізка, Карпа Р· сякераю Сћ руках, пачварную, СЏРє уцёс, махіну, што Р·РЅС–Р·Сѓ насунулася РЅР° СЏРіРѕ, адчуў ля самага аблічча гарачае смуроднае дыханне. Р† гэта было апошняе, што ён бачыў С– чуў… Юры Загорскі сканаў, так С– РЅРµ прыйшоўшы РґР° прытомнасці, РїР° дарозе Сћ Загоршчыну, ля СЏСЂР°, РґР·Рµ выйсце крыніц. Сані Р· целам павольна прасоўваліся РїР° снежнай дарозе РґР° радавога маёнтка. Рђ Р·Р° С–РјС– цягнуліся РґСЂСѓРіС–СЏ сані, Р· тушай мядзведзя-пярэваратня. РЎСЏР±СЂС‹ бачылі ярасць сутычкі С– тое, СЏРє дакладна С– мужна змагаўся РєРЅСЏР·СЊ. Каб РЅРµ снег, каб РЅРµ РґСЂСѓРіРѕРµ мярло, каб РЅРµ загледзеўся, каб лежня бадзягі была трохі далей, каб РЅРµ паслізнулася нага - ехаў Р±С‹ жывы-здаровы. Але СЃСЏР±СЂС‹ РЅРµ ведалі князевай РґСѓРјРєС– аб "РґРІСѓС…РЅРѕРіС–Рј Мішку", РЅРµ адчувалі, СЏРє павольна - ад грудзей РґР° РЅРѕРі - асыпаліся Сћ целе ледзяныя іголкі, СЏРєС– пачварна-вялікі быў мядзіведзь С– СЏРє Сѓ сэрцы чалавека РЅРµ было Р±РѕСЏР·С–. Р† СЏРЅС‹ РЅРµ бачылі Сћ вачах звера смяротнага жаху С– гневу С– жадання жыць, СЏРЅС‹ РЅРµ ведалі, СЏРє пан Юры раптам адчуў РїРѕРІСЏР·СЊ СѓСЃСЏРіРѕ жывога Р· СѓСЃС–Рј жывым, РїРѕРІСЏР·СЊ болю, адзінага для СћСЃС–С… істот РЅР° зямлі. РЇРЅС‹ РЅРµ ведалі, што пан Юры праз РїРѕР·С–СЂРє гэтых дрымучых вачэй зразумеў страшнае пачуццё непапраўнасці, СЏРєРѕРµ валодала зверам. Ніхто ўжо ніколі РЅРµ РјРѕРі даведацца аб гэтым. Павольна РїРѕСћР· РґР° Загоршчыны санны паязд. Уладар СЃСЏРјi тысяч сем'СЏСћ, што так i РЅРµ стаў уладаром кожнай трэцяй душы губернi, ехаў Сѓ апошнюю дарогу. Вочы, пакуль iС… РЅРµ прыкрыў Юллян РаткевiС‡, глядзелi Сћ неба, СЏРєРѕРіР° пан Юры сёння РЅРµ ўсцярог. Скакалі РїР° мокрым снезе ганцы. Раптоўная адліга, першая вясенняя адліга, насоўвалася РЅР° зямлю, таму што аднекуль нацягнула РЅС–Р·РєС–РјС– цёплымі хмарамі. - РњРѕСЂРґ! РњРѕСЂРґ! РњРѕСЂРґ! - надтрэснута крычалі Сћ вёсках званы. Калі паязд пад'ехаў РґР° ганка загоршчынскага палаца, РЅР° сходах ужо стаялі Алесь, пані Антаніда С– яшчэ некалькі чалавек. Маці спусцілася РґР° санак С– стаяла моўчкі. Алесь баяўся глядзець Сѓ СЏРµ вочы, Р±Рѕ калі СЏРЅР° ўпершыню зірнула РЅР° труп, Сѓ гэтых вачах РЅРµ было РіРѕСЂР°, Р° было нейкае прасветлена-здзіўленае неўразуменне. РљС–СЂРґСѓРЅ Р·Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ паніча ледзь чутна сказаў: - Каб РјСЏРЅРµ ўзялі - РЅРµ даў Р±С‹. Р† Алесь падумаў, што РљС–СЂРґСѓРЅ гэта сказаў замест СЏРіРѕ. Мядзведзь ляжаў РЅР° СћСЃРµ вялікія сані С– даўжэй Р·Р° С–С…, страшэнна пляскаты, ляжаў, раскінуўшы лапы. - РЇРє здарылася? - шэптам спытаў Алесь Сѓ Раткевіча. Нервовае аблічча Юлляна перакрывілася. - Што казаць. РќСЏРјР° ўжо нашага пана Юрыя. Паслізнуўся. Аблічча пана Юрыя было чыстае. Р’СѓСЃРЅС‹, СЏРє РЅС– РґР·С–СћРЅР°, усміхаліся, РЅС–Р±С‹ хацеў сказаць нешта вясёлае. Камяк стаяў Сѓ глотцы Сћ Алеся. Маці стаяла РЅР° прыступках, над санямі, С– непаразумела глядзела РЅР° С–С…. - Пакрыўдзіўся, любы, - сказала СЏРЅР°. - РЇ РЅРµ Р±СѓРґСѓ больш. Ездзі сабе... Потым нешта РЅС–Р±С‹ плесканулася РїР° СЏРµ абліччы. РЇРЅР° пашукала вачыма С– ўрэшце ўбачыла Юлляна Раткевіча, што стаяў ля санак Р· мядзведзем. Павольна пайшла РґР° СЏРіРѕ. - Гэты? Юллян моўчкі схіліў галаву. Пляскаты, СЏРє калматая чарапаха, мядзведзь Р·РЅС–Р·Сѓ глядзеў РЅР° жанчыну, РЅС–Р±С‹ падпаўзаў. - РЈ крыўдзе РЅР° РјСЏРЅРµ адышоў, - сказала пані Антаніда. Р’СѓСЃРЅС‹ маці задрыжалі былі С– раптам, упершыню для СћСЃС–С… людзей, сталі жорсткія. _______________ 1 Будынак Пецярбургскага універсітэта быў спачатку пабудаваны СЏРє памяшканне "дваццаці калегій". 2 "Сын Жыбуае". 3 РџР° легендзе, крумкач С– мурашкі аб нечым паспрачаліся С– заклаліся РЅР° дзяцей. Крумкач прайграў С– цяпер выводзіць дзяцей Сѓ мароз, каб РЅРµ плаціць пройгрышу. 4 РЎРѕРє - чалавек, СЏРєС– сочыць, каб звер РЅРµ ўцёк.
|
|
IX
Пасля пахавання пана Юрыя Алесь хадзіў, СЏРє Сѓ тумане. Дні С– ночы, вечары С– раніцы РЅС–Р±С‹ слізгаліся РїР° прытомнасці, РЅРµ пакідаюсы РЅР° ёй аніякіх слядоў. РЃРЅ РЅРµ ведаў чаму, але РЅРµ плакаў. Проста часам успамінаў, СЏРє бацька сядзеў ля каменя Р· СЃСЏСЂРїРѕРј С– каласамі, СЏРє казаў разам Р· Алесем клятву, СЏРє Сѓ той СЃС–РЅС– дзень, калі запалявалі ваўка, срабрыста трубіў бацькаў СЂРѕРі. Досыць неба С– досыць травы, Сёння - цябе. Заўтра - РјСЏРЅРµ. Р† тады раптам сціскала сэрца, С– Алесь хутчэй сядаў, каб РЅРµ ўпасці РЅР° РїРѕСћРЅС‹ СЂРѕСЃС‚. Так гэта моцна было. Пан Юры РЅРµ любіў камянёў, цемры, сцен, С– таму СЏРіРѕ пахавалі проста над Дняпром, Сѓ дубовым гаі. Маці так С– РЅРµ выходзіла СЃР° сваіх пакояў, Сѓ СЏРєС–С… замкнулася Р·Р° некалькі дзён перад паляваннем. Вацлаў Р·РЅРѕСћ паехаў Сѓ Вільню, Р° астатніх СЏРЅР° РЅРµ хацела бачыць. РќС– Р· РєС–Рј РЅРµ размаўляла. Алеся ўвесь час ганяла РїР° гаспадарскіх справах: відаць, РЅРµ хацела, каб думаў С– ўспамінаў. Калі СЏРіРѕ РЅРµ было РґРѕРјР°, часам прыходзіла РЅР° глеістую магілу, моўчкі сядзела там некалькі хвілін С– Р·РЅРѕСћ зачынялася Сћ пакоях. Два-тры словы часам казала толькі Алесю РґС‹ пакаёўцы, С– РЅР° твары СЏРµ, Сѓ тыя СЂСЌРґРєС–СЏ імгненні, калі сын бачыў, была СћСЃС‘ тая самая нязвыклая жарсткаватая непаразумеласць. Вечарам слухала даклад сына аб справах, але РЅР° РґСЂСѓРіС–Рј жа сказе губляла цікавасць. - Ідзі. РЈСЃС‘ РґРѕР±СЂР°. Гэта, аднак, цягнулася РЅСЏРґРѕСћРіР°, тыдні РґРІР°. Пералом РґР° лепшага Алесь заўважыў Сѓ тым, што матуля раптам загадала змяніць фіранкі Сћ сваіх пакоях, купіць Сѓ Магілёве хваёвай вады, перанесці Р· гардэробнай некаторыя, найбольш улюбёныя, туалеты. Сказала Алесю, каб пачаў хутчэй ставіць РЅР° цукроўні англійскае новае абсталяванне, прывезенае яшчэ панам Юрыем. - РњРЅРµ трэба быць Р· табою. Р— гэтай цукроўняй С– РґРѕРјР° начаваць РЅРµ будзеш. - Дурнік, ты Р¶ заўсёды СЃР° РјРЅРѕСЋ. РњРЅРµ цяпер лягчэй. РЇ ўжо амаль спакойная. Буду СЃРєРѕСЂР° Р·СѓСЃС–Рј спакойная. Алесь СѓР·СЏСћСЃСЏ Р·Р° справы РЅР° цукроўні С– Р·Р° падрыхтоўку РґР° вясенніх работ. РЃРЅ працаваў РґР° знясілення. Р—Р° гэтыя тыдні, пакуль маці РЅРµ стала лягчэй, ён афіцыйна засведчыў Сѓ Магілёве С– пачаў праводзіць Сѓ жыццё адмену паншчыны РїР° СћСЃС–С… сваіх маёнтках. Маці загадзя згадзілася РЅР° СћСЃС‘, што ён Р·РЅРѕР№РґР·Рµ патрэбным зрабіць. Р— гэтага часу сем тысяч сем'СЏСћ, СЏРєС–СЏ належалі асабіста СЏРјСѓ С– маці (Вацлаву, СЏРє малодшаму, належала толькі некаторая нерухомасць, частка лясоў, РґРѕРј Сѓ Сцюдзёным РЇСЂС‹, РґРѕРј Сѓ Магілёве С– адпаведны капітал, СЂРѕСћРЅС‹ прыблізна палове кошту зямлі без вышэйпамянёных дамоў С– іншага), замест паншчыны павінны былі плаціць аброк. РќР° Хаданскіх С– іншых гэта зрабіла ўражанне выбуху. Частка магнатаў С– дробная шляхта ўхваляла адмену. Але - гэта адбылося пазней - адмяніў Р·Р° Алесем паншчыну толькі Яраш Раўбіч, дый то, відаць, каб давесці нешта новаму загоршчынскаму гаспадару. Астатнія так касіліся, што пан Адам Выбіцкі С– найбольш давераныя Р· упраўляючых малілі Алеся імем Хрыста РЅРµ спяшацца. - Спрачацца Р· вамі будуць, сварку завядуць. Баючыся бунтаў Сѓ сваіх вёсках. Рђ тыя паўставаць будуць, Р±Рѕ вашым пазайздросцяць. - Р† правільна. РЇРЅС‹ РЅРµ горшыя. Наіўны С– СћСЃС‘ яшчэ маладжавы твар пана Адама чырванеў: - Дык гаспадары Р¶ аб'яднаюцца супраць вас. Ці мала Сћ С–С… спосабаў?! Прычэпяцца РґР° нейкай лухты, дуэль - С– СћСЃС‘... Глотку перарвуць. - Хай паспрабуюць, - СЃСѓС…Р° сказаў Алесь. - Р† РІРѕСЃСЊ што СЏ вам скажу. Прашу вас РЅРµ лічыць гэтую маю меру канчатковай. РќРµ забывайце аб гэтым ніколі. РЇ пайшоў РЅР° гэтую паступавасць СЃР° зразумелай чалавечай Р±РѕСЏР·С–: каб перадчасна РЅРµ адсеклі магчымасці весці справу далей. - РЇРє? - спытаў нехта. - Рђ РІРѕСЃСЊ СЏРє. Цалуйце евангелле С– стаўце РїРѕРґРїС–СЃ пад дакументам. РЈ С–Рј СѓРјРѕРІР° РјС–Р¶ РјРЅРѕР№ С– вамі, што РІС‹ ручаецеся сваёй маёмасцю С– гонарам Р·Р° маўчанне аб тым, што РІС‹ тут пачуеце. - Княжа... - сказаў Р· дакорам нехта. - РЇ ведаю. Р† ведаю, што нашы мужчыны ўмеюць маўчаць. Але, магчыма, нехта... маладой жонцы... Р† тады Р±СѓРґР·Рµ перадчасны Р±СѓРЅС‚ мужыкоў Сѓ іншых вёсках, прыйдуць салдаты, будуць страляць С– нічога РЅРµ дадуць давесці РґР° канца. Так што прашу разглядаць евангелле РЅРµ СЏРє крыўду, Р° СЏРє знак вышэйшага майго даверу РґР° вас. Бо Сћ вашы СЂСѓРєС– СЏ аддаю сваё жыццё С– гонар... Людзі паставілі РїРѕРґРїС–СЃС‹. - Р—Р° гэтай чарговай мерай РјС‹ адменім прыгон. Магчыма, праз РіРѕРґ. Р† РЅРµ так, СЏРє Сѓ праектах, Р° Р· зямлёй. Паступова надзелім СѓСЃС–С…, РЅРµ толькі сялян, Р° С– беззямельную шляхту, раздаўшы большасць маёнткавай зямлі. Большага РјС‹ пакуль зрабіць РЅРµ можам, але С– РЅР° гэта прыйдзе час. РЈ Выбіцкага былі Сћ вачах слёзы. - Княжа, - сказаў ён, - гэтага РјС‹ вам ніколі РЅР° забудзем. РќРµ трэба было евангелля, княжа. - РќСѓ, Р° маладой жонцы? - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Алесь. РЈСЃРµ зарагаталі, зразумеўшы, што малады РєРЅСЏР·СЊ мае рацыю. - Праўда, - сказаў Адам. - Калі нешта прасочыцца - РјС‹ СћСЃРµ адмаўляемся. Р† СЏ кажу вам СѓСЃС–Рј: таго, хто Р·РІСЏРєРЅРµ, СЏ заб'СЋ самачынна. Хто РїРѕР№РґР·Рµ СЃР° РјРЅРѕР№? Людзі схілілі галовы РЅР° знак Р·РіРѕРґС‹. Алесь працаваў, СЏРє ніхто С– ніколі РЅРµ працаваў Р· СѓСЃС–С… людзей СЏРіРѕ РєСЂСѓРіР°. Алесь вырашыў перабудаваць РїСЂС‹ першай магчымасці цукроўні, каб былі каменныя. РЃРЅ, урэшце, зрабіў тое, РЅР° што РЅС–СЏРє РЅРµ РјРѕРі адважыцца пан Юры: застрахаваць СѓСЃРµ будынкі. Р† няхай навакольныя святошы лямантуюць, што гэта РЅС–Р±С‹ змаганне Р· воляю пана Р±РѕРіР°. Ля Азярышча заклалі РЅР° стапелях восем барлін: РЅР° кіеўскім кантрактовым кірмашы заўсёды вялікім попытам карысталася паўночная бульба для бровараў. "Паклалі рад" Р· аршанскімі вапеннымі капальнямі С– залажылі вышэй Оршы яшчэ шэсць лайбаў: паўднёвым заводам трэба была вапна. Асіплы, асівералы, малады загоршчынскі пан гойсаў РјС–Р¶ Сухадолам, Магілёвам С– Оршай; РїР° мокрым снезе, пад дажджом, начаваў Сѓ корчмах. Прапах псінай ад мокрай ваўчынай запоны; РїР° цэлым тыдні РЅРµ бываў Сѓ лазні, спаў дарогаю, Сѓ вазку. РЈСЃС‘ адразу. РЈСЃС‘ РЅР° гэтым тыдні, сёння, зараз. Здохнем, калі РЅРµ Р·СЂРѕР±С–Рј. Рызыка? Без рызыкі жыццё РЅРµ жыццё. Гэты СЃРѕРЅРЅС‹ спакой, гэтая абуральная, СЏРє лямант Сѓ пустыні, беднасць ад безгаспадарлівасці, СЏРЅС‹ забіваюць, гнуць Сѓ РґСѓРіСѓ жыцці людскія. РЈ вёсцы Бель, самай закінутай Р· СЏРіРѕ вёсак, Р·Р° Копысем, адсутнасць промыслаў С– неўраджаі давялі людзей ледзь РЅРµ РґР° роспачы. Карчма давяршыла справу гарэлкай, пазыкамі, распустай. Даведаўшыся аб гэтым, Загорскі наляцеў туды, СЃСѓРЅСѓСћ Сѓ Р·СѓР±С‹ прайдзісвету-карчмару мужыцкі РґРѕСћРі С– выгнаў СЏРіРѕ Р· сяла. Жонкам былі дадзены грошы, С– пад гэтыя грошы РґР° самага ворыва мужчыны пацягнуліся РЅР° аршанскія стапелі: валіць лес С– ламаць вапну. Губернатар Аляксандр Беклемішаў выклікаў быў СЏРіРѕ РґР° СЃСЏР±Рµ С– паспрабаваў крычаць, што СЏРіРѕ дзеянні пахнуць разбоем: пагнаў людзей, Р·Р±С–Сћ карчмара С– сядзельцаў. РќРµ РЅР° таго напаў. - Пане Аляксандр... Р’РѕСЃСЊ вам вартасць карчмы, Р° РІРѕСЃСЊ падманныя распіскі карчмара РЅР° ўпяцёра большую СЃСѓРјСѓ. РЇ РЅРµ патрабую СЏРµ ад казны. Р† дазвольце РјРЅРµ самому ведаць, што СЏ магу С– чаго РЅРµ магу рабіць Сѓ сваіх уладаннях. Спойваць народ СЏ РЅРµ дам. Раю таксама ўспомніць, што губернская казна дагэтуль РІС–РЅРЅР° нашаму СЂРѕРґСѓ Р·Р° пабудову школ С– шлюзаванне Друці. РЇ РЅРµ думаю, што РјРЅРµ было Р± прыемна спагнаць гэтыя грошы сёлета, СѓСЃСЏРіРѕ праз РіРѕРґ пасля сканчэння тэрміну... - Супакойцеся, - сумеўся губернатар. - Чорт Р· С–Рј, Р· карчмаром. - Гэта прайдзісвет. Капейку Сћ скарб С– рубель сабе. Ціхенька прапоўз РїР° наваколлю, Р° там - СЏРє Мамай прайшоў! Р’С‹ далі СЏРјСѓ месца Сћ Доўску? - Скарбу патрэбны грошы, - сказаў губернатар. - Скарб - справа святая. - Р† РІС‹ казалі РјРЅРµ РїСЂР° разбой, - Р· дакорам сказаў Алесь. - РЇ РЅРµ раіў Р±С‹ вам трымаць такіх людзей... - РЇ падумаю, - губернатар сапраўды вырашыў РЅРµ сварыцца, Р±Рѕ РїРѕРјРЅС–Сћ, чым СѓСЃС‘ гэта скончылася для Жэгуліна, фон Берга С– яшчэ некаторых, што заеліся Р· Вежам С– таму РЅРµ праседзелі РЅР° пасадзе С– РіРѕРґР°. Р† губернатар сказаў: - РЈ беднасці вінавата пасіўнасць тутэйшых людзей, Р° РЅРµ РјС‹. Аддалі гандаль Сѓ СЂСѓРєС– стараверам РґС‹ жыдам. Алесь засмяяўся, але так, што губернатару стала ніякава. - РџСЂС‹ чым тут СЏРЅС‹? - сказаў Загорскі. - РЈ гэтым вінаваты РјС‹ Р· вамі, пан губернатар, наша нецярпімасць, наша гнілая прадажнасць... Р† тых С– РґСЂСѓРіС–С… гоняць Р·Р° веру... РЈ нас СЏРЅС‹ калісьць знайшлі прытулак. Р† РјС‹ жылі Р· С–РјС– РґРѕР±СЂР°. Нам было дзікавата, што моляцца РЅРµ так, што адны трымаюць для нас асобныя РєСѓР±РєС–, Р° РґСЂСѓРіС–СЏ чамусьці раз РЅР° РіРѕРґ будуюць буданы С– ядуць там... РќСѓ С– чорт Р· С–РјС–, кожны вар'яцее РїР°-СЃРІРѕР№РјСѓ... Але С–С… знайшлі. Р—Р° тое, што ксцяцца РґРІСѓРјР° пальцамі, тройчы рабілі Р· Веткі пустыню, забівалі, палілі жыўцом. Р—Р° адзін палец здымалі галаву, Р° СЏРЅР° Сћ чалавека - адна. Рђ раскольнікі - харошы, цвярозы, працавіты народ. Памяць аб мачысе сваёй - РјРѕРІСѓ, звычаі - збераглі, РЅРµ растрэслі... РўРѕ С–С… Сѓ падзяку, забываючы словы Пятра, што абы падаткі плаціў, Р° маліся, СЏРє хочаш, мёртвых кастрамі складалі РґС‹ дзяўчат гвалціла салдатня... Р† іншыя дасталі... Полацкіх СѓСЃС–С… жыўцом Сѓ Дзвіне патапілі, Р· дзецьмі маленькімі... Апрычнік Сѓ расе, пёс шалёны - Грозны, кацюга. Зрабілі С–Рј зямлю гэтую - чужой. РўРѕ чаго здзіўляцца?! Р— чужога - грабі! - РљРЅСЏР·СЊ... РєРЅСЏР·СЊ... Супакойцеся. - Р’РѕСЃСЊ так, - саромеючыся прыпадку гневу, сказаў Алесь. - Гэта маё вам, пан губернатар, слова. Р† РЅРµ вінавацьце нашых людзей Сѓ пасіўнасці. РЇРЅС‹ проста грэбуюць гандлем, таму што гандаль таксама зрабілі разбоем. Р† яшчэ С–РјСЏ гэтай пасіўнасці - няўпэўненасць Сѓ заўтрашнім РґРЅС–. Губернатар вырашыў ніколі больш РЅРµ звязвацца Р· гэтымі людзьмі. Р— дваццаці СЃСЏРјС– тысяч дваран губерні сем тысяч былі Р· малодшых С–С…РЅС–С… радоў, РЅР° розных ступенях сваяўства, РґС‹ яшчэ столькі Р¶ залежала ад С–С… С– глядзелі таму Р· С–С…РЅС–С… СЂСѓРє. РќСѓ С–С… РґР° Рґ'ябла. Калі малады Загорскі пайшоў - губернатара РґРѕСћРіР° яшчэ РЅС–Р±С‹ вадзіла. Чорт! Манеры ледзь РЅРµ версальскія, РјРѕРІР° мужыцкая, вопратка разбойніцкая, РґСѓРјРєС– - якабінскія... Але РЅРµ якабінскімі былі РґСѓРјРєС– Алеся. Балела душа, Р±Рѕ СћСЃСЋРґСѓ было адно банкруцтва. Палі, зарослыя пырнікам, Р±Рѕ РЅРµ было капеек РЅР° жалезную барану, варварская падсочка РґСЂСЌСћ, знішчаная адкідамі ватнай фабрыкі рыба Сћ Пуцейне, бярозавыя прысады С– абсады якраз РЅР° вапенніках С– пясчаных землях, РґР·Рµ так патрэбна вада, бязглузда асушаныя балоты - ад рэзкага зніжэння вадзянога слою пасохлі навакольныя лясы. Страты, страты, страты... Грошы, пушчаныя РЅР° вецер. - Лепей Р±С‹ РІС‹ iРјi печы палiР»i, галовы яловыя! Вёска галадуе, жыве Сћ цемры, зямля знясілена. Прамысловасць - саматужная, гандлю РЅСЏРјР°. Р† спяць, спяць СѓСЃРµ, СЏРє учадзелыя, РЅРµ ведаючы, што СЃРѕРЅ учадзеламу - смерць. Р† злуюцца, калі будзяць. РўРѕ цягні, цягні С–С… гвалтам Р· чаднай хаты. Няхай кусаюцца - цягні! Р’СЏСЃРЅР° пазнілася. РќР° пачатку красавіка яшчэ ляжаў снег, С– было золка С– дрыготка, Р° ноччу марозіла. РЈ адзін Р· вечароў Алесь абыходзіў РєРѕРЅСЃРєС– завод. Коней трэба бало перавесці Сћ запасныя стайні, каб зрабіць генеральную прыборку, пабелку, чыстку. Гэта збіраліся рабіць сёння Р¶. Пераводзіць было даволі лёгка. Звыклыя РґР° вольнага выпасу ўлетку, РєРѕРЅС– С– Р·Р° Р·С–РјСѓ РЅРµ адвыклі слухацца табуннага важака С– верхавода, вогненнага жарабца Дуба. РљСѓРґС‹ ён - туды С– табун. Дуб раптам Р·РґСѓСЂСЌРµ С– пагоніць напрасткі - С– астатнія Р·Р° С–Рј. Алесь адпусціў людзей вячэраць, Р° сам апошні раз аглядаў новыя стайні, Р° потым пайшоў РїР° старых, каб пасля Зміцёр, Логвін С– іншыя ўпраўляліся ўжо без СЏРіРѕ. РЃРЅ хацеў памыцца, пагаварыць Р· маці С– потым ехаць Сѓ сухадольскую Р·Р±РѕСЂРЅСЋ. Майка паведаміла, што браты С– Наталя сёння гасцююць Сѓ Клейнаў, бацька астаўся РґРѕРјР°, С– СЏРЅР° Р±СѓРґР·Рµ Сћ Р·Р±РѕСЂРЅС– толькі Р· маці, Р° магчыма - С– адна. Алесь сумаваў без СЏРµ. Р† таму спяшаўся, хацеў сёння рашуча пагаварыць Р· Міхалінай С– неяк рассекчы нерат, Сѓ СЏРєС–Рј СЏРЅС‹ так даўно блыталіся. Дуб быў ацяжэлы ўжо, але СћСЃС‘ яшчэ магутны С– грузлаваты РґР·С–РєСѓРЅ. Касіў крывавым вокам С– палохаў, задзіраў верхнюю РіСѓР±Сѓ, паказваючы Р·СѓР±С‹. Алесь якраз частаваў Дуба падсоленым жытнім сухаром, калі Р·Р° сцяной, РЅР° праварыне, прагучаў С– СЂСЌР·РєР° абарваўся шалёны пошчак капытоў. Дуб сваволіў С– РЅРµ хацеў браць. Устрывожаны Алесь РєС–РЅСѓСћ СЏРіРѕ С– пайшоў быў РґР° выхада, але Сћ гэты момант Сѓ стайню ўварваўся чырвоны ад ветру С– хвалявання Паўлюк Кагут. Сэрца Алеся ўпала. - Што? - спытаў ён. Паўлюк хапаў ротам паветра, РЅС–Р±С‹ бег ён, Р° РЅРµ РєРѕРЅСЊ. Нарэшце вымавіў: - Раўбіча пайшлі граміць!.. - Хто?! - Людзі Корчака. - РўС‹ што, Р·РґСѓСЂСЌСћ? - Але… Але… Забіваць будуць. - Ды РЅСЏРјР° СЏРіРѕ Р·Р° што! Паўлюк РЅРµ РјРѕРі ведаць аб размове Сћ чаўнах, калі Кандрат, пакутуючы Р·Р° дзядзькаванага брата, навёў людзей людзей Корчака РЅР° Раўбічаў маёнтак. РЃРЅ РЅС– аб чым РЅРµ здагадваўся. Нават аб вялікім плане нападу, што песціў Сѓ душы былы півошчынскі мужык. Але ён, пястун РЇРЅСЊРєС– С– адзіны, Р· СЏРєС–Рј СЏРЅР° была РґР° канца шчырая, дазнаўся ад СЏРµ, што Сћ "нашага Алеські Р· Раўбічавай паненкай Р·РЅРѕСћ, здаецца, ладзіцца справа…" РќС– Кандрат, РЅС– РђРЅРґСЂСЌР№ нічога аб патаемным РјС–СЂС‹ РјС–Р¶ Алесем С– Міхалінай РЅРµ ведалі. Рђ здарылася так. Корчаку вельмі была патрэбна Р·Р±СЂРѕСЏ. Р† СЏРјСѓ, СЏРє С– прадбачыў бялявы Іван Лапата, РЅС–СЏРє РЅРµ ўдавалася ўзняць вялікую колькасць людзей. Чуткі аб блізкай волі прымушалі кожнага чакаць СЏРє мыш пад венікам. РќРµ варта было ламаць шыю, калі СћСЃС‘ адно РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ зваліцца прыгон. Корчак здавольваўся СћСЃРµ гэтыя гады рабункам паштовых карэт, пагрозлівымі знакамі (чалавек Сѓ масцы, стрэльба С– труна) РЅР° бяросце, СЏРєС–СЏ клалі РЅР° ганак арандатарам-пасрэднікам, РґС‹ Р·СЂСЌРґРєСѓ стрэлам Сѓ падатковага чыноўніка (аднаго падранілі, астатнія абышліся лёгкім перапудам). Большасць мужыкоў ад СЏРіРѕ пайшла Сћ двары, былі РґРѕРјР°, хоць С– памагалі - "РЅР° СћСЃСЏРєС– выпадак, Р° можа, спатрэбіцца". Р— чатырма дзесяткамі верных людзей ён адседжваўся Сћ пушчах. РџСЂР° СЏРіРѕ пачалі казаць: нястрашны. РЇРјСѓ конча была патрэбна Р·Р±СЂРѕСЏ. Бо Чорны Багдан Р’РѕР№РЅР°, сустрэўшы аднойчы РЅР° лясной сцежцы СћСЃСЋ РіСѓСЂРјСѓ, здзекліва паехаў проста РЅР° СЏРµ, толькі паклаўшы СЂСѓРєСѓ РЅР° пісталет С– свідруючы людзей падазронымі вачыма. Багдана баяліся: "РЇРє сам чорт СЏРјСѓ памагае. Няйначай, пярэварацень", - С– саступілі Р· дарогі. Рђ Багдан Р·'едліва СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ, выцягнуў пісталет С– РєС–РЅСѓСћ: - РќР°, атаман. Вазьмі. РќР° беднасць. Такога Корчак стрываць РЅРµ РјРѕРі. Гэты адзін ходзіць столькі РіРѕРґ. Р† месяца РЅРµ РїСЂРѕР№РґР·Рµ, каб погаласка РЅРµ пайшла: "Напаў адзін РЅР° паліцэйскі пост… Застрэліў… Коней адбіў С– раздаў…" Р† Корчак, памятаючы словы Кандрата, вырашыў: "Раўбіч - будучы сваяк Хаданскіх… РќРµ сцеражэцца… Будзе зброя… Ухвала С– падтрымка Р· Р±РѕРєСѓ Кагутоў, Р° значыць - С– азярышчанцаў". РќР° Кроера ісці - было РЅРµ РїР° зубах: Сѓ таго СћСЃС‘ яшчэ сядзелі чаркесы, ці што… Вялікага паходу распачаць таксама нельга: РІРѕР№СЃРєР° паўсюль. Рђ Раўбіч РЅРµ сцярогся. Корчак СЃСЏРє С– так картаваў карты. Выпадала адно: ісці РЅР° Раўбіча. …Нічога гэтага РЅРµ ведалі Алесь С– Паўлюк. Адзінае пачуццё ўладала Загорскім : неўразуменне. - Адкуль ведаеш? Паўлюк, відаць РЅРµ падумаўшы, ляпнуў: - Стаю Р· Кахновай Галінкай ля плота… Подаўна ўжо… - Што? Р— Кахновай? Паўлюк заліўся чырванню. - РЇРє жа гэта ты так?.. Р’Р° ўласных братоў?.. РўС‹ СЏРє С–Рј цяпер Сѓ вочы глядзець будзеш? Р† тут Паўлюк раззлаваўся: - Рђ што?! Самі вінаваты. РђРґР·С–РЅ аднаму дарогу саступаюць. РЇРЅР° РјРЅРµ сказала: "Абрыдлі РјРЅРµ СЏРЅС‹, Павёлка…" Р† потым, любая СЏРЅР° мне… Р† тут гумар сітуацыі дайшоў РґР° Алеся. Загорскі зарагатаў. - "Р† ўстаў брат РЅР° братоў, Р° племя РЅР° племя…" Нічога, горшага Р± РЅРµ было. РЎСѓСЂРѕРІР° РєСѓРЅСѓСћ: - Далей. Стаіш ты, значыць, Р· Кахновай Галінкай… - Кінь… Дык РІРѕСЃСЊ, стаю СЏ, значыцца… Тфу!.. Р† чую, ідуць людзі. Рђ насустрач С–Рј чалавек стаў РЅР° грэблі... Паўлюк змоўчаў, што стаў насустрач людзям Пятрок, улюблёны Галінчын брат. - "Прасачылі, - кажа. - Раўбіч большасць людзей РЅР° фэст адпусціў. Р— С–Рј Сѓ маёнтку чалавек восем". - "Добра, - кажа адзін Р· тых. - Рушым". - "Хлопцы, - кажа гэты, што ўстаў, - РІС‹ хаця РґСѓС€ жывых РЅРµ губіце. Самі душы маеце". - "Р—РјРѕСћС‡, РЅРµ зацінайся". Дый рушылі. - Даўно пайшлі? - бледны, спытаў Алесь. - Подаўна. Больш Р·Р° гадзіну. Майка магла яшчэ быць там. Майка магла РЅРµ паспець ад'ехаць… Р† яшчэ ён СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ вочы Яраша, цёмныя вочы без райка, СЏРєС–СЏ выпрабоўвалі… Гэта бацька Майкі. Гэта проста - Чалавек, жывы, С– слабы, С– моцны. РђРґРЅРѕ неўтаймаванае жаданне расло зараз Сѓ душы. Хутчэй, хутчэй ратаваць. - Што Р¶ рабіць? - мармытаў ён. - Што Р¶ рабіць? Р† раптам зразумеў, што рабіць. Р—РЅСЏСћ СЃР° сцяны вартаўнікову дубальтоўку, патранташ. - Зараз ты дапаможаш РјРЅРµ, Р° потым … клікнеш людзей тут С– паскачаш РЅР° Чакан. Раткевіч цяпер РЅР° хутары. Падымай СѓСЃС–С…. Скажы - Раўбічы гінуць. Стаў выводзіць, брытаючы РЅР° хаду, вогненнага Дуба. - Адвальвай дзверы. РЈСЃРµ адвальвай. - РўС‹ што задумаў? - Потым будзеш пытаць. Адвальвай. Дзверы рыпелі, адлятаючы ад вушакоў, ляскалі Сћ сцены. РЎР° стайні ляцела гігатанне. Алесь РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° рыжага інаходца. - РЇРє толькі крыкну - гані коней. - РќР° глум? Паб'юцца Р¶! - РњРѕР№ клопат. Праз некалькі хвілін Сѓ загарожу пачала, СЏРє павольны паток лавы, выцякаць цёмная конская маса. Здзіўленыя раптоўнай, Сѓ цемры, воляй, узбуджаныя РєРѕРЅС– пачалі ціха, Р° потым мацней С– мацней іржаць, пакуль іржанне РЅРµ ператварылася Сћ хаос гукаў. Гарачыя РґРІСѓС…РіРѕРґРєС– лёталі вакол табуна, узбрыквалі С– хапалі храпамі адзін аднаго. Р† Дуб, РЅС–Р±С‹ зразумеўшы, што чыніцца непарадак, загігатаў таксама, гнеўна. Алесь бачыў, СЏРє РєРѕРЅС– ўзнялі галовы РЅР° тонкіх шыях С– замерлі. Слабае святло нованароджанага месяца мігцела Сћ насцярожаных дзікаватых вачах. Час! Загорскі павольна зрушыў Дуба, Р° Р·Р° С–Рј, таксама павольна, стаў плысці Р· двара табун - сто восемдзесят галоў. Нельга было гнаць, СЏРє РЅС– хацелася. РљРѕРЅС– маглі кінуцца С– разбіцца аб бярвенні агарожы вакол праварыны. РђР·С–СЂРЅСѓСћСЃСЏ: апошнія Р· табуна міналі браму. Р† толькі тут падумаў, што паспяшаўся С– зрабіў РґСЂСЌРЅРЅР°, РЅРµ асядлаўшы Дуба. Давядзецца ехаць ахлюпкай, СЏРє Сѓ начлег. - Гані РїР° людзей! - крыкнуў ён Паўлюку. Р†, паддаўшы пятамі Сћ бакі Дубу, Р· месца пусціў СЏРіРѕ галопам. Р—Р° СЃРїС–РЅРѕСЋ РЅС–Р±С‹ абурылася зямля. Рознагалосы грукат разарваў РЅРѕС‡. Крычаць. Увесь час крычаць, каб хто РЅРµ трапіў пад капыты. - Гэй! Гэ-СЌР№!.. Чорта Р· РґРІР° пачуюць. Страляць Р·СЂСЌРґРєСѓ трэба, РІРѕСЃСЊ што. Слуп агню. Грукат. Дуб Р·Р±С–СћСЃСЏ Р· нагі, але Р·РЅРѕСћ РєС–РЅСѓСћСЃСЏ наперад яшчэ Р· большым імпэтам. - Гэй! Гэй! - язык агню. - Гэй! Табун! Табун імчаўся Р·Р° С–Рј шалёна. Нарастаючы грукат капытоў быў неўтаймавана РіСЂРѕР·РЅС‹. Прыціснуўшыся РґР° СЃРїС–РЅС‹ каня, Алесь гнаў С– гнаў СЏРіРѕ. Праз РЅРѕС‡. Прысады. Пад шкляны Р·РІРѕРЅ Сѓ замерзлых лужынах. РљС–РЅСѓСћСЃСЏ нехта СћР±РѕРє, Р·Р° РґСЂСЌРІР°, пачуўшы тупат. Чалавек? Звер? Рђ, СѓСЃС‘ адно! Стрэл. Крык. Пошчак капытоў. РўР°-та-та, та-та-та, - рытмічна расколваў зямлю тупат. РљРѕРЅС– ляцелі Сћ ноч… …Яраш Раўбіч стаяў, звязаны, перад чорным ганкам РґРѕРјР°, трохі Сћ баку ад вялікаі галерэі. Адбіткі чырвонага агню скакалі РїР° ягоным твары. Чуга была раздзёртая РЅР° РіСЂСѓРґР·СЏС…, валасы зліпліся ад поту, РЅР° шчацэ наліваўся СЃС–РЅСЏРє. Перад С–Рј стаяла некалькі Корчакавых людзей. РЇРЅС‹ мала чаго знайшлі СЃР° Р·Р±СЂРѕС–, хоць абшукалі ўжо ўвесь РґРѕРј. Дзве ці тры стрэльбы, шабля. РђРґР·С–РЅ Р· мужыкоў ледзь варочаў абедзвюма рукамі радавую святыню - двухручны меч. - Што напісана? - спытаў, разглядаючы РІСЏР·СЊ. Раўбіч СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - "РџРѕРјРЅС–: цяжка вымаецца. Выняў - напой". - Дзякуй, - сказаў Корчак. - РњС‹ вынялі… Напоім, РґР·СЏРєСѓР№. Чорныя дрымуючыя вочы Корчака глядзелі Р·-пад белай кучмы проста Сћ вочы Раўбічу. Але ён РЅРµ ведаў, што такое РїРѕР·С–СЂРє Раўбіча, СЏРєС– вытрымлівалі адзінкі, С–, прынізліва адчуваючы, што РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ, зараз, апусціць вочы, сказаў: - Павярніце СЏРіРѕ, хай пакажа, дзе… - Баішся РјСЏРЅРµ, бандыт, - СЃР° спакойным здзекам сказаў Раўбіч. Нехта штурхнуў СЏРіРѕ. - РўСЂСѓРЅСѓ сваю штурхаеш, сабачая косць. Людзі адкаснуліся. Раўбіч стаяў С– глядзеў РЅР° СЃРІРѕР№ РґРѕРј, РЅР° шыбах СЏРєРѕРіР° скакала РІС–РЅРЅР°-чырвонае зарыва. Здавалася,што РґРѕРј гарыць СѓСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ. Дом, Сѓ СЏРєС–Рј ён пражыў жыццё С– для СЏРєРѕРіР° зараз загіне. Страху ён РЅРµ адчуваў. Канец дык канец. Р— таго РґРЅСЏ, СЏРє пачаў самастойна думаць, знясільвала С– прыгнечвала РґСѓРјРєР° аб лёсе родная зямлі, аб тым, што шчаслівыя РЅР° ёй толькі мёртвыя. РўРѕ няхай ужо. Добра, што РЅС–РєРѕРіР° РЅСЏРјР° РґРѕРјР°. РќР° хвіліну ён СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ Алеся. Дрэнна абышліся Р· хлопцам. Зганьбілі, аплявалі. Рђ хлопец быў нішто. Любіў СЏРіРѕ калісь. Р† вельмі, вельмі любіў Міхаліну. Дрэнна зрабілі, РґСЂСЌРЅРЅР°. Лютасць душыла СЏРіРѕ. Так трапіць! Так РїР°-РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ трапіць! Людзі знянацку, знялі, СЏРє соннага пеўня Р· куросадні. Людзі ўцяклі ад неспадзеўкі. РЇРє РїР°-РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ канчаецца жыццё. РЈСЃРµ гады пакутаваць ад рабства радзімы, рыхтаваць закалат, амаль падрыхтаваць, пусціць сваіх РЅР° аброк, чакаць паўстання. Р† раптам нічога РЅРµ ўбачыць, загінуць. РђРґ СЂСѓРє нейкай наброднай банды, якая рушыла СЃСЋРґС‹, Р±Рѕ ён РЅРµ сцярогся. РЎСЋРґС‹, Р° РЅРµ РЅР° сапраўдных цмокаў. Запясце Корчака абвіваў рамень кісцяня. Кісцень пагойдваўся. Калючы сталёвы шар, падобны РЅР° шышку дурнап'СЏРЅСѓ. - Р—Р±СЂРѕСЏ? - спытаў Корчак. - РќРµ для вас назапасіў. Знайшлі тры стрэльбы - хопіць ад зайцоў адстрэльвацца. - РЈ цябе колькі галоў? - спытаў адзін Р· лесавікоў, нізкалобы хлопец. - РќР° адну больш, чым Сѓ цябе, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Раўбіч. - Зраўняем, - сказаў Корчак. - Дзе Р·Р±СЂРѕСЏ? Раўбіч маўчаў. - РђРЅСѓ, трасяні СЏРіРѕ. Падцягні РґР° вогнішча, - сказаў Корчак. Р† РЅС–Р±С‹, апраўдваючыся, дадаў: - Будзе ведаць, СЏРє Сѓ крыжы страляць. Здзярыце Р· СЏРіРѕ чугу. Чуга лягла РЅР° скручаныя СЂСѓРєС–, СЏРє крылы. - Дзе? Яраш маўчаў. Безвалосая гладкая СЃРєСѓСЂР° паступава чырванела ад блізкага агню. Нізкалобы раптам засычэў. РЃРЅ трымаў Раўбіча Р·Р° плячо, С– валасы РЅР° суглобах ягоных пальцаў пачалі скручвацца С– спякацца: - Р§-чорт! Мужык, СЏРєС– толькі што адкінуў СѓР±РѕРє непатрэбны стары меч, раптам крыкнуў: - Корчак! Пабойся Р±РѕРіР°. Што Р¶ ты СЂРѕР±С–С€, кацюга? Чаго Юстына падбіваеш? РўС‹ Р¶ ведаеш, ён галавою скрушны… Нізкалобы Юстын непаразумела глядзеў РЅР° С–С…, трасучы СЂСѓРєРѕСЋ Сћ паветры. - Р—РјРѕСћС‡! - сказаў Корчак. - Р—РјРѕСћС‡, Брона. - РЇ пайду ад цябе, - спакойна сказаў Брона. - РЇ РЅРµ кат. Р† СћСЃРµ РјС‹, Р· Кроераўшчыны, РЅРµ каты. РђРґРЅР° Сћ нас душа. Рђ ты - СЏРє вурдалак прагны. Дачакаешся срэбнай кулі РґС‹ асінавага кала. Белыя вейкі мужыка дрыжалі, але казаў ён Р· запалам, смела. - РќРµ Р±СѓРґР·Рµ табе такое поспеху. Таксама С– Сћ СЏРіРѕ - гонар. Корчак трохі засмуціўся: - РўРѕ што, можа, ужо васпан прапануе што? - Забі, Р° РЅРµ здзекуйся… Ды ён сам скажа… Скажы, пане, РЅРµ РіСѓР±С– душы. Раўбіч глядзеў Сћ СЏРіРѕ светлыя вочы: - Ідзі, хлопча Брона, Сѓ РјРѕР№ пакой, трэці ад залы. РЇРЅС‹ РЅРµ знайшлі… - РќСѓ РІРѕ, - узрадаваўся Брона. - Рђ РІС‹, сыраядцы… - …а там, Р·Р° шторай, вісіць РјРѕР№ штуцэр. Для цябе ўжо адну стрэльбу знайду. Трымай РЅР° памяць… - Рђ С–Рј РЅРµ скажаш? - спытаў Брона. - Ім РЅРµ скажу, - проста РєС–РЅСѓСћ Раўбіч. - РЇРЅС‹ расамахі. Падлай харчуюцца. РљСЂРѕСћ РЅРµ РїР° С–С…. - Р†, памаўчаўшы, сказаў: - Дабівайце, ці што. Брона глядзеў РЅР° Яраша СЃР° спакойнай варожасцю С– павагай. - Рў-так, - сказаў Корчак. - Р† сапраўды… Паміраць стоячы будзеш? - Але. - Нажыліся РјС‹ тут, хлопцы. Дзякуй трэба сказаць аднаму дабрадзею Р·Р° параду. - РќРµ трэба СЏРјСѓ тваёй падзякі, - спакойна сказаў Брона. - РЃРЅ сказаў праўду. Ёсць Сѓ гэтага чалавека Р·Р±СЂРѕСЏ. Ды толькі СћСЃС‘ РІС‹ ўлічылі, акрамя СЏРіРѕ. Корчак глядзеў РЅР° Яраша. Потым выняў Р· похваў РєРѕСЂРґ С– старчма РєС–РЅСѓСћ СЏРіРѕ Сћ зямлю. - РўС‹ РЅРµ Р±РѕР№СЃСЏ, раўбіцкі пан. Удараць дакладна. - РЇ РЅРµ баюся. Брона пабег РїР° штуцэр С– прынёс СЏРіРѕ. - РЈС…-С…, СЏРєС–, - усміхаўся ён. - РђР¶ СЂСѓРєС– прыкіпелі. Р’РѕСЃСЊ гэта дык Р·Р±СЂРѕСЏ. РќСѓ, трымайцеся цяпер… Раўбіч СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. Выгляд Сѓ хлопца быў СЏРє Сѓ дзіцяці, што атрымала цацку. - РќСѓ, дзякуй… РўС‹ - нічога!.. РўС‹ нават падумаць РЅРµ пасмееш, СЏ пастараюся ўжо, - спяшаўся Брона С– РЅС–Р±С‹ растлумачыў: - Р–РѕРЅРєСѓ маю Р· дзецьмі Кроер некуды Сћ Расейшчыну прадаў Р·Р° непаслухмянасць… Рђ што СЏРЅР° там? - РЇ разумею, - проста сказаў Раўбіч. - Вядзіце коней, хлопцы, - сказаў Корчак. - Дом паліць РЅРµ будзем. Хай удаве Р±СѓРґР·Рµ РґР·Рµ жыць. - Р† СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - РњРѕ С– для РјСЏРЅРµ нешта знойдзеш? Раўбіч Р· жарсткаватай усмешкай пакруціў галавой. - Ды СЏ жартую, - сказаў Корчак. Людзі Р· РєРѕРЅСЊРјС– сталі трохі ўбаку С– РЅРµ глядзелі РЅР° С–С…. РќС–РєРѕРјСѓ РЅРµ хацелася глядзець РЅР° забойства. Брона выцягнуў Р· зямлі РєРѕСЂРґ С– стаў Р· левага Р±РѕРєСѓ С– трошкі спераду ад Раўбіча. Глядзеў СЏРјСѓ Сћ вочы спакойнымі С– чужымі вачыма. - Маліся, - сказаў Корчак. Пан Яраш СѓР·РЅСЏСћ галаву С–, гледзячы РЅР° языкі высокага полымя, пачаў чытаць апакрыфічную малітву паноў-латнікаў, супраць СЏРєРѕР№ чатырыста РіРѕРґ дарэмна змагалася царква. Беспаспяхова, Р±Рѕ чыталі СЏРµ адзін раз С– потым РЅРµ было каго караць. Брона слухаў, СЏРє падалі словы. Маўчаў С– глядзеў чужымі вачыма. Р† ляцелі, ляцелі Сћ неба языкі агню. - " Р’РѕС–РЅС‹ Р±РѕРіР° прыйшлі РїР° РјСЏРЅРµ", - спакойна чытаў Раўбіч. Корчак адышоў РґР° коней. - "Р’РѕС–РЅС‹ Р±РѕРіР° прыйшлі РїР° мяне… РЇРЅС‹ прыйшлі - С– РЅРµ самусцілася сэрца маё. РЇРЅС‹ прыйшлі - С– РЅРµ здрыгануліся калені мае… Цямноцце было вакол. Р† Сћ цемрыве гарэлі твары архангелаў… …Як повень блізіліся яны… РЇРє лава раслі яны… РЇРє ураган раслі яны… РЇРє сонца Сћ час смерці раслі СЏРЅС‹". Дзіўны РіСѓРє нарадзіўся недзе. РќС–Р±С‹ пачынаўся абвал. Далёка-далёка. Брона РЅРµ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ. Так СЏРЅРѕ С– павінна было быць. Што Р¶, калі РЅР° чалавека ішлі РІРѕС–РЅС‹ бога… - "РЇРє чорны агонь былi вочы iС…: РЇРє сухая трава Сћ агнi былi валасы iС…: РЇРє вежы Сћ пажар былi крылы iС…: РЇРє расплаўненая сталь былi мячы iС…. …І разверзлася неба - С– пажар быў Р·Р° спінамі С–С…. Але РЅРµ трапятала душа мая". Пошчак нарастаў С– нарастаў, блізіўся. Неадольны, магутны. Зямля стагнала. Потым даляцелі РґРІР° стрэлы, Р° праз хвіліну яшчэ РґРІР°. - Што такое? - спытаў Корчак. - Вялікі атрад, - сказаў нехта. - Р’РѕР№СЃРєР°, - мармытнуў Юстын. - Наўцёкі, хлопцы! - Ці-С…Р°! - сказаў Корчак. Зямля грымела ўжо, РЅС–Р±С‹ Р· жалеза была. - Р† праўда РґРѕ, - сказаў Корчак С– СћСЃРєС–РЅСѓСћСЃСЏ Сћ сядло. - Заседзеліся… Брона, канчай РґС‹ даганяй. Людзі кранулі коней. Абвал ужо грымеў РЅР° СћСЃСЋ сілу. Брона зрабіў РєСЂРѕРє С– сустрэў вочы Раўбіча. - "Бо РЅРµ баяўся СЏ смерці дзяцей - ніжэ сваёй канчыны без канца С– прычасці, без слёз С– памяці…" Брона зайшоў Р·Р° СЃРїС–РЅСѓ Ярашу, падняў Р· зямлі штуцэр С– СЂСЌР·РєС–Рј ударам РєРѕСЂРґР° перарэзаў РІСЏСЂРѕСћРєС–. Рђ потым Р· усёй сілы штурхнуў далонню. Раўбіч РЅРµ ўтрымаўся РЅР° замлелых нагах С– паваліўся РЅР° зямлю. Корчак, азірнуўшыся, убачыў ляжачага С– тое, што Брона ўзлятае Сћ сядло. РљРѕРЅРЅС–РєС– зніклі Р·Р° домам. …Алесь вырваўся паперадзе табуна РЅР° паплавец С– ўбачыў разбітыя РІРѕРєРЅС‹, пашчапаныя дзверы РґРѕРјР° - Сѓ С–С… білі сякерамі, - зыркі агонь, Р° ля СЏРіРѕ нерухомага чалавека. Палалі флігель для гасцей, РґРѕРј аконама С– карэтная падпаленыя, каб было святлей. Р СѓРґРѕРµ, СЏРє ільвіная грыва, полымя Р· гарачым гулам ляцела Сћ РЅРѕС‡. Курчыліся дахі, тясячамі рубінаў ззялі праз вэлюм агню бярвенні. Раўло, сыпала С–СЃРєСЂС‹, несла. Р† РіСЂРѕР·РЅР° круціўся РІР° СћСЃРµ бакі, пагражаючы мячом, флюгер - РєРѕРЅРЅС–Рє РЅР° даху флігеля: гарачая труба паветра круціла СЏРіРѕ. Варты жалю, маленькі С– РіСЂРѕР·РЅС‹ РєРѕРЅРЅС–Рє над морам агню. Алесь скочыў Р· каня С– схіліўся над нерухомым целам. - Пан Яраш! Пан Яраш! …Яраш здзіўлена глядзеў РЅР° СЏРіРѕ. Потым сеў, паціраючы запясці. - Нічога, - СЂСЌР·РєР° сказаў ён. - Дзе салдаты? - РЇРєС–СЏ салдаты? РЇ адзін. РЈ гэты момант людзі Корчака скакалі ўжо РЅР° тым баку возера. Спяшаліся хутчэй пакінуць РјС–Р¶ сабою С– карным атрадам СЏРє найбольш вёрстаў. - Няўдача, - сказаў Корчак. - РђРЅС– Р·Р±СЂРѕС–, анічога. Атрад нехта навёў. Гналі коней СЏРє апантаныя. Р† толькі пасля доўгага маўчання Корчак сказаў: - Нічога. Аднаго такі каюкнулі. Брона паціснуў плячыма. - Баюся, што РЅРµ. Баюся, што ён застанецца жывы. - РўС‹ што? - Часу РЅРµ было. Калі СЏ ўдарыў СЏРіРѕ - РјРЅРµ здалося… РєРѕСЂРґ напаткаў жалеза. - Бран-Р·Р°-лет, - пахаладзеў Корчак. Брона моўчкі скакаў побач Р· Корчакам. РЃРЅ РЅРµ шкадаваў РЅС– аб чым. "Р’РѕС–РЅС‹ Р±РѕРіР° прыйшлі РїР° РјСЏРЅРµ". РЃРЅ СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ змрочна С– пагладзіў Сѓ цемры варанёны ствол штуцэра. Яраш непаразумела глядзеў РЅР° Алеся, запэцканага, Р· чорнымі пісягамі пад носам, відаць, пакінутымі бруднай СЂСѓРєРѕР№. Пад зблытанай чупрынай дзёрзка гарэлі РґРѕСћРіС–СЏ шэрыя вочы. - Рђ салдаты? - Ды адзін СЏ, адзін. Уставайце. РЇРЅС‹ паўцякалі. Раўбіч убачыў успенены табун, што ціснуўся далей ад агню. Перад табуном стаяў, прыціснуўшы вушы, вялізны жарабец С– глядзеў РЅР° полымя. "РљРѕРЅСЊ нябожчыка Юрыя. РќР° С–Рј ён быў, калі папярэдзіў… Тады, ля кургана. РќРµ, ніколі РЅРµ пайшоў Р±С‹ пан Юры Сћ закалат". Р† гэты… Сапраўдны, адзін. Прыскакаў С– садзьмуў С–С…, СЏРє віхурай. Р† ўбачыў СЏРіРѕ РЅР° зямлі, ачмурэлага. Яшчэ, можа, падумаў, што самлеў, СЏРє баба. Яраш адчуў страшнае прыніжэнне. РЃРЅ, мужчына, Р° васьмю слугамі, СЃР° Р·Р±СЂРѕСЏР№ Сѓ РґРѕРјРµ, трапіў Сѓ СЂСѓРєС– гэтым СЃРІС–РЅРЅСЏРј С– цэлую гадзіну цярпеў здзек, РЅС–Р±С‹ чакаючы, што гэты шчанюк Р·'явіцца РЅР° дапамогу. РђРґР·С–РЅ, Р· бескарысным, СЏРє лёсачка, драбавіком Сѓ руках. Прыскакаў РЅР° дапамогу таму, каму "помсціў пагардай". Р’СЏРґРѕРјР°, такім трэба скакаць РЅР° дапамогу, С…С–Р±Р° СЏРЅС‹ самі абароняцца? - Уставайце. РЇРЅС‹ РЅРµ паранілі вас? Яраш нечакана лёгка СћР·РЅСЏСћСЃСЏ, пачаў быў абабіваць Р±СЂСѓРґ Р· жывата С– каленяў С– ледзь РЅРµ застагнаў. Прыніжэнне шматавала СЏРіРѕ. "Адзін… Адзін… Божа РјРѕР№, ратуй РјСЏРЅРµ ад ганьбы… Ратуй РјСЏРЅРµ ад гэтага ўратавання". Каб Алесь сказаў тое, што хацеў сказаць: "Хутчэй, пан Яраш, могуць вярнуцца, Р° нас РґРІРѕРµ", - СѓСЃС‘, магчыма, абышлося Р±. Раўбіч убачыў Р±С‹ Сћ ягоным учынку простую смеласць, жаданне памагчы бацьку дзяўчыны, СЏРєСѓСЋ кахаў. Але ён РЅРµ сказаў гэтага. Проста ўбачыў Ярашавы вочы С– страшэнна Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ. РЈ вачах было нешта бязмернае С– страшнае. - Маеш маё жыццё, - глуха сказаў Раўбіч. - РўСЂСЌР±Р° Р±СѓРґР·Рµ - аддам. - Нашто так? - РЇ СЏРіРѕ РЅРµ хацеў. РўРѕ С…С–Р±Р° РЅРµ СћСЃС‘ адно, каму аддаць? - Пане Раўбіч… - РЇ дорага даў Р±С‹, каб гэтай дапамогі РЅРµ было. - Грэбуеце браць Р· СЂСѓРє? - абражаны, спытаў Загорскі. - РќРµ Р±СЏСЂСѓ падачак. - Бацька… - зрабіў апошні РєСЂРѕРє Алесь. Можа, Раўбіч С– зразумеў Р±С‹, каб глядзеў Сѓ вочы. Але ён глядзеў СѓР±РѕРє. - РЇ РЅС– аб чым РЅРµ прасіў. РќС– наогул людзей, РЅС– асабіста вас. РљРѕРЅРЅС–Рє круціўся Сћ РјРѕСЂС‹ агню. Р†, адчуваючы, што С– сам ён такі, Алесь сказаў: - Прабачце... Каб СЏ ведаў, што гэта так, - СЏ прыслаў Р±С‹ замест СЃСЏР±Рµ слугу... РЇ меў нахабства падумаць, што СЏ зраблю гэта лепей Р·Р° СЏРіРѕ... Відаць, дарэмна. Голас быў СЃСѓРјРЅС‹ С– строгі. - Р’С‹ сёння маеце права казаць РјРЅРµ СћСЃС‘. Але таму СЏ С– РЅРµ хацеў жыцця Р· вашых СЂСѓРє... Р† таму СЏ СћР·СЏСћ жыццё Р· СЂСѓРє хлопа, што разрэзаў мае РІСЏСЂРѕСћРєС–... - Раўбіч хацеў хоць чым-небудзь уразіць гэтага чалавека, пасеяць Сѓ С–Рј хоць цень сумнення Сћ тым, што ўратаваў ён. - Хлопы лепшыя Р·Р° вас, - скончыў ён. - Р’С‹ ўжо лічыце гэтыя РІСЏСЂРѕСћРєС– сваімі? - СЃСѓРјРЅР° спытаў Алесь. - Хутка прывыклі. Рђ хлопы сапраўды лепшыя... Лепшыя Р·Р° нас... Больш высакародныя С– ўдзячныя... Бывайце, Раўбіч. - Р† пайшоў РґР° свайго жарабца. Пару разоў ён спрабаваў сесці С– Р·РЅРѕСћ ставіў нагу РЅР° зямлю. Р† толькі потым, сабраўшыся Р· сіламі, СѓСЃРєС–РЅСѓСћ цела РЅР° СЃРїС–РЅСѓ Дуба. Моўчкі крануў Р· двара. Табун павольна пацягнуўся Р·Р° С–Рј, пакідаючы РґРѕРј, Сѓ вокнах СЏРєРѕРіР° скакалі зарыва, полымя С– постаць пасярэдзіне паплаўца. Самотны РєРѕРЅРЅС–Рє круціўся Сћ РјРѕСЂС‹ агню... Жыццё сабе ішло С– ішло, РЅС–Р±С‹ нічога РЅРµ здарылася, С– дзед РїР°-ранейшаму, але ўжо Р·Р° СЃСЏР±Рµ С– Р·Р° нябожчыка сына змагаўся Р·Р° СЏРє найбольшую справядлівасць Сѓ вызваленні людзей. Яшчэ раней імператар даручыў генерал-ад'ютанту Якаву Растоўцаву, што падаў калісьці сваю прапанову1 адмены, кіраваць падрыхтоўкай рэформы, тым самым ухваліўшы СЏРіРѕ РґСѓРјРєСѓ С– даўшы зразумець, што праекты губернскіх камітэтаў састарэлі. Для рэдагавання С–С… Сѓ сакавіку былі арганізаваны дапаможныя ўстановы РїСЂС‹ галоўным камітэце - рэдакцыйныя камісіі, што тады Р¶ селі Р·Р° працу пад кіраўніцтвам Мікалая Мілюціна2. Людзі Мілюціна С– ён сам былі СћСЃС‘ Р¶ лепшыя Р·Р° РјРЅРѕРіС–С…. РќРµ лібералізмам, Р° тым, што гэта былі звычайныя людзі. Цікава, што магло Р± здарыцца, каб вызваленне, няхай намінальна, даручылі былому шэфу жандараў, Р° Сћ той час старшыні Дзяржаўнага савета С– камітэта міністраў, Аляксею Арлову? РђРґ мінулага Сћ СЏРіРѕ асталіся пэўныя схільнасці. РЈ сучасным было поўнае фізічнае С– маральнае падзенне, аж РґР° таго, што ён маўчаў, поўзаў РїР° падлозе С– еў Р· пастаўленай РЅР° ёй РјС–СЃС‹, СЏРє сабака3. Невядома, што магло апраўдаць знаходжанне такога чалавека РЅР° высокай дзяржаўнай пасадзе. РўСѓС‚ РЅРµ магло быць нават пытання аб РґСЌРєРѕСЂСѓРјРµ, але гэта факт. РџРѕСћРЅС‹ вар'СЏС‚, жывёла Р· замашкамі жандара, больш Р·Р° РіРѕРґ займаў гэты РїРѕСЃС‚. РќРµ першы С– РЅРµ апошні выпадак. Р† пасля гэтага нехта РјРѕРі казаць, што "Гісторыя горада Глупава" - пасквіль. Так званыя "вяршкі грамадства", разбэшчаныя наскрозь, звар'яцелыя ад выраджэння, тупыя, кіравалі людзьмі, СЏРєС–СЏ РІР° СћСЃС–С… адносінах былі вышэйшыя С– лепшыя Р·Р° С–С…. Унутранымі справамі Расіі тры гады кіраваў Бібікаў, адзін Р· найбольшых містыкаў таго часу; ён рэгулярна РїР° начах выклікаў РґСѓС… нябожчыка сына, СЏРєС– памёр Сѓ Дрэздэне, С– РЅС–Р±С‹ гутарыў Р· С–Рј. Р† такія людзі маглі казаць бязвольнаму цару словы падзякі Р·Р° тое, што ён вызваліў "20 millions de pauvres petites shevilles"4. Нават дэмагогу Валуеву гэта РЅРµ спадабалася. "Бедныя болцікі" рабілі найвышэйшую справу РЅР° зямлі, прымушалі зямлю раджаць. Рђ тыя, хто сядзеў над С–РјС– - арганчыкі, спірыты, вернападданыя балваны, эратаманы С– педэрасты, жывёлы, што елі Р· падлогі, - СЏРєСѓСЋ справу рабілі РЅР° зямлі СЏРЅС‹?! Ніякай, акрамя арганізаванага рабунку, марнатраўлення жыцця С– смактання апошніх сокаў Р· гэтай няшчаснай зямлі. Нездарма самыя цынічныя С– разумныя - Р° магчыма, С– легкаважныя - Р· С–С… казалі РїСЂР° puces qui vont chercher leur p&##226;tyre jusque des r?gdions interdites5. Растоўцаў таксама быў спірыт С– містык. Аднак гэта РЅРµ перашкаджала СЏРјСѓ змагацца Р·Р° зямныя даброты. РЇ РЅРµ ведаю, ці лічыў ён, што цень чалавека РЅР° тым свеце атрымлівае Сћ аднаасобнае карыстанне цені тых рэчаў, СЏРєС–РјС– валодаў РЅР° зямлі. Але было падобна РЅР° тое. Рђ можа, ён проста лічыў, што іншыя людзі СЏРє сабе хочуць, Р° ён, Якаў Растоўцаў, ніколі РЅРµ памрэ. Р† сапраўды, СЏРјСѓ было Сћ той час толькі пяцьдзесят шэсць РіРѕРґ, С– мінула СћСЃСЏРіРѕ трыццаць тры гады, СЏРє Сѓ казцы, Р· таго часу, калі ён здрадзіў дзекабрыстам. РЃРЅ паспеў стаць мярзотнікам Сѓ дваццаць РґРІР° гады, калі большасць РЅРµ паспявае яшчэ зрабіцца нават проста людзьмі, Р° РЅРµ тое што страціць гонар С– прыстойнасць. Р† ён ведаў, што здраджаныя С–Рј загінулі, СЏРє С– тысячы іншых (сумленныя, часцей Р·Р° СћСЃС‘, мала жывуць), Р° ён С–СЃРЅСѓРµ. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, ён трымаў СЃСЏР±Рµ так, быццам быў бессмяротны, С– С–РјРєРЅСѓСћСЃСЏ СЏРє мага хутчэй здзерці сабе С– тысячам такіх, СЏРє сам, СѓСЃС‘, што магчыма - С– больш Р·Р° гэта - Р· народа, СЏРєС– "высочайше доверили" СЏРјСѓ. Вежа бурчаў: - Старая шлюха! РЇРє ён Сѓ вочы здраджаным глядзіць? РЇРЅС‹ Р¶, некаторыя, вярнуліся Р· астрогаў, часам даводзіцца глядзець Сѓ вочы. Баіцца. Каб тыя, РЅР° Сенацкай, РЅРµ стаялі, Р° ўзялі С–С… СѓСЃС–С… Сѓ СЂСѓРєС– - Яшку Р± першаму РЅР° слупе вісець. Але "старой шлюсе" РЅРµ было аніякай справы РґР° таго, што аб С–Рј думаюць. РЃРЅ спяшаўся хапаць. Хапаць СЏРє мага, колькі стане сілы. Хапаць, нават пакідаючы пасля СЃСЏР±Рµ голую зямлю. РЇРјСѓ аставалася жыць, калі пачаліся пасяджэнні рэдакцыйных камісій, дзесяць месяцаў С– дваццаць сем дзён, але ён РіСЂРѕР± С– дзёр, вельмі нагадваючы таго чалавека, Р· СЏРєРѕРіР° СЃРјСЏСЏСћСЃСЏ пераапрануты анёл казкі, Р±Рѕ той выбіраў сабе РЅР° рынку СЏРє наймацнейшыя, прынамсі РЅР° РіРѕРґ, пантофлі, РЅРµ ведаючы, што заўтра раніцай СЏРіРѕ абуюць Сѓ С–С…, кладучы Сћ труну. Памёр ён 6 лютага 1860 РіРѕРґР°, нарабіўшы перад гэтым колькі РјРѕРі злога. РќР° гэтым, уласна кажучы, ён РјРѕРі Р±С‹ С– скончыць, СЏРє СѓСЃРµ людзі РЅР° гэтай зямлі, але ваяўнічы "старец" РЅРµ ўгаманіўся С– пасля смерці, спрабуючы, насуперак СѓСЃС–Рј законам натуры, С– Р· таго Р±РѕРєСѓ магільнай пліты ўплываць РЅР° справы асірацелай без СЏРіРѕ зямлі. Гэтая РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј звычайная С– пад корань падсякаючая злашкодны матэрыялізм гісторыя адбылася нешта РЅР° пачатку студзеня 1861 РіРѕРґР°. Маніфест аб вызваленні яшчэ РЅРµ было, С–, зразумела, нябожчык яшчэ блукаў РїР° сваёй кватэры, занепакоены, СЏРє жа гэта СћСЃС‘ абыдзецца без СЏРіРѕ. РЈ пакоях былой кватэры Растоўцава жыў генерал-ад'ютант Пуцята, таксама спірыт, чалавек, СЏРєС– выклікаў Рґ'ябла С– пагражаў СЏРјСѓ, што Сћ выпадку ідэйных рознагалоссяў ён паскардзіцца РЅР° СЏРіРѕ обер-пракурору СЃС–РЅРѕРґР° С– камітэту міністраў. РџР° сумяшчальніцтву Р· містыкай гэты чалавек займаўся яшчэ выхаваннем юнацтва Сћ РґСѓС…Сѓ адданасці радзіме С– прастолу, таму што займаў пасаду начальніка штаба ваенна-навучальных устаноў, С– такім чынам, ваенная РјРѕС† імперыі часткова залежала ад прывідаў, Р° здані, што насялялі пакоі генерала, - ад СЏРіРѕ служэння ваеннай магутнасці дзяржавы, Р° Р·Р° гэта служэнне Пуцята атрымліваў цалкам матэрыяльную пенсію С– сімвалічныя чыны С– РѕСЂРґСЌРЅС‹. Такім чынам Пуцята РЅР° практыцы вырашыў адзінства матэрыяльнага С– ідэальнага Сћ прыродзе. РќР° пачатку студзеня Сћ пакоях Пуцяты чутны былі дзівосныя РіСѓРєС–. РќР° пытанне: "Ці РЅРµ Якаў Іванавіч?" - пачуўся трохкратны стук Сѓ дзверы, С– РїР° пакоях павеяла магільным холадам. Потым магічны аловак даў РЅР° зададзеныя пытанні наступныя адказы: - Што табе патрэбна тут? - РђРіРѕРЅСЊ, - адказаў аптымістычна настроены мярцвяк. - Для чаго? Схільны РґР° рашучых дзеянняў, ваяўнічы нябожчык адказаў: - Ваяваць!!! - Каму ваяваць? - Міністрам. РџСЌСћРЅР°, здань даведалася Сћ нематэрыяльным свеце аб нечым ганебным для СЏРµ гонару, чаго СЏРЅР° РЅРµ ведала РЅР° зямлі. - Р— РєС–Рј? - Р— падступным князем Канстанцінам. - РЇРєС– канец? - Уседзяржыцель! Магіла! Устрывожаны С– ўражаны РґР° глыбіні душы, Пуцята зрабіў даклад аб гэтым Мураўёву-вешальніку, Сѓ той час міністру дзяржаўных маёмасцяў, Р° той - графу Адлербергу, міністру імператарскага двара С– ўдзелаў, пасля чаго СЏРЅС‹ ўтрох падзяліліся гэтай астральнай размовай, РІСЏРґРѕРјР° Р¶, Р· шэфам жандараў С– начальнікам трэцяга аддзялення Далгарукавым, тым больш што ён быў РЅРµ абы-СЏРєС–Рј знаўцам тагасветнага яшчэ Р· часоў справы Сялецкага6. Спачатку думалі даць С…РѕРґ справе, але Растоўцаў быў мёртвы, Р° флюіды - СЂСЌС‡ ідэальная, С– пасадзіць С–С… РЅС–РєСѓРґС‹ нельга. Таму раздумалі. Рђ паколькі сігналы былі трывожныя - СѓСЃРµ чацвёра ўпалі Сћ паніку С– РґРѕСћРіС– час знаходзіліся Сћ разгубленасці, што Р¶ цяпер рабіць? ...Але РґР° СЃРєРѕРЅСѓ Растоўцава яшчэ аставаўся час, Р° рэдакцыйныя камісіі РЅРµ згаджаліся Р· С–Рј РґР° канца. Без зямлі вызваляць было нельга, Р±Рѕ "мужык" - гэта РЅРµ толькі СЏРіРѕ ўласнае, РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ патрэбнае жыццё, РЅРµ толькі СЏРіРѕ "побыт", але яшчэ С– плацёж дзяржаўных павіннасцяў. Акрамя таго, улічвалі, што вольнаму бездамоўніку РЅРµ трэба шукаць сякеры Сћ сенцах, Р° касы - РЅР° РґСЂСѓРіС–Рј канцы сваёй сенажаці, РґР·Рµ ўчора забыўся РЅР° СЏРµ. Р† тое С– РґСЂСѓРіРѕРµ было заўсёды РїСЂС‹ С–Рј. Вырашана было зямлі даць больш, Р° павіннасці зменшыць, хоць С– РЅРµ настолькі, СЏРє аб тым лямантавалі Магілёўская, Цвярская С– яшчэ адна-РґР·РІРµ губерні. Нельга было дапусціць, каб беззямельны замнога аддаў былому пану, - скарбніца дзяржавы была спустошана. Замест вотчыннай улады было дэмакратычна прапанавана сялянскае ўпраўленне... пад наглядам паліцэйскіх органаў. Камісіі працавалі пяць месяцаў С– скончылі чарнавы праект, але адразу пасля гэтага пачалася валтузня С– РІС–СЃРє "пакрыўджаных". РЈ Пецярбург ляцелі заўвагі ад тамбоўскіх, тульскіх, маскоўскіх паноў. Цара заклікалі РЅРµ даваць веры "лібералішкам". Дэпутаты ад губернскіх камітэтаў паехалі Сћ сталіцу рабіць змены Сћ праекце. - РЇ туды РЅРµ паеду, - сказаў дзед. - Загадзя скажу, што Р±СѓРґР·Рµ. Мяккацелыя пачнуць дабівацца неадкладнага выкупу, няцяжкага для С–С…, СЃСѓРґР° С– публічнасці, Р° гасудар, Сѓ невымоўнай сваёй літасці С– ўвазе РґР° тых, хто любіць прастол, пакажа С–Рј С…РІС–РіСѓ. РЇРє Сѓ ваду глядзеў. Сапраўды, РЅР° ліберальным цвярскім "адрасе пяцёх", "РЅРё СЃ чем РЅРµ сообразном Рё дерзком РґРѕ крайности", было накрэслена гасударам "замечание авторам" Р·Р° "неправильные Рё неуместные СЃРІРѕРё домогательства". Лібералы Масквы прасілі аб маленечкім прадстаўніцтве С– атрымалі Сћ адказ толькі тры словы: - Ршь, чего захотели. Заўвагі камісіі - нават гэтыя заўвагі! - палічылі занадта левымі С– выправілі. Але РЅР° практыцы РЅРµ было дадзена С– гэтага. Адразу пасля таго, СЏРє Растоўцаў накіраваўся Сћ сваё, такое неспакойнае для СћСЃС–С…, замагільнае падарожжа, РЅР° СЏРіРѕ месцы сеў міністр юстыцыі граф Панін, таксама спірыт, С– падтрымаў крайніх "правых". РќРѕСЂРјС‹ зямельных надзелаў былі зменшаны, павіннасці - узраслі. Алесь лазіў РїР° сходах, мастках С– кацельных памяшканнях цукроўні. РЈ гэты час - пачатак красавіка - СЏРЅР° амаль РЅРµ працавала. Толькі Сћ адным Р· цэхаў ішла апрацоўка яшчэ Р· восені нарыхтаванага паўфабрыкату. Зрабілі запас, каб РЅРµ было вялікіх прастояў. Ішла крышталізацыя С– прабелка цукру. Алесь ішоў СѓР·РґРѕСћР¶ рада, аглядаючы бляшаныя С– гліняныя прабелачныя формы. - Колькі людзей працуе падчас таркавання буракоў? - РЈ РґР·РІСЋС… зменах мужчын-чорнарабочых - дваццаць пяць, жанчын - каля РґРІСѓС…СЃРѕС‚, - адказаў чырвоны, СЏРє памідор, сівавусы цукравар - механік Р· Гамбурга. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, Р° цяпер пяцьдзесят, - сказаў Алесь. - Амаль РЅР° чвэрць знішчана сезоннасць, пан Ліхтман. Рђ РІС‹ пратэставалі супроць паўфабрыкатаў. - РЇ С– цяпер пратэстую. Цукар горшай якасці. - Рђ колькі бурака РіС–РЅРµ падчас завальнай працы? Нагамі РїР° С–Рј ходзяць, РіРЅС–Рµ ён, Сѓ малясе павышаны працэнт цукру. Р† потым... няхай горшая якасць. Р’С‹ маеце пенсію круглы РіРѕРґ, С– вам трэба хоць раз падумаць, што адчувае сезоннік. Пяцьдзесят чалавек атрымліваюць свае грошы РЅР° пачатку красавіка, СЏРє быццам гэта дзесятае кастрычніка, пачатак поўнай загрузкі цукроўні. РЃРЅ амаль бегаў пыльнымі пераходамі, шмыгаў Сѓ люкі, спускаўся Сћ кацельную, РґР·Рµ чырвоныя, СЏРє РіРЅРѕРјС‹, качагары махалі шуфлямі. РЈ кацельных свістала пара, РґСЂРѕР±РЅР° дрыжалі льсняныя ад масла цыліндры. Працавала паравая машына высокага ціску РЅР° дзесяць РєРѕРЅСЃРєС–С… СЃС–Р», што прыводзіла Сћ СЂСѓС… цэнтрыфугі. ...РЈСЃС‘, здаецца, ладзілася. Скончаць адбелку - трэба пачынаць рамонт гэтай цукроўні. Вялікі рамонт: мураваны будынак РЅР° тры паверхні, РґРІР° будынкі драўляныя. Пашырэнне РґСЂСѓРіРѕР№ цукроўні, устароўка РЅР° ёй машын С– РїРѕСЃСѓРґСѓ, купленых Сѓ Англіі С– Берліне. Пабудова асобнага будынка яшчэ РЅР° РґРІР° паравыя катлы. Выбіцкі, немец С– майстры ледзь паспявалі Р·Р° С–Рј. Майстроў РЅР° гэтай цукроўні было пяць, СѓСЃРµ беларусы: майстра - механік, каваль, слесар, меднік С– сталяр. - РўСЂС‹ гідраўлічныя РїСЂСЌСЃС‹, - казаў Алесь. - РўСЂС‹, што патрабавалі рамонту. Механік! Механік быў падобны РЅР° РєРѕСЂС‡: тупы Р· выгляду, страшны мужык. Так СѓСЃРµ С– лічылі. Але Загорскі аднойчы бачыў, СЏРє ён, правяраючы каласнікі, адзін Сѓ кацельнай, стаяў, абапершыся РЅР° шуфель, С–, заліты чырвоным ззяннем, заплюшчыўшы вочы С– пяшчотна пагойдваючыся, спяваў: "РќРµ для РјСЏРЅРµ СЏРЅР°, РІСЏСЃРЅР°, РЅРµ для РјСЏРЅРµ Дняпрова повень". Спяваў прыгожым душэўным тэнарам. - Маленькі, Р· шасцідзюймовым пістонам, адрамантавалі, - сказаў механік. - Два вялікія, дванаццацідзюймовыя, - РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ... Алесь здзіўляўся, чаму гэта большасць людзей РЅС–Р±С‹ саромеецца гаварыць РїСЂР° грошы С– свае РґР° С–С… адносіны. Гаспадарка - калі ласка, палітыка, мастацтва, трасца, халера, хоць зараз. Рђ СЏРє грошы - стоп! Р’СЏРґРѕРјР°, грошы былі "агідным металам", "нікчэмным металам", але пакуль што СћСЃС–Рј даводзілася жыць Сѓ свеце, РґР·Рµ без С–С… РЅРµ абыдзешся. Р† РЅРµ маглі Сћ гэтым свеце існаваць РЅС– гаспадарка, РЅС– палітыка, РЅС– мастацтва - РЅРµ пацершыся аб той метал, без СЏРіРѕ. Рђ РјС–Р¶ тым СѓСЃРµ маўчалі аб С–Рј, робячы выгляд, СЏРє Р±С‹ СЏРіРѕ С– РЅРµ было. Героі РєРЅС–Рі жылі, РЅС–Р±С‹ Сћ С–С… быў неабмежаваны крэдыт. Героі РЅРµ ведалі, колькі каштуюць боты, цялячая нага або фунт РІРѕСЃСЊ гэтага цукру. Рђ гэта Р¶ было цікава, бадай СЏРє паэзія, хоць С– далёка РЅРµ высакародна. Грошы часам знішчалі існае. Але што РЅС– кажы, гэта СЏРЅС‹ Р¶ рухалі шматлікімі сіламі РЅР° зямлі, гэта СЏРЅС‹ прымушалі РјРЅРѕРіС–С… выдзірацца Р· балота адсталасці, напружваць СЂРѕР·СѓРј С– мускулы, змагацца. Галоўнае, самае першае Сћ кожным народзе, было тое, СЏРє ён урабляе палі, Р±СѓРґСѓРµ дарогі, наводзіць масты, СЏРєС–СЏ машыны стаяць РЅР° СЏРіРѕ фабрыках С–, урэшце, СЏРє ён зарабляе С– СЏРє выдаткоўвае гэты самы "агідны метал". Алеся здзіўляла, чаму, напрыклад, любімы Пушкін Р·СѓСЃС–Рј РЅС–РґР·Рµ РЅРµ казаў аб тэхніцы, Р° аб эканоміцы абмовіўся Сћ РґРІСѓС…-трох нязначных урыўках, Сѓ той час СЏРє маёнтак Ганчаровых зваўся "Палатняны завод", Р° самому паэту даводзілася часта С– пакутліва думаць РїСЂР° грошы. Гэта было, РІСЏРґРѕРјР°, таму, што паэты, калі СЏРЅС‹ сапраўды паэты, хочуць аддаваць СЃСЏР±Рµ СћСЃС–Рј часам С– РЅРµ старэць ніколі. Вернасць была С– астанецца вернасцю, каханне каханнем С– смерць смерцю, Р° РІРѕСЃСЊ гэтыя РґРІР° чыгунныя беспаветраныя апараты (адзін для выпарвання, РґСЂСѓРіС– для канчатковага згушчэння СЃС–СЂРѕРїСѓ) давядзецца сёння Р¶ выкінуць РЅР° сметнік, Р° замест С–С… паставіць РґСЂСѓРіС–СЏ, новыя, СЏРєС–СЏ таксама Р· часам састарэюць. Р† Алесь думаў аб тым, што калі-небудзь, калі нейкі Р±РѕСћРґСѓСЂ зацікавіцца С–Рј, Алесем Загорскім, С– СЏРіРѕ суседзямі, ён проста РЅРµ здолее прайсці паўз гэтыя апараты, СЏРєС–СЏ Алесь сёння выкіне, паўз паравую машыну - Сѓ дваццаць РєРѕРЅСЃРєС–С… СЃС–Р», магчыма, вартую жалю для СЏРіРѕ! - для прыводу Сћ дзеянне таркі С– насосаў, паўз РґСЂСѓРіСѓСЋ, Сѓ пятнаццаць РєРѕРЅСЃРєС–С… СЃС–Р», што выцягвае паветра Р· апаратаў С– пампуе ваду для СћСЃСЏРіРѕ завода. Галоўнае, РІСЏРґРѕРјР°, Р±СѓРґР·Рµ для гэтага чалавека РЅРµ тое. Галоўнае будуць СЏРЅС‹, жывыя, С–С… каханне, ярасць, свары, пакуты, змаганне СЃР° Р·Р±СЂРѕСЏСЋ Сћ руках, прывычкі, карціны РЅР° сценах. Але ён РЅРµ здолее абысціся без гэтай, смешнай СЏРјСѓ, цукроўні, Р±Рѕ гэта аніяк РЅРµ другараднае, Р±Рѕ РЅР° гэтым узрасло СћСЃС‘ Сћ ягоным жыцці, Р±Рѕ без гэтых катлоў С– тарак РЅРµ было Р± С– Мантэньі Сћ загоршчынскай галерэі. Нельга было прайсці С– паўз гэтую апаратуру для варкі СЃРѕРєСѓ. Нельга было РЅРµ адзначыць, што Сћ кожны дыфікацыйны кацёл уваходзіць гэтага СЃРѕРєСѓ сто дваццаць вёдраў... Гэта СћСЃС‘ быў "божа-цукар", без СЏРєРѕРіР° РЅРµ можа жыць С– мысліць РЅС–РІРѕРґРЅС‹ РјРѕР·Рі: РЅС– СЏРіРѕРЅС‹, РЅС– таго, хто зацікавіцца С–Рј, РЅС– РјРѕР·Рі тых, каму ён Р±СѓРґР·Рµ расказваць. Можна спытаць, Р° што С–Рј РґР° Р·'едзенага сто РіРѕРґ назад цукру? Лухта? Цукар С– хлеб былі адзінымі вечнымі багамі, СЏРєС–СЏ сапраўды кожны РіРѕРґ уваскрасалі РЅРµ так містычна, СЏРє Азірыс С– Хрыстос, РђРґРѕРЅС–СЃ С– Тамуз усевялікі; СЏРЅС‹ ніколі РЅРµ знікалі, ператвараючыся Сћ нервы, плоць С– РєСЂРѕСћ. Р† каб чалавецтва аднойчы перарвала гэтую вечную эстафету, нават каб адзін ён, Алесь, перарваў СЏРµ, РЅРµ было Р± каму слухаць. Калі Р± Сѓ СЏРіРѕ быў талент С– ён, Алесь, пісаў РєРЅС–РіСѓ аб сярэднявеччы, ён РЅРµ РјРѕРі Р±С‹ пакінуць без увагі РЅС– варштатаў, РЅР° СЏРєС–С… ткаліся слуцкія паясы, РЅС– тагачасных маслабойняў, РЅС– таго, СЏРє С– РїР° СЏРєС–С… рэцэптах варылі тады РїС–РІР°. Бо гэтага РЅРµ бачыў ніхто, Р±Рѕ, СЏРє Р±С‹ С– што РЅС– казалі, галоўнае Сѓ эстафеце пакаленняў былі РЅРµ турніры, РЅРµ аксамітныя плашчы герольдаў, РЅРµ мудрыя каралеўскія загады, Р° чалавек, СЏРєС– адліваў сталь для РґР·С–РґС‹, ткаў аксаміт, вырабляў паперу, РЅР° СЏРєРѕР№ пісаліся загады. Улады рабілі Р· чалавекам, што хацелі. Працаўніка СЏРЅС‹ прыдушвалі працай С– рабілі рабом праз СЏРµ. Інтэлігента СЏРЅС‹ разбэшчвалі ідыёцкімі кнігамі, атрутай навязанага гультайства, лянотай С– Р·РЅРѕСћ-такі ператваралі Сћ раба. Рђ справа Сћ тым, што кожны чалавек больш Р·Р° СћСЃС‘, нават РЅРµ адчуваючы гэтага, прагне справы, дзейнасці, віруючага функцыяніравання СЃСЏСЂРѕРґ падобных сабе. Капаць, біцца, пісаць шчырыя РєРЅС–РіС–, перакідваць масты, бубнець пад РЅРѕСЃ нованароджаныя вершы, секчы РґСЂРѕРІС‹, вучыць дзяцей, змагацца Р·Р° справядлівасць, біць студні С– тунелі, дзьмуць шкло, лічыць С– лекаваць, - іначай РЅРµ варта С– жыць. Рђ замест гэтага Гедымін бубніць аб словах "вучыся паміраць" С– "простым салдацкім плашчы", замест гэтага Р±РѕСћРґСѓСЂ Р СѓРЅС–РЅ змагаецца Р·Р° маральную чысціню студэнцтва (даносамі) С– вякае аб "кансерватыўных славянах", замест гэтага чысцейшы Раўбіч кажа аб "РєРѕРґСЌРєСЃРµ гонару". "Чорта табе, Р° РЅРµ РєРѕРґСЌРєСЃ гонару! РЇ РІРѕСЃСЊ зараз палезу пад кацёл С– пагляджу, што там Р· папельніком... Хлусня! Рабства Сћ ілжы!.. Хочаце забіць РјСЏРЅРµ, Р° СЏ РЅРµ дамся! Ды СЏ Р·РґРѕС… Р±С‹ даўно, каб РЅРµ працаваў! Стаў Р±С‹ трупам, амёбай, смаўжом. РЇ шукаю жывога, Р° РЅРµ торкаеце РјРЅРµ С– СћСЃС–Рј крыж РЅР° Сафіі С– сусветнае панаванне. Але РІС‹ забылі адно, панове, што РІС‹ пакінулі РјРЅРµ працу С– менавіта таму Сћ вас нічога РЅРµ атрымаецца СЃР° РјРЅРѕСЋ С– Р· тысячамі іншых. Менавіта таму РІС‹ С– пралічыліся. Менавіта таму, што РІС‹ РЅРµ можаце забараніць працу - РјРѕР·Рі чалавека ніколі РЅРµ ўспрыме велічы Сћ РєСѓСЂСЌРЅРЅС– ладану. Бо калі РІС‹ спыніце кола - РІС‹ спыніце жыццё. Наогул жыццё. Р† перш Р·Р° СћСЃС‘ сваё. Р† пасля кожнага свайго падзення СЏ, Чалавек, устаю, Р±Рѕ РјСЏРЅРµ ўздымае праца. Адзіная Р· СѓСЃС–РјС– РЅР° зямлі..." Нехта бег, грукочучы, РїР° жалезных сходах. - Паніч! Паніч! Княжа Алесю! РљiСЂРґСѓРЅ. Распатланы, бледны, без шапкi i чугi. Выціраючы СЂСѓРєС– прамасленай анучай, Алесь нездаволена адарваўся С– ад разабранага гідраўлічнага РїСЂСЌСЃР° С– ад сваіх думак: - Што здарылася? - Пані Антаніда! - Што?! - РЈ непрытомнасці. РЈ пакоі маці цьмяна мігцела адзіная свечка. Цёмныя шторы былі апушчаныя. Ледзь вымалёўваліся срэбныя С– хрустальныя грані флаконаў РЅР° начным століку, маціцай блішчала італьянская маёліка пад шклом. Вельмі РЅРµ гарманіраваў гаркаваты пах парфумы Р· візантыйскай яшчэ, РЅР° кіпарысавай тоўстай дошцы, "Траеручыцай". Трэцяя СЂСѓРєР° вырасла, каб утрымаць сына, што падаў Сѓ студню, Р±Рѕ РґР·РІРµ РґСЂСѓРіС–СЏ былі занятыя. Ікона была РїР° сутнасці ерэтычная, але добрая чалавечай дабрынёй, РЅРµ Сћ прыклад РґСЂСѓРіС–Рј візантыйскім іконам. Такую дабрыню Сћ вачах Алесь бачыў яшчэ толькі РЅР° адной - таксама візантыйскай - С–РєРѕРЅРµ, РЅР° С–РєРѕРЅРµ "Уладзімірскай маці божай". Пані Антаніда ляжала РЅР° канапе чамусьці пераапранутая Сћ самы СЃРІРѕР№ улюбёны святочны строй: белую Р· золатам, аблямаваную валансьенскімі карункамі СЃСѓРєРЅСЋ С– белыя Р· золатам, РґР° смешнага маленькія туфлікі. Твар Сѓ святле свечкі быў слаба-ружовы, гаротныя вейкі апушчаны. Алесь нахіліўся над ёю: - Што Р· табой, мамцю? - РќРµ ведаю. Пераапранулася... Раптам закруцілася Сћ галаве. - Відаць, СЂСЌР·РєР° ўстала. РўС‹ клікала РјСЏРЅРµ? РўРѕ СЏ пасяджу. - Так, цяпер пасядзі. Цёмна-шэрыя С– шырокія вочы глядзелі РЅР° Алеся пільна. - РЇРєС– ты! Працаўнік. Гаспадар. Алесь убачыў СЃСЏР±Рµ Сћ туалетным люстры. Пыльны, Р· СЃСЏРє-так выцертымі рукамі, непрычасаны. - Пайду памыюся С– пераапрануся. - РќРµ. РќРµ трэба. РўС‹ харошы РІРѕСЃСЊ такі. Табе ніколі РЅРµ казалі дзяўчаты, што ты прыгожы? Алесь сумеўся. - Прыгажэйшы, чым прадзед РђРєС–Рј. РЈСЃС‘ лепшае, што было РІР° СћСЃС–С… нашых, ты СћР·СЏСћ сабе. - РњР°-аці, - Р· ціхім дакорам сказаў Алесь. - РќРµ Р±СѓРґСѓ, - сказала СЏРЅР°. - Гэта СЏ адзін раз Сѓ жыцці. Усмешка СЏРµ была сумная С– слабая. Р† чамусьці Сћ Алеся ад гэтага нешта СЏРє павярнулася Сћ сэрцы. РќР° хвіліну ён заплюшчыў вочы, Р° калі СћР·РЅСЏСћ векі - убачыў, што маці глядзіць РЅР° СЏРіРѕ, РЅС–Р±С‹ шукае суцяшэння. - Загінуў бацька, Алесь. Што Р¶ рабіць? Што ён РјРѕРі адказаць РЅР° гэта... - Р’СЏСЃРЅР°? - спытала. - Р’СЏСЃРЅР°. - Лебедзі лятуць? - Але. Хоць яшчэ СЃСЏРј-там СЃРЅСЏРіС–. Апусціліся веі. Алесь бачыў, што шчокі Сћ матулі трохі ружавеюць, РЅС–Р±С‹ СЏРЅР° збіраецца Р· сіламі. Прадчуванне нейкай няяснай трывогі закралася Сћ Алесева сэрца. Рђ шчокі маці СћСЃС‘ ружавелі. Р† СћСЃС‘ больш напружваліся плечы пад карункамі. - РЇ казала СЏРјСѓ: РЅРµ С–РґР·С–, РЅРµ забівай мядзведзя. РЈ СЏРіРѕ босыя РЅРѕРіС–. РЃРЅ быў галодны С– ратаваў сваё жыццё. РЇРє РјС‹... РЈСЃС‘ ратуе сваё жыццё... РЈСЃС‘ было балюча. Жыць - балюча, жывіцца - балюча, дыхаць - балюча. Голас Сѓ СЏРµ быў жаласныы С– танюткі. - РњР°-аці! - Слухай. Слухай РјСЏРЅРµ. Рђ рыбы СЏРє дыхаюць, Р±СЏР·РјРѕСћРЅР° крычаць РЅР° РґРЅРµ чаўна. РЈ адчаі. РњРЅРѕРіР° рыб. - РЇРЅС‹ халодныя, - недарэчна сказаў Алесь. РЇРЅР° працягнула РґР° СЏРіРѕ СЂСѓРєСѓ. Нейкую незвычайную сёння, чамусьці Р·СѓСЃС–Рј кволую С– малую, СЏРє С– СћСЃСЏ СЏРµ постаць, СЂСѓРєСѓ. - Мама, РјС‹ разумныя істоты. - Можа, ёсць С– больш разумныя... Твар маці гарэў Р±С‹ Сћ ліхаманцы; цёплыя звычайна, вочы блішчэлі, неспакойны СЂРѕС‚ крывіўся. Р† напружана, высока ляжалі РЅР° падушцы плечы. - Лічым СѓСЃС–С… ніжэйшымі Р·Р° СЃСЏР±Рµ. Гардыня, подлая самаўпэўненасць! РЇРЅС‹, маўляў, нямыя, гэтыя Р·РІСЏСЂС‹. Рђ РјС‹ можам сказаць, хто РјС‹ С– нашто? РўРѕ хто РјС‹ перад жыццём - РЅРµ нямыя? РќС–Р±С‹ адганяючы нешта, СЏРЅР° пакруціла галавой. - РЇРЅС‹ РЅРµ гавораць. - Рђ можа, РјС‹ РЅРµ чуем? Можа, калі красуе жыта, СЏРЅРѕ адчувае тое, што С– РјС‹, кахаючы, С– Сћ радасці хістаецца Р· канца Сћ канец С– РјСЏРЅСЏРµ колер РЅР° лілаваты, Р±Рѕ ўбіраецца, С– шуміць-шуміць само сабе. РўС‹ ведаеш, што адчуваюць каласы пад СЃСЏСЂРїРѕРј? Толькі СЏРЅС‹ РЅРµ могуць РЅС– ўцячы, РЅС– крычаць. РќРµ дадзена С–Рј. РќСѓ С– што? Нам паляцець таксама РЅРµ дадзена. Рђ РјС‹, глушцы, кажам: РјРѕ-ожна, Р±Рѕ СЏРЅС‹ нямыя. Р† каласы нямыя, С– Р·РІСЏСЂС‹. Рђ адсюль РЅРµ так ужо далёка С– РґР° РґР·С–РєС–С… людзей. РЇРЅС‹ таксама нямыя, мармычуць невядома што. Р† РјС‹ С–С…, моцныя, Р±СЏСЂРѕРј, СЏРє трусяня, РґС‹ - далонню Р·Р° вушамі. Жаль раздзіраў глотку Алеся. - Прыгон, - сказала маці. - РђРґРјСЏРЅС– СЏРіРѕ, Алесь, адпусці, калі ласка, людзей. Забі СЏРіРѕ, Алесь, Р±Рѕ гэта таксама людаедства... - РЇ зразумеў, маці. РЇ ведаю... Маці, відаць, РЅРµ хацела, каб Алесь заўважыў СЏРµ слабасць. Алесь сабраўся Р· думкамі: - РЇ ведаю галоўнае. РўРѕРµ, што чалавек павінен жыць толькі для разнявольвання людзей. РЃРЅ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ павінен хваліць, РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ павінен спяваць РѕРґС‹. Бо РѕРґС‹ - гэта толькі сцвярджэнне таго, што С–СЃРЅСѓРµ, замацаванне СЏРіРѕ РЅР° мёртвай кропцы, здрада СЂСѓС…Сѓ чалавецтва. Ніякай пахвалы, толькі вечнае разнявольванне людзей. Р† няхай РЅР° гэтым шляху нават шыбеніца. Іншага выйсця РЅСЏРјР°. Радзімка-мушка над верхняй РіСѓР±РѕР№ матулі варухнулася ад слабой усмешкі. Р—РЅРѕСћ напружыліся плечы. - Так... Так... Рђ потым вайна, турмы, шыбеніцы, забойствы. Слабы малодшы народ. РќСЏРјС‹ слабейшы сусед. Вінаваты таму, што слабы. Р† таму - забівай! Нічога, Р±РѕРі даруе. Маўчанне. - Рђ РЅРµ даруе Р±РѕРі! РћС…, СЏРє ён РЅРµ даруе калісь! Забіваць СЃСЏР±Рµ будзеце, толькі каб РЅРµ глядзець Сѓ вочы апошняму. Р—РЅРѕСћ паўза. - Свет, Сѓ СЏРєС–Рј РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ было Р± страшна жыць. РЇРЅР° сказала гэтыя словы, РЅС–Р±С‹ ўзважваючы. Р† раптам Р·РЅРѕСћ пачала адганяць нешта. - РћС…, СЏРєС– жорсткі, жорсткі чалавек... Крывёю, плоццю, дыханнем іншых... Забіваць, каб жыць, якая лухта! РЇРєРѕРµ кола безвыходнае. Клічам РґР° дабрыні. РЇРє можам вырасці РґР° сонца, калі прыкутыя забойствам РґР° зямлі? Шырокія шэрыя вочы ліхаманкава гарэлі: - Нават РЅРµ дзеля тых, каго забіваем. Дзеля СЃСЏР±Рµ. Бо РЅРµ можа быць чалавекам той, хто забіў... Таму, каго забілі, лёгка. Рђ РІРѕСЃСЊ той, хто забіў... РЈ-Сѓ. Заплюшчыла вочы: - Рђ потым прыходзіць расплата С– для нас. Прыходзіць С– вяжа РїР° руках, кідае РЅР° СЃРїС–РЅСѓ, - голас стаў раптам цвёрды. - РќРµ, СЏ пайду адсюль РЅРµ так... Перамагчы... Нешта такое мяцежнае было Сћ голасе мацi, што ён раптам РєiРЅСѓСћСЃСЏ РґР° шторы i СЃР° звонам рассунуў СЏРµ. Аблічча было жывое толькі РїСЂС‹ ружовым святле свечкі. Акрамя вачэй РґС‹ РґР·РІСЋС… ліхаманкавых плям РЅР° шчоках - жывога Сћ С–Рј РЅРµ было нічога. - Што?! - амаль крыкнуў ён. - Нічога. Проста СЏ пятнаццаць дзён нічога РЅРµ ела. Халадзеючы, ён раптам зразумеў, чаму шторы... чаму свечка... чаму СЏРЅР° тады павесялела С– стала роўная РґР° СћСЃС–С… С– СћСЃСЏРіРѕ. - Рњ-РјР°-Р°!.. - РєС–РЅСѓСћСЃСЏ ён РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№. - Стой, - ціха сказала СЏРЅР°. - Дзеля РјСЏРЅРµ пачакай, РЅСѓ! - Вочы былі такія пагрозлівыя, што ён спыніўся. - РЇ павінна сказаць... Праз пяць хвілін пойдзеш... РќСѓ... Хадзі СЃСЋРґС‹... Дзеля памяці бацькі. РЃРЅ сеў ля СЏРµ. РЇРЅР° ўзяла СЏРіРѕ Р·Р° СЂСѓРєСѓ. - Слухай, няхай нават РїРѕР·РЅР°... Ведаеш, СЏРє СЏ пакінула есці - РјРЅРµ стала лёгка... Упершыню Сћ жыцці... РЇ РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ вінная. - Але гэта смерць! Мама! - Так. Гэта зачараванае кола. Дарогі, каб вырвацца, чалавеку РЅРµ дадзена. РђР±Рѕ знікай, або забівай. Вар'яцкая прыдумка. Р† таму РјС‹ асуджаныя. РќСЏРјР° выйсця. - Мама... РЇРЅР° трымала СЏРіРѕ СЂСѓРєСѓ, але нагою ён непрыкметна націскаў РЅР° пласцінку начной санеткі ля СЏРµ ложка. Націскаў... Націскаў... Націскаў... - Сэрца амаль РЅРµ білася. РЇ ляжала без рухаў, каб даўжэй думаць. Доўга думала. Р† РІРѕСЃСЊ... РЃРЅ ціснуў пласцінку санеткі... Ціснуў... Ціснуў... Ніхто РЅРµ ішоў. Р† Сћ адчаі ад гэтага ён спытаў: - Нашто, нашто ты гэта зрабіла? - РўС‹ даруеш РјРЅРµ. РўС‹ астанешся моцны, Р±Рѕ Сћ цябе вялікая, высакародная мэта. Рђ СЏ заўсёды была непрыдатная. Цень - С– СћСЃС‘. Алесь фізічна адчуваў, СЏРє павінен калаціцца званок Сѓ пакоі Анежкі... Божа, толькі Р± хутчэй прыйшлі! - Нашто? Нашто? - РЇ была прыдатная толькі РЅР° гэта. Узбунтавацца. Пакараць СЃСЏР±Рµ Р·Р° СћСЃС–С…, - вочы СЏРµ лавілі ягоныя вочы. - Можа, хоць РїР° кроплі маёй крыві Р±РѕРі пакладзе РЅР° астатніх С– даруе С–Рј, РЅРµ ведаюць Р±Рѕ, што робяць. Голас раптам стаў амаль пагрозлівы: - Р† ён... таксама. Прыкуць такі РґСѓС… РґР° быдлячай абалонкі! РЇРє ён РјРѕРі! Жэрці, СЏРє жывёлы, адкідаць, СЏРє жывёлы, раджаць дзяцей, СЏРє жывёлы... Р† любіць С–С… Р·Р° тое, што забіваюць... РЈ, РґСЂСЌРЅСЊ!.. РҐС–Р±Р° вінаваты людзі? Калі Сћ помыслах сваіх С–Рј Р±С‹ жывіцца святлом!.. Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏ выпрасіла... дараванне. РЃРЅ націскаў С– націскаў пласцінку... Ды што СЏРЅС‹, аглухлі там СѓСЃРµ, ці што! - Нашто ты так? РќР°-што! - РќР° маем права... Р† РјРЅРµ страшэнна шкада вас: бацькі, Вацака С– асабліва цябе. РўС‹ ўразлівы, тонкі. Ведаю, РЅРµ маем права - шкада. Можа, гэтымі РґРЅСЏРјС– СЏ выкуплю права РЅР° вас, С– РІС‹ атрымаеце Р·Р° агульную неяк жыць РЅР° зямлі. РќРµ несці адказнасць Р·Р° агульную РІС–РЅСѓ. Варухнулася: - РўСЂСЌР±Р° было давесці. Р† Р·Р° тое, што СЏ - сваячка Кроера. Р† Р·Р° СћСЃС–С… чыста людзей. Р† Р·Р° СЏРіРѕ, беднага, С– Р·Р° СЃСЏР±Рµ. РўСЂСЌР±Р° было давесці, што РјС‹ РЅРµ забойцы, што РјС‹ ад адчаю жывём жыццём РґСЂСѓРіС–С…... Хоць некаму ўзбунтавацца... Каб ведалі, што гэта нам крайняя пакута, што людзі думаюць... думаюць... над гэтым. Здаецца, пачыналася трызненне. Вочы гляделі вышэй СЏРіРѕ. - РЇ СЏРіРѕ страшэнна кахала. Дай Р±РѕРі, каб цябе... так... Дрыжучы, ён схіліўся РґР° СЏРµ. РЇРЅР° дакранулася вуснамі РґР° СЏРіРѕ вачэй: - РўС‹ панясеш мае вочы далей. Р— вялікім, Р· апошнім высілкам дакранулася РґР° СЏРіРѕ СЂСѓРєС–: - Абяцай РјРЅРµ. Абяцай, што ніколі без крайняй, без смяротнай патрэбы РЅРµ адбярэш жыцця Сћ жывога. РЃРЅ РєС–СћРЅСѓСћ галавой. Р† тады СЏРЅР°, РЅС–Р±С‹ вычарпаўшы СћСЃРµ сілы, апусціла плечы. Толькі тады. Апусціліся С– веі, цяпер спакойныя. РќР° павеках ляжаў блакітны цень. ...РќРµ памятаючы СЃСЏР±Рµ, ён РєС–РЅСѓСћСЃСЏ СћРЅС–Р·: - Людзі! Лекара! Людзі! Людзі! Але яшчэ раней, чым прыбеглі людзі С– лекар, Сѓ пані Антаніды пачалася агонія. Дзіўная, спакойная агонія, падобная РЅР° згасанне лампады, Сѓ СЏРєРѕР№ СѓСЃС‘ выгарала датла... РЇРЅС‹ сядзелі СћРґРІСѓС… Сѓ пакоі дзеда. РЃРЅ заўсёды спыняўся Сћ С–Рј, калі прыязджаў Сѓ Загоршчыну. Алесь трохі адышоў, так С– РЅРµ выплакаўшыся; дзед, РІР° СћСЃСЏРєС–Рј разе, больш РЅРµ баяўся Р·Р° СЏРіРѕ. Так СЏРЅС‹ С– сядзелі пад адным агульным горам, вельмі стары РґС‹ малады. Рђ паміж С–РјС– стаяла пляшка РєРјСЏРЅРѕСћРєС– РґС‹ запыленая, Р±С‹ Сћ фуфайцы, бутэлька РІС–РЅР°. - Ведаю, С– для цябе занадта. Так РІРѕСЃСЊ, Р·Р° некалькі тыдняў. Але ты - чалавек. Стой. Зачапіся С– стой... Дый РјСЏРЅРµ, старога эгаціста, пашкадуй... РЇ, Алесь, сапраўды стары. Перад табой будучыня, свае дзеці. Рђ перад РјРЅРѕР№ - магіла. Р† дзяцей маіх РЅСЏРјР°... РђРґРЅС‹, самонтныя, Сѓ вялікім РґРѕРјРµ. - РўС‹ яшчэ пусціш карэнне. Рђ СЏ, СЏРє старая таполя, што выпусціла парасткі, Р° С–С… пасціналі. Рђ РЅР° новыя - сілы РЅСЏРјР°. РђРґР·С–РЅ астаўся, дый той... РђРґР·С–РЅ ты Сћ РјСЏРЅРµ... РЎРѕС…РЅСѓ СЏ, СЏРє РґСЂСЌРІР°, абсечанае РґС‹ абгарэлае... РўС‹ РјСЏРЅРµ пашкадуй. - РЇ РЅРµ Р±СѓРґСѓ, дзеду... Але РЅРµ дарую СЏ сабе... РЇРє РјРѕРі так паглыбіцца Сћ сваё, РЅРµ заўважыць!.. Кожную РІСЏСЃРЅСѓ С– восень, заўсёды гэта так было, што СЏРЅР° зачынялася, ніхто РЅРµ РјРѕРі бачыць... Але СћСЃС‘ адно - СЏРє СЏ РјРѕРі дапусціць? - РќРµ памагло Р±, - наліваў дзед СЏРјСѓ РІС–РЅР°, Р° сабе РєРјСЏРЅРѕСћРєС–. - РЇРЅР° СћСЃС‘ адно зрабіла Р± гэта... Параненае сумленне, сыне... Дзед маўчаў. Што ён РјРѕРі сказаць? РЃРЅ картаваў РґСѓРјРєС–. Нейкае Р·СѓСЃС–Рј цёмнае, РЅС–Р±С‹ асенняе, было неба над паркам. Р—Р° акном месяц шалёна імчаўся над нерухомымі гмахамі аблокаў. - Лягчэй Р·Р° СћСЃС‘ скончыць так. Але людзям трэба ісці. Каб жыць. Жыццё - даброта. Найвялікшая даброта, якая дадзена кожнаму, негледзячы РЅР° ўвесь боль. Дзед РЅРµ заўважыў, што супярэчыць сам сабе. РЃРЅ проста казаў простыя РґСѓРјРєС–, СЏРє СѓСЃРµ людзі. Можа, якая С– суцешыць. - Каб жыць... Асабліва тым, што самі С– кідаюць зерне, што даюць СЏРјСѓ расці, што змагаюцца Р·Р° каласы - іначай РЅС–РІС‹ заглушыла Р± пустазелле... Што Р·СЂРѕР±С–С€, трава лепей адрастае, калі СЏРµ косяць... Дзед Р·РЅРѕСћ наліў С– задумаўся. - Выпі, сыне. РЇ РґРѕСћРіР° жыў. РњСЏРЅРµ назвалі Р± вар'ятам, калі Р± СЏ сказаў, РЅСѓ хоць Р±С‹ РїСЂР° катлы РЅР° цукроўні... РџСЂСЌСЃ круцілі рукамі... Рђ, лухта!.. Думка дзеда кідалася Сћ прыцемках: - Р’РѕСЃСЊ парастак бульбы Сћ склепе. Жоўты, бледны... Ці цыбуля, таксама жоўты, без смаку. Рђ пакладзі цыбуліну без зямлі, без вады РЅР° акно. Парасткі стануць зялёныя, Р·'явіцца аднекуль горыч... Значыць, ёсць жа нешта Сћ святле. РўРѕ няўжо РјС‹ дурней Р·Р° цыбуліну? Р† сапраўды навучымся Р· часам рабіць хлеб Р· сонца. Р† людзі стануць жывіцца святлом. - Р— часам, - РіРѕСЂРєР° сказаў Алесь. - Затое назаўсёды. Р† стане РґРѕР±СЂР°. Спачатку людзям... Потым жывёлам... Потым раслінам... Хадзіце сабе, смейцеся... Бегайце сабе, скачыце, лётайце, слаўце жыццё... Каласіцеся сабе, зелянейце... Вочы Вежы РјСЏРєРєР° свяціліся Р·-пад суровых павек. - Рђ ты, чалавек, стой. Стой, РЅРµ падай. Р—Р° СћСЃС–С… стой. Спачатку Р·Р° людзей, потым Р·Р° СћСЃС–С…, хто дыхае С– шуміць. Доўга яшчэ стаяць. Крывава. Рђ ты стой. Нават РїСЂС‹ сваёй прынізлівай жывёльнасці - стой. Жывёла, Р° стаіш. Р—Р° гэта Р· цябе - СѓСЃРµ грахі РґС‹ РЅР° святасць вялікую. Месяц імчаўся РјС–Р¶ непарушных змар. - РЎРѕСЃРЅС‹ РЅР° Доўгай Кручы бачыў? - спытаў дзед. Алесь СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ. ...Імкліва, дрыготкі, СЏРє страла Сћ палёце, Дняпро... Доўгае, Р· вярсту, С– высокае, сажняў Сѓ пяцьдзесят, урвішча... Крывава-чырвоная гліна... Р† РЅР° строме, карэннямі СћРіРѕСЂСѓ С– свежымі шатамі СћРЅС–Р· - СЃРѕСЃРЅС‹... Вісяць... Бітыя, страшна скарлючаныя... Перавітыя, непрыступныя, самотныя... Няскораныя Сћ сваім жаданні жыць там, РґР·Рµ РЅРµ здолеў С– РЅРµ захацеў жыць ніхто. - Але. - Дык гэта РјС‹. Слабая абарвецца. Усякая іншая абарвалася Р±... акрамя нас... Р† СћСЃС‘. Да апошняга каменя запомні... Праз некалькі дзён побач Р· магілай пана Юрыя паявіўся РґСЂСѓРіС– курган, СЏРєС– месяцам пазней аброс зялёнай травой. Басак-Яроцкі адразу Р· пахавання СћР·СЏСћ Алеся РґР° СЃСЏР±Рµ, РЅРµ даўшы нават вярнуцца Сћ апусцелы РґРѕРј: - РќСЏРјР° чаго табе там рабіць. - РЇ, можа, РґР° дзеда, РґР·СЏРґР·СЊРєР° Пятро? Пастрыжны яшчэ больш пачырванеў: - Р’С‹ там мудрагеліць будзеце. Рђ табе зараз тая мудраць... РєРіРј, - С– РґР·СЏРґР·СЊРєР° выразна кашлянуў, адным выглядам лепш Р·Р° СћСЃСЏРєС–СЏ словы паказаўшы, СЏРє менавіта зараз патрэбна Алесю тая мудрасць. Ехалі РєРѕРЅРЅР° РїР° раскіслай зямлі. Р’СЏСЃРЅР° пазнілася, С– толькі Р·СЂСЌРґРєСѓ РјС–Р¶ хмар праглядаў гарачы, малады, СЃС–РЅС– шматок неба. - Сорам, - кароткія РІСѓСЃС‹ РґР·СЏРґР·СЊРєС– варушыліся. - Р— самага пастрыжэння запрашаў РґР° СЃСЏР±Рµ... Хай сабе гэтых, розных там... "поутру проснувшись" РЅСЏРјР°. РЇ табе РЅРµ імператрыца РђРЅРЅР°. РЇ - салдат. "Поутру проснувшись" была ўлюбёная страва імператрыцы РђРЅРЅС‹. Рабілася СЏРЅР° Р· бычыных вачэй, С– РґР·СЏРґР·СЊРєР° заўсёды ўжываў гэтую назву, калі казаў аб разнасолах С– прысмаках сапсаванага густу. Дзядзькава Р±СѓСЂРєР°, РЅР° СЏРєСѓСЋ РЅР° СћСЃРµ вочы глядзелі хлапчукі наваколля, пахнула тытунём, СЏРє С– парадны РјСѓРЅРґР·С–СЂ. Гэта была вопратка толькі РЅР° самыя важныя выпадкі жыцця. Ладны С– СЃС–РІС‹, ён ехаў РЅР° сваім РєРѕРЅС–РєСѓ проста, СЏРє ездзіў, напэўна, С– пад кулямі. Алесь быў удзячны пастрыжному, СЏРєС– РЅРµ дазволіў СЏРјСѓ зайсці Сћ апусцелы палац. РЈСЃС‘ разумеў стары. Сказаць часам РЅРµ РјРѕРі, але разумеў СѓСЃС‘. Дзіцячыя СЃС–РЅС–СЏ вочы без прыжмуру проста глядзяць РЅР° неба. - Бачыш, жаўрук... РЇРє РЅР° нітцы. РўС‹ РЅРµ ведаеш, Алесь, РґР·Рµ СЏРЅС‹ начамі хаваюцца? Марозіць жа начамі. РЇ ляжанку кожны вечар палю РЅР° старыя косці. Люблю агонь... Здаецца, чым утапіцца, то лепей Р±С‹ Сћ агні... РўРѕ РЅРµ ведаеш РґР·Рµ? Дастаў куртатую трубачку, капшук - С– запіпчыў. РўСЂРѕРјР± адварочваў храпу ад тытунёвага дыму С– касіўся РЅР° Басак-Яроцкага разумным вокам: гаспадар РЅРµ курыў. - Што Р·Р° тытунь такі прыемны, РґР·СЏРґР·СЊРєР°. - РўС‹ што, лічыш, толькі багатыру прыемны тытунь курыць? - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ РґР·СЏРґР·СЊРєР°. - Выкручваемся С– РјС‹, РґС‹ яшчэ СЏРє. Дарагое жыццё, СЏРЅРѕ - Сѓ РґСѓСЂРЅСЏСћ бывае. - РќРµ, сапраўды. - РљРіРј... Тытунь харошы, гэта праўда, турэцкі... Але нават самы танны тытунь, СЏРєС– РјС‹, бывала, курылі там, калі армянін РЅРµ прыедзе, можна зрабіць - РѕРіРѕ! - РЅР° твары Сћ Пятра была раскоша. - Да РјСЏРЅРµ, бывала, СѓСЃРµ бягуць: "РЈ Яроцкага запасы старога. Яроцкі зберажэ, хоць РЅРµ скнара". Р† РЅРµ ведаюць, што СЏ нават Р· карэньчыкаў магу табе такую "Кабу-Гавану" (ён так С– сказаў) звярнуць, што тамтэйшыя С–РЅРґСѓСЃС‹ сем вёрст будуць Р·Р° канём бегчы РґС‹ нюхаць. - Індзейцы, РґР·СЏРґР·СЊРєР°. - РќСѓ, індзейцы... Рђ ўжо Р· сапраўдным тытунцом, то, СЏ табе скажу, С– Вежа такога РЅРµ нюхаў, што СЏ магу зрабіць. - РЇРє? - Рђ звычайна. Хатні тытунь, РІСЏРґРѕРјР°, даглядзі СЏРє след. Гэта... РєРіРј... РіСЂСѓРЅС‚! Рђ потым рыхтуйся "Кабу-Гавану" рабіць. Яроцкі піпчыў, быццам ладан С– СЃРјС–СЂРЅСѓ курыў невядомаму Р±РѕРіСѓ: - Чакай, пакуль зацвіце белы баркун. РќРµ тая жоўтая падла, што Сћ засуш палі катуе, Р° СЏРіРѕРЅС‹ белы брат. Сачы, каб пчолы палёталі сама больш дзень. Каб лішне РЅРµ выпілі мёду... Р—Р±СЏСЂС‹ кветкі асцярожненька, ачысці С– сушы РЅРµ РЅР° сонцы - пад ветрыкам, але хутка. Рђ высушаныя мяшай Р· тытунём... Спачатку РЅСЏРјРЅРѕРіР°, Р±Рѕ звыкнуць трэба, Р±Рѕ гэта курыць - СЏРє Сѓ кветках заснуць: С– СЃРѕРЅ, С– лёгкасць, С– РґСѓРјРєС– прыходзяць адчайныя, РЅС–Р±С‹ кожную хвіліну ты Р· персідскай царэўнай можаш ажаніцца РґС‹ пляваць РЅР° ўвесь свет. - Дурман? - РќРµ. Проста бясшкодны мёд. - Так проста? - РҐРµ-С…Рµ, - сказаў Яроцкі. - Бачыш, што Сћ капшуку РЅР° РґРЅРµ? - РќСѓ, камяк нейкі. - Гэта вераснёвы жоўты антон, парэзаны РґС‹ Сћ сітаватую тканіну загорнуты. Панюхай. Р— капшука павеяла харошым тытунём, мядовым летнім полем, асеннімі садамі С– яшчэ чымсьці. - Рђ гэта? - спытаў Алесь. - РЇРєРѕРµ прыемнае! РЇРє запушчаны сад Сѓ чэрвені! - Рђ гэта РґСЂСѓРіРѕРµ, аб чым хацеў сказаць. Ружы РЅРµ Сћ кожнага ёсць, то шыпшыны Сћ поўнай квецені набяры, падсушы РґС‹ мяшэчак Сѓ скрынку Р· тытунцом С– пакладзі. - Р’С‹ маг, РґР·СЏРґР·СЊРєР°. - РЇ шмат такога ведаю... Дарэмна ты РЅРµ прыязджаў. Простасць табе патрэбна чалавечая, хлопец... Звычайнае, шэрае, сваё... Хай неразумнае, парэпанае, але сваё... РЇРє РїСЂРѕРґРєС– жылі. Былі багатыя, Р° РЅР° мулкім спалі... Дый РЅРµ чужы ты РјРЅРµ. Дзяцей Сѓ РјСЏРЅРµ РЅСЏРјР°... РЈСЃС‘ вайнішча гэта. Рђ нажніцы твае, пастыжныя, срэбныя, С– дагэтуль РЅР° сценцы вісяць. Побач Р· лістом, Р· асабістай РјРЅРµ падзякай Ярмолава Аляксея Пятровіча. РњС‹ тады, каптэнармус выпадковы, чатыры салдаты РґС‹ СЏ, пяць дзён перавал супраць лезгінцаў трымалі. Р† назву ўжо таго перавалу забыў, Р° дагэтуль, СЏРє СѓСЃРїРѕРјРЅСЋ - вішчаць РґС‹ галёкаюць, РЅСѓ - сэрца падае, РЅСЏРјР° РєСѓРґС‹ дзецца. - Вам колькі Р¶ РіРѕРґ, РґР·СЏРґР·СЊРєР°! - РќРµ так ужо С– РјРЅРѕРіР°. Нарадзіўся СЏ цераз тры гады пасля смерці імператара Паўла. Значыцца-Р°... Р’РѕСЃСЊ, пяцьдзесят пяць РјРЅРµ... Рђ туды СЏ трапіў маладзён шаснаццаці РіРѕРґ. Афіцэры, бывала, піць РґС‹ Сћ карты. Рђ РјРЅРµ матуля РјРЅРѕРіР° прыслаць РЅРµ магла, РґС‹ прагуляўся Р± СЏ, Р° Р· салдацкай казны пазычаць - гэта Р±РѕРіР° забыць трэба. Дый нецікава гэта РјРЅРµ. РўРѕ СЏ Сћ перса куплю... РїР°-нашаму РЅРµ ведаю, СЏРє табе С– растлумачыць, але вязкая такая, дрыжыць, СЏРє наша студзіна, але РЅРµ Р· РјСЏСЃР°, Р° Р· дыннага, здаецца, СЃРѕРєСѓ РґС‹ цукрам абсыпаныя... словам, "рахат-лукум"... РґС‹ сяджу, РґС‹ Р·СѓР±С‹ Сћ РјСЏРЅРµ, Р±С‹ Сћ смале, вязнуць, Р° сам гляджу РЅР° РіРѕСЂС‹... Р† здаецца РјРЅРµ, РЅС–Р±С‹ Р·СѓСЃС–Рј СЏРЅС‹ РЅРµ Р· каменя, Р° Р· блакітнага вэлюму С– лёгкія, аж пустыя знутры, СЏРє шатры... Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ палятуць. Пасуровеў злёгку. - Толькі спачатку СЏРЅС‹ такія С– былі. - РќСѓ С– СЏРє РІС‹ там? - Сем РіРѕРґ быў Сѓ асобным каўказскім РєРѕСЂРїСѓСЃРµ РїСЂС‹ Аляксею Пятровічу, РґРѕСћРіС–СЏ СЏРјСѓ гады. Жывы яшчэ. Пакрыўдзілі СЏРіРѕ, Р° мужык СЏРєС– быў! Леў! Баяліся СЏРіРѕ РІСЏСЂС…С–. Чуткі СЃСЏСЂРѕРґ салдат хадзілі - "абы закалат, Р° РјС‹ ўжо СЏРіРѕ РЅР° штыках данясем РґР° трона". - РЇРє РЅР° штыках? - Рђ так. Штыкi Сћ парусiРЅСѓ РґС‹ РЅР° плечы. Рђ РЅР° парусiРЅРµ генерал, каб вышэй. Рђ вакол салдаты РґС‹ сцяганосец... РњСЏРЅРµ ён РїРѕРјРЅiСћ, хоць i РЅРµ дужа адзначаў. РќРµ цярпеў ён гэтых дрындушак РЅi РЅР° сабе, РЅi РЅР° iншых. I правiльна. Ганарыцца тут РЅСЏРјР° чым. Прысяга, РІСЏРґРѕРјР°, iначай кожнаму салдату праз дваццаць пяць РіРѕРґ РЅРµ чыстую, Р° галаву сячы Р± трэба... РўРѕ Аляксей ПятровiС‡ гэта разумеў. РќРµ тое што ПаскевiС‡. РўРѕР№ Р·Р° Ррывань РґС‹ РђСЂР·СѓСЂСѓРј РјРЅРµ таксама Р»iСЃС‚ РґС‹ Р·Р±СЂРѕСЋ, Рєiнжал РґС‹ асабiстую шаблю, РґС‹ крыж. Рђ СЏ гэта СћСЃС‘ Сћ скрынi трымаю. Выбіў люльку, РєСЂСЌРєРЅСѓСћ, РЅС–Р±С‹ глынуўшы чарку. - Пасля праваяваў СЏ РіРѕРґ лішнім Р· Паскевічам Іванам Фёдаравічам. Восем РіРѕРґ было ўжо маёй службы. Адзначыў ён РјСЏРЅРµ, пасля таго СЏРє РјС‹ крэпасць бралі... РЇРє Р±Рѕ СЏРЅР°?.. Р† гэта забыў! Але пакрыўдзіў ён РјСЏРЅРµ там моцна. "РЁРїСѓСЂС‹, - кажа, - трэба весці РґС‹ ўзрываць". Рђ СЏ СЏРјСѓ: "Дазвольце сказаць, РЅРµ трэба гэтага. Прыдатная крэпасць. Нам спатрэбіцца. Р’РѕР№СЃРєР° РјРЅРѕРіР°, пакіньце СЏРµ Сћ абцугах РґС‹ - зморам СЏРµ. Шкада крыві". Рђ ён: "Р’С‹ баіцёся, здаецца?" Графства РґСѓСЂРЅРѕРµ! Р—Р° такія словы дурніла салдат, РґР·Рµ С– РЅРµ трэба, РЅР° смерць С–РґР·Рµ. Яроцкі казаў глуха С– спакойна, РЅС–Р±С‹ аб тым, СЏРє СЏРЅС‹ ўчора паабедалі. - РЇ пайшоў РґС‹, пакуль СЏРЅС‹ там валтузіліся Р· падкопам, самавольна тую крэпасць СѓР·СЏСћ. Давялося СЏРјСѓ РЅР° свечку папляваць, Р° порах здаць Сѓ цэйхгауз, РЅР° рабунок... Зразумеў, што пакрыўдзіў РјСЏРЅРµ. РЇРє наведвае наш полк, то РЅРµ абміне, каб РЅРµ спытаць: "РЇРє жывеш, зямляк?" Ды С– РїР° С–РјСЋ, РїР° бацьку. РЈСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Р† РІРѕСЃСЊ хоць што кажы, хоць С– наш, беларус, Р° РЅРµ любіў СЏ СЏРіРѕ, нябожчыка. Р† тады, С– цяпер. Р† РЅРµ Р·Р° палякаў, што ён Р· С–РјС– ўчыніў. Гэта - прысяга, С– хто Р±РѕРіСѓ РЅРµ вінаваты? Рђ так проста. Слізкі быў чалавек. Царадворац. Душа, здаецца, наросхрыст, Р° сам хітры, СЏРє лін. РљРѕРЅС– ступалі РїР° падсыхаючай зямлі. Жаўрук, СЏРє РЅР° гумцы, торгаўся РјС–Р¶ небам С– зямлёй. - РўСѓС‚ матуля памерла. Р—'ездзіў СЃСЋРґС‹, абсадзіў магілку. Пуста, тужліва. Р† паловы РІРѕРґРїСѓСЃРєСѓ РЅРµ адбыў - назад... РўСѓС‚ трапіў СЏ РЅР° лінію, РїР° крэпасцях. Чачня. Дзевяць РіРѕРґ РЅР° лініі. Быў СЏ ўжо капітан... Трыццаць РіРѕРґ РјРЅРµ было, С– чатырнаццаць РіРѕРґ СЏ служыў, калі стаў над Дагестанам С– Чачнёю Шаміль. РџР°-нашаму ці то цар, ці то мітрапаліт, РїР°-С–С…РЅСЏРјСѓ - імам. "Імаць" нашых, значыцца, пастаўлены... РќСѓ С– тут пачалося... Бож-жа РјРѕР№! Р‘'юцца людзі, паляць, рэжуць. РЎС–РЅС–СЏ вочы Яроцкага пацямнелі. Хрыплаваты бас прыглухнуў. - Р— генералам Галафеевым Сѓ Чачню хадзіў. Лік сутычкам Р·РіСѓР±С–Сћ. Крывішча лілася... РЈ сорак дзевятым РіРѕРґР·Рµ было РјРЅРµ сорак пяць, Р° праслужыў СЏ дваццаць дзевяць РіРѕРґ; зранены ўвесь, СЏРє стары РІРѕСћРє - пайшоў СЏ ўчыстую, Р· пенсіяй РґС‹ Р· чынам маёра. Хутка жылі людзі, хутка зношваліся. Дый СЏ вырашыў: хопіць, трэба С– пажыць... Выслужыць РјРЅРѕРіР° СЏ больш РЅРµ РјРѕРі. Служылі Р· нашых адзінкі, СЃСѓРІСЏР·СЏСћ РЅСЏРјР°. Ведаў асаблівых таксама РЅСЏРјР°. Далей служыць РЅРµ было СЃСЌРЅСЃСѓ. Рђ такіх армейцаў было там трыста беркаўцаў РґС‹ яшчэ напарстак. - Рђ смеласць? - РќРµ быў СЏ смелы. Ніколі РЅРµ быў. Рђ нават каб С– быў, то СЃСЏСЂРѕРґ нас, кіслай шэрсці, смялейшых Р·Р° РјСЏРЅРµ было Р± - СЏРє РґР° Тыфліса Р· Ррывані ракам ставіць... Ды СЏ С– ўзрадаваўся чыстай. Шчыра кажучы, непамысна РјРЅРµ РЅР° душы стала. Дзядзька Р·РЅРѕСћ закурыў. - Залілі РјС‹ гэтыя СЃС–РЅС–СЏ РіРѕСЂС‹ чалавечай крывёй... Горш Р·Р° С–С… РґР·С–РєСѓРЅС‹ РґС‹ свалота беспардонная. Воінаў што, джыгітаў што паклалі Р·Р° гэтыя дваццаць дзевяць РіРѕРґ! Дык яшчэ Р¶ пасля РјСЏРЅРµ дзесяць РіРѕРґ мінула, Р° СћСЃС‘ ваюем, маленькіх РЅРµ можам адолець. Рђ шкада людзей. Дзікія СЏРЅС‹ С– галаварэзы, але справядлівыя. Р† СЃСЏР±СЂС‹ верныя. Гляджу, лепей РјРЅРµ Р· С–РјС– ляпёшкі есці, чым... Рђ, РґС‹ што там! Піпчыў. - Сорамна-СЃ. "Азарство адно", СЏРє РјРѕР№ дзяншчык казаў. Мала таго што спаляць гэтыя С–С…РЅС–СЏ саклі, дык яшчэ неадменна знойдзецца задніца РґС‹ Сћ вадаём С–С…РЅС–... Рђ СЏРЅС‹ людзі грэблівыя, чыстыя людзі. РЇРЅС‹ нават там абыходзяцца СЃР° збанам вады. Р СѓРєС– С– твар мыюць пяць разоў РЅР° дзень, РЅРµ раўнуючы СЏРє РјС‹. Рђ СЏ табе скажу, такіх чыстаплотных, СЏРє РјС‹, - гэта яшчэ пашукаць. Немец РЅРµ такі. Ангелец РЅРµ такі... РќСѓ РІРѕСЃСЊ С– гэтыя такія. РЇ Р· С–РјС– мірыўся, СЏРЅС‹ РјСЏРЅРµ нават паважалі, мірныя. Кажу С–Рј: "Баранаў адганіце, РІРѕР№СЃРєР° РїРѕР№РґР·Рµ". Ведаю, Р· С–РјС– РїР°-добраму, каб РЅРµ галелі, то С– СЏРЅС‹ нямірным РЅРµ скажуць. Рђ Сћ РјСЏРЅРµ С– СЃСЏСЂРѕРґ С–С… былі СЃСЏР±СЂС‹. Ды СЏРєС–СЏ! Сам граза Мехмет-хаджа. Чачэнец быў. Мамакай - абрэк... РњСѓСЃР° - С–РЅРіСѓС€. Ахмед-бек. Дзядзька ціхутка зацягнуў гартанную песню. - Гэта РїР°-С–С…РЅСЏРјСѓ... Азначае: "РњС‹ нарадзіліся Сћ РЅРѕС‡, калі ваўчыха прывяла шчанюкоў. РњС‹ атрымалі С–РјСЏ, калі рыкаў РЅР° СћСЃС…РѕРґР·Рµ сонца барс. Рђ смелыя РјС‹ сталі Сћ гарах, РґР·Рµ лавіны вісяць над галавою, СЏРє смерць... Праклён гэтым РєРЅСЏР·СЏРј, СЏРЅС‹ калматыя С– бурыя сабакі... РЇРє дажывем РґР° РІСЏСЃРЅС‹ - крывёю С–С… прымусім..." Развёў рукамі: - РќСѓ РІРѕСЃСЊ... Р† скажы ты, нашто?! Скалы гэтыя бедныя спатрэбіліся. Сваёй зямлі мала? РЈ гэтых чысценькіх белых пакоях разам Р· Алесем жылі спакой С– РјС–СЂ. Жылі ўжо РІРѕСЃСЊРјС‹ дзень. Абкружаныя садам дзесяць пакояў пад зялёнай ад РјРѕС…Сѓ гонтавай страхой. Нізенькія РІРѕРєРЅС‹, абведзеныя СЃС–РЅС–Рј, вясёлкавыя ад старасці кафлі напаленых грубак, печка РЅР° РєСѓС…РЅС–, размаляваная паяском: дзяўчаты Р· каромысламі С– РєРѕРЅРЅС–РєС–. Дзверы РЅРµ толькі прамавугольныя, але СЃСЏРј-там, для прыгажосці С– разнастайнасці, Р· паўкруглым верхнім вушаком: РЅРµ паленаваліся парыць С– гнуць тоўстую РґСѓР±СЂРѕРІСѓСЋ плаху. Дваровыя будыніны трохі наводдаль. Сад шуміць уначы. РљРЅС–Рі амаль РЅСЏРјР°, акрамя ўсюдыіснага "Завальні", пары паляўнічых РєРЅС–Рі, "Дудара беларускага" РґС‹ яшчэ календароў Р· восемсот сорак дзевятага РіРѕРґР°. РќР° падлозе, вылізанай РґР° жаўцізны, РґР·Рµ - густа - ваўчыныя шкуры, Р° РґР·Рµ С– самаробныя хаднікі. РќР° сценках - прывезеныя дываны. Адзінае багацце вісела РЅР° С–С… - Р·Р±СЂРѕСЏ. Дзіўнай прыгажосці каўказскія шашкі, пісталеты, фіцільныя С– крамянёвыя, аздобленыя срэбрам стрэльбы. Дзядзька пасяліў СЏРіРѕ РІР° ўласнай вялікай "халасцяцкай". Тыя Р¶ дываны, тая Р¶ Р·Р±СЂРѕСЏ. РќС–СЏРєС–С… ложкаў, толькі РґР·РІРµ ляжанкі ля сцен, Р° РЅР° С–С… кілімы. Накрывацца футрам, каб было цяплей. Вялізны медны рукамыйнік, арап РЅР° гадзінніку варочае маціцовымі вачыма. Ды яшчэ столік, РґС‹ РЅР° С–Рј РІС–РЅРѕ С– закуска, калі ўначы зойдзецца жывот Р· голаду. Р† РґР·С–СћРЅР°, нягледзячы РЅР° тое што Сћ Загоршчыне С– Вежы такога РЅРµ было, што елі Сћ РґР·СЏРґР·СЊРєС– - пад завязку, ён С– сапраўды цяпер адчуваў кожную РЅРѕС‡ голад. - Кожны вечар лазня, брат. Рђ лазня Сћ РјСЏРЅРµ адмысловая. Лазня была сапраўды адмысловая. РђРґР·С–РЅС‹ РЅРѕРІС‹ будынак фальварка - наводдаль, Р·Р° плотам. Старая згарэла тры гады назад. РќРµ тое каб агнём, Р° проста - так ужо напалілі, такі быў Сѓ ёй мятны РґС‹ густы РґСѓС… Р· парай, што СЏРЅР° ціха сабе сатлела Р·Р° РЅРѕС‡, РЅРµ вытрывала. Прыйшлі раніцай, Р° лазні РЅСЏРјР°. - Р† СЏ РїР° суседству Р· табою. РўС‹, калі хочаш, РґР·РІСЏСЂСЌР№ РЅР° РЅРѕС‡ РЅРµ зачыняй. РЈРЅСЊ табе Р· ляжанкі печка Р· калідора відаць. РќР° світанні СЏРµ запаляць. РќРµ ведаю, СЏРє ты, Р° СЏ люблю раніцай, яшчэ Сћ цемры, прачнуцца РґС‹ пакачацца пад футрам. Гледзячы РЅР° агонь РґС‹ слухаючы, СЏРє РіСѓРґР·Рµ. Алесь прачынаўся Сћ цемры пад РіСѓР» С– Р·Р·СЏРЅРЅРµ полымя. Ляжаў. Думаў. Снедалі. Дзядзька ішоў РїР° справах, Алесь - Сѓ пушчу, РґР·Рµ ўжо сінелі пралескі, або РґР° Дняпра, што спачатку Р· гарматным гулам крышыў лёд, потым імчаў СЏРіРѕ, грувасцячы С– Р·РЅРѕСћ бурачы Р·aРјРєС– Р· крыг, Р° потым шырока разліваўся, РЅС–Р±С‹ хацеў захапіць Сѓ сваё ўлонне СЏРє найбольш неба. РЈ пушчы, РїР° котлішчах, асцярожна, каб, крый божа, РЅРµ набраць РїСЏСЃРєСѓ, зразаў Сѓ кошык смарчкі. Гэта было ціхмянае, добрае паляванне. Вяртаўся РїРѕР·РЅР°, Сѓ прыцемак. Прытомлены сабака бег наперадзе, С–, калі азіраўся, вочы СЏРіРѕ, Р·Р° пятнаццаць сажняў, свяціліся чырванаватым святлом. Дзядзька ўжо чакаў. Дастаў Р· гарлачоў яблыкі, РЅРµ салёныя С– РЅРµ мочаныя, Р° - сакрэт кухаркі - СЏРє быццам свежыя С– толькі залітыя адной халоднай вадой С– таму асабліва сакавітыя ад СЏРµ. Аднак гэта была РЅРµ проста вада С– РЅРµ расол, Р° нешта Р·СѓСЃС–Рј іншае. РќС–Р±С‹ Сћ ваду налілі яблычнага СЃРѕРєСѓ: кіславата-саладкаватая, Р· пахам свежага яблыка. РќР° пахмелле - Р·Р° вушы РЅРµ адцягнеш. Перад СЃРЅРѕРј, калі Алесь ужо ляжаў, людзі прыносілі тры-чатыры велізарныя ахапкі саломы С– клалі РЅР° падлогу РїСЂС‹ ляжанцы. Прыходзіў РґР·СЏРґР·СЊРєР° пагаманіць Р· гадзіну перад СЃРЅРѕРј. Набіваў ляжанку саломай, пакідаючы РґРѕСћРіСѓСЋ павесму, што злучала салому Сћ печцы Р· саломай РЅР° падлозе. Закурваў куртатую люлечку, падпальваў салому Сћ ляжанцы С–, седзячы РЅР° зэдліку перад агнём, здаецца, павольна, але спрытна, РЅС–РґР·Рµ РЅРµ абрываючы, цягнуў С– цягнуў салому СЃР° стажка Сћ агонь. РќС–Р±С‹ нітку Р· кужалю РЅР° ручной прасніцы. Толькі замест вярацяна круціўся ля ягонай правай СЂСѓРєС– неўтаймаваны жоўты агонь. - РќРµ РїР°-нашаму, РІСЏРґРѕРјР°, - казаў РґР·СЏРґР·СЊРєР°. - Людзі аж дзівяцца. Але прывык РЅР° РїРѕСћРґРЅС–. Ды С– праца рукам. Водсветы рабілі СЏРіРѕ твар медным, Р° РІСѓСЃС‹ - рыжаватымі. Цягнулася С– цягнулася Сћ агонь, дрымотна шалахцела, РЅРµ абрываючыся, залацістая саламяная пасма. - Ваявалі, - казаў РґР·СЏРґР·СЊРєР°. - Р† вайна Р¶ тады падлючая была. Выходзім палком, адрэжам кавалак лесу, расставім пасты, каб РЅРµ стралялі РїР° воінах, дый выпляжым увесь лес. РЈСЃС‘ чыста, акрамя ажыны. Рђ потым, Сѓ СЃСѓС€, прыйдзем РґС‹ спалім. Дзікі ўцякаюць. Фазаны, бедныя, лятуць, РґС‹, глядзіш, нейкі гарыць РЅР° ляту... Так, спалім РЅР° гэты раз С– Р· ажынай. Прасекі вядзём, заложнікаў Р±СЏСЂРѕРј. Цягнулася салома Сћ агонь. РЎСѓС…РѕРµ цела колішніх каласоў. - Агульго яшчэ раней узялі, - каторы раз успамінаў РґР·СЏРґР·СЊРєР° каўказскія прыгоды. - Шаміль тады Сћ Даргу ўцёк. Р† пачалася РІРѕСЃСЊ такая вайна. Цяпер ёй толькі канец надыходзіць. Кажуць, акружылі нібыта імама Сћ Гунібе... Рђ тады С– канца гэтаму РЅРµ прадбачылася. Пайшлі РјС‹ Р· галафееўскай экспедыцыяй РЅР° Чачню... Жыхары ўцякаюць, быдла крычыць. Словам, калі прыходзіць набег Сѓ аул - пуста там. РђРґРЅС‹ старыя РґС‹ РєСѓСЂС‹. Рђ то С– старых РЅСЏРјР°, адны РєСѓСЂС‹. РўСѓС‚ ужо казакаў Р·Р° СЂСѓРєС– трымай. Рђ калі аул блізка С– там Сѓ кагосьці Р· казакаў кунак ёсць - казакі салдат трымаюць. Вайна, РІСЏРґРѕРјР°! Назавем для прыкладу тры аулы: Вялікі, Малы, РЎСЏСЂСЌРґРЅС– Хунзах. Гэта СЏ назвы зараз прыдумаў, для прыкладу. РўРѕ вайна прыблізна такая Р±СѓРґР·Рµ, РїР° данясеннях: "Узялі аул Малы Хунзах. Жыхароў перабілі, РєСѓСЂСЌР№ злавілі С– Р·'елі, саклі спалілі, мячэць загадзілі"; "Узялі РЎСЏСЂСЌРґРЅС– Хунзах. Мячэць запаскудзілі, саклі спалілі, пералавілі С– Р·'елі РєСѓСЂСЌР№"; "Узялі аул Вялікі Хунзах. РљСѓСЂСЌР№ пералавілі С– Р·'елі, мячэць загадзілі, саклі спалілі". Паўсюль, СЏРє бачыш, аднолькава. Усёй розніцы, што спачатку, Р° што потым. Ды яшчэ Малому Хунзаху разам Р· жыхарамі дасталася, Р±Рѕ ніжэй РїР° гары ляжаў... Старыя салдаты С– афіцэры гэтым грэбавалі. РќСѓ, Р° шчанюкам, РІСЏРґРѕРјР°, прывабна. "Начальства загадвае. РЇРіРѕРЅС‹ адказ. РљСЂСѓС€-шы, хлопцы!" Дый гонар. РўРѕ СЏРіРѕ РЅР° стайні дзерлі або, скажам, РґР° скарбніка РЅР° абед РЅРµ запрашалі, Р° тут перам С–Рј зямля гарыць... Р— той прычыны, што вайна РЅРµ вайна была - звярэлі людзі, С– ўжо СЏРє РґРѕР№РґР·Рµ РґР° кінжалаў С– куль, то трымай С–С… толькі. Але СЂСЌРґРєР° сапраўдная справа была. Аднойчы пайшлі лес сячы, С– раптам - напад. Дзень біліся. Рэчка там такая ёсць... Назвы РЅРµ нашы, то забыў... Р’Р°... Валерка?.. Валетка? - Валерык. - Глядзі, правільна. Адкуль ведаеш? - Вершы такія ёсць. Лермантаў напісаў. Дзядзька РЅР° хвіліну адарваўся ад сваёй "пражы", каб паскрэбці падбародззе. Агеньчык, РЅС–Р±С‹ толькі таго чакаючы, папоўз Р· печы РґР° стажка. - РљСѓРґ-РґС‹? - РґР·СЏРґР·СЊРєР°, спаймаўшы СЏРіРѕ, запхнуў назад. - РђРЅСѓ, хадзі РґР° сваіх!.. Ведаў аднаго. Р† якраз Сѓ гэты час. РќР° Валерцы С– РїСЂС‹ экспедыцыі. - РўРѕ гэта Р¶ вялікі чалавек, РґР·СЏРґР·СЊРєР°... Паэт? - Ці паэт - РЅРµ ведаю. Рђ што паручнік - РґРѕР±СЂР° РїРѕРјРЅСЋ. Афіцэр быў неблагі. Толькі свавольны С– непаслухмяны. РќРµ хацеў Сѓ экспедыцыі ваяваць. Сэрца, значыцца, СЏРјСѓ РЅРµ дазваляла, каб загадвалі. - Можа, гэта РЅРµ той... Міхал? - Міхал Юр'евіч, правільна. - РђС…, чорт, - РґР·СЏРґР·СЊРєР° РЅС–Р±С‹ адразу вырас Сѓ вачах Загорскага: трэба Р¶ думаць, каго бачыў! - Р† гаварылі РІС‹ Р· С–Рј? - Чаму Р¶ РЅРµ гаварыць, калі трапіцца. Што ён, турак? РњС‹ Р· С–Рј С– паляваць хадзілі. Р† чаёк Р· С–Рј ганялі. РЇ там ад кавы нашай адвык. РЈСЃС‘ чаёк РґС‹ чаёк. Выключна РјС‹ Р· С–Рј чай умелі рабіць... Сакрыты былі розныя... РЃРЅ СЃРІРѕР№ Сѓ аднаго СЃСЏР±СЂР° выпытаў - забілі СЏРіРѕ потым пад грознай крэпасцю. РџР°-РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ Р·СѓСЃС–Рј. Рђ РјРЅРµ РјРѕР№ сакрэт дарам дастаўся: хочаш, каб кава або чай добрыя былі - кладзі СЏРє мага больш С– таго С– РґСЂСѓРіРѕРіР°. - Раскажыце, РґР·СЏРґР·СЊРєР°, СЏРєС– ён быў? - РЇРєС–... Звычайны... Вочы РґС‹ РЅРѕСЃ, РґС‹ РґР·РІРµ СЂСѓРєС–. Несамавіты такі... РќРѕРіС– крываватыя, РЅС–Р±С‹ дзіцём РЅР° рахіт хварэў. Звычайны армейскі афіцэр... Толькі што багаты. - РђР± чым гаварылі хаця? - РџРѕРјРЅСЋ СЏ, думаеш, РїСЂР° што Р· кожным афіцэрам гаварыў? "Гэх, РґР·СЏРґР·СЊРєР°-РґР·СЏРґР·СЊРєР°, - падумаў сам сабе Алесь. - Пашанцавала табе, Р° ты..." Ледзь РЅРµ плюнуў Р· прыкрасці, але потым падумаў, што РІС–РЅС‹ Басак-Яроцкага тут РЅСЏРјР°. Звёў лёс СЃР° звычайным армейскім афіцэрам, СЏРєС–С… Пятро, сапраўды, бачыў сотні. Хто адрозніць пад шэрым СЃСѓРєРЅРѕРј адно сэрца ад РґСЂСѓРіРѕРіР°. Гэх, людзі! Р† сапраўды, "сорамна-СЃ". - РџРѕРјРЅСЋ толькі, што незвычайнай храбрасці быў чалавек. РќР° што ўжо тыя басурманы, Р° ён С– С–С… перабасурманіў. Набраў сабе добраахвотнікаў - такія Р¶ адарві-галовы, СЏРє ён, - дый пайшоў гуляць. Сам Сѓ чырвонай сарочцы, Сѓ бешмеце, РєРѕРЅСЊ пад С–Рј белы... Што ты думаеш, РЅР° такое паглядзеўшы, РґС‹ жыццём РЅРµ рызыкаваць - гэта нельга. Вельмі проста С– Р· СЂРѕР·СѓРјСѓ Р·'ехаць або запіць РґР° апошняга салдацкага крыжа РґС‹ забыцца, хто ты ёсць, чалавек. Засмяяўся: - РњС‹ Р· С–Рј С– Сћ крэпасцях РЅР° лініі стаялі. Гэта толькі кажуць, што "вайна, Сѓ, вайна!", Р° РЅР° самай справе вайна - гэта нудота. Асабліва Сћ крэпасці. Р СЌРґРєР° вясёлае здарыцца. Быў СЏ некаторы час камендантам крэпасці Шатой. РђРґРЅР° назва, што крэпасць. Вал РґС‹ заплот, РґС‹ СЃСЏРј-там глінабітны РјСѓСЂ. РќСѓ, аднак, Сѓ РјСЏРЅРµ салдаты РґС‹ некалькі гармат. Р’РѕСЃСЊ аднойчы стаю РЅР° РјСѓСЂС‹, аж бачу - пыл РЅР° дарозе. Ляціць РєРѕРЅРЅС–Рє. Абадраны такі джыгіт. Буркаю нешта прыкрыў. Падлятае пад браму: "Іван! Адчыняй!" - "Чаго табе трэба?" - "Адчыняй! Прапаў Р·СѓСЃС–Рј, калі РЅРµ адчыніш!" Р—РЅРѕСћ засмяяўся. - "Ды што табе тут конча трэба?" - пытаю. РўРѕР№ СЏРє узаўецца. Вочы бандыцкія, жаласныя, Сѓ горле аж клякоча: "Адчыні, шайтан. Марушка карапчыў". Рђ гэта Сћ СЏРіРѕ, значыць, грошай РЅРµ было, то ён сабе дзеўку, жонку, СѓР·СЏСћ РґС‹ ўкраў. Добра. Пусціў СЏ СЏРіРѕ. РЃРЅ дзякаваў. Р† дзеўка кланяецца. Рђ Р·Р±СЂРѕСЋ СЏ Сћ СЏРіРѕ СћСЃС‘ Р¶ забраў. Ведаю, чым гэта канчаецца. Даў СЏРјСѓ Р· дзеўкай пустую халупу. Думаю: "Паспрабуйце знайсці. Рђ калі С– знойдзеце - РїРѕР·РЅР° Р±СѓРґР·Рµ". Сам пайшоў чай піць. Р† РґРІСѓС… кубкаў РЅРµ выпіў - кліча салдат: "Ідзіце РЅР° РјСѓСЂС‹, ваша высакароддзе". Іду. Бачу, перад брамай чалавек пяцьдзесят РЅР° РєРѕРЅСЏС…. РЈСЃРµ СЃР° стрэльбамі. РќСѓ, думаю, РєСѓРїС–Сћ сабе клопату Р·-Р·Р° чужога вяселля... Наперадзе коннікаў чачэн. РќРѕСЃ Р±С‹ Сћ ястраба, барада рыжая, СЏРє, ты скажы, ён СЏРµ назнарок пафарбаваў. Вочы бандыцкія. Р† папаха белым абкружана... Хаджа! "Іван, адчыняй, злодзей Сѓ цябе. Карапчыў маю дачку. РњС‹ СЏРіРѕ зараз рэзаць будзем". Рђ СЏ СЏРјСѓ: "РўС‹ Сћ сваім РґРѕРјРµ дасі кагосьці рэзаць? Р’РѕСЃСЊ. Рђ тут - РјРѕР№ РґРѕРј". - "РЇ Сћ сваім РґРѕРјРµ зладзеяў РЅРµ прымаю". - "РўРѕ што, - кажу, - РЅС–РІРѕРґРЅС‹ Р· тваіх гасцей РїР° баранту Р·Р° Церак РЅРµ хадзіў?" Некалькі чалавек засмяяліся. Потым рыжы кажа: "Пусці РјСЏРЅРµ аднаго". "РќСѓ, адзін, - падумаў СЏ, - нічога РЅРµ зробіць. Дый РїРѕР·РЅР°". "Ідзі, - кажу. - Толькі астатнія хай ад'едуць, Р° ты Р·Р±СЂРѕСЋ пакладзі". Рыжы кажа: "Кінжал адзін пакінь, Іван". РќСѓ РІРѕСЃСЊ, РЅРµ стаў СЏ Рыжага абражаць. Пусціў. Ідзе той, вачыма толькі РїР° баках зыркае. Р† СЏРє СЏРіРѕ хто РІСЏРґР·Рµ, проста РґР° той мазанкі. РќСѓ, думаю, пачнецца зараз. Вочы Яроцкага смяяліся: - РЈР·СЏСћ кінжал РґС‹ СЏРє РєС–РЅСѓСћ Сѓ дзверы, Р·СѓР±С‹ ашчэрыўшы, - аж той РґР·СЋР№РјС‹ РЅР° чатыры СћРїСЏСћСЃСЏ. Толькі С– сказаў: "Гых-С…..." Зразумеў, што РїРѕР·РЅР°, але злосць сарваў. Ды яшчэ РЅС–Р±С‹ сказаў гэтым ударам: "РЈР·СЏСћ ты маю дачку, то РЅР° С– кінжал, падавіся..." Рђ праз некалькі дзён памірыліся. Такая гулянка перад крэпасцю была - любата! Р† РјСЏРЅРµ частавалі, СЏРє пасаджонага бацьку. Памаўчаў: - Гэта прыемна ўспомніць. Рђ астатняе - хлусня. Народ, галоўнае, харошы. Нельга РјРЅРµ было таго джыгіта РЅРµ пусціць. РќСѓ што, РЅСѓ зарэзалі Р±. Мала зарэзалі людзей? Мала С–С… С– так рэзалі, каб яшчэ Р·Р° каханне... Ведаеш, СЏРє РїР°-С–С…РЅСЏРјСѓ "каханая" Р±СѓРґР·Рµ? РҐ'ёме... чуеш? РЇРє падыхаў... Рћ!.. Дзядзька iшоў спаць. Рђ Алесь ляжаў без святла i глядзеў, СЏРє Сѓ калiРґРѕСЂС‹ Рєiдаецца Сћ печцы агонь. Домік Сѓ садзе. Простыя людзі. Простыя словы С– ўспаміны. Простыя спевы жанчын Сѓ людской. Часаў ён сошкі Р— РјР°iС… белых плеч, Р’С–Сћ ён РІСЏСЂРѕСћРєС– Р— маіх русых РєРѕСЃ, Пускаў ручаінкі Р— маіх дробных слёз. Р† ён яшчэ больш разумеў пасля гэтых дзён: СѓСЃС‘ Сћ прастаце, СѓСЃС‘ Сћ блізкасці РґР° гэтых. Ім цяжка, трэба быць Р· С–РјС–. Печка. Водсветы агню. Р† ўвогуле, каму было РґРѕР±СЂР° жыць РЅР° гэтай зямлі? РЈСЃС‘, здавалася, ёсць, Р° баліць душа. Твары плылі перад С–Рј... Пан Юры... Маці... Раўбіч... Чаму такія няшчасныя людзі?! ...Дзядзька... Лермантаў... Чаркесы... Шаўчэнка... Кастусь... Малахоўскі... Віктар... Чорны Р’РѕР№РЅР°... Чаму такая няшчасная зямля?! Р† вакол няшчаная, С– асабліва тут няшчасная. Скакаў Сѓ цемры агонь. Р†, гледзячы РЅР° СЏРіРѕ, Алесь думаў: "Бунт С–РґР·Рµ... Ідзе паўстанне... Ідзе рэвалюцыя, выбух шалёнага гневу С– ярасці. Няўмольны пажар ад Гродні РґР° Дняпра. РЇРіРѕ РЅРµ можа РЅРµ быць, такое зрабілі Р· людзьмі... Ідзе воля РґР° майго народа С– СћСЃС–С… народаў..." РђРіРѕРЅСЊ палаў Сѓ цемры. РЇРЅР° С–РґР·Рµ. Толькі сляпыя РЅРµ бачаць, толькі глухія РЅРµ чуюць. "Крывадушныя! Аблічча неба распазнаць умееце, Р° знаменняў часу РЅРµ можаце?" РЇРЅР° немінуча Р±СѓРґР·Рµ Сћ тым паганым, паскудным свеце, СЏРєС– РІС‹ пабудавалі. Свеце найпадлейшай хлусні, Р±С–Р·СѓРЅР°, турмаў, уціску малых народаў, забароны РјРѕРІС‹, заціскання рота... Але галоўнае - Сѓ свеце хлусні. Бо РІС‹ РЅРµ проста забіваеце людзей С– народы - РІС‹ хлусіце, што РІС‹ С–С…РЅС–СЏ дабрадзеі, С– прымушаеце таго, каго забіваеце, каб ён крычаў: "Дзякуй!" Наблiжаецца час. Капае вада Р· рукамыйнiРєР°. Кожная кропля - гэта РЅР° кроплю бліжэй РґР° вашай пагібелі, СЏРє Р±С‹ РІС‹ РЅС– вішчалі С– СЏРє Р±С‹ РІС‹ РЅС– трымаліся Р·Р° жыццё. РЇРє Р±С‹ РІС‹ РЅС– хлусілі, СЏРєС–С… Р±С‹ катаў С– хлусаў РЅС– куплялі С– РЅС– ставілі РЅР° сваю абарону. РљСЂРѕРїР»i падаюць Сѓ цемры, i точаць, i наблiжаюць... Кап... Кап... Кап-Рї... _______________ 1 Ліквідацыя абавязковых адносін, добраахвотны С– бестэрміновы, РЅРµ абмежаваны часам, выкуп, фінансавае садзейнічанне ўрада выкупным аперацыям, Р° адсюль вотчынная ўлада - РґР° заключнай выкупной здзелкі. РџСЂС‹ крэдытах такі метад быў значна больш выгадны для землеўласнікаў, чым абавязковыя адносіны. 2 Рњ.Рђ.Мілюцін Сѓ той час быў таварышам міністра ўнутраных спраў. 3 Такім бачыў СЏРіРѕ барон Веліё, СЏРєС– перадаў гэтыя падрабязнасці міністру Валуеву. 4 Дваццаць мільёнаў бедных болцікаў (франц.). 5 Блох, СЏРєС–СЏ шукаюць сабе ежу аж РґР° забароненых месцаў (франц.). 6 Сялецкі абвінавачваўся Сћ гіпнатызме С– чараўніцтве.
|
|
X
Таямнiца Паўлюка Кагута СћСЃС‘ Р¶ выплыла наверх. Ды яшчэ Р·СѓСЃiРј РїР°-РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ. Даверылася ГалiРЅРєР° Кахнова малому брату, Iларыю, паслала РґР° Паўлюка, каб паклiкаў. Малы прыбег дахаты РґР° Кагутоў, даведаўся, што Паўлюк Сѓ РіСѓРјРЅРµ РјСЏРЅСЏРµ Р· братамi РЅiжнi вянец бярвенняў, ускочыў туды РґС‹ ляпнуў: - Паўлюцо-РѕРє... Сястла пласіла, каб РЅРµ затлымаўся, СЏРє учола. Кандрат Р· Андрэем так С– селі РЅР° бервяно. Яшчэ праз імгненне Ілары ўжо ўцякаў, разумеючы, што зрабіў нешта РЅРµ так, Р° Кандрат гнаўся Р·Р° С–Рј, каб распытаць падрабязна. Хлапчук быў, аднак, разумнейшы, чым можна было меркаваць, шмыгнуў ад дарослага боўдзілы Сћ лёх, Сѓ нару пад магазінам, РґС‹ там С– астаўся. Кандрат прапаноўваў СЏРјСѓ здацца. Абяцаў розныя даброты салодкiРј, аж самому брыдка было - такi ўжо Цукар РњСЏРґРѕРІiС‡! - голасам. Малы толькi СЃРѕРї. Кагут СЃР° злосці нарваў крапівы С– туга запхнуў лаз, Р° сам, паціраючы далоні, пайшоў Сѓ РіСѓРјРЅРѕ, думаючы, што Р± гэта СћСЃС‘ азначала. Рђ калі прыйшоў - браты біліся. - Братам... РЅР° дарозе... стаў? - выдыхаў РђРЅРґСЂСЌР№. - РќРµ чакаць жа... пакуль РІС‹ СЏРµ... СѓРґРІРѕС…... СЃС–РІСѓСЋ... Сѓ манастыр паведзяцё, - СЃРѕРї Паўлюк. Кандрат РєС–РЅСѓСћСЃСЏ разбараняць С– атрымаў ад Паўлюка Сћ РІСѓС…Р°, Р° ад РђРЅРґСЂСЌСЏ Сћ сківіцу. Раззлаваўся, насунуў РђРЅРґСЂСЌСЋ, Р±Рѕ той даў першы. Р† яшчэ ад СЏРіРѕ атрымаў. Натхнёны гэтым, Паўлюк нападдаў С– пачаў націскаць РЅР° РђРЅРґСЂСЌСЏ, пакуль той, адступаючы, РЅРµ ўпаў Р·Р° бервяно С– РЅРµ накрыўся нагамі. Р† толькі тады Кандрат зразумеў, што пакрыўдзілі С– СЏРіРѕ. Р† Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ РђРЅРґСЂСЌР№. Схапіў брата загрудкі, РєС–РЅСѓСћ цераз нагу РЅР° салому. - РўС‹? Р— ёю? Прыціснуў Сѓ РєСѓС‚. - Р— ёю, - адважна адказаў Паўлюк. - Будзеш? - Буду. - Вочы твае РґР·Рµ былі? Два гады СЏРЅР° нам дарагая. - РЇ спачатку С– чакаў. Да РЅРµ чакала СЏРЅР°. Неахвотна ёй дваццаць РіРѕРґ чакаць. - РќРµ зыгуй. РќРµ РЅСЏСЃС–. Адступіся. - РќРµ. - Паўлюк навесіў Кандрату. Р† Сћ гэты час РЅР° малодшага наваліўся РђРЅРґСЂСЌР№. Р‘iткi Р±iР»iСЃСЏ моўчкi, сцяўшы Р·СѓР±С‹. Браты-Р±Р»iР·РЅСЋРєi адчувалi: насмяялiСЃСЏ Р· самага дарогога, што Сћ iС… было. Паўлюк быў Сѓ ярасцi: РґРІР° РЅР° аднаго. Дык чорта iРј дзеўка. Спыталi Р±, халеры, Сѓ СЏРµ. Паўлюка прыцiСЃРЅСѓР»i РґР° сцяны. РазважлiРІС‹ i спакойны, ён РјРѕРі часам выбухаць шалёнай ярасцю. I цяпер, ведаючы, што СЏРіРѕ адольваюць i могуць так налупцаваць, што тыдзень РґР° плота РЅРµ пойдзеш, ён адчуў Сѓ вачах чырвоны туман. Рвануўся РјС–Р¶ братоў С– Р·РЅСЏСћ СЃР° сцяны цэп: РґСѓР±РѕРІС‹ Р±С–С‡ РЅР° адпаліраваным рукамі арэхавым цапільне. - Гэн! - рыкнуў так, што браты адляцелі. - Сунецеся РґР° СЏРµ - заб'СЋ... Саромеўся вас, Р° РІС‹ Р· кулакамі... Заб'СЋ! I рынуўся РЅР° iС…. Кандрат быў зарагатаў, але адразу адскочыў. Цэп урэзаўся Сћ ток ля самых ягоных РЅРѕРі. - Дур-рыла! РўС‹ што?! Але РђРЅРґСЂСЌР№ Р· белымi вачыма схапiСћ ужо РґСЂСѓРіi цэп i бег РЅР° Паўлюка. - Гэх-С…! - цапы стрэліся Сћ паветры, закруціліся адзін Р·Р° адзін. Паўлюк вырваў СЃРІРѕР№. Кандрат непаразумела глядзеў, СЏРє браты лезлi адзiРЅ РЅР° аднаго. Гэта быў ужо РЅРµ жарт. I тады ён таксама схапiСћ цэп. Паўлюк ляцеў РЅР° РђРЅРґСЂСЌСЏ, i Кандрат падставiСћ цапiльна, iрвануў цэп Р· СЂСѓРє Сѓ брата i адкiРЅСѓСћ Сѓ РєСѓС‚... РђРЅРґСЂСЌР№, РЅiР±С‹ РЅРµ разумеючы, наляцеў РЅР° iС…, падняў цапiльна: Р±iС‡ звыкла РєСЂСѓС†iСћСЃСЏ Сћ паветры. Кандрат ведаў: адзiРЅ удар - i смерць. РЎРєРѕРєРЅСѓСћ, схапiСћ РђРЅРґСЂСЌСЏ Р·Р° СЂСѓРєi. Тым часам Паўлюк Р·РЅРѕСћ схапiСћ СЃРІРѕР№, Р° заадно i Кандратаў цэп. Кандрат пацягнуў РђРЅРґСЂСЌСЏ Р·Р° сабою, разам Р· цэпам, i СЃРїiРЅРѕСЋ прыцiСЃРЅСѓСћ Паўлюка Сћ РєСѓС‚. РќРµ маючы Р·РјРѕРіi размахнуцца, СЏРЅС‹ гупалi аднымi Р±iчамi то РїР° СЃРІР°iС… руках, то РїР° чужых СЃРїiнах. Р‘iчы боўталiСЃСЏ, СЏРє язык Сѓ Р·РІРѕРЅРµ, i ляскалi РјСЏРєРєР°, але адчувальна. Кандрат атрымаў ад кагосьці РїР° галаве, вышэй падковы. Захістаўся. Р† Сћ гэты момант уварваўся Сћ РіСѓРјРЅРѕ азярышчанскі пастух Данька. Гнаў каровы, хацеў папрасіць РєСЂСЌСЃС–РІР° С– ўбачыў. - Скачаце? - Р· лютым гумарком спытаў Данька. - Танцы? - РђРі-РіР°, - нічога РЅРµ разумеючы, - сказаў Кандрат. - РќСѓ, то СЏ вам апошні зараз сыграю, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Данька. I шлiхтануў, СЃР° стрэлам, цыганскай пугаю. Ды РїР° СћСЃiС… трох. Ды яшчэ. Яшчэ. - РђСЋС†, кноразы! Ашкір вам, бараны! Урэшце РґР° СћСЃiС… трох дайшло, дый жыгала РїСѓРіР°, СЏРє гарачым жалезам. Браты адпусцiР»i адзiРЅ аднаго. РљiРЅСѓР»i цапы. Няладна было Сћ РіСѓРјРЅРµ. РќРµ глядзелі адзін аднаму Сћ вочы. - Р’С‹ што Р¶ гэта? - спытаў белы СЏРє смерць Данька. - РђС…, ёлупы, ах РІС‹, РґСЂСЌРЅСЊ навалачная. Кагуты маўчалі. - I, РїСЌСћРЅР°, праз бабу. РЇ i то бачу: РЅР° вёсцы адзiРЅ смаляны плот РґС‹ тры балваны ля СЏРіРѕ...Ды ёсць такая баба , каб вартая была?! Кандрат урэшце апамятаўся. - До ўжо. РќРµ чапай бабы. - РЇ СЏРµ зачаплю, - пагрозліва сказаў Данька. - РќРµ СћСЃС‘ РјРЅРµ РїР° жаўнерках РґС‹ ўдовах. Падумаю РІРѕСЃСЊ, падумаю, РґС‹ Сћ вас, казлы, С– Сћ цябе, пісклюк, так СЏРµ смыкну Р·-пад РЅРѕСЃР°... Гожы Данькаў твар быў СЂСЌР·РєС–. Нешта ястрабінае было Сћ вачах. Задрыжалі Р±СЂРѕРІС‹: - Браты. Ды РІС‹, СЏРє пырнік, Р· адной сувалкі СћСЃРµ.. РђРЅСѓ мірыцеся! Маўчанне было доўгае. Потым Паўлюк цяжка ўздыхнуў. - РЇ вінаваты, Кандрат... Вінаваты, РђРЅРґСЂСЌР№РєР°. - Чорта нам Р· таго! - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. - РЇ сказаць хацеў - РґСѓС…Сѓ РЅРµ хапіла. - Р— табою СЏРЅР° хоча? - глуха спытаў РђРЅРґСЂСЌР№. - Але... РќРµ хацеў, браце. РђРЅРґСЂСЌР№ махнуў СЂСѓРєРѕСЋ: - Рђ, РґС‹ што там... Спаў ты, СЏРє сумленне раздавалі... Хадзем, Кандрат! ...Гадзінай пазней, седзячы РЅР° беразе, браты, СѓСЃС‘ яшчэ моўчкі, мачалі СЂСѓРєС– Сћ ваду С– прыкладалі РґР° СЃС–РЅСЏРєРѕСћ С– РіСѓР·РѕСћ. Парушыў маўчанне РђРЅРґСЂСЌР№: - РќСѓ? - Р’РѕСЃСЊ табе С– РЅСѓ. Праспалі. -Ды што Р¶ Р·СЂРѕР±С–С€? Другому Р± бакі намялі. Рђ тут... Брат СѓСЃС‘ Р¶... Р† РђРЅРґСЂСЌР№ разгублена СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Дурні РјС‹ СЃ табою, РґСѓСЂРЅС–. Адразу Р± спыталі. Р’РѕСЃСЊ С– дачакаліся. - РЎРІС–РЅРЅСЏ брат, - сказаў "РЅР° пяць хвілін малодшы". - Пад'ехаў-такі. РљС–РЅСЊ, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№, - ён РґРѕР±СЂС‹ хлопец. - Добры хлопец. - Кандрат паліваў вадою РіСѓР·. - РЇРє даў, то СЏ аж сем касцёлаў убачыў... Ганьба цяпер! Бож-жа Р¶ РјРѕР№! - Праляпалі РјС‹ СЃ табой, браце, - СЃСѓРјРЅР° СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ РђРЅРґСЂСЌР№. - РђРґРЅРѕ нам Р· табою суцяшэнне. Быць нам старымі кавалерамі РґС‹ чужых дзяцей глядзець... Добра, што хоць РЅРµ РјС–РЅРµ нашай хаты тая нявестка. Р† дзеці будуць - Кагуты. РЃРЅ СѓСЃРјiС…РЅСѓСћСЃСЏ, але Кандрат разумеў, СЏРє брату РґСЂСЌРЅРЅР°. I хоць Кандрату таксама было так, што аж сэрца сціскала, ён пажартаваў: - РќСѓ РЅРµ. РЈ адной хаце СЏ Р· ёй РЅРµ змагу. РўСѓС‚, братка, нам Р· табою або дзяліцца Р· бацькам, або РїР° бязмену Сћ СЂСѓРєС– РґС‹ РґР° Корчака. Твар Сѓ РђРЅРґСЂСЌСЏ быў спакойны. Толькі хадзіў пад скурай адамаў яблык. - Нездарма, брат, Адам яблыкам падавiСћСЃСЏ, - казаў Кандрат, Р· усёй СЃiлы хочучы развесялiць брата. - Урэште, чорт СЏРіРѕ ведае. Можа, РјС‹ яшчэ Р· табою радавацца будзем, скакаць кожны вечар, што СЏРµ РЅРµ ўзялі. Р’РѕСЃСЊ пачакай, трапіць ён Сѓ гэтыя жорны РґС‹ РґР° нас С– скардзіцца прыйдзе. Рђ РјС‹ СЏРјСѓ, вольныя казакі, чарку, РґС‹ РґСЂСѓРіСѓСЋ, РґС‹ Сћ РІСѓС…Р°. - Што Р¶, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. - Да Корчака дык РґР° Корчака. Сабіна Марыч шукала сустрэчы Р· Алесем. Пецярбург, Р° потым Вільня РЅРµ памаглі ёй. РЈ Вільні СЏРЅР° кідалася-кідалася, Р° потым адшкукала Вацлава Загорскага С– наведвала СЏРіРѕ ледзь РЅРµ кожны тыдзень. Прыносіла СЏРјСѓ цукеркі С– садавіну, пытала, СЏРє жыве, СЏРє вучыцца, што піша брат. Адзінаццацігадовы Вацлаў успрымаў СѓСЃС‘ СЏРє належны знак павагі С– любові асабіста РґР° СЏРіРѕ. РЇРіРѕ, шчасліўца, сапраўды любілі СћСЃРµ. Так было Сћ Загоршчыне, так было С– Сћ Вільні. Р† таму ён С– СЏРіРѕ кампанія сустракалі маладую вясёлую цётку радасна, загадвалі РґР·СЏРґР·СЊРєСѓ ставіць самавар, даставаць прыпасы. Рђ потым ішлі разам Р· ёю гуляць РЅР° гару ці Сћ парк. Р† Сабіна дадала сваёй дабрыні Сћ чалавечаю пяшчоту, якая ледзь РЅРµ Р· нараджэння абмывала маладога Загорскага. Р† Вацлаў пакрысе прымірыўся Р· смерцю маці. РЇРіРѕ, СЏРє С– Алеся, заўсёды абкружалі СЃСЏР±СЂС‹, СЏРєС–СЏ рыхтавалі Сћ СЏРіРѕ СћСЂРѕРєС–, разам Р· С–Рј сваволілі С– падхарчоўваліся. Сабіна разумела: гэтыя хлопцы - частка Вацлава. Вацлаў - частка Алеся. Р† таму СЏРЅР° пастаралася пасябраваць Р· С–РјС– С– дабіцца С–С…РЅСЏР№ прыхільнасці. Малодшы Загорскі паехаў Сѓ Вільню РїР° пратэкцыі, Сѓ шэсць РіРѕРґ. Паколькі СЏРјСѓ належала толькі палова капіталу - Вежа вырашыў хутчэй вывучыць СЏРіРѕ, Р° потым паслаць вучыцца Сћ Германію РЅР° інжынера-дарожніка. Там чалавек канчаў вучобу РЅРµ СЃР° ступенню магістра або бакалаўра, Р° СЃР° ступенню доктара. Р— гэтай ступенню ахвотна прымала для падрыхоўкі Англія. Вацлаў павінен быў скончыць падрыхтоўчы РєСѓСЂСЃ Сѓ кагосьці Р· кембрыджскіх прафесароў, прайсці практыку РЅР° англійскіх чыгунках С– вярнуцца Сћ імперыю адным Р· майстроў сваёй справы, пасля чаго СћСЃС‘ жыццё ён Р±СѓРґР·Рµ чалавекам. Дзед спяшаўся. РЇРјСѓ трэба было ўзняць С– гэтага. Цяпер Вацлаў быў Сѓ шостым класе, але здаваўся замаладым для СЏРіРѕ. Быў, праўда, танейшы Р·Р° равеснікаў, але такі спрытны С– моцны, што Сћ крыўду РЅРµ даваўся. Рђ чытаў так шмат С– меў, галоўнае, столькі РєРЅС–Рі, што Сћ С–Рј сябравалі С– сямікласнікі. Вясёлы, рухавы, СЏРє жывое СЃСЂСЌР±СЂР°, РґР·С–СћРЅР° дасціпны для такога ўзросту, заўсёды гатовы нацягнуць РЅРѕСЃ начальству С– РїСЂС‹ гэтым СЃСЏР±СЂРѕСћ выгарадзіць С– самому РЅРµ папасціся - ён быў агульны ўлюбёнец. Жанчыны здзіўлена глядзелі РЅР° СЏРіРѕ РЅР° вуліцы, думаючы, СЏРєС– Р¶ ён Р±СѓРґР·Рµ, СЏРє вырасце. Вацак сапраўды быў прыгожы. Валасы хвалямі, СЏРє Сѓ Алеся, вочы шэрыя, але Сћ блакіт, СЂРѕС‚ Р· прыемнай, трохі хітраватай складкай, толькі С– грызці СЏРјСѓ арэхі С– жарты. Бровы ганарыстыя С– добрыя. Увесь ён быў ад Загорскіх С– адначасова ўвесь СЃРІРѕР№. Калі Сабіна ішла Р· хлапчукамі РїР° вуліцы Р· ганарыста закінутай галавой - РЅРµ было, напэўна, ніводнага чалавека, СЏРєС– РЅРµ Р·РІСЏСЂРЅСѓСћ Р±С‹ ўвагі РЅР° гэтую кампанію. Грэбень залацістых валасоў, вільготныя, СЏРє зялёныя каменьчыкі Сћ расе, вочы, СѓСЃСЏ - няўлоўная яшчарка, струменчык вадкага малахіту, СЏРєРѕРіР° РЅРµ бывае РЅР° зямлі. ...Вакол Вацлава сабралася акрамя іншых СЏРґСЂРѕ чалавек Сѓ сем. РўСЂС‹ сямікласнікі, тры хлопцы Р· шостага класа, адзін пяцікласнік. Сямікласнікаў звалі Алесь Міладоўскі, Юллян Чарноўскі С– Цітус Далеўскі. Апошні быў Р· небяспечнай СЃСЏРј'С–, але ледзь РЅРµ самы сціплы С– РґРѕР±СЂС‹ Р· СѓСЃС–С…. Глядзеў РЅР° Сабіну Р· адданасцю, танюткі, гарачы, СЏРє агеньчык, юнак, вельмі падобны РЅР° Вацлава. Гэтыя шмат ведалі РїСЂР° Алеся, чулі трохі РїСЂР° Віктара Р· Кастусём. Але ці РЅРµ найбольш звяртаў РЅР° СЃСЏР±Рµ ўвагу аднакласнік Вацлава, невялічкі расточкам, трохі цельпукаваты шляхцюк. РђР± С–Рј РїР° сакрэту Вацлаў сказаў Сабіне: - Ведаеце, ён Сѓ пятым быў РґСЂСѓРіС– РіРѕРґ. РЃРЅ вельмі разумны, але хваравіты С– бедны С– часта думае там, РґР·Рµ думаць забаронена: Сѓ касцёле, Сѓ класе. РЇРјСѓ ёсць аб чым думаць. Рђ СЏРіРѕ падловяць С– злуюцца. Р† смяюцца часам. РЇ над С–Рј апякуюся. Р† заўсёды СЏРіРѕ выстаўляю Р· лепшага Р±РѕРєСѓ. Р† хлопцы пачалі паважаць. Рђ СЏ Р· С–Рј яшчэ гімнастыкай займаюся - С– ён стаў зграбнейшы. РўСЂРѕС…i смешны, лабасты, але С…СѓРґС‹ Сћ шчоках i востры Сћ падбароддзi, гэты хлопец РЅР°iСћРЅР° С†iкаваў РЅР° свет РІСѓР·РєiРјi, СЏРє шчылiРЅРєi, глядзелкамi, СЏРєiСЏ РЅiбыта толькi што прарэзалiСЃСЏ. Смешнае, СЃiмпатычнае барсучаня. Звалi СЏРіРѕ Франц БагушэвiС‡. Быў ён значна старэйшы Р·Р° Вацлава, але Сабіна РЅРµ сумнявалася, што словы аб "апякунстве" РЅРµ хлусня. РђРґР·С–РЅ РЅРµ ведаў РґРѕР±СЂР° моваў, акрамя сваёй, РґС‹ яшчэ, СЏРє гэта часта бывала Сћ беларускіх фальварках, падпсутых рускай С– польскай. Другі, СЏРє РїРѕРјРЅС–Сћ СЃСЏР±Рµ, аднолькава валодаў шасцю. РђРґР·iРЅ чуў размовы аб выгодным Сѓ гэтым РіРѕРґР·Рµ ячменi (бровары павялiчылi закупкi) i аб горшых, чым Сѓ папярэдняга, казанях новага РєСЃСЏРЅРґР·Р°. Другi Р· РґР·СЏС†iнства ведаў, Сѓ чым непрыдатная для СћРјРѕСћ Беларусi аграномiСЏ Лібіха С– СЏРє менавіта развівалася красамоўства Р· часоў Цыцэрона С– РґР° нашых дзён. Р† СЏРЅС‹ былі аднакласнікі. РќРµ было ніякага РґР·С–РІР° Сћ тым, што адзін, СЏРєС– цягнуўся РґР° ведаў, прывязаўся РґР° таго, хто ведаў больш, хай сабе ён С– быў малодшы. РќРµ было ніякага РґР·С–РІР°, што малодшы цягнуўся РґР° старэйшага, СЏРєС– валодаў адным несумненным веданнем, СЏРєРѕРіР° РЅРµ набудзеш Р· РєРЅС–РіС–: СЏРє менавіта даводзіцца РЅР° кожным РєСЂРѕРєСѓ змагацца Р·Р° СЃСЏРј'СЋ, Р·Р° фальварак, Р·Р° зямлю, Р·Р° сваю годнасць С– СЏРє выкручвацца Р· лап мацнейшага. Веданне Франца было таксама безумоўнае С– вартае: веданне жыцця С– Р±СЏРґС‹ Р·РЅС–Р·Сѓ. Акрамя таго, Сабіна бачыла яшчэ адно. Франц дазваляў апекавацца над сабою, пакуль Сѓ СЏРіРѕ самога яшчэ РЅСЏРјР° гэтага беспамылковага інстынкту адрозніваць ману С– праўду, чужое С– патрэбнае, смецце С– золата, тыранства, прыкрытае прыгожымі словамі, С– яснае разуменне таго, што такое свет С– СЏРєРѕРµ месца займаеш Сѓ С–Рј ты. Гімназія рабіла Р· рамантычна-ўзнёслых, летуценных С– справядлівых падлеткаў будучых тайных саветнікаў, пшутаў, снобаў С– барычаў, С– Франц разумеў, што ён павінен трымацца таго фарпосту чалавечнасці, СЏРєС– хаця С– РїР°-юначаму, але змагаўся Р· гэтым, С– перш Р·Р° СћСЃС‘ Вацлава. Рђ душа Сћ СЏРіРѕ была, С– РЅРµ абы-якая. РЇРЅР° толькі пачынала развівацца, але Сћ глыбінях сваіх даўно СћСЃС‘ разумела С– абяцала далёка пакінуць Р·Р° сабою РјРЅРѕРіС–СЏ С– РјРЅРѕРіС–СЏ душы. СабiРЅР° аднойчы злавiла РЅР° сабе СЏРіРѕ РїРѕР·iСЂРє. Хлапец глядзеў СЃРІР°iРјi РІСѓР·РєiРјi вочкамi, i былi Сћ гэтым РїРѕР·iСЂРєСѓ цяжкаватая дапытлiвасць, СЂРѕР·СѓРј i адвечная - амаль РЅРµ ад чалавека - прага праўды. Успамiнаючы дабрадушныя вочы юнака, СабiРЅР° кожны раз уздрыгвала. РЃР№ здавалася, што гэты чалавечак раптам спасцiРі СѓСЃСЋ СЏРµ. Гэтым пакуль што РЅРµ РјРѕРі пахваліцца ніхто. Р† толькі СЏРЅР° сама ведала, хто СЏРЅР°. Ведала, што СЏРµ іранічнасць С– СЏРµ СЂРѕР·СѓРј - толькі сродак для таго, каб прыкрыць просты факт уласнай абыякавасці РґР° жыцця. РЇРЅР° РЅРµ жыла. Яшчэ Р· інстытуцкіх часоў. Пенсіённая сістэма забівала дваяка С– РЅРµ магла, дзякуючы сваёй пачварнай С– ветліва-халоднай бесчалавечнасці, РЅРµ забіваць. Можна было зберагчы нешта адно: цела або душу. Пазбягалі гэтага адзінкі. Адных СЏРЅР° забівала фізічна. "Божа, СЏРєС–СЏ жахлівыя ледзяныя калоны, СЏРєС– холад Сѓ дартуарах!.. РЇ РЅРµ магу, СЏ хачу РЅР° Дняпро... Сѓ Ліпецк, Сѓ Кіеў, РЅР° манастырскае падвор'Рµ, РґР·Рµ заўсёды спыняецца маці С– РґР·Рµ грэцкія арэхі падаюць Р· РґСЂСЌСћ!.. РЇ хачу РЅР° мелавыя данскія РіРѕСЂС‹, РґР·Рµ РІСЏСЃРЅРѕСЋ жар цюльпанаў... РЇРє холадна!.. Чаму СЏ РЅРµ магу гаварыць, СЏРє гаварыла?.. Чаму СЏ РЅРµ магу дазволіць сабе маленькі РІРѕРґРіСѓРє "Р·", амаль нячутны, Сѓ слове "день"? РЇ РЅРµ магу іначай, РјРѕР№ СЂРѕС‚ РЅРµ так створаны, С– СЏ Р¶ РЅРµ Р±СѓРґСѓ актрысай, каб вымаўляць чыста..." Такія плакалі РїР° начах, пачыналі кашляць або прагна лавіць пах каменнавугальнага дыму С– нафты. Наступала бязлітасная зялёная немач, хлароз. Другія, мацнейшыя, сціскалі душу Сћ далонь, каб выжыць. "Гэтыя клоны - мармур? Дзякуй, мадам, спаць Сѓ холадзе здаравей... Імператар - душка, РјС‹ бачылі СЏРіРѕ РЅР° акце... РЇ выпраўлю сваё вымаўленне, РґР·СЏРєСѓР№ вам... Мужчыны - гэта брутальна... Толькі тут СЏ зразумела сапраўдную вартасць добрых манер... Гэта РЅРµ нахабства Сћ маіх вачах, мадам, гэта пачцівасць, РЅРµ злуйцеся..." Такія выходзілі Р· інстытута здаровыя С– ўсмешлівыя С– дабіваліся поспеху, таму што ненавідзелі свет, С– людзей, С– адна адну. Выходзілі СЃР° знявечанай, зламанай душой, Р· разважліва-халодным сэрцам, Р· той абрыдлівай бабскай подласцю, якая Сћ сто разоў горшая Р·Р° подласць мужчынскую. Выходзілі, гатовыя ісці цераз трупы. Бедныя душы! Свет быў варожы С– халодны, але СћСЃС‘ Р¶ СЏРЅР°, СЏРє кожная жывая істота, РЅРµ хацела ледзянець С– шукала паратунку. Р† паратунак Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ. Рђ гэта быў СЏРіРѕРЅС‹ брат. РЇРЅР° вырашыла ехаць. Хлопцы раптоўна сталі ёй чужыя. Апошнія РґРЅС– СЏРЅР° таксама сустракалася Р· С–РјС–, але Сћ душы адчувала - хутчэй адсюль. Рђ СЏРЅС‹ жартавалі РїСЂС‹ ёй, спаборнічалі Сћ дасціпнасці С– рыцарстве, смяяліся, кідаліся думкамі. Цёмнымі вачыма глядзеў РЅР° СЏРµ Цітус Далеўскі, трымалі паядынак Юллян С– Алесь. Вацлаў перадражніваў Гедыміна, ідыёта Салаўёва С– ханжу Баршчэўскага, СЏРє СЏРЅС‹ гавораць РІСЏСЃРЅРѕСЋ аб выніках іспытаў С– неабходнасці трымаць гімназістаў Сѓ ёжавых рукавіцах С– СЏРє кожную хвіліну адхіляюцца, пачынаючы абгаворваць паненак, што праходзяць пад вокнамі. Р† дабрадушна глядзела РЅР° С–С… толькі што прарэзанымі вачыма барсучаня, што прагнула праўды: Франц Багушэвіч. Падрастала другая змена паўстання... РЇРЅР° сама РЅРµ ведала, што Р· ёю. Ледзь прыехаўшы, пачала пытаць Сѓ РґР·СЏРґР·СЊРєРѕСћ аб Алесю. Іван хваліў маладога РєРЅСЏР·СЏ Р·Р° гаспадарлівасць. Але Тодар раптам накінуўся РЅР° Загорскага Р·Р° залішняе патуранне мужыкам С– ўвогуле Р·Р° мужыкалюбства. - Выдумаў сабе цацку дый важдаецца Р· ёю. Торкае сваёй беларускасцю СћСЃС–Рј Сѓ вочы. Гаворыць, Р±С‹ гнойнымі граблямі нешта растрасае. - РќРµ звятрай увагі, - сказаў Іван. Сабіна шукала сустрэчы. Паехала РґР° Мсціслава, мяркуючы, што, можа, сустрэне СЏРіРѕ там. Мсціслаў РЅС– аб чым РЅРµ здагадаўся, сказаў ёй, што Алеся Сћ СЏРіРѕ РґСЂСѓРіС– тыдзень РЅРµ было, С– калі СЏРЅР° сустрэне СЏРіРѕ, хай РєС–РЅРµ СЏРјСѓ Сћ вочы РІРѕСЃСЊ гэтую пальчатку, што ён тут забыў, маўляў, калі РЅРµ заедзе РґРЅСЏРјС–, то дуэль. - Чаму СЏРіРѕРЅСѓСЋ пальчатку, Р° РЅРµ вашу? - Рђ чаго СЏ сваімі пальчаткамі раскідацца Р±СѓРґСѓ? Пальчатку гэтую Алесь Загорскі РЅРµ атрымаў. Паехала СЏРЅР° С– РґР° Хаданскіх, РЅРµ ведаючы, што СЏРЅС‹ Сћ сварцы Р· Загоршчынай. Але С– Р· гэтай паездкі РЅРµ атрымала нічога. РҐС–Р±Р° толькі зрабіла ўражанне РЅР° Іллю, СЏРєС– ўжо быў Сѓ роспачы, чакаючы канца сваёй раўбічаўскай эпапеі. Жыла СЏРЅР° Сћ сваім РґРѕРјРµ РїСЂС‹ бровары, Р° РґР° РґР·СЏРґР·СЊРєРѕСћ заязджала СЂСЌРґРєР°, РґС‹ прытым была паглыблена толькі Сћ свае РґСѓРјРєС– С– РЅРµ заўважыла С– РґСЂСѓРіРѕРіР°: частых наездаў гасцей РґР° Івана С– Тодара. Ці то СЏРЅР° бачыла С–С…, але РЅРµ звятрала ўвагі. Рђ госці былі даволі падазроныя. Прыязджалі хаваючыся. РђРґ'язджалі ўначы. Вялі РґРѕСћРіС–СЏ патаемныя размовы Р· гаспадарамі. Былі гэта найбольш тыя людзі СЃР° шляхты, СЏРєС–СЏ вялі гандаль С– шалёна супраціўляліся дзейнасці пана Юрыя, Р° потым старога Вежы. Ім надыходзіла зараз апошняе разарэнне: выкупу РЅРµ хопіць С– РЅР° пашырэнне маленькіх РіСѓС‚ С– пільняў, РґСѓС€ Сѓ кожнага пяцьдзесят - шэсцьдзесят. Зямлю так ці іначай РЅРµ зберажэш, Р° грошай РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ С– РЅР° тое, каб наняць былых прыгонных. Рђ тут яшчэ багатыры канкурыруюць. Рђ тут яшчэ чырвоныя Загорскія рвуць зямлю Р·-пад РЅРѕРі, падлы, журботнікі над малодшым братам. Ім лёгка тужыць, Р° паспрабуй патужы ты. РЎСЏСЂРѕРґ гэтых узлаваных, даведзеных РґР° крайнасці людзей Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ раптам багаты Кроер. Гэтаму РЅРµ было прычыны хвалявацца: жыў Р±С‹ С– без прыгону. Але ён ненавідзеў самую РґСѓРјРєСѓ аб волі С– аб тым, што ён РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ мець фізічнай улады над людзьмі. Акрамя таго, ён баяўся. Баяўся Р’РѕР№РЅС‹ С– Корчака, СЏРєС–СЏ гойсалі РїР° пушчах С– Р· СЏРєС–РјС– нічога РЅРµ РјРѕРі зрабіць Мусатаў, баяўся нападу, баяўся таго, што хлопы сталі "нахабныя", што СЏРЅС‹ СћСЃС‘ больш С– больш адчуваюць СЃРІРѕР№ гонар. Гэтага баяліся С– іншыя. Р— РґРІСѓС… бакоў насоўвалася страшная небяспека: Р· Р±РѕРєСѓ багатых Клейнаў, Загорскіх, Раўбічаў С– С–С…РЅС–С… заможных шасцісотгадовых збраяносцаў, СѓСЃС–С… гэтых Раткевічаў, Кальчуг, Юдэнічаў, Р· Р±РѕРєСѓ РўСѓСЂСЃРєС–С…, Івіцкіх-Лаўраў, Р· Р±РѕРєСѓ адроддзя магутнага старога РґСЂСЌРІР° - Ракутовічаў, Р· Р±РѕРєСѓ СћСЃСЏРіРѕ гэтага пераплеценага сваяцтвам, традыцыямі С– паданнямі клана, СЏРєС– зараз "чырванеў" РЅР° вачах, С– яшчэ Р· Р±РѕРєСѓ мужычча, СЏРєРѕРµ адчула сваю сілу С– значнасць. Р— РґРІСѓС… бакоў чакала смерць, пагібель, галеча. Р† таму трэба было бараніцца аж РґР° Р·СѓР±РѕСћ. Р† тут ужо РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ было клопату, што Кроер С– Таркайлы - беларусы, Панафідзін С– Іваноў - СЂСѓСЃРєС–СЏ, РђСћРіСѓСЃС‚ Дзержак - паляк, Р° Сабаньскія-Юнашы С– Стахоўскія-Агеньчыкі лічаць СЃСЏР±Рµ палякамі. Наадварот, людзі, падобныя РґР° апошніх пяці, галасней Р·Р° беларусаў лямантавалі аб "gente albarutenus", аб тым, што СЏРЅС‹ зжыліся С– цяпер больш беларусы, чым "гнілыя заходнікі С– сацыялісты" Загорскія; лямантавалі аб традыцыях С– патрэбе "скуць мячы РЅР° абарону правоў спрадвеку чыстага шляхецтва, СЏРєРѕРµ надае высакароднасці С– С–Рј". Р† таму СћСЃРµ СЏРЅС‹ былі кранальна аднадушныя Сћ патрэбе "ўзняць меч". РќР° вачах складалася арганізацыя, якая сваёй падступнасцю Р·Р° нейкія тры гады запаскудзіла СћСЃСЋ гісторыю Прыдняпроўя С– нават потым мела РґРІР° кароткія рэцыдывы: пасля забойства Аляксандра С– Сћ 1904 РіРѕРґР·Рµ. Складалася самая абрыдлівая Р·Р° СћСЃСЋ гісторыю Беларусі грамада, якая каштавала жыцця ледзь РЅРµ РґР·РІСЋРј сотням чалавек. Складалася "РљСѓ-Ріa", прыдняпроўская мафія. "РљСѓ-РіР°" існавала вельмі РЅСЏРґРѕСћРіР° С– паспела забраць параўнаўча мала ахвяр толькі дзякуючы агідзе мясцовых жыхароў РґР° забойства Сћ СЃРїС–РЅСѓ. Начальства заплюшчвала вочы С– РЅР° дзейнасць грамады, С– РЅР° СЏРµ знішчэнне. Рђ вынішчалі грунтоўна, РЅРµ падкапаешся. Р† той, хто пацікавіцца гэтым пытаннем, павінен Р±СѓРґР·Рµ толькі прагледзець статыстычныя лічбы. Р—Р° РґРІР° гады РЅР° тэрыторыі Магілёўшчыны загінула "ад ваўкоў" больш людзей, чым Р·Р° мінулыя трыста РіРѕРґ. Прычым чамусьці СЃСЏСЂРѕРґ тых, што загінулі, РЅРµ было сялян, Р° СћСЃС‘ больш шляхта (РґР° сотні РґСѓС€), гаспадары РґР·РІСЋС…-трох будаў ці РіСѓС‚ С– іншыя такія самыя людзі. РЇРєРѕР№ мераю дасі, такой С– аддадуць. Супраць "РљСѓ-РіС–" выступілі "воўчыя братэрствы", аб СЏРєС–С… даволі РјРЅРѕРіР° С– даволі негрунтоўна пісаў Доўнар-Запольскі. ...Сабіна Марыч РЅРµ звяртала ўвагі РЅР° гэта. РЇРЅР° шукала Алеся. Рђ скончылася СћСЃС‘ нечакана проста, С– тон С–С…РЅСЏР№ апошняй размовы РЅРµ пакідаў РЅС–СЏРєС–С… надзей РЅР° тое, што для Сабіны можа нешта змяніццца Сћ лепшы Р±РѕРє. РЇРЅС‹ сустрэліся С– шмат гаварылі, С– СЏРЅР° сказала СЏРјСѓ, што свет робіцца лепшы, калі Сћ С–Рј сустракаеш такіх людзей, СЏРє ён. Р† тады Алесь, РЅС–Р±С‹ раптам зрабіўшыся відушчым, сказаў: - РќРµ трэба гэтага, Сабіна. Для вас СЏ сусед С– РґСЂСѓРі, СЏРє Раткевіч, СЏРє іншыя добрыя людзі. Зробіцца РґСЂСЌРЅРЅР° - паможам. Ваш вораг - наш вораг. Ваш СЃСЏР±СЂР° - наш СЃСЏР±СЂР°. Р’РѕСЃСЊ С– СћСЃС‘. РЇРЅР° бласлаўляла Р±РѕРіР°, што РЅРµ паспела далёка зайсці, што РЅРµ дайшла РґР° апошняга прыніжэння. - РЇ гэта С– мела РЅР° ўвазе, РєРЅСЏР·СЊ. РЇ стаўлюся РґР° вас, СЏРє РґР° пана Юлляна. - Р’РѕСЃСЊ С– РґРѕР±СЂР°. - Р† РјРЅРµ хацелася Р± ніколі зрабіцца для вас тым, што Хаданскія С– Раўбічы. РЃРЅ разумеў, што гэта ўдар, магчыма, нават лёгкая пагроза. Алесь ведаў - СЏРЅР° РЅРµ паспела далёка зайсці, С– радаваўся, што адсек адным ударам СѓСЃРµ размовы. Але ён таксама ведаў, што Сћ думках СЏРЅР° зайшла далёка С– цяпер нізавошта гэтага СЏРјСѓ РЅРµ даруе. - Так, - сказаў ён. - Гэта сапраўды было Р± непрыемна. Асабліва для РјСЏРЅРµ. РЇРЅР° здагадвалася С– раней, чаму СЏРјСѓ непрыемна варожасць Р· Раўбічамі, Р° цяпер даведалася РїСЂР° СћСЃС‘. Святло пацьмянела. РЃР№ нельга было жыць без СЏРіРѕ. Раней - С– Сћ марах - СЏРє без каханага. Цяпер - СЏРє без недасяжнай С– адзіна патрэбнай істоты. РЈ недалёкім будучым - СЏРє без ворага. Міхаліна праз РЅСЏРЅСЊРєСѓ Тэклю паведаміла Алесю, што СЏРЅР° Р·РЅРѕСћ, трэці раз Р·Р° гэтыя месяцы, выбіраючы час найлепшага СЏРіРѕ настрою, зрабіла СЃРїСЂРѕР±Сѓ пагаварыць Р· бацькам аб варожасці РґР° Загорскіх. РЇРЅР° пісала, што гэта цяпер было больш чым цяжка. Наваколле РЅРµ ведала, чаму пасля нападу Корчака РЅР° маёнтак Раўбіч асабліва Р·РјСЏРЅС–Сћ свае адносіны РґР° маладога РєРЅСЏР·СЏ. Алесь РЅС–РєРѕРјСѓ нічога РЅРµ расказваў. Раўбіч таксама маўчаў. Ведалі, што Алесь Р· табуном прыскакаў СЏРјСѓ РЅР° дапамогу, Р° наконт далейшага хадзілі розныя чуткі. РўРѕ казалі, што Загорскі спазніўся С– бандыты ўжо зніклі, падпаліўшы дворныя пабудовы С– РЅРµ забіўшы пана, Р±Рѕ РЅРµ хацелі залішніх ахвяр С– вялікай аблавы. РўРѕ гаварылі аб тым, што Загорскі ледзь РЅРµ сапсаваў справы, яшчэ здалёк распачаўшы страляніну, Р±Рѕ трохі баяўся, што было цалкам натуральна. Гаварылі С– аб нейкай вялізнай страшнай спрэчцы (выводзілі СЏРµ лагічнымі збудаваннямі), Сѓ СЏРєРѕР№ нібыта абодва бакі асыпалі адзін аднаго ўзаемнымі абразамі. Рђ хто казаў, што Алесь наогул РЅРµ даехаў. Але ніхто нічога РЅРµ ведаў. Майка паведаміла, што паспрабавала растлумачыць бацьку СћСЃС‘. Размовы, аднак, РЅРµ атрымалася. Пан Яраш, каторы ўжо раз, спыніў СЏРµ С– заявіў, што, калі СЏРЅР° РєС–РЅРµ яшчэ хоць слова РїСЂР° Загорскіх, ён - хоць ніколі РЅРµ сказаў ёй нават грубага слова - РЅС– Р· чым РЅРµ палічыцца С– завязе СЏРµ Сћ манастыр, РґР° цёткі-ігуменні, РЅР° дадатковае выхаванне. Гады РЅР° чатыры. Алесь, дачуўшыся аб гэтым, паскакаў РґР° Раўбічаў С– дзень гойсаў РїР° гаях вакол маёнтка, пакуль Тэклін пляменнік РЅРµ адшукаў СЏРіРѕ там С– РЅРµ папярэдзіў, што Р·'яўляцца тут небяспечна, Р±Рѕ пан Яраш перахапіў запіску паненкі Міхаліны, падазрае, што перадавала С–С… Тэкля. Р† Тэкля просіць, каб паніч РЅРµ Р·'яўляўся, Р±Рѕ СЏРіРѕ могуць падпільнаваць, Р±Рѕ Міхаліна амаль Сѓ турме, С– Алесь можа толькі папсаваць СѓСЃС‘ С– паненцы С– ёй, Тэклі. Р† СЏРЅР°, Тэкля, абяцае: калі гнеў пана РїСЂРѕР№РґР·Рµ - паведаміць Алесю. Загорскі задыхаўся. - Хлопчык, мілы, скажы ёй: калі ёй дадуць вольную - СЏ СЏРµ РґР° СЃСЏР±Рµ вазьму. Хай перадасць адно слова - РґР·Рµ можна сустрэцца. Хлапчук чухаў адной босай нагой РґСЂСѓРіСѓСЋ: - РЇРЅР°, РґР·СЏРґР·СЊРєР° РєРЅСЏР·СЊ, казала, што есці ёй С– так хопіць. Грошы, РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, ёсць. РЇРЅР° казала, што паненку кінуць РЅРµ можа, Р±Рѕ той адной Р·СѓСЃС–Рј РґСЂСЌРЅРЅР° Р±СѓРґР·Рµ. Едзьце РІС‹, казала, калі ласка. Загорскі зразумеў: пакуль што нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€. Пакуль Р·Р° Міхалінай С– СћСЃС–РјС–, хто верны ёй, сочаць - трэба РЅРµ насцярожваць Яраша С– Франса. Р† ён паехаў РґР° дзеда. ... Дзед, здаецца, ведаў СѓСЃС‘ С– РЅРµ СћСЃС‘ Р· таго, што рабілася, ухваляў. Падумаеш, маўляў, рыцар бедны. Трыстан - трубадур С– менестрэль, капуста Р° ля правансаль. Р†, РЅС–Р±С‹ жадаючы паказаць Алесю, што ёсць С– іншы погляд РЅР° рэчы С– таму няхай асабліва РЅРµ ідэалізуе, літаральна дапякаў СЏРіРѕ Р·'едлівымі, несправядлівымі, але Р· гэтай прычыны яшчэ больш дасціпнымі разважаннямі аб жанчынах, С–С…РЅС–С… адносінах РґР° жыцця, мастацтва, мужчын С– поспеху Сћ жыцці. Бачыў, што СћРЅСѓРє нібыта перастае быць мужчынам, С– таму СЃРІСЏРґРѕРјР° прышчапляў атруту. "Рыцар бедны" С– злаваўся С– адчуваў, што СЏРіРѕ лечаць, С– РЅРµ РјРѕРі РЅРµ рагатаць, Р· такой смешнай злосцю С– так падобна РЅР° праўду гэта гаварылася... РЃРЅ РЅРµ ведаў, што дзед ніколі РЅРµ дазволіў Р±С‹ сабе гаварыць так, каб СЏРјСѓ РЅРµ верылі. Асабліва Сћ такой вялікай справе, СЏРє надаванне гарту душы СћРЅСѓРєР°. Р† Алесь сапраўды адчуваў, што СЏРјСѓ лягчэй. РЇРЅС‹ гулялі над возерам. Дзед ішоў надзіва вальяжны С– прыгожы, С…С–Р±Р° што толькі трохі больш павольна, чым дзевяць РіРѕРґ назад. Гумарыстычныя зморшчынкі ляжалі ля цвёрдых вуснаў старога вальтэр'янца. - РўС‹ думаў над тым, чаму СЏРЅС‹ так любяць займацца мастацтвам? Таму, што Сћ глыбіні душы пякуча адчуваюць сваю абдзеленасць Сѓ гэтым СЃСЌРЅСЃРµ. Разумеюць, што тут нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€, але хочуць пераканаць мужчын, што гэта РЅРµ так. - Супярэчыце сабе, дзеду. Адкуль жа Сћ С–С… тады РґСѓРјРєС–? - Вельмі проста. РђРґ першага мужчыны, СЏРєС– вучыў С–С… мастацтву. РќСѓ С– трохі, наколькі дазваляў РјРѕР·Рі, развінутыя С– дэфармаваныя. Так СѓСЃС‘ жыццё С– таўчэ. РЈ жыцці ёй станоўчая маральнасць чужая. Ведае СЏРЅР° толькі адмоўную - сорам. РќСѓ, Р° Сћ мастацтве Сћ СЏРµ С– адмоўнай РЅСЏРјР°. Алесь СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ Гелену. - Гэта няпраўда, дзеду... РЇ кажу РїСЂР° жыццё. - РЇРЅС‹, браце, неэстэтычны РїРѕР». Грэкі былі несамыя вялікія РґСѓСЂРЅС–, калі РЅРµ пускалі С–С… Сѓ тэатр.-РЈСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Прынамсі, можна было хаця нешта чуць. - Нават калі так - СЏРЅС‹ бласлаўляюць нас РЅР° РїРѕРґР·РІС–РіС–. РЈСЃСЏ паэзія - ад кахання. - Скажы: СѓСЃСЏ пагібель паэзіі ад кахання. Мільтан правільна сказаў сваёй жонцы: "Любая мая, табе С– іншым - вам хочацца ездзіць Сѓ карэтах, Р° СЏ жадаю аставацца сумленным чалавекам". РќР° жаль, пераважная большасць людзей аддае перавагу карэтам перад перакананнямі. Рђ жанчына - СЏРЅР° заўсёды скажа: "Праменні - гэта галоўнае Сћ сонцы"; СЂСЌРґРєР° скажа: "Сонца кідае свае праменні" (гэта толькі адна Яраслаўна дадумалася, дый то СЃР° слоў паэта), С– ніколі РЅРµ скажа, СЏРє Дантэ: "Р—РјРѕСћРє сонечны прамень..." Р, браце, нават лепшыя Сћ С–С… - дзяцінныя С– каротказорыя. Р† спытаў раптам: -РўС‹ чытаў добрых паэтаў-жанчын? - Сафо. - РўРѕ СЏ С– заўважаю, што ёй СѓСЃС‘ жыццё была Сћ цяжар СЏРµ жаноцкасць. - Але Р¶ паэтэса. - Гэта СЏРµ такой Фет Сѓ перакладах зрабіў, - без вагання сказаў дзед. - Дык, можа, яшчэ Р·'явіцца. - Р—Р° тры тысячы РіРѕРґ РЅРµ Р·'явіліся, Р° тут Р·'явяцца. Натура РЅРµ робіць скачкоў. Немагчыма было Р· С–Рј спрачацца, заўсёды ён меў рацыю. - РўС‹, дзеду, Р·СѓСЃiРј СЏРє магiлёўскi Чурыла-БарановiС‡, - РЅРµ вельмi выхавана сказаў раззлаваны Алесь. - Магілёўскі Дыяген. Р— СѓСЃСЏРіРѕ здзекуецца, кпіць РґС‹ смяецца. Дзед зрабіў выгляд, што РЅРµ чуў: - Хто такі? - РЇ Р¶ кажу: губернскі Дыяген. Р— дзівацтвамі. РЈ РґРѕРјРµ вар'ятаў быў. - Добрыя дзівацтвы, - сказаў дзед. - Р—Р° С–С… С– ўзялі? - РќРµ, сапраўды. Ідзе вуліцай С– рагоча. - РќСѓ-Сѓ, каб гэта СћСЃС–С… браць, хто Сћ нас Сѓ краіне РЅР° вуліцах рагоча... Алесь толькі рукамі развёў. Рђ дзед ужо казаў далей: - РўС‹ РЅРµ прымай СѓСЃСЏРіРѕ блізка РґР° сэрца... Быў такі Сћ дванаццатым стагоддзі разумны-разумны папа Інакенці трэці. Напісаў ён трактат: "РђР± пагардзе РґР° свету". РўСЂСЌР±Р° табе пачытаць РґС‹ над СЃС–Рј-тым задумацца... Урэшце, нашто чытаць? Р’РѕСЃСЊ паслухай, што ён аб жыцці кажа... Р Р°-азумны быў! "Чалавек створан РЅР° няшчасце, РЅРµ Р· агню, падобна СЏРє свяцілы нябесныя, РЅРµ Р· вады, СЏРє расліны, Р° Р· аднаго рэчыва Р· жывёламі, таму С– церпіць СЂРѕСћРЅСѓСЋ Р· С–РјС– долю. Крыніца зла - ягонае цела, што заняволіла сабою РґСѓС… С– стала для СЏРіРѕ турмою. Добрыя пакутуюць РЅРµ менш Р·Р° злых, - "калі РЅРµ больш", - дадаў дзед. - Жыццё ёсць барацьба. Чалавек РІСЏРґР·Рµ СЏРµ Р· падобнымі сабе, Р· натураю, СЃР° сваім целам С– Р· Рґ'яблам. РќРµ мінае РґРЅСЏ, каб РґР° асалоды РЅРµ прымешваліся гнеў, зайздрасць, страх або нянавісць. Жыццё РЅРµ што іншае, СЏРє жывая смерць, таму што РјС‹ паміраем, пакуль жывём, С– лепей памерці зажыва, чым жыць мёртвым". - Падумаў-падумаў: - Зрэшты... дурань ён быў, гэты папа. Р—Р° што С– абралі. ...Шмат займаліся справамі. Прыбылі, урэшце, выпісаныя Р· Англіі малатарні С– насенне. РњРЅРѕРіС–СЏ прыязджалі глядзець РЅР° С–С…. Прыехаў С– Іван Таркайла. Бегаў вачыма, разглядаючы: - Што, толькі сваё малаціць будзеце? Р† сялянскае. Р—Р° невялікую плату. Выпішу яшчэ - можа, больш заможныя купяць, Р° менш заможныя хай бяруць, скажам, удзесяцёх. - Рђ бабы што СћР·С–РјРєСѓ будуць рабіць? - Глупства. Хай ткуць палатніну РЅР° продаж. Хай вучацца рабіць сарпінкі, міткаль. Промысел Р±СѓРґР·Рµ. РЎРєРѕСЂР° будуць свае РґРІР° аграномы. Таркайла РЅРµ вытрымаў: - Рђ РЅРµ баіцеся? - Чаго? - Р—'явіліся нейкія людзі. Нядаўна Р·Р° гэтыя рэформы Арсена Стрыбаговіча спалілі... Сына ягонага падстрэлілі. РЈСЃС‘ чыста дымам пайшло: С– будынкі, С– сцірты, С– завод... Сын ледзь ачуняў. - Гэта РІС‹ РїСЂР° тую "РљСѓ-РіСѓ"? - сказаў Алесь. - РљСѓРіР° - СЏРЅР° С– ёсць РєСѓРіР° балотная. РљСѓРґС‹ вецер, туды С– СЏРЅР° гнецца. Рђ паспрабуюць РЅР° РјСЏРЅРµ вякнуць - вылаўлю СћСЃС–С…. - Ды СЏ С…С–Р±Р° што кажу, - адступіў Таркайла. - РЇ С– сам гэтых вырадкаў ненавіджу. Сам Р±С‹ СћСЃС‘ гэта завёў, РґС‹ пабойваюся. - РЇ - РЅРµ РІС‹. Спаляць. Нядаўна сустрэлі РЅР° дарозе лёкая майго Пятра РґС‹ запіску перадалі. Р† Таркайла падаў Алесю шматок паперы. РЈ левым верхнім кутку было РіСЂСѓР±Р° намаляванае РІРѕРєР° пугача Р· РїСЏСЂРѕРј-брывом. Ніжэй ішлі літары, ірваныя ад дрэннай паперы С– вадкага атраманту. "Бачым! Пойдзеш Р·Р° Стрыбаговічам, возьмеш РЅР° пільню РїР° вольным найме людзей - труна... Сёння зроблена - заўтра атрымаеш РІСЏСЂРѕСћРєСѓ, паслязаўтра РЅРµ павесішся - праз дзень палім тваё пудзіла РЅР° Чырвонай гары ці РЅР° іншай высокай. Убачыш, РЅРµ знікнеш - чакай савы. Р† іншым перадай, Р±СѓРґР·Рµ С–Рј тое Р¶..." Ніжэй быў намаляваны крыж. Алесь СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Дайце РјРЅРµ. - Што РІС‹, - ціха сказаў Іван. - Ніколі! Дрыжачымі пальцамі схаваў паперку: - Заб'юць. Было ўжо так. Ніхто РЅРµ скардзіцца. РЈ С–С…, кажуць, Сѓ СЃСѓРґР·Рµ СЂСѓРєР°. Р† вам РЅРµ раю, калі часам атрымаеце... - РќСѓ глядзіце. Рђ атрымаць-то СЏ павінен быў першы. РЈ РјСЏРЅРµ паўсюль РїР° вольным найме людзі. Нават Р· маіх прыгонных. - РЇ С– кажу: сцеражыцеся... Р† маўчыце... Маўчыце... Хрыстом прашу. Падышоў Вежа. Іван РЅС–Р±С‹ надумаў новае: - РЈСЃС‘ гэта РґРѕР±СЂР°, навіны гэтыя. Рђ капітал абаротны скуль? - РЇ дам, - сказаў Вежа - РЇРјСѓ дасцё. Рђ СћСЃiРј iншым хто дасць? РќР° СЏРєiСЏ такiСЏ шэлегi СЏРЅС‹ вучыцца будуць? - I дадаў: - Алесю Юр'евiчу Р· вамi пашанцавала. РЎР° срэбнай лыжкай Сѓ роце нарадзiСћСЃСЏ. Паехаў. Алесь здзіўлена раздумваў. Нашто гэта СЏРјСѓ было? Дапамогі РЅР° СћСЃСЏРєС– выпадак шукаў? РўРѕ паможам, СЏРє спатрэбіцца. Р† Алесь махнуў СЂСѓРєРѕСЋ РЅР° здарэнне Р· Таркайлам. "РљСѓ-РіР°", "шму-РіР°" - лухта якая! ...РЈ жніўні невядомыя людзі РєРѕРЅРЅР° вылецелі Р· пушчы РЅР° вітахмоўскую бурачную плантацыю. Трыццаць чалавек СЃР° стрэльбамі. Ніжняя частка аблічча Сћ кожнага завешана белым муслінам, каб дыхаць. РќР° гэтай дзесяціне першы РіРѕРґ СЂРѕСЃ гонар С– крывавы РїРѕС‚ Алеся: Р· вялікімі цяжкасцямі, ледзь РЅРµ зладзействам С– хабарам здабыты Р· РїРѕСћРґРЅСЏ гатунак бурака "Залаты", Р· колькасцю цукру РґР° дваццаці васьмі працэнтаў супраць звычайных шаснаццаці - дваццаці. Гаспадарка, РґР·Рµ СЂРѕСЃ "Залаты", належала барону Мухвіцу, генеральнаму дырэктару суполкі "Мінерва", С– была пад Вінніцай. Насенне Герман РњСѓС…РІС–С† дастаў недзе Сћ Аўстрыі (ён быў яшчэ С– член адміністрацыйнай рады Варшаўска-Венскай чыгункі), таксама ледзь РЅРµ ўкраў С– сцярог, трымаючы зубамі. Чалавека, СЏРєС– здабыў Алесю насенне, выгналі СЃР° службы, С– давялося ўзяць СЏРіРѕ РЅР° СЃРІС‘ ўтрыманне. Іншыя служачыя наадрэз адмовіліся гаварыць Р· Выбіцкім. Вакол "Залатога" хадзілі ледзь РЅРµ РЅР° пальчыках. Плацілі мужыкам С– бабам удвая Р·Р° апрацоўку кожнага рада. Алесь спадзяваўся, што праз РіРѕРґ трэць плантацый Р±СѓРґР·Рµ засеяна сваім "залатым"насеннем. Р† тут здарылася. Пад шалёнае "РєСѓ-РіР°" невядомыя стрэламі адагналі працуючых С– пачалі гайсаць РїР° дзесяціне, выбіваючы СЏРµ капытамі, СЏРє ток. Р— лесу вылецелі каля дваццаці фурманак, распаўзліся РїР° плантацыі С– пачалі паліваць Р· бочак сакавітыя зялёныя рады густа-салёнай ропай. Людзі пабеглі Сћ Вітахмо РїР° дапамогу. Рђ пакуль РЅР° плантацыю РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РђРЅРґСЂСЌР№ Пахвіст, аконам Сцюдзёнага РЇСЂР°, што выпадкова апынуўся Сћ Вітахмо. РљС–РЅСѓСћСЃСЏ адзін: ратаваць. Прыбег С– ўбачыў шабаш знішчэння: струмені СЂРѕРїС‹, цені коннікаў, што лёталі РїР° полі. Выгукі, сакавітае храбусценне гічкі, стрэлы Сћ паветра. Аконама набілі С– прагналі Р· плантацыі. - Перадай: Р±СѓРґР·Рµ навіны заводзіць - прырэжам. Праз гадзiРЅСѓ, убачыўшы, СЏРє Р· Р±РѕРєСѓ Р’iтахмо бягуць СЃР° стрэльбамi людзi, невядомыя абсеклi пастронкi i, кінуўшы новыя бочкі разам Р· калёсамі Сћ разорах, прыпусціліся Сћ пушчу. Людзі рынулі Р·Р° С–РјС–, але адтуль ірвануў залп, С– гнацца далей збаяліся. Поле было - змешанае Р· гразёю тулкавіска. Алесь ужо назаўтра ўбачыў, што СЂРѕРїР° зрабіла сваю справу: гічаны, там, РґР·Рµ СЏРЅС‹ ўцалелі, былі СЏРє зморшчаны СЃСѓС…С– тытунь. РЃРЅ загадаў выкапаць найбольш ацалелыя карані, перанесці пад аранжарэю С– даглядаць, СЏРє ружы, загадаў шчодра паліваць поле вадой - Р° можа? - але СЃСЂРѕРґРєСѓ змагацца Р· гэтым Сѓ аграномаў РЅРµ было: ніхто РЅРµ сее бурак РЅР° саланчаку, Р· неба РЅРµ ідуць салоныя дажджы. Уратаваць удалося РЅРµ больш СЏРє дзесяткі тры каранёў. "Залаты" загінуў. Пахвіст дзёр РЅР° сабе валасы. - Р—Р° што? - Р—Р° тое, што кадлуб длугі, Р° РЅРѕРіС– крутке, - змрочна казаў дзед. - Уцячы РЅРµ паспеў... РќСѓ РґРѕ, РґРѕ, мецьмеш Р·Р° крыўду. - Сволачы, - сцяўшы Р·СѓР±С‹, сказаў Алесь. Дзед СЃСѓРјРЅР° СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Рђ што такое мера добрага ці дрэннага? Шмат Сѓ каго - кішэнь. Дзеля СЏРµ іншы РЅРµ тое што бурак - чалавека стопча. - Скардзіцца будзем? - спытаў Пахвіст. - РќРµ, - сказаў Алесь. - РЎРєС–РЅСЊ Р· вітахмоўскіх мужыкоў палову РЅСЏРґРѕС–РјРєС–. Прыбаў РЅР° цукроўнях вольнанаёмным шэсць грошаў РЅР° гадзіну. Вартаўнікам - стрэльбы, С–, калі ўбачаць такога, завешанага, - РІСѓСЃРЅС‹ Алеся жорстка скрывіліся, - хай страляюць СЏРіРѕ Сћ маю галаву. Р† мужыкі, калі заўважаць, хай страляюць. - Правільна, - сказаў дзед. - РўРѕ, кажаш, шляхта? - Канечне, шляхта, - сказаў Пахвіст. - Гаворка выдае. Дый нашто мужыкам РЅР° добрыя для С–С… навіны скадзіцца. - РЇСЃРЅР°, - сказаў дзед. - Р’РѕСЃСЊ РјС‹ iРј РјiРЅСѓ i падвядзем. Паглядзяць мужыкi, СЏРє ЗагорскiРј шанцуе, дык, глядзiС€, кагосьцi СЃР° СЃРІР°iС… i цокнуць абухом Сѓ лоб. Рђ праз тыдзень здарылася яшчэ горшае. Стафан Кагут, старэйшы С– пакуль адзіны жанаты Р· братоў, Юллян Лапата ехалі РЅР° адным РІРѕР·Рµ Р· Сухадола. Вазілі сёе-тое прадаць. Прадаўшы, купілі чвэрць гарэлкі, узялі Р· СЏРµ РїР° чарцы, пад хатняе сала, РґС‹ РїР° РґСЂСѓРіРѕР№, астатняе закаркавалі С– паклалі пад посцілку: Сѓ Кагутовых пачыналі капаць студню РґРІР° майстры, то хоць РїСЂС‹ пачатку С– РЅРµ належыць, Р° напаіць трэба, няхай РЅРµ кажуць, што Кагут скупірака. Стафан РєСѓРїС–Сћ яшчэ поршнікі для малой. Надта ўжо добрыя былі поршні, СЏРє крамныя: РЅС–Р· суцэльны, вяршок, СЏРє андарак, клятчасты, Р· жоўтых С– сіненькіх скураных лычак, Р° раменьчык, СЏРєС–Рј зашморгваюць, чырвоны, СЏРє мак-РІС–РґСѓРє. Стафан увесь час даставаў С– разглядаў С–С…, усміхаючыся Сћ маладыя, густаватыя ўжо РІСѓСЃС‹, прыемна-залацістыя, СЏРє Сѓ бацькі. Самы бяскрыўдны Р· СѓСЃС–С… Кагутоў, вады РЅРµ замуціць, ёнбыў РґРѕР±СЂС‹ РјСѓР¶ С– РґРѕР±СЂС‹ бацька. РЈСЃРµ прыезджыя РІР° СћСЃС–С… кнігах хвалілі тутэйшых людзей Р·Р° тое, што добрыя бацькі С– мужы. Але тыя РєРЅС–Рі РЅРµ чыталі, дый здзівіліся Р±, прачытаўшы: "Рђ СЏРє іначай? Малады - РґСѓСЂСЌР№ колькі хочаш, хоць Сѓ лазу Р· чаканам С–РґР·С–, Р° ажаніўся - тут ужо РЅРµ-Рµ!" Ехалі дадому трохі вясёлыя. РЈ Стафана таксама быў голас, хоць С– горшы, чым Андрэеў. РЃРЅ спяваў, Р° Юллян падцягваў СЏРјСѓ густым басам: Былі Сћ маці тры сыны РЅР° раду, Загадалі СћСЃС–Рј тром РЅР° вайну. РћР№, старэйшаму РЅРµ хочацца, Малодшаму РЅРµ прыходзіцца, Рђ СЃСЏСЂСЌРґРЅС– меч Р±СЏСЂСЌ, збіраецца, Р— бацькам, Р· матухнай прашчаецца. "РќРµ кусай РІСѓСЃС‹, РјРѕР№ татка, РїСЂС‹ РјРЅРµ, РќРµ плач, мая родная матка, РїСЂС‹ РјРЅРµ, РќРµ плач, РЅРµ плач, мая матухна, РїСЂС‹ РјРЅРµ. Наплачашся, мая мамка, без РјСЏРЅРµ. Нагалосішся, наплачашся, Р— сіротамі накугачашся". - Чакай, сказаў Юллян Лапата. - Гэта што? Р— ляснога вострава, злева ад дарогі, вылецелі РЅР° апошніх РєРѕРЅСЃРєС–С… жылах РґРІР° чалавекі. РџР° белых світках СЏСЃРЅР° было: мужыкі. РќРµ асцерагаючыся нават таго, што РєРѕРЅСЊ можа трапіць нагою Сћ хамячыну, гналі каней, СЏРє ад смерці. Юллян пазнаў Сѓ адным Р· коннікаў Корчака. Другі быў невядомы. - РЇРє РЅР° СЃРєСЂСѓС‚ галавы, - сказаў Стафан. - Хто Р± гэта? Юллян прамаўчаў. РљРѕРЅРЅС–РєС– перасеклі біты шлях сажняў Р·Р° пяцьдзесят перад возам. Стафан глядзеў РЅР° С–С… Р· цікавасцю. Людзі замарузділі, відаць раздумваючы, РєСѓРґС‹ кінуцца. Лявей ад С–С… было канаплянае поле, Р° Р·Р° С–Рј СЃС…С–Р», зарослы меднымі соснамі. Правей - хмызы, Р·Р° СЏРєС–РјС– ляжаў РЅС–Р·РєС–, РЅР° вільготным месцы, лес. Там, РЅР° ўзлессі, СЏРє волат, стаяла магутная сухая сасна. РљРѕРЅРЅС–РєС–, відаць, наважыліся: паскакалі левым шляхам, сцежкаю праз каноплі. Калі РІРѕР· пад'язджаў РґР° месца, РґР·Рµ СЏРЅС‹ перабеглі дарогу, Стафан убачыў, што РєРѕРЅС–, асядаючы С– часам знясілена ссоўваючыся СћРЅС–Р·, ужо нясуць людзей РїР° стромым схіле, што зарос С…РІРѕСЏРјС–... Зніклі... РќР° шляху ляжалі РґРІР° хлапякі пены. - Рќ-РЅСѓ, - сказаў Стафан. - Загоняць коней. - Р—РјРѕСћС‡, - сказаў Лапата. - РќРµ твая справа. Р— вострава, адкуль выскачылі РєРѕРЅРЅС–РєС–, пачуўся пошчак капытоў. - Р’РѕСЃСЊ чаму, - сказаў Стафан, убачыўшы дзесятак верхавых. РќР° свежых, амаль РЅРµ змораных РєРѕРЅСЏС… РєРѕРЅРЅС–РєС– глыталі дарогу ўдвая хутчэй, чым папярэднія, С– хутка вылецелі РЅР° шлях. Сталі, азіраючыся. Абліччы былі завешаны белым. - Гэй! - сказаў адзін. - РќРµ бачылі людзей? Стафан глядзеў РЅР° СЏРіРѕ С– думаў, казаць ці РЅРµ. Бадай, РЅРµ варта было хлусіць: невядома Р¶, што то былі Р·Р° людзі, дый звязвацца Р· гэтымі страшна. Але завешаных было РјРЅРѕРіР°, Р° звычай казаў: бачыш, што шмат людзей гоняцца Р·Р° адным - РЅРµ памагай. РЃРЅ вагаўся. - Бачылі, - сказаў Стафан. Лапата аж сціснуўся. РљРѕРЅРЅС–РєС– пад'ехалі бліжэй. Вочы змрочна блішчалі пад павязкамі. - РљСѓРґС‹ памчалі? - спытаў РєРѕРЅРЅС–Рє Сѓ СЃС–РЅС–Рј. - Два? - спытаў Стафан, марудзячы. - Але. - РљРѕРЅРЅР°? - РЇ РІРѕСЃСЊ табе СЏРє жыгну, - сказаў РґСЂСѓРіС–, Р· шалёнымі вачыма, уздымаючы карбач. - Чакай, - сказаў СЃС–РЅС–. - Гэна... СЏРє СЏРЅРѕ... - сказаў Стафан. -РљРѕРЅРЅС–РєС–, значыць, РґРІР°? - РћС‚ варона, - засмяяўся СЃС–РЅС–. - Два РєРѕРЅРЅС–РєС– прабягалі РІСЏСЂС…РѕРј, - сказаў Стафан. - Унечкі туды... Ды РЅРµ, РЅРµ туды, Р° СѓРЅСЊ туды, бачыце РґР·Рµ РјРѕРєСЂС‹ лес. - Рђ РЅРµ туды? - шалёны паказаў карбачом РЅР° СЃС…С–Р» Р· мядзянымі соснамі. - РљС–РЅСЊ, - сказаў СЃС–РЅС–. - Што С–Рј РЅР° схіле? Правільна кажа мужык. Там РјРѕРєСЂС‹ лес, там, відаць, СЏСЂ. РЇРЅС‹ рванулі Сћ правы Р±РѕРє, але амаль адразу трапілі Сћ балаціну С– сталі СЏРµ аб'язджаць. - РўС‹ бачыў? - спытаў Лапата. - Нічога СЏ РЅРµ бачыў, РЅРµ бачу С– РЅРµ Р±СѓРґСѓ бачыць, - злосна сказаў Стафан. Шырокае аблічча Юлляна было бледнае. РЃРЅ махнуў СЂСѓРєРѕР№: - Гані. РЈ гэты момант Р· пушчы, якраз РјС–Р¶ СЃСѓС…РѕР№ С…РІРѕСЏР№ С– тым схілам, РґР·Рµ зніклі Корчак Р· сябрам, вылецеў РєРѕРЅРЅС–Рє. Намётам пагнаў РґР° пагоні, махнуў СЂСѓРєРѕСЋ Сћ Р±РѕРє мядзянага Р±РѕСЂСѓ. Р† Стафан Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, такое незнаёмае аблічча стала Сћ Лапаты. Шчокі абцягнуліся, СЂРѕС‚ РЅС–Р±С‹ праваліўся, моцныя сківіцы дрыжалі. Маленькі атрад, відаць, спрачаўся. Людзі махалі карбачамі Сћ розныя бакі. - Дарма! - тонка крычаў той, што пад'ехаў. - Кажу, часовыя кладкі цераз СЏСЂ Р·Р° сабою пабурылі. Скулля вам цяпер, разявакі! Кагутоў РІРѕР· імчаўся, хеўра коннікаў рабілася СћСЃС‘ меншая С– меншая. Лапата пашкадаваў, што Р· С–Рј РЅСЏРјР° стрэльбы. РўРѕР№ самай, надзейнай, крамянёвай, якая ляжала Сћ СЏРіРѕ РЅР° каленях, калі СЏРЅС‹ раіліся Сћ чаўнах, Р° вакол была повень. Таму што РєРѕРЅРЅС–РєС– пачалі павялічвацца. Вельмі хутка. РќР° хвіліну Юллян адчуў РЅР° каленях знаёмы цяжар, адчуў, СЏРє левая СЂСѓРєР° ляжыць РЅР° гранчастым ствале, Р° правая абмацвае звыклы РїСѓРґРѕРІС‹ прыклад, абплецены ўрэзаным Сѓ драўніну С– расплясканым - для прыгажосці - медным дротам. РЃРЅ сам распляскаў СЏРіРѕ малатком калісьці РЅР° прыгуменні. Быў, помніцца, СЏСЃРЅС‹ травеньскі вечар. Юллян скалануў галавою. Вельмі шырокі, але прыгожы СЂРѕС‚ сціснуўся. Чаго было шкадаваць, калі стрэльбы РЅСЏРјР°. РљРѕРЅРЅiРєi дагналi РІРѕР·. - РўС‹ што Р¶ гэта, хлоп? - люта спытаў шалёны. РўРѕР№, што прыскакаў пазней, спыніў Стафанавых коней, некалькі чалавек саскочылі РЅР° зямлю С– выцягнулі Стафана Р· РІРѕР·Р°. - Нашто казаў? - спытаў СЃС–РЅС–. - Закон, пане, - проста сказаў Стафан. - Рђ СЏ РІРѕСЃСЊ табе пакажу закон... Законнікі... Праўды пільна захацелася. Стафана пачалі збіваць. Спачатку кулакамі С– карбачамі. Потым, зваліўшы, ботамі. Пыл стаяў над дарогай. Хэкалі, таўклі, цалялі выспяткамі Сћ галаву, СЏРєСѓСЋ Стафан закрыў рукамі, Сѓ РіСЂСѓРґР·С–, Сѓ жывот, РґР° СЏРєРѕРіР° ён падцягваў С– РЅРµ РјРѕРі падцягнуць калені. Стафан РЅРµ крычаў. Рахманы твар, калі ўдарам перакідвалі Р· Р±РѕРєСѓ РЅР° СЃРїС–РЅСѓ, глядзеў праз струмені крыві непаразумелымі, але годнымі вачыма. Моцныя сківіцы Юлляна хадзілі. РЃРЅ спачатку думаў, што абыдзецца РґРІСѓРјР°-трыма штурхялямі, але хвіліны ішлі, С– ён раптам зразумеў, што Стафана забіваюць. - Давай, хлопцы, давай, - крычаў шалёны. - Яшчэ пакуль "РіСѓРї". Канчай, калі "чвяк" Р±СѓРґР·Рµ! Юлляна трымалі РґРІР° чалавекі. РЃРЅ пачаў круціцца РЅР° РІРѕР·Рµ. - РЇРє Р±'яце? - крычаў шалёны. -РђРЅСѓ РЅР° аглабіцу СЏРіРѕ, РґС‹ РїР° нырках СЏРіРѕ... РџР° нырках. Два завешаныя ўскінулі Стафана РЅР° аглабіцу РІРѕР·Р°. Шалёныя вочы паўзверх павязкі глядзелі весела. Шалёны СћСЃРєС–РЅСѓСћ шаблю разам Р· похвамі С– - плазам - ударыў... Юллян вырваўся. Навярнуў аднаму пад ніжнюю сківіцу, С– той СЏРє СЋРєРЅСѓСћ Р· РІРѕР·Р°. Спалоханыя РєРѕРЅС– рванулі, С– задняе кола Р· храбусценнем пераехала скінутаму СЂСѓРєСѓ. РўРѕР№ заскавытаў, заенчыў. Шалёная радасць заліла сэрца Лапаты. РЃРЅ ударыў нагою РґСЂСѓРіРѕРіР°. РЈ пахвіну. Ляснуўся РЅР° дарогу С– той. РќР° крык СЃС–РЅС– СћСЃРєС–РЅСѓСћ медзведзяватыя вочы. Юллян рыўцом напалову аддзёр Р· лёстак аглабіцу. Вочы Юлляна С– СЃС–РЅСЏРіР° сустрэліся. Р† Сћ гэты момант ветрык адхіліў Р· аблічча СЃС–РЅСЏРіР° муслінавае пакрывала. Юллян РЅР° нейкае імгненне ўбачыў жорсткія РІСѓСЃРЅС‹ Тодара Таркайлы С– зразумеў: гэта канец. Тодар дастаў Р·-Р·Р° РїРѕСЏСЃР° пісталеты. - Тарка... - сказаў Юллян. Два стрэлы амаль зліліся Сћ адзін. Юллян Лапата, стоячы РЅР° РІРѕР·Рµ, пахіснуўся С–, РґР·С–СћРЅР° заграбаючы паветра рукамі, РЅС–Р±С‹ ішоў купацца РїР° няроўным РґРЅРµ, упаў РЅР° Стафана. - ...ла, - дакончыў ён. РЃРЅ быў забіты напавал. РљРѕРЅi памчалiСЃСЏ дарогай. Шалёны наўздагон стрэлiСћ Сѓ Стафана... Потым РєРѕРЅРЅiРєi паскакалi полем Сѓ Р±РѕРє ляснога вострава. Апошняя куля трапіла Сћ бутлю, прызначаную для людзей, СЏРєС–СЏ заўтра павінны былі пачаць біць студню РЅР° Кагутовай СЃСЏРґР·С–Р±Рµ. РљРѕРЅС– ляцелі СЏРє РЅР° злом галавы. Потым, стаміўшыся, пайшлі ступою. Крыві РЅС–РґР·Рµ, акрамя саломы, РЅРµ было відаць, С– кожнаму, хто сустракаўся Р· возам, здавалася, што гэта едуць Р· кірмаша смяротна Рї'яныя. Пад колы капала гарэлка Р· прабітай пляшкі. ...Алесь прывёз лекара, калі Стафан быў яшчэ непрытомны (апрытомнеў ён толькі РЅР° трэці дзень), С– толькі раз, РЅР° імгненне расплюшчыўшы асавелыя вочы, сказаў РЅРµ сваім голасам: - "РљСѓ-РіР°". Лекар аглядаў збітага. Алесь сядзеў Сѓ двары, РЅР° бярвеннях, С– слухаў галошанне Марты. - Закурыць Сѓ цябе РЅСЏРјР°? - сказаў ён. Марту трэба было неяк адарваць ад гэтага страшнага ляманту, С– ён, некурашчы, РЅРµ знайшоў нічога лепшага. Пакуль Марта пайшла РїР° тытунь, пакуль нацерла СЏРіРѕ, пакуль прынесла С– пачысціла забытую, РЅР° РґСЂСѓРіС– дзень пасля вяселля кінутую бацькам Кагутом люльку, СЏРЅР° сапраўды супакоілася. Сплёўваючы абрыдлівую сліну, Алесь слухаў, СЏРє СЏРЅР°, Марта, убачыла коней, што самі спыніліся ля брамы, СЏРє падумала была, што РјСѓР¶ С– Юллян напіліся, СЏРє Р· месца кінулася лаяць С– СЏРє толькі потым убачыла РєСЂРѕСћ. - Поршнікі Р¶ РєСѓРїС–Сћ, - пабівалася Марта. - Рђ што гожанькія, што ладненькія! Малая Рагнеда, РЅР° СЏРєСѓСЋ ніхто РЅРµ звяртаў увагі, самавольна абула С–С… С– цяпер тупала перад Алесем, чакаючы, відаць, што заўважыць С– пахваліць. - РљСЂРѕСћ, - сказаў Алесь. - РђРІ-РІРѕР№, што той крывішчы было! Р’РѕР№-РІРѕР№! - РљСЂРѕСћ, - сказаў Алесь. - РљСЂРѕСћ СЏРЅС‹ прынеслі СЃСЋРґС‹. Ніколі Сћ нас так, завешаныя, РЅРµ забівалі... РќСѓ што Р¶, будуць мець РєСЂРѕСћ. Калі выйшаў лекар, Алесь адвёў СЏРіРѕ СћР±РѕРє. - Баюся, ён РЅРµ жылец, княжа. Зламалі тры рабрыны, прабілі галаву. Лёгкае зрушэнне мазгоў. Некалькі кровазліццяў унутр. Але РЅРµ гэта самае галоўнае... Баюся, што СЏРјСѓ адбілі адну нырку. Так што гэта пытанне часу. - РЃРЅ РјРЅРµ брат, пане лекар. - РЇ чуў. Але РІС‹ памыляецеся, калi Р»iчыце, што СЏ раблю СЂРѕР·РЅiцу РјiР¶ князем i мужыком. РЇ - лекар. - РЇРєС–СЏ-небудзь добрыя лекі? - Адцягнуць час... Рђ ўрэшце - хто ведае? Можа С– ачуняць. РЃРЅ здаровы. Другі памёр Р±С‹, РЅРµ даехаўшы С– РґР° РґРѕРјСѓ. Алесь прывёз Р· губерні яшчэ РґРІСѓС… лекараў. Зроблена было СћСЃС‘, але ніхто РЅРµ абяцаў вылячэння. Загорскі, калі Стафан апрытомнеў, пытаў Сѓ СЏРіРѕ, ці РЅРµ пазнаў ён каго-небудзь Р· тых, хто напалі. - Што РІС‹, - сказаў Стафан. - РЇ С– зразумець РЅРµ паспеў, што здарылася... Алесь пакутліва думаў, СЏРє жа адшукаць, СЏРє адпомсціць. Р† раптам пачуў дзіўнае: - РўС‹ РЅРµ турбуйся, браце, - сказаў Стафан. - Што ўжо табе. РљС–РЅСЊ. РЈСЃРµ хрысціяне. Гэта было так нечакана, што Алесь зразумеў: Стафан РЅС– РЅР° хвіліну РЅРµ сумняваецца Сћ тым, што СЏРіРѕ чакае. Алесь РЅРµ ведаў толькі аднаго. Якраз калі ён ездзіў Сѓ Магілёў, РїР° лекара, Стафан глядзеў РЅР° Рагнеду, якая тупала РїР° падлозе СћСЃС‘ Сћ тых самых поршніках. Р† раптам паклікаў Кандрата. - Зачыні дзверы, - сказаў ён. Стафан ляжаў Сѓ чыстым пакоі, РЅР° тым ложку, РґР·Рµ слалі гасцям. Звычайна РґР° госця, СЏРєС– пасля вячэры ўжо засыпаў, прыходзіла спачатку Марта, Р° потым РЇРЅСЏ С– прыносілі апошнюю чарку РєСЂСѓРїРЅС–РєСѓ: - Выпі, госцейка, апошнюю дый СЃРїС–! Пакрыўдзь СЃСЏР±Рµ, каб РґРѕРјСѓ РЅРµ крыўдзіць. Госць усміхаўся, выпіваў, цалаваў пані РґРѕРјСѓ Сћ шчаку С– засынаў Р· думкай, што РґРѕРј трымаецца звычаю, што гэта харошы РґРѕРј. Цяпер нехта павінен быў паднесці чарку С– СЏРјСѓ. Стафан адчуваў набліжэнне гэтай пані. Ці стане сілы Сћ адказ РЅР° СЏРµ пацалунак усміхнуцца? РўСЂСЌР±Р°, каб хапіла. - Што ты, браце? - спытаў Кандрат. - Абяцай, што ёй заўсёды будуць С– поршні С– чаравікі. Што іншым дзецям, тое С– ёй. - Крыўдзіш, Стафан, - сказаў Кандрат. - РќР° тым стаім... Ды ты РєС–РЅСЊ. Ачуняеш. - РўРѕ ты, Кандратка, слухай. Пабажыся, што СћСЃС‘ забудзеш, калі ачуняю. - РЈ С–РјСЏ Р±РѕРіР°, - неахвотна сказаў Кандрат. - Калі ачуняю - СЏ дарую С–Рј, - сказаў Стафан. - Бацька Сћ СЏРµ Р±СѓРґР·Рµ, Р° гэта галоўнае. РњС‹ - хрысціяне. Малая тупала РїР° падлозе. Поршні РЅР° ножках былі СЏРє вясёлка. - Але СЏРє памру - РЅСЏРјР° С–Рј майго даравання. Рахманыя вочы Стафана сталі раптам такія, што Кандрат спалохаўся. - Таму што РґР·Рµ Р¶ праўда? РЇ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ зачапіў. РЇ ніколі РЅРµ шчаміўся Сћ С–С…РЅС–СЏ справы, трымаўся звычаю, Р° звычай забараняе забіваць упяцёх аднаго. Р† атрымалася так, што для РјСЏРЅРµ адзін звычай, Р° для С–С… - РґСЂСѓРіС–. Р† СЏРЅС‹ забілі РјСЏРЅРµ, хоць СЏ РЅС–РєСѓРґС‹ РЅРµ лез С– ведаў, што РјС‹ людзі маленькія С– павінны араць зямлю, С– Сћ нас дзеці... Дык РІРѕСЃСЊ, калі памру - забі. - Хто? - спакойна спытаў Кандрат. - Таркайла Тодар, - сказаў Стафан. - Скуль ведаеш? - Голас быў падобны. Р† Юллян сказаў: "Тарка...ла". Рђ потым стрэлы. - Добра, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Кандрат. - Зраблю. Яшчэ хто? - РњРЅРµ здалося, што СЏ пазнаў вочы РґСЂСѓРіРѕРіР°. Але гэта проста каб ведаў С– сцярогся. Абяцай, што РЅРµ будзеш забіваць, пакуль РЅРµ ўпэўнішся. - РЈ С–РјСЏ Р±РѕРіР°... Хто? - Здаецца, Кроер Канстанцін... - Чаму Алесю РЅРµ сказаў? - РљС–РЅСЊ, браце. Р† так Сѓ СЏРіРѕ ворагаў РјРЅРѕРіР°. - РЇ СћСЃС‘ зраблю, браце, - сказаў Кандрат. - Рђ цяпер забудзь, - Стафан заплюшчыў вочы. Няшчасці пачалі сыпацца СЏРє Р· РјСЏС…Р°. Р—Р° некалькі месяцаў бацька, маці, сварка Р· Ярашам, ліст ад Кастуся, што Сћ Віктара СЂСЌР·РєР° пагоршылася здароўе, дзейнасць "РљСѓ-РіС–", смерць Юлляна Лапаты С– зверскае збіццё Стафана. Р†, урэшце, СЏРє апошняе - новае здарэнне Сћ Раўбічах: папрок Іллі Хаданскага, што пан Яраш РЅРµ трымае слова. Разгневаны Раўбіч паклікаў дачку. Міхаліна сказала, што хоча вярнуць Хаданскаму слова. - РќРµ Р±СѓРґР·Рµ гэтага, - сказаў пан Яраш. - Ніколі. Нізашто. - РЇ кахаю Загорскага, - сказала Майка. - РЃРЅ вораг. - Вам - магчыма. Ды С– тое РЅРµ вам, Р° РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ гонару. РЃРЅ СЃСЏР±СЂР° вам, каханы - РјРЅРµ, брат - Франсу. РЃРЅ ніколі РЅРµ думаў шкодзіць вам, нягледзячы РЅР° незлічоныя абразы. Бо ён чалавек, Р° РІС‹... РІС‹... РІС‹ - дваране, С– РЅРµ больш. Даю слова: ніколі РЅРµ Р±СѓРґСѓ нічыёй жонкай, акрамя СЏРє СЏРіРѕ. РЈСЃС‘ аддам Р·Р° СЏРіРѕ. Ніколі РЅРµ Р±СѓРґСѓ Р· С–Рј жорсткая. Хай пакора, хай нават рабства, абы пакарацца СЏРјСѓ. Р† СћСЃС‘. Р† РЅР° гэтым маё апошняе слова... Кароткая шыя пана Яраша набрыняла крывёю. - Убачым, - ціха сказаў ён. - Сілком пад вянец павяду. Гэта С– маё апошняе слова... - Р’С‹ можаце, РІСЏРґРѕРјР°, зрабіць СЃР° РјРЅРѕСЋ СћСЃС‘. Але С– СЏ Р· сабою магу зрабіць СѓСЃС‘. РЇ ведаю, РїРѕРї згодзіцца вянчаць, нават калі РІС‹ прывядзеце РјСЏРЅРµ Сћ ланцугах. РЃРЅ СѓСЃС–Рј абавязаны вам. РЈСЃС–Рј, С– нават тым, што дваццаць РіРѕРґ РЅРµ служыць РїР° новаму абраду, прыкрываючыся словам "хвароба". РЃРЅ ведае, каму ён павінен дзякаваць Р·Р° тое, што Р·Р° С–Рј сто разоў РЅРµ прыйшлі С– ён РЅРµ Р·РґРѕС… Сѓ Салаўках РЅР° саломе. РЃРЅ "РЅРµ зрабіў граху", Р° РІС‹ "РЅРµ паддаліся, РЅРµ паступіліся гонарам". Р† таму ён абвянчае. Рђ сведкі, СЏРєС–СЏ будуць бажыцца, што СЏ ішла РїР° сваёй ахвоце, таксама знойдуцца. Голас СЏРµ зазвінеў: - РЇ РЅРµ Р±СѓРґСѓ ганьбіць вас С– крычаць Сѓ храме. Р† гэта Р±СѓРґР·Рµ апошняя падзяка Р·Р° тое, што РІС‹ РјСЏРЅРµ нарадзілі С– Р· гэтай прычыны цяпер забіваеце... Апошняя. Таму што адразу пасля вяселля СЏ заб'СЋ гэтага вылюдка. Сына вылюдка С– шалёнай сцервы. Рђ потым заб'СЋ сябе… - РЇРє хочаш, - сказаў пан Яраш. Адразу пасля размовы ён загадаў прыставiць РґР° пакояў РњiхалiРЅС‹ верных людзей i сказаў Iллi Хаданскаму, што вяселле Р±СѓРґР·Рµ праз РґРІР° месяцы, Сѓ канцы кастрычнiРєР°, каб асталося тыднi тры РґР° РїiР»iпаўкi. Да таго часу ён РїСЂРѕСЃiць графа Хаданскага РЅРµ Р·'яўляцца. Пан Яраш СѓСЃС‘ Р¶ шкадаваў дачку, хоць СЏРЅР° сама была вінавата, даўшы слова. РЃРЅ спадзяваўся, што Р·Р° РґРІР° месяцы СЏРµ РІРѕР·СЊРјРµ РѕРґСѓРј, С– разумеў, што прысутнасць Іллі прымусіць Міхаліну ўпарціцца. Дый РЅРѕРІС‹ член СЃСЏРј'С– раздражняў Раўбіча сваёй самаўпэўненай мордай. ...Запіску аб СѓСЃС–Рј гэтым перадаў Алесю пляменнік РЅСЏРЅСЊРєС– Тэклі. РЇРЅС‹ часам сустракаліся Сћ тым самым бярозавым гаі. Беды, крыўда С– гнеў, несправядлівасць лёсу літаральна шматавалі СЏРіРѕ. Вечар быў цёплы. Вогнішчы гарэлі Р·Р° ракою, Р° Сћ рацэ адбівалася вячэрняя заранка, РєСѓРґС‹ больш яркая С– барвяная, чым РЅР° небе. Ля вогнішчаў - там, відаць, начавалі жнеі - гучаў ціхі смех. Потым даляцела ціхая сумная песня. Р—Р° рэчанькай Р·Р° быстраю Сћ цымбалы Р±'юць, Рђ там маю каханую Р·Р° ручкі вядуць, РђРґР·С–РЅ РІСЏРґР·Рµ Р·Р° ручачку, РґСЂСѓРіС– Р·Р° рукаў, Трэці стаіць - сэрца баліць: кахаў РґС‹ РЅРµ СћР·СЏСћ. Р† гэтая заранка, С– безназдейная глыбіня ракі, С–, галоўнае, словы песні раптоўна ўразілі СЏРіРѕ вострай адпаведнасцю Р· тым, што рабілася Сћ ягоным сэрцы. Алесь ведаў цяпер, што СЏРјСѓ рабіць. Дарэмна ён дараваў. Заўтра Р¶ ён РїРѕР№РґР·Рµ РґР° Хаданскага С– дасць СЏРјСѓ РїРѕСћС…Сѓ. Потым Сѓ Р·Р±РѕСЂРЅС– трэба дачакацца, пакуль пан Яраш С– Франс будуць паасобку, С– зрабіць тое самае Р· С–РјС–. РќР° адзін дзень прызначыць СѓСЃРµ тры двабоі. Будзе вельмі РґРѕР±СЂР°, калі Ілля загіне, Р° Франс зваліць СЏРіРѕ. Тады Майка атрымае вызваленне, Р° крыўды Сћ СЏРµ РЅР° Алеся РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Р†, магчыма, Раўбіч пашкадуе. Нашто Р¶ РјС‹ кахаліся, нашто сады цвілі, Нашто Р¶ нашы пуціначкі травой зараслі? Другі Р· табой вянчаецца Сћ царкве залатой, Рђ РјРЅРµ адно вянчанейка - Р· сырою зямлёй... Раніцай, аднак, здарылася незразумелае С– неверагоднае. РЃРЅ толькі РЅР° золку заснуў РЅР° СЏРєСѓСЋ гадзіну цяжкім кашмарным СЃРЅРѕРј. Потым прачнуўся, СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ учарашнія РґСѓРјРєС–, хацеў устаць С– адчуў, што РЅРµ можа. Гэта РЅРµ была баязлівасць. Гэта было горшае: абыякавасць. РЈСЃРїРѕРјРЅС–Сћ Раўбіча С– падумаў: СѓСЃС‘ СЂРѕСћРЅР°... Франса: СѓСЃС‘ СЂРѕСћРЅР°... Паспрабаваў уявіць гуллівыя, РЅС–Р±С‹ Сћ кацяняці, вочы С– рудаватыя валасы Іллі С– адчуў: С– гэта - СѓСЃС‘ СЂРѕСћРЅР°. Твар Майкі ўсплыў перад вачыма. Краёчак вуснаў, ясныя, СЏРє марская вада, вочы. Р—РЅРѕСћ РЅРµ адчуў нічога, акрамя абыякавасці. Добра ведаў, што ён Сѓ спальні. Бачыў нават калоны С– завесу, што калыхалася ад ветрыку. Але здавалася, што ён Р·РЅРѕСћ бачыць гэта Сћ СЃРЅРµ, дрэмлючы РЅР° нагах. ... РЃРЅ стаяў РјС–Р¶ узброеных людзей. Хто Сћ латах, кранутых іржою ад шматдзённай крыві, хто Сћ кальчугах, ад СЏРєС–С… тапырылася шырокая, тканая кветкамі С– лістамі чартапалоху вопратка. Шугаў агонь. Фарбы былі такія СЏСЂРєС–СЏ, СЏРєС–СЏ СЏРЅС‹ ніколі РЅРµ бываюць Сѓ жыцці: чырвань плашчоў аж гарыць, жаўцізна шчытоў - СЏРє золата С– сонца. Алесь С– СћСЃРµ, хто побач Р· С–Рј, бачылі вілы, РґРѕСћР±РЅС– С– баявыя цапы натоўпу, што абкружаў С–С…. Зблытаныя валасы, магутныя, нецяперашнія сківіцы, жоўтыя, СЏРє мёд, С– белыя, значна святлейшыя, чым цяпер, валасы, люты агонь Сѓ СЃС–РЅС–С… вачах. Замак палаў перад С–Рј зыркім шалёным агнём. Ляцелі С–СЃРєСЂС‹. Рђ ён, Алесь, - Р° можа, С– РЅРµ ён, Р° нехта іншы, - драмаў, стоячы РЅР° нагах, Р±Рѕ чатыры РґРЅС– ён С– СћСЃРµ гэтыя людзі РЅРµ спалі С– чатырох хвілін. РЇРјСѓ было бадай што СћСЃС‘ адно, што Р· С–Рј С– іншымі зробіць натоўп. РЃРЅ бачыў чалавека Р· разбітай галавой. Чалавек ляжаў наперадзе, сажні Р·Р° чатыры перад С–РјС–. - Патрусіце С–С…РЅС–СЏ РЅС–РІС‹ сваім ячменем! - крычаў нехта. - Смерць-смерць-смерць! - СЂРѕСћ натоўп. "Ды гэта Р¶ Юр'ева РЅРѕС‡, - падумаў ён. - РЇРє СЏ там апынуўся? Чаму ўспамінаю нейкую невядомую РјРЅРµ дзяўчыну? РЇРєС– ён цьмяны, гэты СЃРѕРЅ, што СЏ сасніў! Нейкая Загоршчына, СЏРєРѕР№ РЅРµ павінна яшчэ быць, нейкі чалавек супраць мядзведзя, нейкая дзяўчына! Р† РІРѕСЃСЊ яшчэ нехта схіляецца Сћ СЃРЅРµ нада РјРЅРѕСЋ, - страшэнна баліць галава! - высокі, стары, Р· хваляй карункаў РЅР° РіСЂСѓРґР·СЏС…. - Унуча. Любы, што Р· табою? РЇРєС– яшчэ ўнуча, калі ён РјРѕР№ прапраўнук?! РЇРєРѕРµ права мае РЅР° РјСЏРЅРµ гэты стары?!" Р—РЅРѕСћ СЏСЂРєiСЏ колеры. Больш жыццёвыя, чым жыццё. НевялiРєi строй людзей, СЃСЏСЂРѕРґ СЏРєiС… ён. РљР»iнам стаяць перад iРјi людзi Сћ беласнежных плашчах Р· крыжамi. IС… РјРЅРѕРіР°. РўСЂРѕС…i меней, чым людзей РЅР° ягоным баку, але РЅР° самай справе РєСѓРґС‹ болей. РђРґР·iРЅ Р· крыжастых варты РїСЏС†i РЅР° ягоным баку. Так было i так Р±СѓРґР·Рµ. Таму што РЅР° ягоных людзях раменныя шаломы, Р° РЅР° тых - сталь, Р·Р° СЏРєСѓСЋ нельга нават учапiцца. Р’РѕiРЅС‹ Р· ягонага Р±РѕРєСѓ спяваюць, i ён заўважае, СЏРє святлеюць iС…РЅiСЏ вочы i дрыжаць РЅРѕР·РґСЂС‹. - Га-ай! - крычыць нехта, РЅС–Р±С‹ спявае, С– СЏРіРѕ падтрымлівае С…РѕСЂ. Р† РІРѕСЃСЊ ён, невядомы сабе, але больш блізкі, чым ён сам, ляціць РЅР° кані насустрач кліну. Рђ Р·Р° С–Рј СЃР° згэлкам, лямантам, рыканнем ляціць конная лава. Чырвоны туман Сѓ вачах. Галава працуе СЏСЃРЅР° С– разлічана. Удар Р·РЅС–Р·Сѓ, злева, справа. Зваліць канём таго... Стралу Сћ бабку беламу каню - хай падае. Гаспадар РЅРµ ўстане. Удзерліся Сћ строй. Сэрца захлынаецца ад халоднай ярасці. Сячы. Нават прыемна, калі РєСЂРѕСћ свішча СЃР° шматлікіх ран РЅР° целе: робіцца прыемна С– прахалодна, СЏРє Сѓ дождж. Гэтаму, С– таму, С– яшчэ РІСѓРЅСЊ таму. Але чаму Сћ варожых вачах пад забралам - жах? - РџaРЅР°! РџaРЅР°! - лямантуе клін. РЇРЅС‹ варочаюць коней. РЇРЅС‹ ўцякаюць. - Алесь, хлопчык! РќСѓ што? Што? - РњСЂРѕСЏ, - кажа нехта. - РЇРІР°. Невядомая жанчына, СЏРєСѓСЋ ён ніколі РЅРµ бачыў, але СЏРєСѓСЋ кахае, белая, Р· залацістымі валасамі, кажа: - Пакуль СЏРЅС‹ ходзяць РїР° гэтай зямлі - СЏ сплю Р· адным каханым. РЈ той дзень, калі разаб'еш ты - Р· табою. РЈ той дзень, калі СЏРЅС‹ - Р· крыгай лёду. Р† ўначы над шчапянымі стрэхамі вісіць ірваная камета. РќР° хвіліну ён успамінае СЃСЏР±Рµ, Р° потым наплывае Р·РјСЂРѕРє, млоснасць С– адчай... Бацька, маці, Віктар, Стафан, людзі "РљСѓ-РіС–". "РЇРєС– подлы свет! РЇ РЅРµ хачу рабіць РЅР° СЏРіРѕ. РЇ РЅРµ хачу нават жыць для СЏРіРѕ. РќРµ хачу. РќРµ хачу". - Алесь! Алесь! Хлопчык! РЃРЅ ляжаў, нічога РЅРµ разумеючы, акрамя жывых СЃРЅРѕСћ. РќРµ Сћ Р·РјРѕР·Рµ паварушыць СЂСѓРєРѕСЋ ці нагою, РЅРµ Сћ Р·РјРѕР·Рµ РЅРµ аддавацца гэтым снам, РґР·Рµ, СЏРє жывыя, хадзілі крыжакі С– вялізныя мядзведзі Р· кордамі-зубамі, РґР·Рµ людзі жылі Сћ сырых васьмігранных пакоях Р· вялікімі равучымі камінамі С– ржавымі пожагамі, РґР·Рµ РЅР° частаколах, СЏРє РЅР° лазні Сћ кагосьці, каго ён непрыемна сасніў, стырчалі РєРѕРЅСЃРєС–СЏ чарапы, - ён ляжаў С– СЃРЅС–Сћ С– хацеў толькі аднаго: заснуць так, каб РЅРµ бачыць гэтых акон С– заслоны С– старэчага аблічча, што схілялася часам над С–Рј. Праз РґРІР° месяцы Сћ гэтым СЃРЅРµ павінна было здарыцца нешта нясцерпна цяжкае. Алесь хацеў заснуць РґР° таго часу так, каб ужо ніколі РЅРµ ведаць, РЅРµ даведацца, што гэта Р±СѓРґР·Рµ. РЈ дзікай зале, РґР·Рµ РЅР° сценах бязгучна шалахцелі крылы С– СЂСѓРєС– ўздымаліся Сћ жэстах бласлаўлення С– пагрозы, сядзела Р·Р° вялізным дубовым сталом РіСЂСѓРїРєР° людзей. РЈ галаве стала сядзеў, паклаўшы перад сабою шастапёр, стары Вежа. Насупраць драмаў СЃС–РІС‹ Вінцук Рамінскі, старэйшы брат таго Рамінскага, што РїСЂС‹ Напалеоне кіраваў народнай вартай. Ля СЏРіРѕ змрочна маўчалі стогадовыя Стах Барысевіч-Кальчуга С– Лук'СЏРЅ Сіпайла. Пахмура піпчыў люльку РЇРЅРєР° Камар, брат павятовага маршалка Сћ тым самым дванаццатым РіРѕРґР·Рµ С– СЃСЏР±СЂР° Вежы РїР° славутаму "сядзенню Сћ камяніцы над порахам", адзін Р· тых РЅСЏРјРЅРѕРіС–С…, што асталіся. Далей крэсліў нешта РЅР° паперы, трос белай галавою прадзед маладога Яноўскага Р·-пад Радугі, СЏРєС–, РЅР° пасяджэнні Сћ Раўбічах, хацеў памерці, баронячы скрыжаванне шляхоў РЅР° Гуту, Чарнігаў С– Рэчыцу. Думаў, ашчаперыўшы галаву пальцамі, стары Вітахмовіч, самы стары Р· СѓСЃС–С… прысутных, стодваццацігадовы чалавек тысяча семсот трыццаць дзевятага РіРѕРґР° нараджэння. I, урэшце, РјiР¶ iРј i Вежам сядзеў самы малады член Р·Р±РѕСЂРЅi, супраць СѓСЃiС… правiР» i РїР° намаганню Вежы ўзяты Сћ гэта кола сакратаром i архiРІiстам Юллян РаткевiС‡. Вежа патрабаваў i дабiСћСЃСЏ свайго. Патрэбен быў малодшы, Р±Рѕ Сћ большасцi РЅРµ хапала ўжо С„iР·iчных СЃiР», Р° РаткевiС‡ быў бадай што адзiРЅ Р· найлепшых знаўцаў традыцый. Ішло пасяджэнне падспуднай рады старэйшых, славутай "СЃС–РІРѕР№ рады" Прыдняпроўя. Тых, што хавалі патрэбныя веды, таямніцы, зберагалі Сћ памяці звычаі С– сачылі Р·Р° генеалогіяй мясцовых людзей. Вежа здаўна быў галавою "СЃС–РІРѕР№ рады", хоць С– строіў Р· СЏРµ кепікі. - Шчаўкунчыкі замшэлыя... Своеасаблівы "гоцкі альманах"3 Дэбрэ Р· Дзебраў. Рыцары маннай кашы С– таркаванай РјРѕСЂРєРІС‹. Гэта былі яшчэ самыя РјСЏРєРєС–СЏ Р· ягоных эпітэтаў. Але сёння Вежа, страшэнна схуднелы, глядзеў РЅР° "рыцараў маннай кашы" Р· трывогай. Маўчанне рабілася цяжкім. - РњСЂРѕСЏ4, - глуха сказаў РЇРЅРєР° Камар. Маўчанне. - РЇРІР°, - сказаў СЃС–РІС‹ аж РґР° прозелені стары Вітахмовіч. - Памяць продкаў. РЃРЅ памрэ. Жоўчнае аблічча Юлляна Раткевіча было непарушнае. - Бадай, сапраўды, СѓСЃС‘, - сказаў Раткевіч Юллян. - РЃРЅ РЅРµ хоча жыць... Колькі часу СЏРµ Сћ нас РЅРµ было? Вінцук Рамінскі думаў: - Нешта РЅРµ памятаю. Ці РЅРµ Сћ польскі раздзел, пане Вітахмовіч? - Тады, - сказаў той. - РЇ чаму памятаю, РјРЅРµ тады было трыццаць чатыры, С– СЏ збіраўся РґСЂСѓРіС– раз ажаніцца. Розных нявест прапанавалі. РђРґРЅР° была сястра пана Юрася Жукоўскага. Пан Юрась захварэў Сѓ семдзесят трэцім. РџСЂС‹ Кацярыне. Пачаў сніць нанава жыццё. Але РЅРµ кавалкамі Р· розных часоў, Р° РЅС–Р±С‹... адной... плынню. РЎРЅС–Сћ, СЏРє рабілі запасы Сћ пушчы, СЏРє білі аленяў С– Р·СѓР±СЂРѕСћ, СЏРє салілі. РЇРє потым ішла раць РЅР° Крутыя РіРѕСЂС‹ біць татар. Дасніў РґР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅС‹ Р±РѕСЋ - С– памёр... Нічога нельга было зрабіць... Падумаў. - Яшчэ раней, гады Р·Р° чатыры- пяць, захварэлі Аляхновіч-РЎРїС–СЃР° С– РЇРЅСѓРє Корста, стрыечны брат прапрадзеда гэтага шчанюка Юлляна. Вітахмовіч РїРѕРјРЅС–Сћ спрэчку аб тым, ці прымаць Раткевіча, але начыста забыў, - Р° можа, зрабіў выгляд? - што "гэты шчанюк" сяздіць зараз РјС–Р¶ С–С…. Юллян СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ сам сабе. - РЎРїС–СЃР° памёр, - сказаў Вітахмовіч. - Рђ Корста выжыў. Хоць, РїР° прозвішчу мяркуючы, памерці Р± Корсце...5 Але тут ужо СЏРє хто, так што ты, Данііл, РЅРµ думай занадта. Забубнеў: - Хвароба... хвароба... хвароба... Такая ўжо хвароба. Нешта РЅРµ чуў СЏ, каб гэтай хваробай нехта, акрамя нас, хварэў. Лук'СЏРЅ Сіпайла сказаў: - Рада, памятаеце, меркавала, што С– Сћ РђРєС–РјР°, вашага бацькі, былі зачаткі. - Рада адмовілася ад гэтай РґСѓРјРєС–, - сказаў Барысевіч-Кальчуга. Вежа сплёў пальцы. - Чорт, - сказаў ён. - Уражлівасць дурная. Ідыёцкая дурная ўражлівасць. Р† такія страшныя для маладога падзеі. - Сілы саслабелі, - сказаў Камар. - Абыякавасць. - Несвядома спрабуе адысці ад нясцерпнага свету, - сказаў Раткевіч Юллян. - Што Р¶ рабіць? - спытаў дзед. - РЇ ведаю: калісьці РїСЂС‹ першых адзнаках Сѓ манастыр ішлі. Спакой. Праца. Але тады манастыр быў крэпасцю... Манахі межы баранілі, подступы РґР° гарадоў. Рђ цяпер?.. Загорскі РґС‹ Сћ манастыр! Да божых пацукоў!.. Што Р¶ рабіць, сівая рада? - Царкву РєС–РЅСЊ, - сказаў Юллян. - РҐС–Р±Р° СЏРЅР° справілася хоць Р· адной справаю, што ёй даручылі: Р· дабром, любоўю, мараллю?.. - Ды, можа, абыдзецца, - сказаў Вінцук Рамінскі. - РќРµ, - сказаў Сіпайла. - Стома - смерць. Ідзі вышэй СЃС–Р» сваіх, С– станеш жыць РґРѕСћРіР°. РўСЂСЌР±Р°, каб ён ніколі больш РЅРµ стамляўся. Супакоіць СЏРіРѕ трэба... Спакой. РЈСЃРµ маўчалі. Потым Вежа нясмела сказаў: - РўРѕ што? Неба? - Відаць, - сказаў Барысевіч-Кальчуга. - Больш нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€. - Дзе? - спытаў Сіпайла. Вежа кашлянуў: - Храм сонца! Юллян падумаў. - Бадай, праўда. Самае высокае, самае блізкае РґР° неба месца. Даўжэй Р·Р° СћСЃС‘ наваколле бачыць сонца. Музыка, трубы гэтыя, РЅРµ пашкодзяць? - Рђ што СЏРЅС‹ пашкодзяць, - сказаў Вежа. - РќР° СћСЃС…РѕРґР·Рµ сонца радасны спеў, РЅР° захадзе - СЃСѓРјРЅС‹. Урэшце, СЏРє Камар скажа. РЈСЃРµ глядзелі РЅР° змрочнага РЇРЅРєСѓ Камара, галоўнага чалавека Сћ той справе, што СЏРЅС‹ збіраліся рабіць. - Узгорак стромы, - сказаў Камар. - Макуша - голая . Неба Р±СѓРґР·Рµ колькі хочаш. Мала чалавек СЏРіРѕ бачыць, СЏРє, РЅРµ раўнуючы, СЃРІС–РЅРЅСЏ, Р° тут Р·Р° лічаныя РґРЅС– - РЅР° СћСЃС‘ жыццё. Хай Р±СѓРґР·Рµ так. Толькі Сћ парк РЅРµ пускайце РЅС–РєРѕРіР°, нават самых блізкіх. РЇРјСѓ цяпер нельга бачыць людзей. РЃРЅ ляжаў перад С–РјС– голы С– РЅРµ саромеўся гэтага. РЇРјСѓ было СћСЃС‘ адно. Толькі крыху непрыемна, што СћСЃРµ РІРѕРєРЅС‹ адчынены, заслоны зняты С– свежы ветрык вее РЅР° голае цела. Халаднавата было, С– гэта перашкаджала прачнуцца ад СЃРЅСѓ, Сѓ СЏРєС–Рј былі дзед, Міхаліна С– іншыя, Р·РЅРѕСћ пачаць жыць, бачыць пажары, патокі крыві Сћ вежных рыштоках, чуць РіСѓРєС– сечы, стогны сталі С– выгукі. Толькі што СЏРіРѕ Р· гадзіну парылі Сћ самай гарачай пары, хасталі венікамі С– аблівалі мятнай вадою. Потым Яшчэ Р· гадзіну мылі Сћ прахалодным басейне. РЃРЅ страшэнна замёрз. Р† РІРѕСЃСЊ цяпер, РЅРµ адчуваючы нічога, акрамя холаду, ён ляжаў РЅР° мяккай посцілцы. РЇРЅРєР° Камар сядзеў ля СЏРіРѕ С– РґР·С–СћРЅР°, нейкімі дробнымі рухамі трох пальцаў гладзіў СЏРіРѕРЅСѓСЋ галаву. РђРґ гэтых дотыкаў хіліла Сћ РґР·С–РІРѕСЃРЅСѓСЋ свежую дрымоту, злёгку паколвала Сћ каранях валасоў. Славуты майстра Камар распачынаў сваю справу. Р СЌРґРєСѓСЋ, невытлумачальную справу. РўСѓСЋ, СЏРєРѕР№ РЅРµ ведаў ніхто Сћ загорскім наваколлі. Толькі ён РґС‹ РґРІР° ягоныя вучні. Вучні С– слугі стаялі побач, Р° Камар гладзіў С– гладзіў галаву, глядзеў Сѓ Алесевы вочы. Р† ад гэтага рабілася трохі лягчэй. Р† ўрэшце Камар загаварыў. Нават РЅРµ загаварыў, Р° РЅС–Р±С‹ заспяваў журліва-тонкім рэчытатывам. - Глядзі, глядзі РЅР° свет. Глядзі, любы хлопча, РЅР° свет. Глядзі. Глядзі. Неба над табою. Шмат. Шмат неба. РЎС–РЅСЏРіР°-СЃС–РЅСЏРіР° неба. Аблокі плывуць, СЏРє караблі. Нясуць, нясуць душу над зямлёю. Нясуць. Зямля СћРЅС–Р·Рµ вялікая. Зямля СћРЅС–Р·Рµ цёплая. Зямля СћРЅС–Р·Рµ добрая. Р† неба над зямлёй вялікае. Р† неба над зямлёй цёплае. Р† неба над зямлёй добрае. Р† аблокі РјС–Р¶ небам С– зямлёй. РўС‹ - Сѓ аблоках, аблокі - Сѓ табе. РЎС–РЅСЏРµ-СЃС–РЅСЏРµ неба, белыя-белыя аблокі, чыстая-чыстая зямля. Нельга РЅРµ быць шчаслівым. Нельга. Нельга. Паглядзі, пераканайся, што ты шчаслівы. Алесь РЅС–Р±С‹ праз песню адчуваў дотыкі ўпэўненых моцных С– клапатліва-асцярожных СЂСѓРє РґР° свайго цела. Двое слуг займаліся нагамі. Два вучні - РіСЂСѓРґРЅРѕР№ клеткай, рукамі С– плячыма. РЇРЅС‹ перабіралі кожны РјСѓСЃРєСѓР» цела. - РўС‹ здаровы. РўС‹ свабодны. Вецер абвейвае СћСЃС‘ цела. Неба глядзіць Сѓ РІРѕРєРЅС‹. Неба. Неба. Голас спяваў так Р· гадзiРЅСѓ. Упэўненыя СЂСѓРєi Р·Р° гэты час перабралi РЅРµ толькi кожны РјСѓСЃРєСѓР», Р°, здавалася, кожную СЃСѓРІСЏР·РєСѓ, кожны сасуд С– нерв, кожную жылку. Р† разам Р· гэтымі рухамі наліваліся аднекуль Сѓ цела дзіўнае заспакаенне, раўнавага С– мірная сіла. РЇРіРѕ Р·РЅРѕСћ аблілі вадою. Р† Р·РЅРѕСћ СЂСѓРєС–. Р† Р·РЅРѕСћ рэчытатыў Камара С– вочы, СЏРєС–СЏ бачаць цябе РґР° РґРЅР°. Заспявалі над С–Рј галасы. РЃРЅ РЅРµ разумеў слоў, але мелодыя, простая, прывабная С– чаруючая, Р· перападамі ад высокіх гукаў РґР° РЅС–Р·РєС–С…, РЅС–Р±С‹ ўладна адрывала СЏРіРѕ ад звыклага С– звычайнага, ад свету, РґР·Рµ ўладарыла салдатня, РґР·Рµ чужыя людзі, так РЅРµ падобныя РґР° людзей, рабілі Р· людзьмі, што хацелі, РґР·Рµ РЅР° гасцінцах гучаў крык "РєСѓ-РіР°", РґР·Рµ чужынцы РґСѓС…Сѓ шматавалі СћСЃС‘ маладое, здаровае, чыстае. - Ляжы. Ляжы. Ляжы нагі пад нагім небам. Халодна - укрыйся. Горача - расхініся. РќРµ ўставай. РќРµ ўставай. Над табою неба, неба, неба. Ачысціся. Засяродзься РЅР° простым... простым... простым. РЇРЅС‹ РЅРµ падмануць... РЅРµ падмануць... РЅРµ падмануць. РЃРЅ страціў РЅР° хвіліну прытомнасць, Р° калі ачуняў ад ачышчальнага СЃРЅСѓ - адчуў, што СЏРіРѕ нясуць, відаць, РЅР° насілках С– над галавою, Р±Рѕ ён РЅРµ бачыў тых, што неслі. РЃРЅ проста РЅС–Р±С‹ плыў РјС–Р¶ небам С– зямлёй, твар С– твар Р· сонцам С– небам. Р† недзе Р·Р° С–Рј СЃСЂСЌР±РЅР° С– Р·РІРѕРЅРєР°, РЅС–Р±С‹ Р· жарала крыніцы, РЅС–Р±С‹ Р· жураўлінага горла, спявала труба. РЃРЅ ляжаў. Мяккая посцілка была пад С–Рј. Халодная прасціна ляжала Сћ нагах. Ложа стаяла пасярэдзіне альтанкі. Людзі прынеслі СЏРіРѕ СЃСЋРґС‹ С– пакінулі аднаго, нагога, сам-насам Р· небам.Вакол былі ружова-аранжавыя калоны, узнесеныя Сћ неба. РЃРЅ нічога РЅРµ бачыў, акрамя С–С… С– неба. Так ён С– ляжаў. РЃРЅ толькі РїС–Сћ ваду С– часам браў лёд С– прыкладаў РґР° галавы С– вадзіў С–Рј РїР° РіСЂСѓРґР·СЏС… С– руках. Р’Р° СћСЃС–Рј гэтым, што вакол, была вялікая чысціня С– адлучанасць. Р† ён РЅС–Р±С‹ плыў РЅР° сваім ложы насустрач аблокам. РњС–Р¶ небам С– зямлёй, СЏРє РЅР° паветраным караблі. Сядала макавая кветка сонца. Халаднела. Срэбныя трубы пачыналі звінець. Ціха-ціха, РЅС–Р±С‹ Сћ С–С… лілася крыштальная С– звонкая вада. Р† СЃСѓРјРЅР°-СЃСѓРјРЅР°, РЅС–Р±С‹ сама зямля развітвалася Р· сонцам. РЃРЅ амаль РЅРµ ўставаў. Толькі Сћ гарачыню абліваўся вадой. Ніхто РЅРµ прыходізў РґР° СЏРіРѕ. Людзей РЅРµ было. РЃРЅ РЅРµ ўспамінаў С– РЅРµ думаў. Уначы, прыемна халаднеючы пад прасціной, ён чуў праз дрымаоту крыкі СЃРѕСћ. Глядзеў Сѓ неба, бачыў, СЏРє каціліся Р· СЏРіРѕ Р·РѕСЂС‹. Прыходзіў дзень. РўСЂСѓР±С‹ пачыналі награвацца С– звінець радасна. Р† СЏРјСѓ, СЏРєС– саграваўся разам Р· С–РјС–, пачало прааз некалькі дзён здавацца, што гэта Сћ С–Рј самім звініць цеплыня С– вецер, С– тое, што вярталася аднекуль, поўнячы свежае цела. Р† Р·РЅРѕСћ крычалі СЃРѕРІС‹. Р† Р·РЅРѕСћ радасна ляцеў СЃС–РЅС– зімародак РґР° далёкай ракі. Купаўся Сћ сонцы. Р† СћСЃС‘ гэта было РЅРµ даўжэй Р·Р° хвіліну: чаргаванне начных жахаў С– цёплага РґРЅСЏ, Р·РѕСЂ С– блакітнага неба. РЈСЃСЏРіРѕ, Р· чым ён быў сам-насам. Рђ калі ён уставаў - бачыў злева Дняпро С– парк, Сѓ СЏРєС–Рј СЏРє РЅРµ было будынкаў, Р° справа - РґР·С–РєС– парк С– СЏСЂ, РґР·Рµ тады Гелена... РќРµ, ён РЅРµ думаў РїСЂР° СЏРµ С– наогул РїСЂР° людзей. Людзей РЅРµ было Р·СѓСЃС–Рј. Былі там проста вытокі Жараліцы, выйсце РІРѕРґ, выйсце крыніц. Так ішлі РґРЅС–. Уначы падалі Р·РѕСЂРєС–. Дзве Р· С–С… СЏРЅС‹ калісьці назвалі сваімі імёнамі. РЇРєС–СЏ? Ці РЅРµ СћСЃС‘ адно? РќРµ трэба было думаць РїСЂР° гэта, калі кожны дзень ён уздымаўся пад лятучыя аблокі, прасякнутыя блакітам С– гарачым святлом. Так мінула РґРІР° тыдні. РЇРІР° адступала. РЇРЅР° Р·'яўлялася СћСЃС‘ радзей. Таму што былі неба, аблокі С– сонца. Р† яшчэ вецер С–, адзін раз, уначы, навальніца Р· маланкамі. Свет расколваўся навокал, С– Алесь ляжаў РЅС–Р±С‹ Сћ шатры СЃР° сляпучых бліскавіц, схаладнелы ад незразумелага захаплення. Потым пачало часам прыходзіць узбуджэнне. Р† яшчэ, РЅС–Р±С‹ праявы, РґСѓРјРєС– аб жыцці. Спачатку СЏРЅС‹ былі непрыемныя, Р° потым сталі нават саграваць. Бо вакол былі Р·РѕСЂС‹ С– аблокі. Р†, галоўнае, неба. РЃРЅ ужо еў. РЃРЅ ляжаў С– думаў РїСЂР° СћСЃС‘ РЅР° свеце. Прыйшла раптам Сѓ адзін Р· дзён пяшчотная туга РїР° кімсьці. Р† Р· вострым пранікненнем Сѓ праўду ён зразумеў, што РЅСЏРјР° шчасця Сћ тым, калі толькі цябе кахаюць. Кахаць - РІРѕСЃСЊ што было шчасце. Р† гэта РЅРµ толькі Р· жанчынамі. Гэта С– Сћ любові РґР° людзей. Шчасце было - аддаваць. РЈСЃС‘ аддаваць жанчыне-сонцу С– СћСЃС–Рј незлічоным чалавечым сусветам, СЏРєС–СЏ жылі С– рухаліся вакол. Праявы жыцця наплывалі аднекуль СѓСЃС‘ часцей. Чырвоная ад РїСЂРѕРјРЅСЏСћ захаду дзічка... Туман, што збягае Р· зямлі, С– паўсюль белыя... белыя РєРѕРЅС–... Бацька прыкладае РґР° вуснаў СЂРѕРі... РЎС–РЅСЏРµ павуцінне Сћ паветры... РўСЂРѕРјР± РЅР° сляпучым РїСЏСЃРєСѓ арэны... Вочы маці, што ўсміхаюцца СЏРјСѓ... Кастусь С– ён РЅР° кані над стромай... Каласы пад СЃСЏСЂРїРѕРј РЅР° камені... Кроер, што ўзносіць карбач... Чорныя вішні РЅР° падвоканні мансарды... Крынічка варушыць РїСЏСЃРѕРє... Твары Кагутоў... Аблічча Стафана... Галіна РґСѓР±Р°, працягнутая РјС–Р¶ Р·РѕСЂ... Салаўіны пошчак... Р† Р·РЅРѕСћ Кастусь... Р† Майчына СЂСѓРєР°, што паказвае РЅР° Р·РѕСЂС‹... Зямля... Зямля... Зямля... Аднойчы Сћ начы СћСЃС‘ гэта лінула РЅР° СЏРіРѕ Р· такой сілай, што ён закалаціўся ад жалю РїР° страчаным часе С– ад прагі дзейнасці. РЃРЅ РЅРµ РјРѕРі больш ляжаць РІРѕСЃСЊ так. Досыць! Мінула тры тыдні. РўСЂС‹ тыдні РЅС–Р±С‹ выкінуты Р· жыцця. Была РЅРѕС‡. РЃРЅ паспрабаваў устаць, але РЅРµ здолеў - праваліўся Сћ кароткі С– моцны СЃРѕРЅ. ... Была СћСЃС‘ тая самая РЅРѕС‡. Але Р· цёмнай зямлі - вакол узнесенай Сѓ неба альтанкі С– наколькі магло ахапіць РІРѕРєР° - цягнуліся ўздзетыя Сћ маленні СЂСѓРєС–. РЇРЅС‹ цягнуліся бліжэй С– бліжэй. Р† вышэй, РЅС–Р±С‹ РЅР° кожную расціснутую далонь павінна была легчы свая, толькі ёй адной прызначаная Р·РѕСЂРєР°. Глухі РіСѓР» далятаў адусюль, РЅС–Р±С‹ нябачныя людзі наракалі С– задыхаліся пад зямлёй. Р СѓРєС– цягнуліся вышэй С– вышэй. Крычала зямля. ... РЃРЅ прачнуўся С– ўбачыў край узыходзячага сонца. Сонца пералівалася С– гуляла над шатамі РґСЂСЌСћ. Але голас бязмежнага РіРѕСЂР° яшчэ ляцеў ад зямлі. Р† тады ён зрабіў намаганне С– ўстаў. Устаў насустрач сонцу С–, захінуўшыся Сћ прасціну, пайшоў Р· альтанкі. Спявалі птушкі. РЃРЅ ішоў, С– РєСЂРѕРєС– рабіліся мацнейшыя С– мацнейшыя. ...Ля алеі насустрач Алесю бег РљС–СЂРґСѓРЅ. - Паніч Алеська! Паніч Алеська! Р† РєС–РЅСѓСћСЃСЏ СЏРјСѓ РЅР° РіСЂСѓРґР·С–. - Бож-жа Р¶ РјРѕР№! Рђ СЏРє жа СЏ чакаў! Кожную раніцу. Калі гэта, думаю, тая хвароба адпусціць? РќРµ пускалі РјСЏРЅРµ. РќС–РєРѕРіР° РЅРµ пускалі. Нават ад Міхалінкі чапавека РЅРµ пусцілі. Алесь абняў гэтага першага чалавека СЃР° Р·РЅРѕСћ здабытага свету. - РќСѓ РєС–РЅСЊ, Халімоне. Бачыш, СѓСЃС‘ РґРѕР±СЂР°. Жывы. Прагна спытаў: - Што там новага? РљС–СЂРґСѓРЅ зразумеў РїР° гэтым пытанні, што Р· хваробай СѓСЃС‘ скончана. - РўСЂСЌР±Р°, трэба было, каб устаў. Прыбягаў хлапец ад Міхаліны. Вяселле СЃРєРѕСЂР°. Падганяе пан Яраш. Алесь адчуў, СЏРє сабралася пад скурай пасвяжэлае цела. Вочы звузіліся жорстка. - РЇ сказаў, што хворыя. РЇРµ РЅРµ пушчаюць. Бегчы хацела, - захлынаўся Халява. - Яшчэ што? - СЃСѓСЂРѕРІР° спытаў Алесь. - Лухта, паніч. Р—Р° гэты час некаторыя нават РЅРµ паслалі спытаць, СЏРє Р· вамі... Стары пан пасмейваецца. Кажа: "Р‘-бай-РєРѕС‚", РІРѕСЃСЊ СЏРє. Увесь заходні РїРѕРїСѓСЃС‚ наваколля - Таркайлы, РґС‹ Браніборскі, РґС‹ іншыя... Хаданскі крычаў, стары Мікіта: "Выдыхае старое кубло! Чаго чакаеце, малодшыя?! Хутка С– Вежу здыхаць! Ганіце СЏРіРѕ, пакуль тая справа, Р· камітэта РґС‹ адусюль. Чырвань Р· гэтых "чырвоных" пусціць трэба!" Добра, што РЅР° Р·Р±РѕСЂРЅС– большасць малодшых паўсталі РЅР° С–С…. Пана Кастуся Кроера Юллян Раткевіч Р·Р° дзверы выкінуў. Дуэля была... РґР° першай крыві. - Забілі некага? - спытаў Алесь. - Падрапіны Сћ абаіх. - РќСѓ, байкот - гэта лухта, - спяшаўся Алесь. - Яшчэ што? - "РљСѓ-РіР°" зрабіла аблаву РЅР° Чорнага Р’РѕР№РЅСѓ. - Забілі? - Выслізнуў... Рђ потым прыйшоў ліст Р· пагрозаю ад "РљСѓ-РіС–" Юлляну Раткевічу. - Р—Р° што? - Рђ Рґ'ябал СЏРіРѕ ведае, - РљС–СЂРґСѓРЅ раптам стаў. - Панічыку, сакрэт. Нешта такое было Сћ ягоным голасе, што Алесь таксама спыніўся. - Думаю, Кроер СЃР° злосці прыслаў... РЎР° злосці РЅР° Юлляна... Толькі маўчыце... - РќРµ жартуй, - СЃСѓСЂРѕРІР° сказаў Алесь. - Чаму думаеш? - Рђ каму Юллян калі зашкодзіў... Р† потым... Памятаеце, Таркайла казаў, што людзі "РљСѓ-РіС–" перапынілі лёкая ягонага, Пятра, С– далі папярэджане... - РќСѓ? - Пятро нічога РЅРµ ведае, - шэптам сказаў РљС–СЂРґСѓРЅ. - РЇ РЅС–Р±С‹ выпадкова загаварыў Р· С–Рј. Ніхто СЏРіРѕ РЅРµ перапыняў. Нічога ён, Пятро, РЅРµ перадаваў. Алесь аслупянеў. - Таркайлы? - РЇРЅС‹, пане Алесь, - проста сказаў РљС–СЂРґСѓРЅ. Алесь пайшоў, амаль пабег газонам. Белая прасціна лунала Сћ паветры. - Наконт Кроера - РєС–РЅСЊ С– думаць. Доказу РЅСЏРјР°, хоць С– падобна РЅР° СЏРіРѕ. Рђ Таркайлы - маеш рацыю. Чырвань кінулася СЏРјСѓ Сћ шчокі, вочы блішчэлі. - Рыхтуйся, Халімон. РњС‹ С–Рј тут зараз РґСѓР±РѕСћ наломім. Стары Вежа яшчэ здалёк пачуў гоман С– зразумеў: абышлося. Р† СћСЃС‘ Р¶ ён звыкла стрымаўся С– РЅРµ выявіў сваіх пачуццяў. Паглыбіўся Сћ РєРЅС–РіСѓ, Р° потым РєС–РЅСѓСћ РЅР° Алеся такі РїРѕР·С–СЂРє, РЅС–Р±С‹ нічога С– РЅРµ здарылася, РЅС–Р±С‹ толькі гадзіну назад СЏРЅС‹ разышліся. - Чаго гэта крык С– шум вялік, С– рэчы РјРЅРѕРіС–СЏ РІР° СћСЃС–С… баярэх? Алесь расказаў. - РќСѓ С– што думаеш рабіць? - Украду. - РўС‹, братачка, раней чым красці, хоць апраніся. РЇРє ты жаніхацца паедзеш такім Хрыстом. РўСѓС‚ табе РЅРµ Палясціна С– РЅРµ Рмаус. - Р† СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - Дальбог, ачуняў. Бач ты, СЏРє адразу РґР° дзейнасці СЏРіРѕ павяло. Ідзеш РЅР° шлюб СЏРє РЅР° злом галавы... РќСѓ, гэта СћСЃСЋРґС‹ так. Рђ яшчэ што? - Таркайлу трэба правучыць. - РЇРє? - іранічна спытаў дзед. - Двабой. - Р— С–Рј? РџР°-першае, гэта ўжо РЅРµ двабой, Р° трыбой. Іх жа РґРІРѕРµ. Рђ РїР°-РґСЂСѓРіРѕРµ, РЅРµ РїРѕР№РґР·Рµ ён Р· табою біцца. РЃРЅ гандляр, хоць С– дваранін. - РўСЂСЌР±Р°, каб Ісленьеў ведаў. - Нашто? Р† так СЏРјСѓ Р· намі клопату. Р СѓСЃРєС–СЏ людзі блізка бяруць РґР° сэрца чужыя беды. Рђ СЏРјСѓ С–С… хапала С– сваіх, яшчэ Р· часоў мяцяжу... РЈ справу Р· Таркайлам старога РЅРµ цягні. - Падумаў. Затым сказаў: - РќР° Таркайлу нельга глядзець СЏРє РЅР° роўнага. Загадай, каб запрэглі коней. ...Упершыню Р·Р° ўвесь час дзед пераапрануўся Сћ парадную вопратку. Сядзеў побач Р· унукам велічны С– строгі. Маўчаў СѓСЃСЋ дарогу РґР° РґРѕРјР° Таркайлаў. Калі фурманка спынілася, сказаў Алесю: - Чакай РјСЏРЅРµ тут. Пайшоў Сѓ РґРѕРј. РќР° парозе паспрабавала была ўтрымаць Сабіна. - Брата РЅСЏРјР° РґРѕРјР°. Толькі панскі брат. - РЃРЅ РјРЅРµ С– патрэбен. Р† прайшоў паўз СЏРµ. Тодар Таркайла ўбачыў Вежу С– разгубіўся. РџР° сполаху Сћ вачах Вежа СћРїСЌСћРЅС–СћСЃСЏ: ён. - РўРѕ СЏРє панавы справы? - РЇРєС–СЏ? - спытаў Таркайла. - Пан ведае СЏРєС–СЏ. РќРµ РјРЅРµ С–С… СЏРјСѓ нагадваць. - РЇ, прабачце, РЅРµ разумею... - Дарма. Рђ манастыр пан Тодар помніць? - Дальбог жа, РЅРµ... - До, - РєС–РЅСѓСћ Вежа. - РќРµ будзем траціць часу. Р† ты ведаеш СѓСЃС‘, С– СЏ. РќРµ РјРЅРµ гэта СћСЃС‘ ўдакладняць. Р† РЅРµ РјРЅРµ, РІСЏРґРѕРјР°, РЅР° цябе даносіць. Але папярэджваю, Тодар, каб ведаў, РЅР° што ўздымаеш СЂСѓРєСѓ. Хлопчык РјРѕР№ Алесь... Крыўдзіць СЏРіРѕ С– цару РЅРµ дам, Р° табе С– пагатоў. - Р’С‹ забываецеся... - РЇ - РЅРµ. Рђ РІРѕСЃСЊ ты забыўся. РўС‹ ніколі РЅРµ думаў, чаму твае вэксалі Платон Рылаў Р· Веткі РЅР° спагнанне РЅРµ падае?.. Рђ дарма. Падумай. Вэксалі тыя Сћ РјСЏРЅРµ. РќРµ хацеў СЏ ганьбы чалавеку адной зямлі, двараніну. РўСЂСЌР±Р° табе прыйсці - РґР° каго ўжо сам ведаеш - С– прасіць дазволу tirer mon ?pingle du jeu6. - РЇ РЅРµ разумею... - РљС–РЅСЊ. РљС–РЅСЊ, кажу. РЈСЃС‘ разумееш. Р— тваім розумам РЅРµ Сћ палітыку лезці. Толькі Сћ гароху сядзець. Р† іншым скажы, Вежа С–С… таксама ведае. Р† РЅРµ злітуецца. Рђ таму, калі яшчэ нехта Сћ загорскім наваколлі хоць раз кугакне - СЏ цябе жабраваць пушчу. Памаўчаў. - Р† гэта яшчэ РЅРµ СћСЃС‘. РќР° месцы манастыра - попел. Будзе ён С– РЅР° месцы вашых дамоў - колькі С–С… РЅС– ёсць. Цярпеў СЏ. Дарма трываў. Больш РЅРµ Р±СѓРґСѓ. РќР° тым - бывай. ...РљРѕРЅС– беглі мерна. Стары маўчаў. Р† толькі ля павароткі РЅР° Вежу раптам пачаў гаварыць, РЅС–Р±С‹ сам сабе: - Лесінг казаў, што трэба заўсёды выбіраць левую СЂСѓРєСѓ або імкненні, Р° РЅРµ правую або даброты... Р’РѕСЃСЊ ты С– кіраваўся Р± гэтым... Ды С…С–Р±Р° вас пераканаеш хоць СЏРєРѕР№ мудрасцю. Р† нелагічна раззлаваўся. - Рђ ты - лабідуда. РҐС–Р±Р° Сћ нас такія былі? РЇ Р± зараз РЅР° разведку паехаў - pour pr?parer et sonder le terrain, et pour que cette visite ne pr?sent pas le pas le caract?re peu satisfaisant de la premi?re7. Сціснуў РєС–Р№. - РЇ Р± Раўбічаву дачку жывою звёз. Павянчаўся. Царква мая. РЈ Мілым. Гэтага смярдзючага племя, папоў, бліжэй чым РЅР° сем вёрст РЅРµ цярплю, але РЅР° такі выпадак - нічога... _______________ 1 Беларускім паходжанні (лац.). 2 Выбітае (часцей РєРѕРЅСЊРјС– Сћ час Р±РѕР№РєС–) месца. 3 Дыпламатычны штогоднік (пачатак выдання - 1763Рі.), СЏРєС– сачыў Р·Р° генеалагіяй вышэйшай еўрапейскай арыстакратыі. Акрамя друкавання звестак аб ёй займаўся генеалагічнымі даследаваннямі, пошукамі С– геральдыкай, раней разбойніцкае ўрочышча. Дзебры - мяшчанскі раён пад Магілёвам, раней разбойніцкае ўрочышча. Дэбрэ - РєРЅС–РіР° англійскага пэрства. 4 РЇРІР°, або РјСЂРѕСЏ, апісана Сћ "Здароўя шляху верным" (1715). Але РЅСЏРїСЂСћРґР° тое, што выпадкі СЏРµ былі толькі РЅР° Прыдняпроўі. РЇРє каўтун разы РґРІР° быў зафіксаваны Сћ Ламбардыі, так выпадкі хваробы, падобнай РЅР° СЏРІСѓ, апісаны, кажуць, Сѓ Тыбеце. 5 Корста - труна Р· суцэльнай калоды. 6 Выйсці Р· гульні (франц.). 7 Для падрыхтоўкі С– зандавання глебы С– дзеля таго, каб РіСЌРЅС‹ РІС–Р·С–С‚ РЅРµ быў такі самы малаздавальняючы, СЏРє першы (франц.).
|
|
XI
РЎС–РЅС– РјСЏРєРєС– дзень ляжаў над паплавамі. Сонца ўжо хілілася РЅР° захад. Невялічкі лясны астравок над спакойнай С– РїР°-асенняму густа-СЃС–РЅСЏР№ Равекай здалёк здаваўся бязлюдным С– ціхім. Пажоўклыя Р±СЏСЂРѕР·С‹ стаялі над плынню, гарэлі добрым С– негарачым агнём, асыпалі часам РЅР° траву СЂСЌРґРєС–СЏ жарынкі лісцяў. Праз Равеку, ірвучы РєРѕРЅСЃРєС–РјС– РіСЂСѓРґР·СЊРјС– гарлачыкі, ехаў унаброд РєРѕРЅРЅС–Рє. Праставаў РґР° ляснога астраўка. РќР° ўзлессі азірнуўся С– Р·РЅС–Рє РјС–Р¶ РґСЂСЌСћ. ...Астравок быў РїРѕСћРЅС‹ людзьмі. Прывязаўшы РґР° хмызоў коней, СЏРЅС‹ чакалі. - Што чуваць, Кандарт? Кагут наблізіўся РґР° Алеся, скочыў Р· каня. - Пан Яраш гамоніць СЃР° старым Хаданскім. Зачыніліся Р· гадзіну таму, С– РЅРµ відаць, каб хутка скончылі. Тэкля, карыстаючыся выпадкам, збірае СЃСЏРєС–СЏ-такія рэчы паненкі. - Што загадала перадаць? - Каб РЅР° захадзе сонца чакалі ля пралому Сћ агарожы. Кандрат раптам СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - Бачыш, РґР·Рµ РјС‹? - РќСЏРіРѕР¶, - сказаў Алесь. - Апошні наш начлег. Калі Р’РѕР№РЅР° РЅР° нас наехаў. Р’СѓРЅСЊ СЏРЅРѕ. РђРЅРґСЂСЌР№ Кагут СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - Рђ там далей РјС‹ чулі, СЏРє Раўбіч Р· гармат страляў, калі малодшая нарадзілася. Маўчалі. Алесь успамінаў словы Р· апошняй Майчынай запіскі: "Дзед меў рацыю калісь. Цяжкасці зрабілі сваё. Вазьмі, забяры РјСЏРЅРµ адсюль, СЂРѕРґРЅС‹, любы". РЃРЅ паклаў СЂСѓРєСѓ РЅР° кішэнь, ля сэрца, намацаў там запіску, С– СЏРјСѓ стала цёпла. - Што Р¶, хлопцы, трэба, відаць, выбірацца. Мсціслаў, ты тут? - Але? - Значыць, колькі нас... РўС‹, СЏ, блізнюкі... Мацей Біскуповіч, РЇРЅРєР° Клейна, РљС–СЂРґСѓРЅ, Паўлюк... Восем чалавек. Р† яшчэ Кандраці Р· шасцю палясоўшчыкамі. Рў-так. РќСѓ, гэтых адразу РєС–СЂСѓР№ Сѓ Мілае. Хай трымаюць царкву. Каб ніякага выпадку РЅРµ магло быць. - РќРµ Р±СѓРґР·Рµ, - сказаў Кандрацi. - Людзi верныя, Р· тых... Памятаеш, што пан схаваў, калi банду Прайдзiсвета пабiР»i. Дзецi РґС‹ СћРЅСѓРєi iС…РЅiСЏ. Жыццём абавязаныя людзi. Старшы пад'ехаў РґР° РєСѓРїРєС– людзей, нешта растлумачыў С–Рј. Праз хвіліну людскі ланцужок праскакаў РґР° Равекі, успеніў ваду, выбраўся РЅР° СЃСѓС…РѕРµ С– папраставаў полем Сѓ Р±РѕРє Мілага. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, - сказаў Алесь. - Кранулі. Ля агарожы Р±СЏСЂРѕРј СЏРµ С– скачам чуйдух. Коней РЅРµ шкадаваць: Р·Р° РєСѓР±РєС– заплачана - біце. РќР° выпадак калі трывога - ты СЏРµ, Мсціслаў, Р±СЏСЂСЌС€ С– скачаш, Р° РјС‹... - Хто Р· ёю вянчацца збіраецца? - спытаў Мсціслаў. - РўС‹ ці СЏ? Гэта, брат, РЅРµ вайна. РўСѓС‚ хочаш РЅРµ хочаш - будзеш уцякаць першы. Кагуты Р· табою... РќРµ... Паўлюк Р· табою С– РЇРЅРєР°... - Рђ СЏ? - спытаў РђРЅРґСЂСЌР№. - РўС‹ Р· Кандратам С– СЏ прыкрываем, - сказаў Маеўскі. - Будуць даганяць - біце РїР° РєРѕРЅСЏС…. Засмяяўся: - Калі Сћ каго Р· вас коней падаб'юць, астанецца РЇРЅ Клейна. РЇРіРѕ Сћ цемры РЅРµ спаймаюць. - Зайздросціш? - весела спытаў арап. - Нешта ты РјСЏРЅРµ забыў, - сказаў малодшы Біскуповіч. - РќСѓ, ты, РІСЏРґРѕРјР°, СЃР° РјРЅРѕСЋ. Разам шкодзілі - разам С– адказ... РўРѕ давайце, хлопцы, РїР° стрымянной дый РґР° Раўбічаў. Выпілі Р· пляшак. РљСЂСЌР±СЃ падвёў коней: - Пістолі Сћ саквах. Змужнелы рашучы Паўлюк першы ўскочыў Сѓ сядло. - Спяшаецца наш акадэмік, - сказаў Кандрат. - РќС–Р±С‹ гэта СЏРјСѓ жаніцца. - Два РєСѓСЂСЃС‹ адолеў, - СЃСѓРјРЅР° СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ РђРЅРґСЂСЌР№. Р† РЅРµ ўбаяўся "бездны премудрости". РўСЂРѕРјР± заскакаў пад Алесем. Загорскі СћР·СЏСћ павады Касюнькі. РЇРЅРєР° Клейна СЃР° стрэльбаю СћСЃРєС–РЅСѓСћСЃСЏ РЅР° РЈСЂРіСѓ. - РљРѕРЅС– немаладыя, - сказаў ён. - Нічога, - сказаў РљСЂСЌР±СЃ. - РљРѕРЅС– верныя. Калі ўжо налажыць галавою, то Р· РєРѕРЅСЊРјС–, Р· СЏРєС–РјС– жыццё пражыў. Картэж рушыў. РљСЂСЌР±СЃ сцепануўся - прыпякла гарэлка - С– шчасна засмяяўся: - Р’РѕСЃСЊ гэта жыццё! РќРµ жыццё, Р° балада. Асветленыя, залітыя сумнай барвай захаду, РєРѕРЅС–РєС– рушылі. Ступою, каб перадчасна РЅРµ стаміць коней, хаваючыся, РґР·Рµ можна, Сѓ ярах, мінулі паплавы. Узбуджэнне ўзрастала. Калі пад'язджалі РґР° паркавай агарожы - РђРЅРґСЂСЌР№ забыўся РґР° таго, што знянацку для самога СЃСЏР±Рµ зацягнуў: Р’РѕР№ жа РІС‹ РєРѕРЅС–, РљРѕРЅС–, РљРѕРЅС–, Ночка цёмная... Кандрат даў СЏРјСѓ Сћ каршэль. Алесь адчуваў, што баіцца Сћ гэтай кампаніі, відаць, толькі адзін ён. Р† РЅРµ Р·Р° СЃСЏР±Рµ, Р° Р·Р° тое, што можа сарвацца. Рђ СћСЃРµ астатнія - РЅС–Р±С‹ Рї'яныя. Ім лёгка. Сарвецца справа, С– СћСЃС‘. РЈ горшым выпадку шыю скруцяць, упаўшы Р· каня. Рђ СЏРє быць СЏРјСѓ, Алесю? РЃРЅ згаджаўся, аднак, што СЏРЅС‹ маюць рацыю. РќР° С–С…РЅС–Рј месцы С– ён ехаў Р±С‹ СЏРє Рї'СЏРЅС‹. - Алесь! РЃРЅ Р·С–СЂРЅСѓСћ праз краты Сћ парк С– ўбачыў СЏРµ. РЇРЅР° бегла ля агарожы, дакранаючыся РґР° СЏРµ СЂСѓРєРѕСЋ. Шукала С– РЅРµ знаходзіла месца, РґР·Рµ быў выламаны пруток. Кандрат памчаўся наперад: - РЎСЋРґС‹! РЎСЋРґС‹! Майка, СЃСЋРґС‹! РЇРЅР° бегла РґР° пралому, СЏРєС– ён паказваў. Дзіўна, ёй яшчэ зарана было Р·'яўляцца. Р† рэчаў РЅРµ было Сћ руках. РЃРЅ зразумеў чаму, пачуўшы нейкі вэрхал Сѓ глыбіні парку. Нешта перашкодзіла. - РЎСЋРґС‹, Міхаліна, СЃСЋРґС‹! Р СѓРєС– Кандрата падхапілі СЏРµ. Потым Кагут РЅС–Р±С‹ вырваў СЏРµ Р·-Р·Р° кратаў, панёс дарогаю РґР° коней. Алесь схіліўся, падхапіў РЅР° СЂСѓРєС–, СѓР·РЅСЏСћ Р· адчуваннем, што РјРѕРі Р±С‹ падкінуць С– РґР° неба, пасадзіў Сѓ Касюньчына сядло. Р† толькі тут здагадаўся, што магло насцярожыць раўбіцкіх. РќР° Міхаліне былі нагавіцы С– РґР·РІРµ паласы Р· шатландкі, што ўтваралі РЅС–Р±С‹ сукенку, разрэзаную РїР° баках. Нічога падобнага РЅР° звычайную польскую ці СЂСѓСЃРєСѓСЋ амазонку. РќРµ для жартаў, РЅРµ для паездачак, СЏРє тая. Сапраўдны строй для скачкі РЅРµ РЅР° жыццё, Р° РЅР° смерць, РЅР° злом галавы. Наважылася, наважылася РЅР° СћСЃС‘. Насцеражыла СћСЃС–С…. - Дурнічка, дурнічка мая! Паркам беглі РґР° агарожы нейкія людзі. РЃРЅ РЅРµ бачыў Сѓ паўцемры, якая ўжо стаяла РјС–Р¶ РґСЂСЌСћ, - хто? - РҐРѕРґСѓ! РҐРѕРґСѓ, хлопцы! - хрыпла сказаў ён. РљРѕРЅС– рванулі Р· месца. Закурэў пыл, пацягнуўся СћСЃС‘ даўжэйшым С– даўжэйшым хвастом. Пошчак падкоў пралунаў Сѓ халаднаватым вячэрнім паветры. Сядала Р·Р° даляглядам, злева, вялізнае халоднае сонца. Амаль стоячы Сћ страмёнах, схіліўшыся, адарваўшы цела ад высокай лукі сядла, СЏРЅС‹ імчалі Сћ сутонне шалёным намётам, калі РЅРµ звяртаюць увагі, што РЅР° дарозе, што вакол. Царква Сћ Мілым была храмам-крэпасцю. Іншых тут бадай што С– РЅРµ будавалі чатырыста - пяцьсот РіРѕРґ назад. Р’СЏР·С–РЅС‹ прастакутнік Р· мурамі Сћ РґРІР° сажні таўшчынёй, Р· круглымі вежамі РЅР° кожным рагу. Р’РѕРєРЅС‹-байніцы толькі РЅР° вышыні чацвёртага паверха, Сѓ тры СЏСЂСѓСЃС‹: для ніжняга, СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏРіР° С– верхняга Р±РѕСЋ. Крутыя стрэхі СЃР° свінцовай чарапіцы. РќС–Р·РєС–СЏ дзверы, акутыя жалезам, Р· кратамі, што падаюць СЃР° скляпення РЅР° каменную падлогу. Вакол - СЂРѕСћ. Царква ўзвышалася над СѓСЃС–Рј наваколлем, С–, калі кавалькада ўзляцела РґР° РјСѓСЂРѕСћ, людзі ўбачылі недзе далёка-далёка, вёрст Р·Р° дзесяць, С– ля Раўбічаў дробныя бліскаўкі паходняў. Алесь Р·РЅСЏСћ Міхаліну Р· каня. - РљСЂСЌР±СЃ, бярыце коней С– ганіце Р· С–РјС– Сћ Вежу. Мсціслаў паказаў РЅР° бліскаўкі. - РќРµ губляйце часу. Давайце, РљСЂСЌР±СЃ, хутчэй. Калі возьмуцца страляць - хай Вежа ведве: здавацца РЅРµ будзем, хоць Р±С‹ СЏРЅС‹ СЃСЋРґС‹ полк прывялі. - Давайце Сћ царкву, - сказаў Мсціслаў. Завалілі Р·Р° сабою дзверы. РЈ царкве СћСЃС‘ было прыгатавана. РџРѕРї, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ РјРѕРі ухваляць гэтых богаабрыдных уцёкаў, але звязвацца СЃР° старым панам баяўся яшчэ больш. Выганіць С– адсюль. Ды С– Сћ Мілым сядзець РЅРµ так ужо С– РґСЂСЌРЅРЅР°.Толькі што пашаны менш, але Р±РѕРі ужо Р· ёю, Р· пашанай, калі грошай - хоць мятлою мяці. Рђ пашана што Р¶? Пашана - даброта часовая. Алесь РЅРµ РјРѕРі нават уявіць, што СћСЃС‘ гэта адбываецца Р· С–Рј, што гэта для СЏРіРѕ гучаць галасы пеўчых, што гэта для СЏРіРѕ ляжаць РЅР° аналоі крыж С– евангелле, што СЃСЏР±СЂС‹ сышліся тут таксама для СЏРіРѕ С– РЅР° гулянку С– РЅР° смерць, якая РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ можа прыскакаць РґР° гэтых РјСѓСЂРѕСћ. Р† ён РЅРµ РјРѕРі С– падумаць, што гэтая дзяўчына, злева, звязваецца Р· С–Рј СѓСЃС–Рј гэтым Сѓ нешта апошняе С– неразрыўнае. РЃРЅ СЃРєРѕСЃР° глядзеў РЅР° Міхаліну С– здзіўляўся нават таму, што СЏРЅР° тут. Такая нейкая чужая С– РЅРµ свая. Вялікае шчасце, што Мсціслаў паклапаціўся аб СѓР±РѕСЂС‹: ведаў, што магла нічога РЅРµ паспець узяць. Дзіўна, якая чужая СЏРЅР° стаяла побач Р· С–Рј. Р† гэты водбліск свечкі, што дае ёй Сѓ СЂСѓРєСѓ РїРѕРї. Адразу Р·Р° гэтай думкай ён адчуў пякучы сорам. Здрадай гэта можна было назваць, РІРѕСЃСЊ чым. Р† СћСЃС‘ Р¶ гэты пярсцёнак, што зараз знялі Р· прастола… РўСЂСЌР±Р° што, абмяняцца С–Рј? Тройчы? Што гэта азначае? Што ўзаемна будуць палягчаць жыццёвы цяжар? Адкуль ён ведае, СЏРєС– ён, гэты цяжар, каму трэба рабіць палёгку? РЃРЅ жа РЅРµ ведае нават СЏРµ, той, Р· СЏРєРѕР№ назаўсёды хоча звязаць жыццё! Гэта назаўсёды можа быць С– доўгае, Р° можа С– скончыцца праз гадзіну ад залпа, СЏРєС– рване РїР° галерэі, знадворку. Р†, аднак, ён ведаў, чым рызыкаваў, ідучы СЃСЋРґС‹. Голас папа замілаваны. РЃРЅ уздымае вочы СћРіРѕСЂСѓ. Алесь Р·РЅРѕСћ пакасіўся РЅР° СЏРµ. РќР° вуснах блукае ўсмешка. Агеньчыкі свечак адбіваюцца Сћ шырокіх С– СЃС–РЅС–С…, СЏРє марская вада, вачах. Халоднае золата старога вянца лягло РЅР° лоб. Старая рэліквія загоршчынскай царквы. РќРµ менш СЏРє трыццаць пакаленняў адчувалі СЏРіРѕ РІРѕСЃСЊ так, лобам. Суровыя твары СЃСЏР±СЂРѕСћ былі каля сцен С– вакол. Р† РјС–Р¶ С–С…, побач Р· С–Рј, стаяла СЏРЅР°, гатовая РЅР° СћСЃС‘. - Пане божа наш, славаю С– гонарам вянчай СЏ, - пралунала. Чаша Р· РІС–РЅРѕРј ля вуснаў. Р† РІРѕСЃСЊ СЏРµ СЂСѓРєР° Сћ ягонай руцэ. Невядома адкуль Р·'явілася раптам радасць. Толькі адзін дотык СЂСѓРєС– РІСЏСЂРЅСѓСћ СЏРµ, С– цяпер ужо назаўсёды… назаўсёды… назаўсёды… РЃРЅ паўтараў гэтае слова, СЏРє клятву. Абкружылі СЃСЏР±СЂС‹. Пайшлі Сћ С–С… атачэнні РґР° прыступак РЅР° С…РѕСЂС‹. Узняліся амаль РЅР° палову вінтавых сходаў, калі Р·РЅС–Р·Сѓ, ад РґР·РІСЏСЂСЌР№, даляцеў РїРѕСћРЅС‹ С– гулкі, Р±С‹ Сћ бочку, РіСѓРє: ударылі чымьсці цяжкім. …З вышыні галерэі СЏРЅС‹ ўбачылі паплямаваны паходнямі поплаў С– коннікаў. Чалавек пяцьдзесят. Ля самых РґР·РІСЏСЂСЌР№ Сѓ царкву стаяў РґР·С–СћРЅР° кароткі - Р· вышыні - Франс Раўбіч. РўСЂРѕС…С– далей, ля коней, стаялі малады С– стары Хаданскія. Яшчэ далей - Раўбічава шляхта, Браніборскі, яшчэ С– яшчэ людзі, Мнішак. Апошні сустрэўся вачыма Р· вачыма РЇРЅРєС– Клейны, РєСЂСЌРєРЅСѓСћ С–, махнуўшы СЂСѓРєРѕСЋ, павёў каня Р· паплаўца. Астатнія стаялі. - Адчыні, - сказаў бляднейшы, чым заўсёды, Франс. - Што табе трэба, Франс? - спытаў Алесь. - Злодзей, - сціснутым голасам сказаў Франс. Магчыма, ён С– РЅРµ сказаў Р±С‹ гэтага, каб РЅРµ пёк сорам перад Хаданскімі. - Злодзей цяпер ты, - спакойна сказаў Алесь. - РўСѓС‚ РЅСЏРјР° цяпер Майкі Раўбіч. РўСѓС‚ ёсць мая жонка перад богам С– людзьмі - Міхаліна Загорская… РЇ раю табе лепей ехаць дадому, Франс. РњС‹ можам сустрэцца потым, калі хочаш. Франс развёў рукамі. - Відаць, досыць, - сказаў ён. - Давайце бярвенні, людзі. - РќРµ рабі гэтага, - сказаў Алесь. - РќРµ рабі таго, аб чым пашкадуеш. РЇ люблю цябе, браце. РўС‹ сапраўды цяпер РјРѕР№ брат. РќРµ СЏ завёў тую свару. РЇ заўсёды хацеў, каб быў РјС–СЂ. Нам абрыдла, што Р·-Р·Р° РґСѓСЂРЅРѕР№ спрэчкі гінуць лепшыя нашы гады. Р† таму СЏ вымушаны быў пайсці РЅР° гэта, хоць СЏ вельмі шкадую, Франс. Р† СЏ прашу твайго даравання. Раўбіч, здаецца, РЅРµ ведаў, што СЏРјСѓ казаць. - Бач, запяяў, - сказаў, - сказаў Ілля Хаданскі. - РЇ РЅРµ баязлiвец, Франс, ты ведаеш. РЇ проста хачу РјiСЂСѓ. РќРµ крыўдзь сваёй сястры, Р° маёй жонкi. - Досыць, Франс, - сказаў стары Хаданскі. - РўС‹ можаш ісці. Р—Р° крыўды адплацім РјС‹. - РЇРє? - спытаў Франс. - РЇРЅР° зробіцца ўдавой Загорскага, РЅРµ паспеўшы зрабіцца жонкай. Алесь змрочна РєС–РЅСѓСћ: - РЇ РЅРµ хачу С– тваёй крыві. Рђ ты, Франс, запамятай: што Р± РЅС– здарылася, СЏ ніколі РЅРµ стану страляць Сѓ цябе. РњРЅРµ дарагая мая жонка. - Рђ калі стрэлю СЏ? - спытаў Франс. Алесь паціснуў плячыма. - РќРµ прыніжайся, - раўнуў раптам Мсціслаў. - РЇ РЅРµ прыніжаюся, ты бачыш. - РњС‹ СЏРјСѓ РЅРµ дамо расстрэльваць цябе, - пачырванеў Паўлюк. - РЇ Р±СѓРґСѓ страляць. Чуеш, СЏ?! - Чуеш, Франс? - сказаў Алесь. - Магчыма, СЏРЅС‹. Але РЅРµ СЏ. - Адчыні, - сказаў Раўбіч, - РЅРµ заўдавай сабе ганьбы. - РЇ РЅРµ магу гэтага зрабіць, - спакойна сказаў Алесь. - РЇ РЅРµ веру РІСѓРЅСЊ тым. РЇ схіліў РЅР° гэтую справу СЃСЏР±СЂРѕСћ С– адказваю Р·Р° С–С…РЅСЏРµ жыццё С– бяспеку. Франс адышоў РїСЂСЌС‡ ад царквы. Нешта горача казаў СЏРјСѓ Ілля Хаданскі. Раўбіч ашчаперыў рукамі галаву. Хаданскі казаў далей. Франс ківаў галавою. Потым глыбока ўздыхнуў С– агледзеў вежы С– гульбішча царквы. - Франс, - сказаў Алесь, - адумайся, пакуль РЅРµ РїРѕР·РЅР°. Замест адказу пралунаў стрэл Р· РєСѓРїРєС– дваран ля старога Хаданскага. Паляцела грубая жоўтая атынкоўка ля галавы Алеся. РЈ адказ галерэя залапатала нягучнымі стрэламі. - Людзі! Людзі! Адумайцеся! - гарлаў Алесь. - Што РІС‹ робіце? Людзі! Замалаціла свінцовым бобам РїР° свінцовых чарапіцах над галавой. Мсціслаў СЃСѓРЅСѓСћ Сѓ Алесевы СЂСѓРєС– стрэльбу. - Бі! Бі С– РЅРµ крычы! РЇРЅС‹ гэта РЅРµ так зразумеюць! Р† тады Загорскі, захлынаючыся гневам С– роспаччу, прыпаў РґР° прыклада. Стрэльба была новая, пістонная. РЇРЅР° нечакана зручна лягла РґР° пляча. Алесь убачыў РЅР° канцы рулі галаву Іллюка Хаданскага С– націснуў РєСѓСЂРѕРє. Ілля схапіўся Р·Р° галаву С– павольна заваліўся назад, РЅР° СЂСѓРєС– сябрам. - Няўжо забіў? - РќСѓ С– чорт Р· С–Рј, хоць С– забіў, - прахрыпеў Р· правага Р±РѕРєСѓ мурын. - РќРµ забіў! - раптам амаль Р· радасцю крыкнуў РђРЅРґСЂСЌР№ Кагут. - РќРµ! Бач, устае. Аглушыў, відаць, толькі. Р Р°-та-та, - сыпанула РїР° чарапіцах. - Р Р°-та-та. - Бач ты, - сыпануў Кандрат. - Гэтак вельмі проста С– забіць могуць. Стрэлы Р· галерэі РЅС–Р±С‹ паступова апаясвалі царкву. РЇРЅРєР° Клейна, першы Р· закранутых, сядзеў РЅР° каменных плітах падлогі С–, лаючыся, накладаў РєРѕСЂРїС–СЋ РЅР° прастрэлены РјСѓСЃРєСѓР» прадплечча. - Глядзі, - сказаў Кандрат. - Чырвоная. - РЇРЅР°, браце, РІР° СћСЃС–С… чырвоная РґС‹ аднолькавая, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. - Р’Р° СћСЃС–С… людцаў, колькі С–С… чыста ёсць РЅР° зямлі… Сволачы… Навалач, прама сказаць… Што, РЇРЅРєР°, РєСѓСЃСЊ? - РљСѓСЃСЊ, - СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ той. - Нічога, неяк зажыве. Мсціслаў прыглядаўся, што робіцца СћРЅС–Р·Рµ. - Глядзі, - сказаў ён. - Р’РѕСЃСЊ РЅСЏРіРѕРґРЅС–РєС–. Людзі ўсталёўвалі наводдаль РґР·РІРµ гарматы. Парадныя. Р— Раўбічавага ганка. Алесь адчуў холад Сѓ пазваночніку. Холад пракаціўся некуды СћРЅС–Р· С– Р·РЅС–Рє Сѓ нагах. - Гэта, калі С– РЅРµ пацэліўшы, Сѓ галаву патрапіць, - сказаў РљС–СЂРґСѓРЅ. -РўРѕ РїСЌСћРЅР° РґР·С–СЂРєР° Р±СѓРґР·Рµ Р· палац пана Вежы. Запанавала маўчанне. Потым стары Кандраці павольна перажагнаўся. - Гарматы, - сказаў адзін Р· палясоўшчыкаў. Кандрат Кагут абвёў СѓСЃС–С… вачыма. - РњС‹ народ СЃСѓСЂ'ёзны, - сказаў ён. -Жартаваць РЅРµ любім. РЎР° свістам хвастанула РїР° балюстрадзе С– даху карцеч. - До жартаў, хлопцы, - сказаў Мсціслаў. - Біце РїР° гарматах, іначай жывыя РЅРµ выйдзем. Алесь высунуў галаву. Ілля Хаданскі падносіў шматок зыркага пакулля РґР° запальніка. РќР° галаве Сћ Іллі бялела павязка. Р† раптам нешта здарылася. Чыясьці СЂСѓРєР° выхапіла РєРЅРѕС‚ Р· СЂСѓРєС– Сћ графа. РўРѕР№ паспрабаваў быў перахапіць СЏРіРѕ назад. Р† тады тая самая СЂСѓРєР° гучна прыпячаталася РґР° шчакі маладога чалавека. - Чакайце, хлопцы, - непаразумела сказаў Мсціслаў. - РќРµ страляць. Баба. Сапраўды, РјС–Р¶ людзей, што трымалі абдогу, рухаліся РґР·РІРµ жаночыя постаці. - Дамоў, - сказала жанчына голасам Надзеі Клейны. - РЇ раіў Р±С‹ ісці дамоў вам, пані Надзея. - Ідзі дамоў, Франс, - паўтарыла Клейна. - Там зараз адна РЇРґРІС–РЅСЊРєР°. РЇРЅР° баіцца. Нават лекара яшчэ РЅСЏРјР°. Паслалі Сћ Вежу. - Гэта нашто? - Маўчы. Хадзем, Рвеліна. Клейна ўзяла СЂСѓРєСѓ Раўбічаву пад СЂСѓРєСѓ С– рушыла Р· ёю РґР° царквы. - Гэй, - сказала СЏРЅР°, - кідай Р·Р±СЂРѕСЋ! РЇРЅРєР°, гэта ты там, паршывец? Кідай Р·Р±СЂРѕСЋ, кажу. РЇРЅРєР° РєСЂСЌРєРЅСѓСћ. - Мужыкі-С–, - сказала Клейна. - Вайны С–Рј пільна РЅРµ хапала. Жонкам РґС‹ маткам варта было Р± Р·Р° вас узяцца. Ды каб кожная РїР° галаве знянацку дала, каб аж Маскву ўбачылі… РђРЅСѓ, кідай Р·Р±СЂРѕСЋ! Хто там галоўны? Загорскі малады? РђРЅСѓ ўставай, СЏРЅС‹ страляць РЅРµ будуць. Ды Міхаліну СЃСЋРґС‹, СЃРєСѓСЂР° Р± РЅР° ёй так гарэла. Паўлюк С– РђРЅРґСЂСЌР№ пабеглі РїР° Майку. Прывялі. - РўС‹ што Р¶ гэта нарабіла, РіР°? - спытала ваяўніца. - Бачыш, маці ледзь РЅР° нагах трымаецца. Канчай вайну. Міхаліна!.. - Што? - сказала ледзь жывая ад сораму Майка. - Дрэнныя справы, РґРѕРЅСЏ. Р— тваім бацькам удар. Склала СЂСѓРєС–. - Міхаліна, сыдзі. Богам клянуся, ніхто РЅРµ зачэпіць. Іначай Франсу давядзецца Сћ маці страляць, С– іншым - Сѓ жанчыну. Сыдзі, дзетухна. Р—СЂРѕР±С–Рј выгляд, што памылковая трывога… Можа, СЏРјСѓ С– жыць РЅСЏРґРѕСћРіР°. Майка глядзела РЅР° Алеся. - РќРµ ведаю, Міхаліна. - Алесь, - сказала Клейна, - РЅРµ ўпірайся. Р—'едзеш адсюль месяцы РЅР° РґРІР° далей ад улад, пакуль РјС‹ будзем кругавую паруку трымаць. Вернешся - пан Яраш ачуняе. Рђ тады - слова табе даю - тут сама СЏРµ прывяду. Алесь глядзеў Сѓ зямлю. - Алесь, - сказала Майка. - Ідзі, - сказаў ён. - РЇ пачакаю. РЇ цябе заўсёды Р±СѓРґСѓ чакаць. - РЇ таксама Р±СѓРґСѓ чакаць, Алесь. РЇРЅР° рушыла РїР° прыступках СѓРЅС–Р·. Зніклі РЅРѕРіС–, РіСЂСѓРґР·С–, плечы. Галава ўскінула РЅР° СЏРіРѕ вялікія вочы С– СЃСѓРјРЅР° схілілася. Ляснулі СћРЅС–Р·Рµ завалы. Потым Майка Р·'явілася побач Р· Клейнай, С– тая паклала ёй РЅР° плячо СЂСѓРєСѓ. Франс зрабіў РєСЂРѕРє РґР° С–С…. - Адкасніся, - сказала Клейна. - РЇРЅР° - мая, пакуль мужу Сћ СЂСѓРєС– РЅРµ перадам.
|
|
XII
Алесь ішоў вуліцамі Масквы. Сакавіцкі набрынялы снег мякка паддаваўся пад нагамі. Ззялі непадалёк купалы крамлёўскіх сабораў. Праляталі часам з Замаскварэчча, Краснай плошчай і на Манежную купецкія тройкі: пачыналася масленіца. Загорскі скінуў шапку, праходзячы паўз Іверскую, а потым спыніўся і пачаў глядзець на плошчу. Другі месяц ён жыў у Маскве, і кожны раз пагрозлівай і гордай прыгажосцю ўражаў яго гэты куток зямлі. Вярнуцца да берагоў Дняпра ўсё не выпадала. Праўда, гісторыя з Майкай амаль забылася. Адразу пасля штурму царквы ў Мілым Клейна завезла Міхаліну ў Раўбічы, супакоіла пана Яраша і вырашыла, разам з Майкай і Ядвіняй, знікнуць на пару месяцаў з наваколля. Адразу пачала дзейнічаць кругавая парука. Пад ціскам грамадскай думкі нават Хаданскія, што не хацелі хлусіць, вымушаны былі сказаць, што ніякай аблогі не было. Пан Яраш ужо трохі хадзіў. Адпусціла. Але пра Алеся з ім баяліся і гаварыць, тым больш што Франс сказаў аднойчы: "Яна яго жонка і не можа быць больш нічыёй. Але і ягонай яна не будзе". Але гэта было не самае страшнае. Значна горш было другое. Алесь не хацеў чакаць, пакуль выйдзе падрыхтаваны маніфест аб адмене прыгону. I Кастусь з гэтым згаджаўся - калі ўжо яны хацелі мець падтрымку сярод сялян наваколля. Адпусціць людзей трэба было хутчэй, каб мужыкі сарака з лішнім вёсак атрымалі волю раней за іншых, адчувалі, ад каго атрымалі, і ў будучым верылі б ва ўсім гэтаму чалавеку. Загорскі так і зрабіў. Ішла перапіска з Выбіцкім і Вежам. Яшчэ восенню пачалося масавае засведчанне дакументаў аб вызваленні. Мужыкоў вызвалялі з самым мінімальным выкупам (толькі каб не лямантавалі суседзі) і з перадачай у поўную іхнюю ўласнасць той зямлі, якой яны валодалі яшчэ ў прыгоне. У адпускных было таксама агаворана, што, калі справы былога пана з цукроўнямі і іншым пойдуць добра - мужыцкі надзел можа быць павялічаны за кошт панскай зямлі. I вось тут здарылася дзіўная, незразумелая рэч. Што сычэла навакольная шляхта - гэта было зразумела. Сычэла, але баялася, прыціснутая старым Вежам, які, дарэчы, сваіх пераводзіў толькі на лёгкі аброк, даючы магчымасць Алесю гаспадарыць у сваіх вёсках толькі пасля ягонай, Вежавай, смерці. Што раiла адмовiцца ад даравання волi начальства - таксама нiкога не здзiвiла. Пабойвалiся бунту ў наваколлi. I нiчога, аднак, не маглi зрабiць. Пан быў гаспадаром, i ў дзеяннях ягоных не было вар'яцтва. Падпалi ён свой уласны палац - справа iншая, тады i апеку можна было б накласцi. А так яны толькi раiлi ды ўгаворвалi, нацiскаючы на тое, што вызваленне ўсё адно хутка прыйдзе i пры гэтым чаканнi вольныя вёскi сярод прыгонных будуць як фiцiль, забыты ў бочцы з порахам. Здзіўляла іншае: бурчанне мужыкоў. Паўсюль яшчэ было прыхаванае, але ў Татарскай Грэблі і Сцюдзеным Яры вылілася ледзь не ў мяцеж. Сяляне адмовіліся браць волю. Доўга ніхто нічога не разумеў. I толькі потым па наваколлі, невядома кім пушчаная, папаўзла цёмная чутка: - Не бярыце, хлопцы, ашукаюць. Царская воля выгаднейшая. Ніякага выкупу, зямля - уся. Падман задумалі. I на цукроўні не ідзіце. Зноў заняволяць... Алесь напісаў Кастусю і атрымаў параду: абумовіць у водпусках, што, калі надзел і выкуп у "царскай волі" будуць больш выгадныя для мужыка - ён, Загорскі, адпаведна павялічвае надзел і адмяняе выкуп. ...I тут, у ясны лютаўскі дзень, запалала нядаўна застрахаваная цукроўня. Тая самая, з двума верхнімі драўлянымі паверхамі, якія Алесь усё збіраўся перабудаваць на мураваныя. Падпалілі невядомыя людзі. Наўрад ці "Ку-га". Пра яе з дня размовы Вежы з Таркайлам ніхто не чуў. Хутчэй за ўсё нехта з Грэблі. Згарэла ўшчэнт. Успомнілі аб страхоўцы. Пагражаў суд. Уратавала толькі тое, што ў "водпусках" было агаворана аб цукроўнях. Хіба вар'ят будзе, адпускаючы людзей, нішчыць свой жа набытак. Алесь валасы на сабе рваў. Людзі не хацелі даброт. Людзі помсцілі невядома за што, аддавалі жорава ў руках на сініцу ў небе. Трэба ехаць на радзіму. Вось толькі трэці дзень, як у Маскве Кастусь. I сёння нарада аб далейшай арганізацыі. Адседзець і паехаць. Бліжэй да спраў. ...Да "Вярбы"1 было яшчэ далёка, але на развале, ля муроў, некалькі чалавек гандлявалі кнігамі. Кнігі ляжалі на подсціле з лапніку і на сталах. Тут і павінны былі сустрэцца Загорскі і Кастусь. Алесь стаў ля аднаго з гандляроў, няголенага чалавечка з абыякавымі вачыма, і пачаў так, ад няма чаго рабіць, перакладаць кнігі. Чалавечак глядзеў на яго звысоку, нібы гэта ён, Алесь, гандляваў усімі гэтымі пісьмоўнікамі, старымі календарамі і разрозненымі падшыўкамі "Северной пчелы". А вось гэта што? "Рчто собрала посохомъ вымлатила и знашла ячменю... три меры". Што такое? Пальцы гарталі старонкі. "Ту справа всякого собрани людского и всякого града еже верою соединеннемъ ласки и згодою посполитое доброе помножено бываець". Алесь гартаў яшчэ. " Предъсловие доктора Франъциска Скорины з Полоцька во всю бивлию..." Алесь прымусіў твар быць спакойным. - Прадаяце? - Бярыце, гаспадзін. - Ну, і, скажам, колькі? - абыякава спытаў ён. - Калі тры рублі дасцё... Алесь пакруціў кнігу ў руках. - Добра ўжо... Наце... Алесь адышоў ад гандляра, не адчуваючы пад сабою ног. Усё, здаецца, было вакол як раней. Тыя ж муры, плошча, аблокі над ёй. Тое і не тое. Вызваленая ад селядцовага лёсу, ляжала ў яго на далонях кнiга. Ляжала i маўчала. Ён адчуваў, што задыхаецца. Гандлявалі Скарынай. Гандлявалі даўнінай. Гандлявалі ўсім: розумам, праўдай, сумленнем. - Здароў, Алесь, - сказаў за спіною Кастусёў голас. - Здароў. Хадзем? Нам далёка? - Больш за гадзіну добрай хады, - сказаў Каліноўскі. - Ля Дзмітраўскага гасцінца. Сажалкі хутарскія. - То, можа, рамізніка? - Возьмем на Цвярской. Ля Страснога манастыра. Пройдземся давай крыху. Спусціліся да Ахотнага рада. - Ведаеш, што ў мяне ёсць? - спытаў Кастусь. Трохі асіметрычныя вочы Каліноўскага смяяліся. Ён засунуў руку за пазуху і трохі выцягнуў адтуль нумар газеты, якую па адным выглядзе Алесь адрозніў бы ад тысячы іншых. - "Колокол" за васемнаццатага лютага. Свежанькі, лічы. I ў ім - першы такі за ўвесь час заклік да паўстання. - Хто? - Невядомы. Подпіс "Рускі чалавек". - 3 Лондана? - Не, адсюль. Ліст з рускай правінцыі. Магчыма, нейкі хлопец накшталт Волгіна. - Як піша? - "Наша становішча жахлівае, нясцерпнае, - сурова і ціха, на памяць, шапацеў Кастусь, - і толькі сякера можа нас уратаваць, і нішто, акрамя сякеры, не дапаможа! Да сякеры клічце Русь!.." Во так, грамадзянін нігіліст Загорскі. Зразумела? - Становішча сапраўды нясцерпнае, - сказаў Алесь. - Ён мае рацыю. Як думаеш, будзе рэформа падманам? - Яна нічым іншым быць не можа, Алеська. Лаялі Растоўцава, а як здох, то выяўляецца, ён яшчэ нічога быў. Гэта ў нас заўсёды так: "Явился Бирюков, за ним вослед Красовский. Ну, право, их умней покойный был Тимковский". Чуеш, што Панін на пасадзе Растоўцава выкідвае? Конікі якія? - Ну вось. Тады і пачнем, калі зразумеюць падман. Раней мужыка на бунт не ўзняць. А без яго мы пералёты, на корані адсохлыя. Ішлі моўчкі. - А ў цябе што? - заўважыў Кастусь. Загорскі моўчкі працягнуў яму кнігу. Кастусь зірнуў. На хвіліну ў яго задрыжалі вусны. - Першая наша ластаўка, - сказаў Алесь. - Бедная. - Не, - сказаў Каліноўскі. - Не бедная. Ён асцярожна, азірнуўшыся, выцягнуў газету і, расхінуўшы кнігу, паклаў танюткія аркушы ў сярэдзіну тома. Загарнуў. - Хай ляжыць. Тут ёй і месца. - А што, - сказаў Алесь. - Ад першага славянскага водціску і аж да гэтага. Братка ты мой, які доўгі шлях! - Пэўна, яшчэ не канец яму, - Кастусь засунуў кнігу за пазуху Загорскаму. - Пэўна ж, не канец. Яны ішлі якраз паўз Камергерскі завулак. I тут Алесь, узяўшы сябра за руку, моцна завярнуў яго. - Давай, братка, на хвiлiну сюды. Кастусь ускінуў вочы. - Невядома, калi сустрэнемся. Над дзвярыма была шыльда: Дагератыпная майстэрня
Рњ. Рњ. Р“ Р Р« Рќ Р§ Р« Рљ Рђ
...У вялікім пакоі іх пасадзілі ў крэслы на фоне ўяўнага туманнага пейзажу. Заціскачкамі прымацавалі рукі да падлакотнікаў, нябачным клямрам паставілі галовы так, што імі нельга было варухнуць. - Вось так нас катаваць будуць, - сказаў шэптам Кастусь. - Цьфу на цябе... Цьфу, - засмяяўся Загорскi. Грынчык, вельмі падобны на сумнага жорава, пасварыўся пальцам: - Маладыя людзі, гэта не ёсць жарт. Не ва ўсіх хапае духу, нават не смеючыся, праседзець перад камерай абскурай пяць хвілін. Вам адзін здымак? - Два. - То дзесяць хвiлiн, - з выглядам абыякавага iнквiзiтара сказаў сумны жораў. - I не варушыцца, калi не хочаце атрымаць замест аблiччаў фату-маргану. - А калi не будзем - яна не атрымаецца? - спытаў Алесь. - Я маю парыжскi медаль. Я прывёз дзiвосную навiну сюды. Крыўд на мяне няма. Я раблю выключна на срэбры. Не тое што некаторыя "наватары" - на медных пласцiнках. Яны б яшчэ паперу прыдумалi цi палатнiну, як мастакi. Гэта ж дзiка! Чалавек робiць добры дагератып раз, многа - два ў жыццi. Ён павiнен быць вечны, дагератып. I для ўнукаў, якiх у вас, вiдаць, пакуль няма. Іх замацавалі так, што варухнуцца было нельга. Грынчык паклаў Біблію на Алесевы калені. - Вось так. Вы цікавіцеся старой кнігай, паны студэнты. Вы нібы задумаліся на хвіліну. Меланхоліі ў вочы. Уявіце сабе: вы задумаліся над лёсам гэтай кнігі. Вас ён цікавіць. - Уявiце сабе - ён нас сапраўды цiкавiць, - сказаў Кастусь. - Тым лепш. Не мiргайце. Засычэў калiльны лiхтар. Срэбная сетачка пачала лiць проста ў вочы нясцерпнае святло. ...Калі яны, урэшце, выйшлі на вуліцу, рэзала ў вачах. Расціраючы здранцвелыя мускулы шыі, Кастусь зарагатаў. - Як, ты скажы, з шыбеніцы знялі. Вось, пэўна, боўдзілы атрымаюцца? Жах! Вочы спыніліся, твары ненатуральныя. - Нічога, "для ўнукаў" сойдзе. Мяркую, аднак, нічога атрымаецца. Бачыў я дагератыпы. Даволі натуральна. Вядома, не партрэт, але нам будзе нічога. Памяць. Клікнулі рамізніка. "Ванька" паспрачаўся за цану і павёз. - Як Віктар? - спытаў Алесь. - Зноў пагоршала. Вельмі хоча ўбачыцца з табою. - Хай бярэ ў мяне грошы і едзе, - злосна ад няёмкасці сказаў Алесь. - Ці на Мадэйру, ці ў Італію. - Бадай, твая праўда. - Грошы заўтра ж пашлем. Алесь засмуціўся і не хацеў, каб гэта заўважылі. Перавёў размову на другое. - Людвік Звяждоўскі дзе? - У Вільні. Распачаў работу там. - Трэба яму звязацца з маім Вацлавам. У яго шмат сяброў сярод моладзі. "Ванька" цікнуў быў на іх, пачуўшы незнаёмую мову, і зноў звяў, нібы заснуў на козлах. - А Валеры? - Інспектар егерскага вучылішча ў Саколцы. - Гэта што, назнарок Гродзеншчына? - Трэба і там камусьці быць. - Дамброўскі як? - Па-ранейшаму, у Акадэміі. Ён жа малодшы. ...Праз акно былі відаць голыя дрэвы, рэдкія домікі далёкай ускраіны, люстра двух невялікіх авальных ставоў. За сталамі сядзелі хлопцы з маскоўскага зямляцтва. Чацвёра. Ні з кім з іх Каліноўскі Алеся не пазнаёміў, і па адным гэтым было відаць, якая сур'ёзная пачыналася справа... Нехта сціснуў далонямі Алесевы скроні, не даючы павярнуць галавы. Загорскі ўсё ж выкруціўся: - Сашка, Сашка, дружа! Сашка Волгін стаяў за ягоным крэслам і ўсміхаўся на поўны рот. - Ну, брат, суцешыў! - Даўно гэта пачалося? - шэптам спытаў Сашка. - Даўно. Цяпер мяркуюць аб метадах. - Метады звычайныя, - сказаў Сашка. - Узяць гэтых vieilles ganaches2 за гардзёлку ды аб брук галавой. Дакіраваліся. Горшыя ўладары, чым паўcюль на свеце. Паскудзяць рускае імя. Алесь ціха засмяяўся: - Гэ, брат, наконт нас з вамі ў майго дзеда добрая прыказка-байка. Яны гаварылі шэптам, баяліся перашкодзіць іншым. - Бог дзяліў між народамі землі. Адным тое, другім - тое. Прыйшлі беларусы... Вельмі ж пану богу спадабаліся. Ён і пачаў нас надзяляць: "Рэкі вам даю поўныя, пушчы - нямераныя, азёры - нялічаныя. Спёкі ў вас ніколі не будзе, але і холаду - пагатоў. Зажэрціся на багатай зямлі не дам, каб былі ўвішныя, кемлівыя, працавітыя, але і голаду ў вас ніколі не будзе. Наадварот, у голад шмат багацейшыя людзі будуць да вас прыходзіць. Не ўродзіць хлеб, то ўродзіць бульба. А яшчэ звяры і дзічына ў пушчах чародамі, рыбы ў рэках касякамі, пчолы ў борцэх мільёнамі. А трaвы - як чай. Не будзе голаду. Жанчыны ў вас будуць прыгожыя, дзеці - дужыя, сады - багатыя, грыбоў ды ягад - заваліся. Людзі вы будзеце таленавітыя, на музыку, песні, вершы - здатныя. На дойлідства - таксама. I будзеце вы жыць ды жыць, ну як..." Тут яго Мікола ў бок штурхае: "Пане божа, да вы падумайце. Гэта ж вы ім рай аддаяцё! Гэта ж вы бо-жа мой!.. Ды яны пры іхняй языкатасці туды з сапраўднага раю ўсіх перавабяць! Яны ж языком менцяць - дай бог нам за вамі". Бог падумаў, крэкнуў, але назад адбіраць не будзеш. Сапраўды, ёсць ужо яна, зямля. Лані бягуць - лес варушыцца. Рыба чаўны з вады выціскае. Дрэвы - да сонца. "Добра, - кажа, - зямля будзе - рай. А каб не занадта вы перад маім раем ганарыліся - дам я вам найгоршае ўва ўсім свеце начальства. Яно вам таго раю трохі збавіць дый пыхі трохі-трохі вам саб'е. Гэта вам для раўнавагі". Вось яно як! Сашка Волгін нявесела засмяяўся: - Горш за ўсё, што гэта праўда, Алесь. - Вось так і жывём. - Нічога, брат, нядоўга. - Ты што робіш? - У мяне, браце, рускі сектар. Найболей афіцэры. Ёсць і студэнты. - Многа? - Пакуль што нямнога. Пяцьдзесят два чалавекі3. Будзе больш. - Гэта, брат, яшчэ большая радасць... Гэта ўжо не мы адны, а саюз. Сапраўды, суцешыў, брат. Гэта ж хаўрусам і ў пекле добра. - Стаіць адно пытанне, - сказаў Кастусь. - Што будзем рабіць далей? Колькі можна чакаць! Вось вы, з Магілёўшчыны, якое ў вас становішча з сялянскай справай? Алесь не адразу зразумеў, што гэта да яго. Устаў. - Становішча дрэннае. Па губерні дзвесце восемдзесят сем тысяч сялян у закладзе... Дазвольце запытаць астатніх. - Пытай, - сказаў Кастусь. Яны трымаліся, як незнаёмыя. - Вы, здаецца, віцяблянін? - спытаў Алесь у высокага бялявага хлопца. - Мяркуючы па гаворцы... - Віцяблянін. - Колькі закладзеных на Віцебшчыне? - У нас дзвесце дзесяць тысяч. - Я з Міншчыны, - сказаў хударлявы белавалосы юнак. - У нас закладзеных дзвесце восемдаесят восем тысяч. Чарнявы, падобны да іспанца малады чалавек рэзка бліснуў вугальнымі зрэнкамі. - Я з Гародні. У нас сто дзевяноста сем тысяч душ у закладзе. Алесь абвёў вачыма ўсіх. - Вільняніна ў нас няма, але і там не лепей. I вы яшчэ пытаеце, што нам рабіць? Кастусь ухвальна схіліў галаву. - Каля мільёна сялян здраджана сваімі так званымі гаспадарамі, якія павінны клапаціцца аб іх. Гаспадары самі паднялі рукі, самі ўзялі ад дзяржавы грошы за гэтых людзей. Цаною іхняй крыві і іхніх пакут прыдбалі сабе магчымасць раскашавацца. I тым самым страцілі права на чалавечыя да сябе адносіны. I калі яны самі аддаюць народ ва ўладу катаў, не могуць быць гаспадарамі - мы павінны адабраць у іх гэтае права. - Вочы Алеся былі змрочныя і рашучыя. - Я прапаную: народы вызваляць і сялянам даваць зямлю. Я прапаную: паноў, якія рабавалі, высяляць з краіны, пазбаўляючы маёмаслі, а цмокаў - расстрэльваць. - Сеў. - Правільна, - сказаў Кастусь. - Хай прадстаўнікі маскоўскага зямляцтва выкажуць свае меркаванні аб тэрмінах і метадах паўстання. Аб ходзе паўстання. Потым мы звядзем іх у адно з думкамі іншых зямляцтваў і арганізацый. Людзі думалі. Пасля звароту на Прыдняпроўе Алесь усутыч узяўся за вярбоўку людзей. Справа пайшла нечакана лёгка. Дрэнна паддаваліся агітацыі, бадай, адны сяляне. Дый сярод іх, з дапамогаю Кагутоў, удалося навербаваць нешта каля трох соцень людзей цвёрдай згоды. Маладыя дваране з небагатых лёгка і ахвотна ішлі на агітацыю. Ужо цяпер, калі б трэба было паўставаць неадкладна, Прыдняпроўе, у зоне дзеяння Алеся, магло б выставіць каля трохсот кос і шасці соцень багнетаў. А яшчэ ў паўночнай частцы губерні павінен быў дзейнічаць Людвік Звяждоўскі ("белыя" прабілі на пасаду свайго, не ведаючы, што гэты свой за апошні час вельмі моцна "пачырванеў"). Словам, баяцца тут не было чаго. Хіба што здрады. Але і яна дзякуючы сістэме "дзесятак" не магла зачапіць шырока. Алесь ведаў: да прызначанага імі тэрміну паўстання аставалася яшчэ тры гады. Лета шэсцьдзесят трэцяга. За гэты час можна было шмат чаго зрабіць. А калі рэформа расчаруе людзей - тыя, якім ён даў зямлю ўжо цяпер, таксама возьмуцца за косы. Да чэрвеня перавод сялян у вольны стан быў амаль скончаны. Тысячы былых яго мужыкоў былі вольныя: дадатковы парахавы зарад. Гэты год быў светлы год. Здавалася, што пачынаецца зноў "вясна народаў". Свежы вецер лунаў над светам. У Амерыцы паўночныя фермеры са стрэльбамі ішлі на рабаўласнікаў, і хоць даводзілася ім цяжка, людзі спадзяваліся на іх і верылі іхняй мужнасці. У канцы красавіка Гарыбальдзі з тысячай адчайных і смелых людзей высадзіўся ў Сіцыліі, бо там зырка шугала паўстанне супраць неапалітанскіх Бурбонаў. Абрастаючы людзьмі, бесперапынна перамагаючы, тысяча рухалася, рабілася многімі тысячамі, выкідала ворагаў з гарадоў і вёсак. У тым жа самым годзе змагар вызваліў каралеўства абедзвюх Сіцылій. Чакаў паход на Рым. Падзеленая яшчэ з Юстыніянавых часоў, расшматаваная на часці, залітая крывёю Італія ўставала адзінай, падымаючыся на ўвесь свой вялізны рост. Напалеон казаў калісьці, што італьянцы любяць балбатаць аб волі радзімы... у ложках у сваіх палюбоўніц. Цяпер ад гэтых аматараў пагаварыць змазвалі пяткі аўстрыйцы і Бурбоны. Таму што аматары гаварылі цяпер моваю зброі і так, як належыць мужчынам. 3 шостага стагоддзя, са дня злашчаснай пагібелі Цейі, караля остготаў, была рэстаўрацыя Юстыніянам рабства, пажары, прыгон, тыранія царквы, рабунак кандацьераў, інквізіцыя або ўлада гандляроў. Ласкутная, пашматаваная краіна, вечныя захопнікі - ад візантыйцаў і іспанцаў да аўстрыйцаў. I так на працягу тысячы трохсот год. Досыць моцны зарад аптымізму для ўсіх, хто не хоча і не ўмее чакаць. Досыць вялікая школа вытрымкі. I калі ўсім здавалася, што ўжо ўсё - волат устаў, даводзячы гэтым, што ніколі не позна. Ніколі, калі справа ідзе аб свабодзе, аб святле заўтрашняга дня. У юнакоў гарэлі вочы, калі яны глядзелі на захад. У іх трапяталі ноздры, што лавілі вецер свабоды. - Жыць! Жыць! Ваяваць за волю! Знішчаць прыгон! Ваяваць за права, за шчасце, за бацькаўшчыну! Мсціслаў Маеўскі ехаў верхам у Азярышча. Трэба было ўбачыць Кагутоў, пагаварыць аб сім-тым, а галоўным чынам, сустрэцца з Яняй. Хлопец сам здзіўляўся, чаму яго так цягне да гэтай дзяўчынкі, а калі зразумеў, было позна. Паспрабаваў сам сябе ўгаварыць, што гэта - звычайная рамантычная гісторыя ў духу "здравствуй, добрая дева, не откажи запечатлеть на твоем невинном челе братский поцелуй, ибо и крестьянки любить умеют, под сению дерев пляша", - нічога не дапамагала. - Ну і чорт з вамі. Ну і злуйцеся. А я ўсё адно буду там бываць. Мне прыемна. Цёплыя вочы хлопца аглядалі з-пад белай чупрыны Дняпро, маладую зеляніну на яго берагах, само Азярышча, якое прыгожа раскінулася над ракой. Не ведаў, што рабіць. Збіраўся быў разам з Кастусём паступаць у нейкую ваенную ўстанову. Скарыстаць ільготы для студэнтаў, што скончылі універсітэт, і дваран. Нешта і ў Кастуся не ладзіцца. Дысертацыі яшчэ не падаў, у кандыдаты, значыцца, залічаны ўмоўна. Са штаба ўстаноў адказу няма. Дый сапраўды. Недавер да мясцовых людзей вялікі, а тут чалавек, які ведае права, фінансы, статыстыку, палітычную эканоміку, гаспадарку вясковую, тэхналогію і іншае, хоча яшчэ набыць і ваенныя веды. Не ўжо, досыць. Чорт ведае што з такіх людзей можа атрымацца пры разбэшчанасці цяперашняй моладзі. Магчыма, якабінскія міністры. Мсціслаў засмяяўся. Кастусю не шанцавала, а яму, Мсціславу, і пагатоў. Генералаў з іх не выйдзе. Што ж, адзін будзе ўладкоўваць агульную сістэму мяцяжу, а другі зробіцца неблагім паручнікам. Паручнікі паўстанню таксама спатрэбяцца. А кім, цікава, будзе Алесь? 3 прыдарожнай карчмы, за якую сядала сонца, ляцела жаласная песня: I чарка мала, і гарэлкі няма, Міла, міла не цячэ, каля сэрца пячэ. Сядзіць, відаць, нейкі закаханы бедалага ды плачацца на горкі лёс, ашчаперыўшы рукамі калматую галаву. Мсціслаў зноў задумаўся ад гэтай песні. Пойдзе ў бунт, магчыма, галаву складзе, або схопяць ды расстраляюць, ці інвалідам зробяць. Што тады рабіць дзеўцы? Ах, божа ты, божа. Як бы добра, каб усё ўжо мінулася, каб перамога. А тут ворагаў - гурт. Брэшуць на сумленных людзей. Ды не дадуць так адразу цераз кроў пераскочыць... Ён папраставаў па задворках да курганнай магільні за Азярышчам. Янька была ўжо там. Мсціслаў саскочыў з каня. - Вечар добры! - Стафану кепска, - свежы тварык Янькі зморшчыўся, задрыжалі гаротна бровы. Стафану сапраўды не памагалі ні лекары, ні лекі. I зразумела рабілася, што тут хіба ўжо натура возьме сваё, і ўсё ж усе спадзяваліся, рабілі для яго ўсё, назнарок пакідалі з ім кагосьці з братоў ці Марту з Рагнедай, каб не быў самотны. - Пасядзім трохі, дый я пайду да яго, - сказаў Мсціслаў. - Сядзець не трэба. Паходзім. Яны ішлі берагам. Яня ішла побач, апусціўшы вочы, абшморгвала маладую галінку вярбы. - Мне маладой лістоты шкада. Глядзі, якая зялёная. - I праўда. Я не буду больш. Падышла да ўрвішча, кінула галінку ў плынь. - Ты не думай, - Яньчыны вочы глядзелі трохі нават спалохана. - Яна ў вадзе аджыве, выплыве недзе ў бераг ды ўкараніцца. Вярба жывучая. - Вядома, укаранiцца. I раптам Янька хліпнула. - Вярбе можна. Чалавеку вось нельга. Як зрэжуць яго - гэта ўжо ўсё. Мсціслаў разгубіўся. - Нічога. Абыдзецца ўсё. - Не... Не ўжо, відаць... Не скардзіцца Стафан, не... Памятаеш, як на вяселлі ягоным добра было? - Заспявай тую, што тады для Марты спявала, - папрасіў ён. - Заспявай. Вось убачыш, я веру, адразу яму лягчэй стане. - Праўда? Янька з даверам зірнула на яго, глыбока ўздыхнула і завяла ціхенькім дрыготкім галаском: Прыданачкі4 - няўданачкі Шапчыце, Вы яе паціхенечку Наўчыце. Мсціслаў ішоў і ўспамінаў радасць тых дзён: і як ездзілі па рыбу перад вяселлем, і як жартавалі з Галінкай Кахно, і як было весела. Не, нічога не магло здарыцца са Стафанам. Няхай яна ранюсенька ўстаець, Няхай яна хатку, сенькi падмяцець, Няхай яна на вулку шумку не нясець, Няхай яна на шуметнiчку пасыпе, Няхай яна i ножкамi прытопча, Няхай яна і слёзкамі прымоча. Яны ішлі насустрач барвянаму вялізнаму сонцу, што напалову села ў затоку Дняпра. Мякка ступаў за імі стомлены конь. Нашы курачкi трапятлiвыя разграбуць, Нашы жоначкі лепятлівыя разнясуць. - Няхай вашых курэй каршун дзярэ, Няхай вашых жонак смерць пабярэ. Янька раптоўна ўсхліпнула і села ў траву, нібыта ў яе падсекліся ногі. Ён сеў ля яе, нясмела пагладзіў па залатых валасах. - Ну што ты, што? Ён узяў яе за плечы і сілком адвёў далоні ад вачэй. У вачах былі слёзы. Мсціслаў адчуў - апусцілася некуды сэрца. - Як жа гэта нехта мог, - праз слёзы сказала яна. - Як узнялася рука на такога. Ціхі ж, рахманы. Дзіця астанецца. Ну, нічога. "Сіроцкія слёзы дарма не мінаюць. Пападуць на белы камень - камень прабіваюць". Мсціслаў паставіў яе на ногі. Павагаўся хвіліну і раптам асцярожна пацалаваў у распухлы, салёны ад слёз раток. - Не трэба, - глуха сказаў ён. - Калi нават нешта i здарыцца - я цябе не кiну. Бацькам буду. Братам буду. Мужам, калi хочаш, буду. "Не", - моўчкi кiўнула яна галавой. "Так", - моўчкi схiлiў ён галаву. Стафан сядзеў на прызбе, зябка хутаўся ў чугу і праваленымі вачыма глядзеў на заліты барваю сад і на сонца, што сядала за ім. Падышоў Кандрат, але старэйшы яго нібы не заўважыў. Твар жоўты і ў плямах, позірк адсутны. Кандрат асцярожна паклаў яму на тую руку, што ляжала на каленях (другая сціскала на грудзях адвароты чугі), двух забітых дупеляў. Стафан памацаў рукою ржавае мяккае пер'е і скрывіў вусны ўсмешкаю. - Шкада-а. - Табе сёння зварым. Нічога. Ежа, браце, панская. - Усё адно шкада. Кандрат прысеў да старэйшага. - Дай стрэльбу, - сказаў Стафан. Узяў дубальтоўку сухімі, як курыныя лапы, пальцамі. - Цяжка. Пры жыцці і страляць не любіў. Вось і сам дзічынаю зрабіўся. I зноў Кандрата, другі ўжо раз, уразіў гнеўны выраз у вачах Стафана. Сонца ўжо ледзь круцілася, пералівалася сваім краёчкам над вадой. - Кандратка, - сказаў Стафан, - я сёння памру. Брат зрабіў рух пратэсту. - Не, - сказаў Стафан. - Я ведаю. Ты не забыў? - Не. - Споўні. I Кроера таксама. Мне праява была - ён. - А калі не? - Калі нават не, то гэткую дрэнь сцерці трэба з зямлі. - Споўню. - Забі за сорак дзён, пакуль душа тут... Таркайлу... Каб супакоілася. А з тым не спяшайся. Усё добра зрабі. А можа, і я з таго свету прыйду, скажу, ён ці не. Каб жывую душу ўратаваць ад дарэмшчыны - адпусцяць. - Споўню. - Правядзі мяне, братка, да ракі. Бачыш, чырвоная... Гнеў знік з вачэй хворага. I нават усмешка была ранейшая, як да хваробы. Успершыся на плячо Кандрату, ён устаў. - Ну вось, блаславi вас усiх. Мне... Нібы страціў думку. - Ну вось... Каб вышэй... Трошачкі вышэй. Пацягнуўся, нібы хацеў яшчэ раз убачыць раку. А потым стаў падаць так раптоўна, што Кандрат ледзь паспеў падтрымаць яго. Везлі яго на могілкі па вадзе. Яшчэ стаяла спозненая палавень, і да царквы на востраве іначай дабрацца было нельга. Ішлі чатыры чаўны. На пярэднім стаяла корста з нябожчыкам. Стырнаваў Алесь: выпраўляў нябожчыка брата ў апошнюю дарогу. Змрочны Кандрат Кагут пеніў ваду вяслом. На астатніх трох чаўнах сядзелі Кагуты, Кахновы і сваякі Марты. Зялёнымі хмарамі стаялі ў вадзе гаі. Звінеў над невялічкім лапікам сушы жаўрук. Вельмі цёпла, зусім па-летняму прыпякала сонца. Не ўзляталі з астраўкоў кулікі-турухтаны. Як ведалі, што людзі на чаўнах страляць не будуць. А можа, - і гэта хутчэй за ўсё - адураныя повенню вясенняй крыві ў жылах, нікога не баяліся. Такавалі, натапырыўшы пер'е, хадзілі адзін перад адным, яркія ў шлюбных уборах. Самачкі, прымайстраваўшыся на крайніх канцах выспачкі, глядзелі на самцоў. Ні ў кога з мясцовых людзей не ўзнялася б рука страляць па іх у такі час. I турухтаны ведалі аб гэтым. Неба, вада і астравец - усё было для іх. Марта на другім чаўне пабівалася. Быў гэта яе абавязак. Але астатнія ўжо трохі перацерпелі гора. Мінуў год, і ўвесь гэты час яны чакалі немінучага, а калі яно прыйшло, мала асталося слёз. Хіба толькі ў маці. Стары Кагут Даніла думаў аб тым, што і яго хутка павязуць той самай дарогай, і не шкадаваў аб гэтым, а шкадаваў хіба толькі аб тым, што гэта не яго вязуць зараз замест Стафана. Добра было б адпачываць у такі дзень, пад жаўруком, між небам і вадою. I каб ля чаўна такавалі турухтаны. Янька выплакалася яшчэ ля курганоў, а потым у хаце. Алесь думаў, як цяпер адшукаць вінаватага ва ўсім гэтым. Мсціслаў паглядаў зрэдку на Яньку і налягаў на вясло. Толькі адзін Кандрат глядзеў на свет змрочна, праз прыпухлыя павекі. I чым больш Алесь глядзеў на яго, тым больш здагадваўся: гэты ўсё ведае. Над вадою між зялёных хмурынак затопленых дрэў ляцела галошанне: А я ж за табою на край свету хадзіла, А я ж за табою ў вагонь лётала, Сакол ты мой міленькі, каханенькі! А ўстану ж, бывала, я раненечка, А мой жа саколік па палетачках ходзіць. I хоць усе ведалі, што заўсёды Марта ўставала раней за "саколіка", усе ўяўлялі сабе раннія зарошаныя паплавы, Стафана з аброццю на плячы, гулкі па-ранішняму ўдар далёкага балабона - і ўсім рабілася горка. А кветачкі ж ад яго красуюць, А небачка ж ад яго ззяе. Зірнеш - мятлушкі ад яго ў вачах лётаюць, Зірнеш - нібы ігруша белая зацвіла. Зірнеш - як лісцічак кляновы ён прытульненькі, Зірнеш - сэрца молатам у грудзіну валіць. Караван смерці плыў паўз астравы жыцця. Хай бы ж той халера лепей мяне забiў, Хай бы ў мяне з сэрца кроў высмактаў, Як жа мне цяпер цяжанька без любага дружачкі... Кандрат не глядзеў ні на неба, ні на бязмежную, як неба, повень. Яшчэ тры дні таму ён схаваў стрэльбу ў дупле дрэва ля моста цераз Азяранку, на поўдзень ад вёскі і па дарозе на Сухадол. Таркайлаў фальварак быў паўночней, і дарога з яго ў Сухадол пралягала каля Азярышча. I кожную раніцу Кандрат Кагут выходзіў на курганы і сачыў. Пазаўчора Тодар вярнуўся з сальнікам Брунонам Дарымядовічам, у адной таратайцы. Сёння раніцай ён павёз сальніка зноў у Сухадол, і Кандрат спадзяваўся, што, можа, увечары ён будзе вяртацца адзін. Нават калі вернецца ўдвух - Кандрат гэта сцерпіць. Ён будзе трываць хоць сорак дзён, а дачакаецца яго аднаго. Магчыма, сёння яны пахаваюць Стафана да вечара, і Кандрат паспее вярнуцца на Азяранку, калі Таркайла паедзе назад. Шкада будзе, калі не заб'е за сорак дзён. Душа братава не так узрадуецца. Але нават калі не паспее - няхай. Ён звык цярпець. Ён мужык, і ён даў слова. Ён будзе хадзіць месяц, два, год, але ён перастрэне Тодара аднаго. Нельга сказаць, што яму будзе лёгка яго забіць: ён яшчэ ніколі не забіваў. Але ён ведаў: іначай нельга. "Церпім, церпім, церпім, а яны ўважаюць нас за дурных зайцоў. Судзяць нас, распраўляюцца як хочуць і ўпэўнены ў тым, што няма ім пакарання. Таму і робяць, што душа іхняя жадае. На катаргу зашлюць у Сіберыю - і ходзяць сабе спакойна. Ведаюць, нават калі вернецца - збаіцца зноў туды трапіць. А дзяржава помсціць не будзе - ёй абы ціха было. I заб'юць калі, то не чакаюць кары. Каб гэта чакалі - ого-го! Тройчы падумалі б, перад тым як паскудства нейкае зрабіць. Ну то калі не карае бог, не карае начальства, хай пакарае сам пакрыўджаны. Другія тады азірацца будуць, перш чым данесці, забіць, дзяцей пасіраціць, маёмасць пусціць дымам". Падкова на лобе Кандратавым аж пачырванела, так ён думаў. Заб'е. Зімою ці вясною, улетку ці ўвосень - заб'е. У слату ці ў ясны дзень - заб'е. Уначы ці ўранні - заб'е. Ого-го, як бы гэта лёгка было жыць на зямлі, каб за кожнае паскудства паскуднік чакаў немінучай кары. Вой, як павалюся я на тваю магілачку, Як закуваю я цяпер па табе кукулечкай. Дружыначка ж ты мая, нашто ж ты мяне... пакідаеш? А ці дабра ты ад дзетак, ад жонкі... не маеш? Як жа ж нам цяпер... пражыць? Як нам жыццё без цябе... прабыць? Як мы цябе забываць... будзем? Адкуль мы цябе дажыдаць... будзем? Кандрат сціснуў кулакі на вясле і рыўком папаслаў човен з корстай нябожчыка да недалёкай ужо царквы на выспе. Да каго ж мне ўначы цяпер цмокам прысмактацца? Адкуль жа мне парады цяпер дажыдацца? Адляцеў ты ад мяне цяпер, саколiк-голуб шызы - Кукулечка! Згас ты цяпер для мяне, васілёк ты мой - сонейка - Пралесачка! Ціхі і страшны лямант бабы ляцеў над вадой да астраўка, адкуль плылі насустрач яму рэдкія ўдары хаўтурнага звона. ...Назад Кандрат і Алесь ехалі ў чаўне адны. Далёка перагналі ўсю чараду чаўноў. - Слухай, Кандрат, вазьмі мяне з сабою. - Куды? - Ты ведаеш... - Не, - сказаў Кандрат. - Нiчога я не ведаю. Яны плылi, а вакол быў блакiт i гарачае паветра. - Глядзі, што гэта? - сказаў Алесь. Кандрат азірнуўся, і на хвіліну абодва яны замерлі, уражаныя тым, што адбывалася над ракой. На беразе, наводдаль, уставаў у паветры вялізны чорны слуп - ад зямлі да неба. Ён здаваўся б нерухомы, каб не круціліся ў ім з шалёнай хуткасцю жмуты сухой травы. Нехта ўсмоктваў іх у неба, і яны ўзляталі ў яго вышэй і вышэй. Магутны тромб ішоў да берага, набліжаўся. Чорны, як дым, ён клубіўся і пераліваўся тым, што было ўнутры, як змяя, што скідае скуру. Тлустая, уся хвалямі, яна, павольна звужаючыся, паўзла некуды: не разбярэш, ці ўгору, ці ўніз. Віхур тромба спусціўся на ваду і пайшоў проста на іхні човен. Як зачараваныя, яны не рухаліся. А смерч наліваўся яшчэ больш, чарнеў. Бліснула недзе, на вышыні добрай званіцы, доўгае срэбнае цела рыбы. У наступнае імгненне волат ірвануўся паўз іх і перасунуўся трохі далей, як папярэджанне. 3 чорнага нутра яго дзьмухнула магільным холадам. Усё хутчэй і хутчэй рушыў ад іх тромб, перайшоў раку, пачарнеў, узляцеўшы на бераг. Яны ніколі не бачылі такога. Волат блукаў у палях, ішоў у палі, меншаў. Знікаў. ...Калі ён знік - яны зірнулі адзін на аднаго. - Бяда будзе, - шапянуў Кандрат. - Кінь лухту вярзці! - Х-фу-у, - заплюшчыў вочы Кандрат. - Добра. Вязі мяне на бераг. Высадзі. - Вазьмі, кажу, з сабою. - Не!!! - рэзка і злосна кінуў Кагут. - Не дый не. Чорт з імі, з тромбамі... Трэба і іх - грудзінай... Калі постаць ягоная знікла, ускараскаўшыся на крутаяр, Алесь чамусьці ўспомніў Майку і спалохаўся, што ледзь не загінулі. Цераз дзень яны павінны былі сустрэцца і канчаткова вырашыць, як быць. Кандрат ужо цэлую чвэрць сонечнай дугі чакаў, седзячы ў зарасцях ля мосціка. Сонечнае святло пахла шкіпінарам, гарачай мятай, ядучым пахам вампірніку. Ад хваёвага гуду - недзе над верхавінамі хадзіў вецер - шумела ў галаве і хацелася задрамаць. Ён сядзеў у зарасцях за вялікім, як хата, каменем непадалёку ад рачулкі. Над каменем, на адхоне, васьмісотгадовы дуб цягнуў да сонца свае ледзь апераныя галіны. Поўзалі па ягонай, глыбока - на дзве далоні - зрэзанай зморшчынамі, кары чырвоныя кузуркі з чорнымі мордачкамі на спінах. Яны былі падобныя, гэтыя мордачкі-рыскі, на маскі, якія носяць вадохрышчам. Поўзалі яны самотна, спараныя, і кара дуба, відаць, здавалася ім ярамі амаль без дна і высокімі градамі ўзгоркаў. Проста перад Кандратам звінела Азяранка, несла хвалі ў Дняпро. А над ёю цягнуўся лядашты мост. Кандрат тройчы ўжо ссоўваў з яго дзве плахі. Пасля кожнага праезду. Дзядзькі лаяліся, клалі іх на месца і рушылі далей. А ён зноў выходзіў, зноў ссоваў плахі і зноў сядаў на месца, сціскаючы цёплы ад рук прыклад дубальтоўкі. Пушча хадзіла і хадзіла над галавой. I Кагут пад яе шум думаў ні аб чым і аб усім, але толькі не аб тым, што хацеў зрабіць. Усё, што датычылася гэтага, ён абдумаў даўно. ...Таркайла з'явіўся нечакана. Адзін. Мільгануў на ўзгорку і знік, з'язджаючы да мосціка. I тады Кандрат выйшаў з-за каменя, як сто разоў гэта ўяўляў сабе, перабег да пераезду яшчэ бліжэй і прысеў у хмызах, зусім блізка ад ссунутых плах. Ён паспеў яшчэ цікнуць вышэй па дарожцы абодва бакі. Там нікога не было. Нават калі з'явяцца, то адтуль яны яго, Кагута, не пазнаюць. Каня і фурманку яшчэ можна пазнаць, і то калі ведаеш, каго чакаеш, а чалавека - не. Перш чым трапіць адтуль да мосціка, трэба з'ехаць пракапаным з'ездам, дзе калёсы і чалавек хаваюцца з галавою. Значыць, на самы горшы выпадак, хопіць часу для двух стрэлаў. Стрэлы будуць верныя: з чатырох крокаў. Але ён спадзяваўся, што пабочныя людзі не з'явяцца. Яму не хацелася, каб Таркайла адбыў толькі адну хвіліну жаху перад тым, як памрэ. Ён вельмі моцна маліў аб гэтым - бога не бога, а сам не ведаў каго. Таго, хто паможа. Таркайла вылаяўся і злез з таратайкі. Падышоў да правалу, плюнуў, агледзеўся, як пасунуць плахі. Потым у вачах ягоных нешта мільганула: заўважыў. - Не рухайся, - сказаў Кандрат, наводзячы ствалы. - Стань ля воза. - Чаго табе? - збялеў той. - Сёння пахавалі Стафана Кагута. Маё імя - Кандрат Кагут. Таркайла шарануў быў рукою па возе да сакваў. - Ну, - сказаў Кандрат. - То што, я вінен у тым? - Вінен. I вінен, што забілі яшчэ аднаго. Ты сам таго не варты. Таркайла раптам крыкнуў. Спалоханыя коні рванулі наперад, але колы таратайкі з маху ўскочылі ў правал. - Меркаваў, што пераскочаць, а ты на калёсы дый ходу? - вочы Кагута глядзелі спакойна, усмешка крывіла вусны. - Адкажаш, Кагут, адкажаш. - Не, - сказаў Кандрат. - I кiнуў: - Малiся. Тодар шныраў вачыма вакол. - Адкажаш, Кагут... Мяса тваё пад пугай паляціць... Павесяць. - Ну! - сказаў Кандрат. "Пане божа, у рукі твае аддаю дух мой..." - Досыць, - сказаў Кандрат. - Лапату і таго не даў. Стрэл пракаціўся верхавінамі пушчы. Таркайла зрабіў запознены крок убок, толькі цяпер скеміўшы, што можна скочыць з мосціка, хай сабе і ў мелкае месца. Усё адно гэта выйгрыш хвіліны. Але ён ужо не мог гэтага зрабіць. Прыціснуў далонь да грудзей, хістануўся і ўпаў на калені. - Забiў, - сказаў ён. - Забiў ты мяне. Кандратава стрэльба хадзіла перад ягоным тварам. - Нічога, - сказаў ён, хілячыся наперад. - I цябе так... I цябе... I ўсіх вас так. Другі стрэл нібы штурхнуў увесь свет у ягоны лоб. ...Кандрат прадзьмуў ствалы. Звыкла, як кожны селянін, што беражэ сваю зброю. Сіні дымок двума струменьчыкамі - слабейшым і моцным - вылецеў з іх. Потым Кагут схіліўся над забітым і здзёр з ягоных грудзей запэцканы ў крыві вацок. У ім зазвінела і зашалахцела. - Хадзі, памыйся перад страшным судом. Таркайлава цела перавесілася з насцілу, упала з невялікай вышыні ў мелкую, на каменьчыках, плынь. З хвіліну Кандрат глядзеў, як каламутна-шэра пацьмянела празрыстая вада, як потым сплыла каламуць і на яе месца з'явілася ружовае. Дурныя печкуры кідаліся да гэтага ружовага, нібы дзяўблі, сплывалі разам з ім па плыні. Хутка вада была ўжо зноў празрыстая. Плынь прыўзняла ногі забітага, і яны слаба варушыліся на перападзе. Кандрат павярнуўся да коней. - А вы чаго будзеце торгацца, бедныя? Ану, давай! Ану! Ён падсунуў плячук пад таратайку і падаў яе ўгору. Колы выскачылі. Коні хвіліну стаялі, а потым павольна пайшлі: без гаспадара туды, куды і з ім. Кандрат злез з адхону і пайшоў па вадзе. Не туды, куды сплывала тое і дзе мітусіліся печкуры, а ў другі бок. Прайшоўшы крокаў сто, ён вымыў вацок і рукі ў сцюдзёнай вадзе і зноў рушыў плынню. Потым пайшоў ярам. Пасля натрапіў на лагчынку з чорнымі люстэркамі вады. Размахнуўся і кінуў вацок разам з тым, што звінела і шалахцела, у чорнае "пушчанскае вока". Зноў рушыў адхонам. Азірнуўся. На паверхні чорнай вады знікалі кругі... За тыдзень паліцыя і нават Мусатаў са сваіл падначаленым, Буланцовым, ператрэслі ўсё наваколле. Аблавы хадзілі па пушчах, людзі з цяжкасцямі, часам рызыкуючы жыццём, забрыдалі нават на некаторыя выспы сярод дрыгвы. Война, як заўсёды, адседзеўся ў нейкай са сваіх шматлікіх схованак. Людзі Корчака даўно не з'яўляліся ў наваколлі. Злавілі двух-трох выпадковых валацуг, але забойцаў не знайшлі. Іван Таркайла цяпер нікуды не ездзіў адзін, а ўначы сядзеў у фальварку, зачыніўшы ўсе аканіцы. Адзіны чалавек, якога здарэнне прывяло ў лютасць, быў Кроер. Ясна, хто зрабіў. Мужычкі каханенькія. Ніхто іншы - яны! Невядома толькі хто. 3 Таркайлавых нехта, ці з ягоных Кроеравых, ці мо адгукнулася праз сваякоў адна з ахвяр "Ку-гі". У росшуках самы страшны і заўзяты быў ён са сваімі чаркесамі. Трос палясоўшчыкаў, шукаў і лупцаваў людзей з лясных буд, смалакураў, бортнікаў. А калі гэта нічога не дало і наваколле сціхла, зачыніўся ў Кроераўшчыне і пачаў лютаваць над сваімі. Проста так, абы спагнаць злосць. Дайшло да суседзяў. Усе разумелі: трэба сядзець ціха. А гэты, як назнарок, баламуціў лютасцю ўсё наваколле. Усё мацнеў і мацнеў і, урэшце, дакаціўся да губерні агульны лямант: - У апеку яго! Віцэ-губернатар Ісленьеў выехаў у Сухадол, каб даследаваць справу на месцы. Дарогаю ён спыніўся ў Загоршчыне і тут даведаўся, што Кроер зноў запіў. А наступнай раніцай прыляцеў у Загоршчыну да Алеся ганец з Кроераўшчыны і апавясціў зноў, як тады, што пан Канстанцін памірае і паслаў дзесятак слуг паўсюль, каб апавясцілі аб гэтым. I нібыта паслаў нават па доктара і папа. - Прыкідваецца, - сказаў Вежа. - Вы думаеце? - Ісленьеў і сам верыў і не верыў. - Стары жарт, - працадзіў Алесь. - Ягоныя выдумкі трохі аднастайныя. Гэта ўжо трэці раз. - I ўсё ж, думаю, трэба паехаць, - сказаў Ісленьеў. Алесь глядзеў на яго з жалем. Стары не мяняўся. Усё той самы румяны, сівы, добразычлівы. Харошы рускі чалавек. Алесь помніў ягоныя словы аб "цемры" пасля расстрэлу ў Півошчах. I шкадаваў. Скруціла, беднага, жыццё. - Ну, паедзеце, - сказаў Алесь. - Убачыце п'яных гасцей. Свяшчэннік і лекар не маюць права адмовіцца, убачыце п'янага лекара і п'янага папа. - Я б вам не раіў, - сказаў Вежа. - Вы не паедзеце? - Бачыце, я не патрабаваў бы гэтага ад яго, каб, скажам, памёр я, - сказаў стары. - Ну а вы? - спытаў Ісленьеў у Алеся. - Я аднойчы з'ездзіў. - Алесь пацёр запясце. - Па-хрысціянску, - сказаў віцэ-губернатар. - Па-хрысціянску варта было б усіх нас павесіць, - сказаў Алесь. - За тое, што цярпелі сярод нас такога монстра. Даць вам ахову? Стары спакойна ўзняў на яго вочы. Яблычны румянец на ягоным свежым абліччы стаў мацнейшы. - Дзякую, - сказаў віцэ-губернатар. - Але няўжо вы думаеце, што я ў жыцці каго-небудзь баяўся? - Я не хацеў, каб вы зразумелі мяне так, - сказаў Алесь. Ісленьеў узяў таго самага мужыка - ганца і паехаў у Кроераўшчыну. Дарогай па ўсіх пагостах бразгалі хаўтурна званы. Нават інваліды па каплічках калаціліся драўлянымі нагамі ў петлях вяровак, што вялі да званоў. Дзень быў шэры і зусім не летні. Званілі званы, бо памёр вялікі пан, але людзі не ехалі. - Гэта праўда, што вашага пана "двойчы адпетым" клічуць? Мужык хаваў вочы. Той самы Борка, што прыязджаў у Загоршчыну і тады. - Кажы, не бойся. - Адпявалі яго тройчы, - сказаў мужык. - Усё наваколле. - Ну і як ён? Борка ехаў на сваім коніку збоку і трохі ззаду, хоць павінен быў весці. Ён маўчаў. - То як? - паўтарыў пытанне губернатар. - Нічога, - бязгучна сказаў мужык. Ісленьеў ехаў і думаў. "Нічога". Усё "нічога". Бог ты мой, як можна зацюкаць народ. А мы памагалі гэтаму сваёй слепатой, немагчымасцю нешта зрабіць, бо гэта - сістэма. Паспрабавалі былі трыццаць пяць год назад - леглі пад карцеччу. I з таго часу толькі і думаем, як бы не зачапіла нас па нашай каштоўнай шкуры. Толькі і ходзім на задніх лапках. Ісленьеў унутрана застагнаў. Ён шчыра цікавіўся справамі краю. У яго былі знаёмцы ў цэнзуры, і яны дасылалі яму "для азнаямлення і прыняцця да ведама" матэрыялы сталічных часопісаў, што датычыліся гэтай зямлі, нават калі яны і не праходзілі праз цэнзуру. Адзін артыкул ляжаў у матэрыялах "Современника" і ў цэнзуры, пэўна, год. Не праходзіў. Напэўна і не пройдзе. Ісленьеў успамінаў. У яго была добрая памяць, зусім як у таго чалавека, што калісьці рассеяў іх карцеччу. Што ўжо што, а ў памяці Мікалаю нельга было адмовіць. Кожнага, хто гаварыў з ім, помніў усё жыццё: імя, імя па бацьку, дзе служыў, калі перайшоў з палка ў полк, як завуць жонку і дзяцей, калі гаварылі пра гэта. Здзіўляў гэтым апошняга адстаўнога штабс-капітана, пасяляючы ў ім пачуццё, падобнае на прымхлівы жах: "Праз дваццаць пяць год успомніў!" Ён, Ісленьеў, таксама памятаў шмат. Памятаў, напрыклад, як той у следчай камісіі тупатаў на яго нагамі: - Чаму вы не гаворыце пра сваё знаёмства з Якушкіным і Пестэлем? Мая добразычлівасць да людзей мае межы! Пакуль што я не хачу, каб графіня Еўдакія насіла жалобу і звалася ўдавой. Ён яшчэ помніў яе імя, расперазаны хам. Ісленьеў таксама памятаў шмат. Вось і цяпер ён выцягваў словы таго артыкула з нетраў памяці. Так, здаецца: "Цэлы край узялі ды вось так забілі - трымай кішэнь! Італьянцаў таксама... забілі, пазбавілі любові да волі і радзімы!.. Паглядзім, што яшчэ скажуць самі беларусы!" Імя аўтара ён забыў. Забыў і дакладныя словы. Але сэнс помніў. I не мог не згаджацца з гэтым чалавекам. Бо ўвесь час, што ён жыў тут, ён ні хвіліны не адчуваў спакою. Увесь час нешта глуха клекатала і варочалася пад зямлёй. Пераважная большасць людзей трымала спіну і глядзела ў вочы проста. Высокую іхнюю годнасць нішто не магло зламаць, і хлусілі тыя, што казалі аб "зацкаваных парыях", аб людзях з "вузкім чэрапам, што адвыклі ад мовы", аб людзях "звярынага выгляду", якія "пайшлі назад ад чалавека да жывёл". Хлусня гэта была! Дэмагогія або палітыка чыстай вады. Варшаўскім магнатам трэба было скампраметаваць чыноўніцтва і ўлады (і не без падстаў), шавіністам - палякаў, чыноўнікам і жандарам - мясцовых паноў, каб зжэрці іх. І ўсе крычалі аб "народзе, даведзеным тымі, іншымі, да жывёльнага стану". А жывёл, якія звар'яцелі ад жаху, галечы і цяжкай працы, амаль не было вакол, і нельга было так паплюжыць гэтых людзей. Быў просты рахманы і вельмі мужны народ. Добры, верны сябрам і страшны ворагам, вольналюбівы, чысты і горды. Ісленьеў успамінаў. Півошчынская вайнішка і многія дзесяткі другіх бунтаў... Звычаі... Песні... Абліччы людзей з загорскага наваколля і твар самога Загорскага, бацькі ягонага і дзеда... Раўбічы... Клейны... Корчакаўскія напады... Чорны Война і ягоны аднаасобны, дзесяцігоддзямі, бунт... Апошняе забойства... Быў пашматаваны, закуты, але вялікі народ. I Ісленьеў не мог не бачыць ягоных пакут і ягонай велічы. - I ўсё ж? - спытаў Iсленьеў. Хлоп маўчаў. I раптам віцэ-губернатар пачуў стогн, нібы ў таго раздзіралася нешта ў грудзях. - Пане... Пане літасцівы, - сказаў мужык. - Забярыце вы яго ад нас. Забярыце, не дайце грэх на душу ўзяць. - Чаго ты? Барыс раптам узняў на губернатара светлыя вочы: - Дзеля яго забярыце. Вытанчаецца ўжо цярпенне наша. Хочаце - на каразн пасылайце, хочаце - літуйце мяне, а як бы ён гарэлкі не глынуў ці гарачым пяском не пагрэўся. - Аб чым ты? - сурова спытаў Ісленьеў. - Пагаворваюць ужо... Увальюць спірытусу ў глотку, а нос ды рот заціснуць... торбай з гарачым пяском пузыр мачавы раздушаць - і гамон!.. I слядоў не знойдуць... Не дазвольце грэх узяць! 3 Ісленьевым ехаў на гэты раз новы яго асабісты сакратар, Паноў. - А я вось за цябе вазьмуся, - сказаў Паноў, вельмі паважны ад усведамлення свайго новага становішча, - дзе гэта ты такое чуў? - Кінь, - грэбліва сказаў Ісленьеў. - Рэжце мяне на кавалкі, не баюся, - захлынаўся мужык. - Няма пекла, акрамя таго, што ад нараджэння да смерці. ...Палац нібы вымер. Нікога не было на верасовай пустцы вакол. Нікога не было ля канавязяў і пабудоў. Ніхто не стаяў на ганку. Вялізная камяніца са сляпымі вокнамі. Цішыня. Мокры верас вакол. Хмары над дахам. Аднекуль здалёк, можа, з Гарыпяціцкай ці Браніборскай бажніцы, даляталі рэдкія, разарваныя яшчэ і вялікай адлегласцю, удары хаўтурных званоў. Ісленьеў і Паноў падымаліся па сходах. Нікога. На тэрасе з застаялымі лужынамі ад дажджу - таксама нікога. Ніхто не выйшаў насустрач. Штурхнулі дзверы, пайшлі пакоямі. Запыленыя люстры і вокны. У зале, дзе калісьці стаяла труна,- ані жывога духу. - Гэй! - крыкнуў Паноў. - Ёсць хто? У непаразуменні, куды маглі разбегчыся слугі, дзве постаці ішлі абрыдліва запушчанымі пакоямі. У адным пакоі стаяў сабраны стол персон на дваццаць, і ля яго таксама нікога. Рыпнулі недзе дзверы, і людзі заспяшалі туды, але гэта была пройма. Яна расчыніла дзверы, і яны штурхнулі бутэльку, што ляжала на падлозе. Бутэлька яшчэ ракатала па шчарбатым паркеце, нібы нехта нябачны каціў яе. Стала жудасна. Яны знайшлі таго, каго шукалі, толькі ў наступным пакоі. Тут усё стаяла на сваіх месцах, было нават сяк-так прыбрана. Кроер ляжаў на падлозе, закінуўшы аблічча, з мёртвай рукою, усё яшчэ працягнутай да санеткі. Магчыма, і званіў. Але не прыйшоў ніхто. Ці баяліся зайсці? Ці проста разбегліся? Хто мог сказаць, што тут было і што ён адчуваў у апошнія хвіліны. - Nemesis divina5, - сказаў Паноў. Ён быў малады чалавек і любіў ужыць лацінскае слова. Ісленьеў пакасіўся на яго і нічога не сказаў. Тры чалавекі стаялі ў вільготным пасля лёгкага дажджу бярозавым гаі. - Вось што, - сказаў Франс Раўбіч. - Я ўжо сказаў, што мой бацька дрыжыць ад злосці, калі нехта толькі ўспомніць ваша імя, князь. Я не хачу, каб ён памёр, нават калі гэтай бессаромніцы ўсё адно. Алесь пакасіўся на Міхаліну. Усё было б лепей за гэтае раптоўна перарванае, нібы патаемнае, спатканне. Сустрэліся, і вось на іх выпадкова натрапіў Франс. - Жонка, якая хоча ўбачыць мужа, бессаромніца? - мякка спытаў Алесь. - Не трэба табе гэтага, Раўбіч. - Я ўжо сказаў, я не дазволю ёй заганяць у магілу бацьку. Франс гарачыўся. - Пану Раўбічу лепей. - Усё адно... Я даў слова: нават калі з бацькам нешта здарыцца - ты хутчэй будзеш ягонай удавою, чым жонкай. Вось і ўсё. Майка аж калацілася: - Слухай, Франс. Што гэта за глупства? Што за злоснасць? Гатовыя жэрці адзін аднаго. Злітуйся ты, урэшце, з мяне, з яго, з сябе, нізкі ты чалавек. - Майка... - сказаў ён. Вочы дзяўчыны пашырыліся: - Я злітавалася з цябе, я пашкадавала бацьку. Але цяпер я шкадую, што я выйшла тады з царквы, паверыла вам. Алесь узяў яе за плечы і адвёў. Усміхнуўся: - Сапраўды, Франс. Я тады пайшоў вам насустрач. Але цяпер, калі я разумею, як вы хочаце падманам скарыстацца з маёй дабрыні, я думаю, што я дарэмна пайшоў на гэта. Я заўсёды пачуваў да вас і да пана Яраша толькі самае добрае, хоць часам мне вельмі хацелася добра надаваць асабіста вам па тым месцы, па якім аднойчы, дзіцем, я надаваў вось ёй. Франса калаціла. - Выслухайце мяне, - сказаў Алесь. - Я ніколі не думаў "помсціць пагардай", я для гэтага занадта любіў вас і таму не хацеў крыві. Я прыскакаў на дапамогу пану Ярашу і з удзячнасцю ўзяў бы такую самую дапамогу і ад вас. Вось вам мае тлумачэнні. Vous n'?tes pas content6? Міхаліна ўзяла Алеся за плячо і прыхілілася тварам да ягонай рукі. - Мы вырашылі. Я вырашыла... - Майка, - сказаў Алесь, - я сам растлумачу гэта Франсу. Ідзі. Помні, аб чым дамаўляліся. Яна пайшла ў бок раўбічаўскага парку. Мужчыны стаялі і глядзелі адзін на аднаго. - То што? - сціснуўшы зубы, спытаў Франс. Алесь уздыхнуў. Такі ляжаў вакол свет! Так ён іскрыўся і палаў ад дажджу! Што яшчэ было тлу-мачыць?! - Мы вырашылі, што пачакаем, пакуль пан Яраш не ачуняе канчаткова. - Вы вырашылі? - Ну згадзіся, брат, не табе ж гэта вырашаць, - на Алеся напаў гумар. - Самае большае, што дазваляе наша з табою сваяцтва, гэта напіцца разам да зялёнага змія... - Мы далі слова, - Франс бялеў. - Яна сама дала слова Хаданскім. - Раней за ўсё яна дала слова мне. - Хто агалосіў яго? - То ты лічыш, што слова, дадзенае перад богам, - лухта, а перад людзьмі - усё? - Мы жывём не сярод багоў. Чорт пацягнуў Алеся за язык: - На жаль, i я за апошнi час усё часцей пераконваюся ў гэтым. Франс закусіў губу. - Ну вось, - сказаў Алесь. - Дальбог, Франс, падумай ты, урэшце, хоць раз не аб сваім дурным гонары, а аб яе шчасці. - Ты - гэта шчасце? - Для яе, - сказаў Алесь. - Прынамсі, яна лічыць так. I я пастараюся, каб яна не расчаравалася ў ім як мага даўжэй. Таму што і яна - маё шчасце. Мяркую - да канца. - Калі будзе гэты канец? - Ты збiраешся стаць на маёй дарозе? - Алесь сумна ўсмiхаўся. - Дарэмна, я ж не стаяў на тваёй. I ўбачыў, што сказаў страшнае. Франс таргануў галавою. - Так, - глуха сказаў Франс. - I таму я яшчэ раз кажу табе... - у яго цакаталі зубы. - Не спадзявайся атрымаць за ўсё, што ты зрабіў, нічога, акрамя зла. - Ты пагражаеш мне? Франс звыкла перайшоў на "вы". - Vous verrez les cons?quences et vous en jugerez7. Я невыпадкова сустрэў вас. Я ўсё ведаў. Аб усім дамоўлена. Яе сёння ж... завязуць. У крайнім выпадку заўтра раніцай! Чуеш? Чуеш, ты?! Алесь зрабіў быў крок да яго і спыніўся: - I ты мог крычаць аб гонары? Дурань жа я, што паверыў вам. Толькі тут Франс зразумеў, што Алесь сапраўды ні ў чым не вінаваты, што ва ўсім вінаватая крайняя датклівасць пана Яраша і яго, Франса, абражаны гонар і дробязная злоснасць. Алесь цяпер сапраўды мае права пагарджаць ім. - Я ведаю, - працягваў Алесь, - цяпер вы яе не выпусціце да смерці. I я яшчэ мог нечага чакаць ад цябе, акрамя подласці? Франс ведаў, што Алесь цяпер мае права сказаць яму ўсё, і не здзівіўся. Але рука прывыкла адказваць на слова "подласць" толькі адным чынам. ...Алесь трымаўся за шчаку. Вочы ў яго былі заплюшчаныя. Потым ён непаразумела ўзняў вейкі. Франс глядзеў на гэтае аблічча, на якім адно брыво было вышэй за другое ад нявер'я ў тое, што адбылося, і гатовы быў упасці да ног Алеся. Пацягнуўшы ротам паветра, Алесь адштурхнуў Франса. - Я ведаю, чаго каштуе чалавеку, калі яго б'юць па твары. Я нікога не біў першы. Ніколі. Таму я не ўдару цябе. Я проста цябе... заб'ю, - і пайшоў. Франс стаяў і глядзеў яму ўслед. Мсціслаў, пачуўшы аб усім, толькі ляснуў сябе па шчацэ. - Быдла, - сказаў ён. - I на цябе спадзяваўся Кастусь? Цябе сур'ёзным лічылі?! Якраз тады, калі вось-вось трэба будзе ліць кроў па-сапраўднаму! - Гэта дарэмна, - сказаў Алесь. - Калі ты не хочаш, я знайду другога. - Ды як ты мог?! Калі кожнае жыццё дарагое!.. Калі Беларусь... - Я не магу ваяваць за Беларусь з пабітай мордай, - сказаў Алесь. Гэтым жа вечарам Мсціслаў і пан Адам Выбіцкі павезлі да Раўбічаў патрабаванне сатысфакцыі. Вярнуліся яны позна, і прымірэння ім дабіцца не ўдалося. Майку сапраўды сілком замкнулі ў пакоі. Раўбіч загадаў нікога не прымаць. Але Наталя нейкім дзівам збегла да Вежы і расказала яму аб усім. Раздражнёны да апошняга тым, што Раўбічы ўвесь час лезуць на ражон, стары паклікаў Басак-Яроцкага і Раткевіча і вырашыў з імі выклікаць, пасля Алеся, Франса і пана Яраша, каб усё скончыць адным разам. Еўфрасіння божкала і хапалася за галаву. У доме стаяў крык. Вырашылі, што першы будзе страляцца Вежа, за ім Яроцкі, потым Раткевіч. I ўсё ж таму, што Вацлаў ледзь не роў, думаючы аб Наталі і аб тым, якую здраду чыняць у адносінах да яе, і яшчэ таму, што Глебавічна хапала ўсіх за рукі, вырашылі счакаць дзень-два і паглядзець, чым усё скончыцца. Усё гэта было б нават трохі смешна, каб не вынікі, з якімі вярнуліся секунданты. На аркушы паперы бездакорным почыркам Франса было выведзена: "Моn рrіnсе, mon humeur portait 1е сасhеt mais concessions faites de mauvaise gr&##226;ce sont les pires que l'on puisse faire"8. - Гэта ён мне? А кодэкс? - спытаў Загорскі. - Ён перадаў гэта Іллі Хаданскаму, той мне, а я вам. Відаць, хацеў яшчэ мацней уразіць, - сказаў Мсціслаў. - Усё адно гэта нiкуды не варта, - пацiснуў плячыма Алесь. - Зносiны, няхай i цераз секундантаў, з другiм бокам. Пан Адам крэкнуў: - А мне здаецца, тут дваістасць ягонага стану. I адчуванне правіны, і жаданне не мірыцца. - Хто яго секунданты? - спытаў Алесь. - Ілля Хаданскі і Міхал Якубовіч,- сказаў Выбіцкі. Ніхто не рашаўся перайсці да ўмоў двабою. Маўчалі. - Ну,- сказаў урэшце Алесь. - Без лекара, - сказаў жорстка Мсціслаў. - Права першага стрэлу за намі няма. Жэрабя. Адлегласць паміж бар'ерам - дваццаць крокаў. У выпадку, калі першыя стрэлы вынікаў не дадуць, праціўнікі абменьваюцца другімі і трэцімі - да смерці аднаго. - Міла, - сказаў Алесь. - Ты не пратэстуеш? - спытаў пан Адам. - Нашто, - паціснуў плячыма Алесь. - Мы нічога не маглі зрабіць, Алесь, - сказаў Маеўскі. - Жэрабя - гэта па-роўнаму. Яны аднолькава патрабуюць смерці як для цябе, так і для сябе. Адам з'едліва і сумна ўсміхнуўся: - Вядома, да таго часу, пакуль жэрабя не кінулі. А потым пачынаецца забойства. Тыя пайшлі. Вечар быў вельмі цёплы і ціхі. Загоршчынскі парк драмаў пад светлымі зорамі. Заўтра будуць страляцца. На поплаве. Недалёка ад таго месца, дзе сустрэлі на начлезе Войну... Тады яму, Алесю, было адзінаццаць. Цяпер - дваццаць адзін. Дзіўна, ён ні аб чым не шкадаваў. Што ж, бывае і так... Ён сеў і напісаў караценькі ліст дзеду, што помніць яго (перашкаджаць дуэлянтам забаранялася, і дзед, відаць, хоць і пакутаваў, вымушаны быў сядзець дома), дзякуе за ўсё. Другі ліст быў запавет. Палову ўсёй рухомай і нерухомай маёмасці - панам Маеўскаму і Каліноўскаму "на заснаванне той прамыслова-гандлёвай кампаніі, аб якой яны ўтрох марылі". Адну шостую ўсяго - брату Вацлаву Загорскаму. Другую шостую - Юрыю і Антанідзе Раткевічам, прыпісаным да малодшага роду праз маці, з тым, каб яны карысталіся гэтым роўна і без крыўды. Палову астачы - на стыпендыі студэнтам з Загорскага наваколля, далейшае ўтрыманне школы і багадзельні ў Загоршчыне і дапамогу бедным. Астатняе - Кагутам, Кірдуну і іншым слугам, каб была кампенсацыя за страту службы і забеспячэнне на астатнія гады жыцця... Замежны капітал, тую частку, што належыць асабіста яму,- на дапамогу паэтам, што пішуць на мясцовай мове, стварэнне музея, куды перадае ўсе свае калекцыі, і заахвочванне лінгвістычных, гістарычных, археалагічных і этнаграфічных прац, што датычацца Беларусі. Вось і ўсё. Душапрыказчыкі - Вежа, Маеўскі і Раткевіч. Кастусю не напісаў. Не зразумее і не ўхваліць. Кастусю нельга было ўсяго тлумачыць. Ці зразумее Кастусь, як ён, Алесь, заеўся з усім наваколлем, як, не робячы асабістага зла, усё ж стаў ворагам для ўсіх, бо ягоная ідэя была для многіх варожай. Алесь разумеў, гэта не Франс Раўбіч ударыў яго, а падвышанае, хваравітае пачуццё гонару. Напалову мужык па выхаванню, ён міжвольна паўстаў супраць усяго гэтага, супраць стогадовых прымхаў і забабонаў, і гэта яны цяпер забіваюць яго. А ён хоць і мужык, але таксама і князь, і сам аддаваў даніну традыцыям і не можа канчаткова паступіцца дваранінам у сабе: адмовіцца ад дуэлі, выклікаць да сябе агульную пагарду, каб жыць і рабіць далей сваю справу. Трагедыя? Магчыма. Але колькі ўжо разоў людзей лавілі на тым жа, каб расправіцца. Лавілі, бо яны былі дзецьмі свайго часу і свайго асяроддзя. Галуа9, якога так любіў "матэматычны Грыма". Галуа ледзь паспеў на кавалку паперы ў апошнюю ноч запісаць асноўныя прынцыпы сваёй тэорыі. Хто яшчэ? Ну, вядома, Пушкін. Чалавек дваццаць першага стагоддзя - і ўсё ж не палічыў за магчымае адмовіцца. I многія яшчэ будуць так гінуць, не менш годныя, чым Лермантаў. Ёсць, аднак, у гэтым забабоне і другі бок, схаваны пакуль што для ўсіх. Прыйдзе час, і не будзе тады ўжо кодэкса гонару, не будзе дваран і мужыкоў, не будуць даносіць і кідаць у турмы за вальналюбства і светлыя думкі. Не будзе нават слова "воля", не будзе нават слова "праўда", таму што і тое і другое зробіцца звыклым і іншага проста не будзе. I вось тады асабісты гонар будзе стаяць так высока, што ніхто не асмеліцца абразіць яго словам або дзеяй. Таму што грамадства не можа быць быдлячай чарадой. Не можа яно быць і зборышчам нулёў пры некалькіх адзінках, іначай будзе тое, што цяпер: народы будуць сапці і з налітымі крывёй вачыма лезці адзін на аднаго, каб стаптаць, падпарадкоўваючыся волі адзінкі ці некалькіх адзінак, або, што яшчэ горш, знішчаць свае ж нулі, каб самому стаць большым нулём за кошт іншых. Але нуль - хай ён будзе з яблыка, кола ці нават з цэлую планету - усё ж нуль. Алесь уздыхнуў. Не можа быць, каб Каліноўскі не зразумеў гэтага. Тым больш што і Пушкін і Галуа былі вялікія людзі, і іхняя справа заступалася за іх. А ён, Загорскі, сярэдні чалавек, якіх на Беларусі тысячы. I калі ён, сярэдні чалавек, не абароніць свайго гонару, хто тады зробіць гэта за яго? Ён устаў ад папер. Усё было зроблена. Засталося чакаць. Можна было зрабіць многае ў гэтыя часы. Заснуць - але нашто? Калі жэрабя дасць першы стрэл Франсу - ён, Алесь, засне надоўга. Калі жэрабя дасць стрэл яму - Алесь паспее выспацца. Ён не будзе літаваць Франса. Сам Франс патрабаваў смерці аднаго, і, хоць шчасця не будзе, у Алеся астанецца вайна за справядлівасць. Да канца. Вайна, у якой няма чаго шкадаваць свайго жыцця. Можна было з'ездзіць да Вежы. Але стары не паказвае і ніколі не пакажа сваіх пачуццяў. Будзе сухавата-прыязная размова. Алесь падышоў да краю тэрасы. Дзень і вечар былі нязвыкла гарачыя, ноч таксама дыхала сухасцю. Таму ён яшчэ ўдзень загадаў, каб ягоны ложак вынеслі на гэты вялізны, як зала без сцен і столі, балкон. Ложак астанецца непамяты. Ён стаў і глядзеў на свет. Дрэвы замерлі. Блішчэла шырокае ўлонне Дняпра. Срэбныя выбухі італьянскіх таполяў пераліваліся. Белыя аркады спускаліся ў парк. Неба высыпала, нечакана для пачатку лета, тысячы зор. Сямікаляровы агеньчык Капэлы. Лебедзь, распластаўшыся, ляціць у вышыні. Вунь Міцар і Алькор. А далей - туманныя струмені Шляху Продкаў. Кажуць, яны, продкі, спусціліся адтуль і туды ж ідуць пасля смерці. Пад гэтымі зорамі сэрца раптам не вытрымала. Яно пачало стукаць мацней і мацней. "Майка... Майка... Майка", - утрапёна клікала яно. Было ціха і цёпла. Толькі сэрца калацілася пасярэдзіне гэтага бясконцага і спакойнага абшару. I ён раптам адчуў, што гэта сэрца стала вялікае, як тое, бязмежнае сэрца, і разумее ўсё. Усё на зямлі. 3 глыбінь вялікага сэрца - сусвету ляцеў, усё нарастаючы, пяшчотны і ўсёабдымны кліч-звон: - Алесь... Алесь... Але-е-есь... Гэта было ўсюды і ва ўсім. Сусвет сціскаўся. ...Нібы сніў з расплюшчанымі вачыма. Нібы два крылы - а можа, два срэбныя сувеі Шляху Продкаў - леглі на плечы. - Алесь. Ён страпянуўся. Рукі былі на ягоных плячах. За ім, абдымаючы яго, стаяла Майка. - Ты? Як ты... Задыхаючыся, яна сказала: - Вылезла праз акно i спусцiлася па плюшчы. Яны не ведаюць... Я ўжо больш не магла. Загорскі ўбачыў драпіну на яе запясці. - Плюшч не вытрымаў, - сказала яна. Ён прыпаў вуснамі да гэтай драпіны і правёў імі на ўсю даўжыню: - Бачыш, прыйшоў і мой час. Тады вярба, цяпер плюшч. Тады я, цяпер ты. Абняў яе. "Што ты нарабіла?" - хацеў сказаць ён, але змоўчаў. Гэта сапраўды было ўсё. Цяпер ён не мог паводзіцца, як раней. Заўтра ён не будзе страляць, не зможа. Цяпер гэта будзе немагчыма. Але яна не магла больш. I хіба ён сам не хацеў гэтага? I хіба гэта малая плата: купіць такою цаной усё на зямлі? I вось яе вочы, і валасы, і рукі, і гнуткія плечы пад ягонымі рукамі. Усё астатняе не мае ні значэння, ні цаны. Ён узняў яе нечакана лёгка і трымаў на руках, баючыся адпусціць, бо ў яе пагрозліва-блізкіх вачах былі два маленькія адбіткі Шляху Продкаў. Магчыма, і сапраўды Шлях - толькі адбітак у нечых вачах. I няхай. Бо яны - роўныя. Яна заплакала. - Дальбог, я не магла. Я ўсё разумею, але я не магу, каб ты забіў, і не магу, каб цябе забілі... Яна варухнула рукой і пацягнула аднекуль з-за карсажа ланцужок. На канцы яго быў збаночак з каменя. Памерам з ракавінку слімака-балацяніка. - Здурэла? - спытаў ён. - Не. Я і тады, калі пасварыліся. Вырашыла: пайду. Калі не адаб'е, хоць у царкве,- я тады ля аналоя вып'ю. - Дурнічка. Дурнічка. Не смей. I тады ён абарваў збаночак i закiнуў яго ў парк. Прыпаўшы вуснамі да яе вуснаў, ён маўчаў. Прыціскаючы яе да сябе, адчуваючы ротам выгіб шыі, плячом - дрыготкія ад подыхаў грудзі, адною рукою - стан, а другой - ногі пад складкамі клятчастай сукенкі, ён, баючыся, што страціць прытомнасць, бо ў яго падгіналіся ногі, зрабіў некалькі крокаў і ўпаў. Пад ёю было сіняе, як неба, пакрывала. У яе вачах былі зоры, толькі цяпер іншыя. I ён гасіў і гасіў гэтыя сусветы вуснамі, а яны зноў узнікалі, і ён не мог з імі нічога зрабіць, бо яны жылі. Уся яна была тут, на ўсю даўжыню, і нікога больш не было нават у мінулым, бо гэта было тое і не тое, гэта было неймавернае шчасце, якога не бывае на зямлі. Увесь сусвет - з зорамі і дрэвамі, з Шляхам і Дняпром - запаўняў яго сэрца. Сусвет з болем і лікаваннем сціскаўся да памераў сэрца, а сэрца раптам пашырылася да памераў сусвету. I ўзышло ззянне! Ззянне, падобнае на мірыяды далёкіх і блізкіх сонцаў, якія потым сталі чорныя. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Кацілася ноч. Пашыранымі ў цемры вачыма ён бачыў яе непрыкрытае цела - ногі адна на адной, закінутае аблічча і складзеныя ўздоўж тулава рукі, нібы яна ляцела да зор. А далей бачыў шаты і бясконцыя палі пад урачыстым зорным святлом. I ўсё адно ўвесь гэты абшар быў лухтой перад гэтым чалавекам, перад бясконцым духам бязмежнасці і любові, увасобленым у ім. ...Заглыбіўшыся ў адзіную на ўсю ноч хвіліну дрымоты, ён раптам убачыў побач з усім гэтым яшчэ і іншае. ...Туман стаяў над зямлёй. Бачныя былі над ім конскія галовы на доўгіх шыях. Коні выходзілі да напаўзгаслага вогнішча, ля якога ляжаў ён. I туман, як вада, сплываў з зямлі, і паўсюль былі белыя, белыя коні. Коні схіляліся над ім і дыхалі цёплым. А між іх са смешным тоўстым хвастом, з вільготнымі вачыма стаяла ўчарашняе жарабятка. Стаяў над ім і плакаў малады белы конь. Сёння ўначы яна з'явілася да мяне, быццам жывая, быццам зусім не памерла. Ды так яно і было. Яна была ў сваёй мантыльі... Цёмна-блакітныя ў зелень, як марская вада, вочы глядзелі на мяне горка. I ледзь бачны быў ля скроні маленькі белы шнар, а ля ключыцы - другі. Дзіўна было, што яны зажылі. За ёю былі тысячы зор, але яна глядзела на мяне. Варухнуліся горкія вусны. - Нашто ты зрабіў гэта? - сказала яна ціха, і голас яе ляцеў нібы з глыбінь сусвету. - Што? - спытаў я, хоць ведаў усё. - Нашто выставіў мяне перад усімі? Ты не ведаеш, мне балюча пазнаваць сябе, бачыць на сабе позіркі людзей, бо тое, што аддаюць толькі каханаму, стала цяпер набыткам усіх. Як ты мог? Мне так страшна і так балюча. - I мне таксама, - сказаў я. - Але хіба невядомы мне жорсткі мастак не выставіў сваёй каханай у вобліку мілоскай Венеры... Яна таксама была жывая, і ёй страшна і балюча было бачыць сябе ў статуі... I скульптару было горш за яе, але іначай ён не мог. Ён ішоў праз знішчэнне яе маленькага асабістага гонару - да ўслаўлення яе вялікага гонару ў вяках. I ўжо не яна стаяла перад людзьмі, а сімвал Жанчыны. Яна маўчала, і зоры мігцелі за яе распушчанымі валасамі і ў іх. - Потым, каму да гэтага справа цяпер? - нечакана ўсміхнуўся я. - Каму справа да яе жывых пакут? I каму будзе справа да цябе праз тысячу год, жанчына? Увесь свет здаваўся адной суцэльнай птушынай песняй. Мокрыя дрэвы з цёмнымі стваламі і дымнай лістотай курэлі, абтрасаліся. Уся зямля пад імі была мокрая. Алесь ехаў на белым кані, падставіўшы кроплям і ранішняй свежасці непакрытую галаву і грудзі, у расхінутай белай сарочцы. Мсціслаў і Выбіцкі ехалі наводдаль і ўсё яшчэ аб нечым дамаўляліся. Былі ў чорным, як належыць секундантам. Алесь вырашыў, што ён спазніцца на двабой як толькі будзе магчыма. Па звычаю, калі адзін бок пазніўся на палову гадзіны - другі мог ехаць з месца, а таго, хто спазніўся, лічылі за чалавека, які ўхіляецца. Ён даў сабе гэтую апошнюю магчымасць, каб не пакласці між сабою і Франсам, сабою і Майкай непапраўнага. Ён устаў уначы і перавёў стрэлкі на ўсіх гадзінніках у доме на сорак пяць хвілін назад. - Прасплю, - з вясёлым адчаем сказаў ён сам сабе. - Што я, на самай справе буду яго забіваць? Раніцай Майка ляжала, гледзячы ў попельнае неба, і раптам пачала ўставаць. - Чаго ты? - спытаў ён. Яна ўсміхнулася, абуваючы туфелькі: - Зараз чатыры гадзіны. Ваша сустрэча ў шэсць. Ён не выедзе раней пяці, а дарогі мне - сорак пяць хвілін. Загадай, каб нейкага каня асядлалі жаночым сядлом. I, сыходзячы ўніз, пацалавала яго: - Не думай ні аб чым. Усё адно яны цяпер будуць у дурнях. Хто возьме збэшчаную нявесту?.. Не думай, ён не прыйдзе на месца двабою. Алесь змоўчаў, хоць ведаў, што Франс ужо выехаў. Шчыра кажучы, ён баяўся яе слёз пры развітанні і спадзяваўся, вядома, не на яе, а на свой фортэль з гадзіннікамі. Хай едзе. Падсаджваючы яе ў сядло і моцна цалуючы, ён сказаў: - Вось і добра. Бывай. - Бывай. Ён правёў яе позіркам, а потым пайшоў на паркавы двор, распрануўся і з асалодаю падставіў налітае маладой сілай цела пад струмені каскада. Яны свісталі ў твар, секлі ў грудзі, сплывалі па спіне. Ён толькі пырхаў. Там яго і знайшлі Выбіцкі і Мсціслаў. - Познімся, - сказаў апошні. - Паглядзі там на мой гадзіннік, - сказаў Алесь. Мсціслаў здзівіўся і спалохаўся. Ён звяраў час з секундантамі Раўбіча. Спытаў у Адама, але той забыў свой гадзіннік дома. Маеўскі пайшоў звяраць з хатнімі - тфу ты, д'ябал! - Аддасі ў наладу, - сказаў Алесь, расціраючыся.- Добра, што хоць твой не адстаў. - Ал-ле, - сказаў Адам. - Што ж рабіць? - Паездзім па палях, - сказаў Алесь. - Бач, раніца якая! ...I вось яны ехалі. Туманныя дрэвы волатамі стаялі вакол, і ў кожным зіхацела сонечная вясёлка. Алесь ехаў і думаў, што ён нікога не будзе забіваць, ды яшчэ ў такую цудоўную раніцу. Гонар, вядома, ёсць гонар, але з тымі, хто сапраўды хоча прынізіць. Між ім і Франсам было непаразуменне. То што ж, забіваць яго за гэта? Франс не ведаў ягоных думак. Але Франс не ведаў і таго, што ён цяпер брат яму, Алесю, брат да смерці. Найлепшы з усіх братоў, таму што брат каханай. I іх цяпер пяцёра: Франс, Кастусь, Мсціслаў, Майка і ён. Вясёлкі стаялі ў верхавінах дрэў. Дрозд узляцеў з аднаго дрэва, абурыўшы ўніз цэлую залеву залатой вады. Заспеты гэтым патопам, заяц даў лататы з усёй моцы сваіх задніх ног. Алесь засмяяўся. Наўскач пагнаў каня па мокрай, ільсняна-чорнай лясной дарозе, праскочыў пад дрэвам і з сілаю пусціў у яго карбач. На Мсціслава і пана Адама пацягнуўся з вышыні паток струменьчыкаў, падобных на залацістую каніцель, аблытаў іх, зрабіў залацістыя валасы Маеўскага рыжымі, а буланага каня - сплова-вогненным. Ён ад'ехаў ад іх і пачаў трэсці адно дрэва на сябе. Зноў пацягнулася золата. Ён стаяў, бы пад макаўкай шатра з бліскучых ніцяў. Забіваць? Лухта! Мокрая белая сарочка халодзіць цела. Лес пахне бальзамам. Алень уцякае, бо людзі занадта шумяць. - Што ты робіш, вар'ят? - крычыць Мсціслаў. - Гэта каб Франс не заўважыў, што ў мяне цыганскі пот ад жаху. Ні ў кога не будзе цыганскага поту. Ні ў кога. Што, можа, у самага блізкага пасля Майкі чалавека, у брата? Смешачкі! Шэрыя доўгія Алесевы вочы смяяліся, увесь твар смяяўся. - Браткі, паездзім яшчэ трохі, - узмаліўся ён. - Глядзі, - сказаў пан Адам. - Занадта хочаш жыць. - Не крумкай, - сказаў Мсціслаў Маеўскі. - Лухта гэта. Вядома, паездзім. ...Франс яшчэ здалёк убачыў трох коннікаў, якія вырваліся з лесу. -Урэшце, - сказаў бледны Iлля. Коннік раптам спыніўся, потым усе трое пачалі набліжацца ступою. Нахабныя вочы Якубовіча сталі злосныя: - Чорт ведае што. Спазніцца на сорак пяць хвілін. - Я ж казаў: пачакаем, - абыякава сказаў Франс. - Магчыма, гадзiннiк. Якубовіч засмяяўся: - Па-мойму, яны выгандлёўвалі лішнія хвіліны жыцця. - Ляснуў Франса па плячы: - Ану, куражу, хлопчык. - Правільна, што я цябе падтрымаў наконт чакання, - сказаў Ілля Франсу. Прывіталіся. - Так нельга, панове, - сказаў, выскаляючыся, Ілля. Мсціслаў паказаў гадзіннік. - А ваш, пане Загорскі? - Забыў,- паціснуў плячыма Алесь. - Што ж, панове, - сказаў гусар, - вам астаецца толькі папрасіць адзін у аднаго даравання. Франс, бледны, але спакойны, глядзеў убок і маўчаў. Горкая зморшчынка ляжала ў яго між брывамі. Загорскі адчуваў, што любіць у ім усё... I вось грымне стрэл. "Ах, як усё атрымалася! Трэба было пераводзіць стрэлкі на гадзіну". - Панове, я яшчэ раз запрашаю вас памірыцца, - сказаў Выбіцкі. - Я гатовы, - сказаў Алесь. Франс маўчаў. У яго толькі злёгку дрыжаў краёчак рота. I тады Алесь сам зрабіў спробу прымірэння. Яго зараз нішто не магло прынізіць. - Франс, - сказаў ён, усміхаючыся, - ты ведаеш, я не баюся. Але нашто ліць кроў? Ты не ведаеш, але... Ілля перапыніў яго: - Панове, ды што ж гэта? Гэта супраць правіл, самім... Калі абодва бакі баяцца, хай так і скажуць. Тады мы зоймемся чым-небудзь больш вартым... Плесці вяночкі будзем, ці што? Франс не ведаў таго, што ведаў Алесь і што рабіла лухтою ўсе словы і ўсе ўмовы на зямлі. Ён спалохаўся. - Ілля мае рацыю, - сказаў ён. Алесь паківаў галавою. Ах, якая гэта ўсё лухта! Не, ён не будзе чыніць зла гэтаму чалавеку, які не ведае, што робіць. Хай, калі першы стрэл выпадзе яму, забівае. Калі пашэнціць яму, Алесю, ён стрэліць у паветра і, нягледзячы ні на што, папросіць у яго даравання. Тады ніхто не падумае, што ён спалохаўся. Секунданты пачалі мераць убаку крокі. Нізкае сонца асвятляла шэры ад расы поплаў. "Дурань, дурань, Франс. Нашто гэта табе? Ну і страляй, калі дурань. Ты не бачыў, як цэлы сусвет быў меншы за адну тваю сястру. Ты яшчэ ні ў чыіх вачах не бачыў зор. Я зраблю так, што ты ўбачыш. Бо ў цябе, у брата яе, я страляць не буду. Ты мой брат. Усе людзі - браты. Калі заб'еш - гэта лепей, чым заб'ю я. Бо калі я заб'ю - шчасце ўсё адно скончана. Бо тады я ўсё адно не змагу гасіць па чарзе зорныя светы: адзін за другім". На адлегласці ў дваццаць крокаў адзін ад аднаго ляжалі кінутыя чорныя плашчы, нібы гэта двое з тых чорных ужо ляжалі забітыя, адмячаючы бар'ер смерці. Сапраўды, як два трупы ў чорным. I якраз на тых самых месцах. Ля аднаго з іх праз некалькі хвілін ляжа таварыш. Секунданты падышлі. - Чые пісталеты? - нахабна ўсміхнуўся Мішка. - Мяркую, жэрабя, - раптам раззлаваўся Мсціслаў. Ён падумаў, што калі людзі вяжуцца да ўсякага выпадку, дык усё адно знойдуць магчымасць прычапіцца. Прапануеш свае - "ага, даражэйшыя, нашымі грэбуеце". Прапануеш іхнія - "за свае, парыжскія, баіцёся". Ён ведаў, што ён несправядлівы, і злаваў на гэта. - Чаму ж, давайце мае, - проста сказаў Алесь. - Згода, - паспешліва сказаў Франс. - Пойдзем да бар'ераў,- з уздыхам сказаў Адам Выбіцкі. Усе сталі блізка ля Алеся. - Жэрабя? - з нецярплівасцю кінуў Ілля. - Давайце, - сказаў, скалячы зубы, Якубовіч. - Каб не было спрэчак, хто арол... - Кінь паяснічаць, - сказаў, сцяўшы вусны, Франс. - На вось табе. Ён выцягнуў з кішэні жаўтаваты кубік. - Выбірайце, хто ніжэй трох. Алесь адчуваў, як усё ў ім звініць. "Божа, зрабі так, каб першы стрэл быў мой. Я не хачу ў яго страляць. I як дрэнна будзе яму, калі ён, дурны, цёмны чалавек, заб'е мяне, а потым даведаецца". Ён адразу ж зразумеў, што просіць не аб тым, і каб хто прачытаў ягоныя думкі, пагарда таго чалавека да яго была б невычэрпная. I Алесь змоўк, то бок перастаў думаць. Мсціслаў знайшоў у двух кроках вымачынку з голым, як бубен, дном. Усе паселі туды, звесіўшы ногі. Здалёк здавалася, што людзі выпіваюць. Кубік пакаціўся з Якубовічавай рукі. Усе схіліліся. - Тры, - сказаў Мішка. - Дай я, - нецярпліва ўзяў косць Мсціслаў. Ён паматляў рукою і рэзка кінуў. Алесь глядзеў не на косць, а на яго і ўбачыў, як друг збялеў. - Пяць, - сказаў Хаданскі. Цяпер збялеў Франс. Хацеў быў нешта сказаць і змоўк. Яны спыніліся ля Алесевага бар'ера. - Ідзі, - сказаў Ілля Франсу. Франс пайшоў на свой бар'ер. Гусар і Хаданскі дамаўляліся яшчэ аб нечым з Выбіцкім. Мсціслаў стаў ля Алеся. - Даруй, братка, - сказаў ён. - О, чорт, даруй! - Нічога, - усміхнуўся Алесь. Алесь не глядзеў у бок Франса. Ён глядзеў вакол. Перад ім ляжаў дымна-шэры поплаў, а за ім вясёлкавыя радасныя дрэвы. Нізкае сонца стаяла з боку за Алесевай спіной. Ад секундантаў і ад яго, Алеся, ляжалі доўгія цені на роснай траве. - Падрыхтавацца, - сказаў Мішка. - Смялей, князь. Загорскі стаў глядзець на Франса. Раўбіч у дзіўным павароце стаяў супраць яго. Вясёлкавыя дрэвы ззялі за ім. Загорскі ўзняў галаву і стаў глядзець угору, але не вытрымаў і зноў апусціў вочы: "Ну, хутчэй страляй!" У руцэ ў Якубовіча плесканулася белае... Ударыў пярун. Алесь пахіснуўся. Потым убачыў, што на левым плячы злёгку дымее сарочка: маленькі карычневы след, бы прыпалілі. I тады, разумеючы, што Франс прамахнуўся, Алесь уздыхнуў. Ён убачыў, што твар Хаданскага скрывіўся, нібы Ілля кляў Франса. У выніку яны цяпер не сумняваліся. Нехта сунуў Алесю ў руку пісталет. Той непаразумела зірнуў на яго, потым на Раўбіча, які стаяў вельмі проста, усімі грудзьмі да яго, і вельмі бледны. - Глядзі цяпер, - сказаў Выбіцкі. Мсціслаў глядзеў на Алеся з трывогай, нібы разумеў. - Нічога, брат, - сказаў Франсу Якубовіч. - Ты... смялей. Гэта нястрашна. Яны адышлі. Франс скасіў быў вочы, не разумеючы, чаму гэта яны пакідаюць яго на самоце. Потым уздыхнуў і стаў глядзець на Алеся. Нясцерпна было доўжыць яго страшнае чаканне. I Алесь, не чакаючы ўзмаху хусткі, узняў угору цяжкі пісталет, дачакаўся, пакуль хлапячок дыму паплыве над яго галавой, і адкінуў зброю ўбок. I ўбачыў аблічча Франса. Божа мой, гэтаму абліччу, здавалася, падарылі сонца! Гусар і Хаданскі, якія не чакалі стрэлу і глядзелі на Мсціслава, кінулі вачыма на Франса і падумалі, што Загорскі ў сваю чаргу прамахнуўся. - Наш! - закрычаў Ілля. - Наш стрэл! Кінуўся да Раўбіча з другім пісталетам. Франс, яшчэ не разумеючы, стаў уздымаць руку. Мсціслаў крэкнуў з прыкрасці. Выбіцкі з жахам глянуў на Алеся. Усё гэта Загорскі заўважыў у долю секунды... Франс цэліў яму проста ў лоб. "Ну, вось і ўсё, - падумаў Алесь. - Ён не здаволіўся". I раптам нешта здарылася. Твар Франса здрыгануўся і ўвесь нібы закалаціўся. Франс... кінуў пісталет вобзем. "Пэўна, курок зломіць", - яшчэ нічога не разумеючы, падумаў Алесь. Раўбіч зрабіў некалькі крокаў ад месца сутычкі - цень ягоны загайдаўся на роснай шэрай траве, - а потым кінуўся да Алеся, яшчэ на бягу працягваючы рукі. -Алесь... Даруй мне... Даруй... Якубовіч паглядзеў на дзве постаці, што зліліся ля аднаго з плашчоў, і суха сказаў Іллі: - Мяркую, наша прысутнасць тут больш непатрэбна. Дзіцячыя гульні. Яны пайшлі да коней. Ніхто не звярнуў увагі, як яны рушылі краем дубовага гаю. ...Калі праз некалькі хвілін з боку сцежкі на Раўбічы даляцеў шалёны пошчак капытоў, Франс адарваўся ад Алеся. Вусны ягоныя трэсліся. Шчокі былі заліты слязымі. - Братка, - сказаў ён, - адпусці яе са мною. Я клянуся табе, я ўгавару бацьку... Да канца, да самага канца можаш разлічваць на мяне. _______________ 1 У пятніцу і суботу вярбовага тыдня, шостага тыдня вялікага посту, на ўсю даўжыню крамлёўскіх муроў - ад Спаскай і да Нікольскай вежы - і на палову плошчы пачынаў гаманіць рынак "Вярба". Палаткі, крамкі. Ювелірныя вырабы, звяры, птушкі, кнігі. Па краях, ля Васіля Блажэннага і Нікольскай вежы - гандляры вярбою, свісцёлкамі, цацкамі, паветранымі шарыкамі. 2 Старых тупіц (франц.). 3 Восенню наступнага года з разрозненых груп і асоб у Пецярбургу ўзнікла арганізацыя "Зямля і воля", якая дзейнічала ў паўстанні побач з беларусамі, літоўцамі і палякамі. Хоць яна была нешматлікая, але мела вялікае значэнне як пачатак дэмакратычнага руху. 4 Старыя, што прыязджаюць па маладую. 5 Боская адплата (лац.). 6 Вы нездаволены? (франц.). 7 Вы ўбачыце вынікі і здолееце іх ацаніць (франц.). 8 Князь, мой настрой носіць адбітак журбы, але неахвотна зробленыя ўступкі - найгоршыя з усіх, якія можна было б зрабіць (франц.). 9 Геніяльны французскі матэматык, забіты ў маладым узросце.
|
|
XIII
Пецярбург прачынаўся. У лютаўскім гнілым тумане куранты хрыпата, нібы з прастуды, нібы праз піўны кашаль, зайгралі "Коль славен наш господь в Сионе". Абрыдліва, увесь у слаце і мокрым снезе, уставаў над зямлёй світанак. Аблупленыя будынкі, шэрыя ад вільгаці палацы, цьмяныя агні ў вокнах, мокры, але моцны яшчэ лёд на Няве. Мужчына, які выйшаў з глухога, як труна, пад'езда, паглядзеў вакол і сцепануўся, хутаючыся ў футра: так непамысна было вакол. Фурман Варфаламей падвёў вараных і карэту да самага ганка, і ўсё ж той, што выйшаў, ледзь не чарпануў слаты вышэй галёшаў. Фурманава рука падтрымлівала апушчаную падножку. - Добрай раніцы, Варфаламей, - з завучанай абыякавай ветлівасцю сказаў чалавек. - Раніцы добрай, Пётра Аляксандравіч, свет вы наш. Ножкі прыкрыйце. Дзьме. Ніякая не добрая тая раніца. Здароўечка каштоўнае страціце. Карэта рушыла. Сядок усміхнуўся, прыкрыў ногі запонай і адхінуў фіранку са слюдзянога акенца. Вуліцай ляцеў ці то жоўты дым, ці туман. Даносіла пахам золі, снегу і гною. Аблічча таго, што ехаў, скрывілася. Зноў цэлы дзень трэба ездзіць. Спачатку да міністра дзяржаўных маёмасцяў, якому ён абавязаны кар'ерай і ў якім, відаць, вось-вось перастане мець патрэбу. Потым, з ім, на пасяджэнне Дзяржаўнага савета. Праўдзівей ён пакуль што не член савета, чакаць у пакоях камісіі, пакуль не спатрэбіцца. Потым справы ў трэцім дэпартаменце міністэрства. Перад гэтым ён ледзь паспее паабедаць. А пасля дэпартамента вечар у вялікай княгіні Гелены Паўлаўны, адзінае больш-менш прыемнае здарэнне за ўвесь дзень. Добра толькі тое, што знік з дому. У жонкі мігрэнь. Сын зноў капрызіць. Ён добры, але няўстойлівы і бязвольны, Нікс. Не ўзяў у спадчыну ягонай цвёрдасці і ягонага розуму. Што ў яго самога ёсть розум, чалавек ані хвіліны не сумняваўся. Ды так яно, бадай, і было. Чалавеку было сорак пяць год, але ён здаваўся трохі старэйшым ад даўно звыклай карэктнасці і стрыманасці. Высокі лоб, плоска прылізаныя над ім валасы, у дзіўным спалучэнні з імі кучаравыя бакенбарды, мясістыя вялікія вушы. Твар звужаўся да падбароддзя, але яно было цяжкае. Відаць, чалавек ведаў, чаго ён хоча. Шкодзіла гэтаму ўражанню толькі іронія ў складцы рота і стомлены сум у вачах. Бровы навісалі над вачыма, высока ля пераносся, нізка ля скроняў. І нос навісаў на рот; калісьці просты, а цяпер абвіслы і таўставаты на канцы нос. Словам, твар паважнага бюракрата. Трывожылі толькі вочы. Іронія, сум, стома, розум, чэрствасць і няўлоўная весялосць арганічна спалучаліся ў іх. Гэта маглі быць вочы іроніка, стомленага бюракрата, дзяржаўнага мужа. Гэта былі адначасова вочы вернападданага і вочы знаўцы свету пісьменніка. І самае дзіўнае, што так яно ўсё і было. Чалавек, што ехаў у карэце, быў Пётр Аляксандравіч Валуеў, без двух месяцаў упраўляючы міністэрствам унутраных спраў, без дзевяці месяцаў міністр і роўна без дзевятнаццаці год граф. Былы нястойкі ліберал, былы ўлюбёнец Мікалая Першага, а цяперашні "асвечаны кансерватар" і дырэктар двух (а ўсяго было чатыры) дэпартаментаў міністэрства дзяржаўных маёмасцяў, правая рука міністра Мураўёва, былога магілёўскага губернатара, у будучым ката Беларусі і Літвы. Варфаламей успомніў, што забыў спытаць, куды ехаць. З касцяной трубкі пачуўся пачцівы голас: - Куды везці, вашамосць? - Да міністра дзяржаўных маёмасцяў. Карэта звярнула на Мойку. За ствол голай таполі кінуўся нейкі фацэт: каб не ўквэцала брудным снегам. Пад'язджалі да дома, які саноўнік не любіў, хоць бываў у ім у гады маладосці, з нявестай, будучай першай жонкай, дачкой паэта князя Вяземскага. Ён не мог не думаць, што зрабіў добры выбар. З усёй маскоўскай моладзі Мікалай найбольш любіў яго, Валуева, і Скараціна, загадаў нават паступіць у першае аддзяленне ўласнай канцылярыі. Трэба было замацаваць прыхільнасць. А Вяземскі быў адзін з найбольшых улюбёнцаў цара. Невядома за што, бо ў доме князя бывалі Сталыпін і Жэрве, і ледзь не самы блізкі друг гаспадара быў Пушкін. Дзіўны часам звязваецца ланцуг! Ён, Валуеў, тады быў франдзёр, як цяперашні шэф калісь. Уваходзіў у "гурток шаснаццаці", дзе былі той самы Жэрве, "Монга" Сталыпін, нябожчык Лермантаў, цяперашні эмігрант князь Браніцкі. І яшчэ таксама эмігрант і супрацоўнік "Колокола" П.В.Далгарукі. Ды яшчэ Шувалаў Андрэй, што цяпер таксама лезе ў вернападданыя. Адзінае суцяшэнне на шляху. ...Заплюшчыць вочы, праязджаючы паўз дом, дзе памёр Пушкін... Пушкін чамусьці меў да яго сімпатыю. "Шаснаццаць" збіраліся пасля балю, вячэралі, курылі і размаўлялі, размаўлялі, размаўлялі. Трэцяга аддзялення і ягоных падвалаў быццам не было... Лермантаў крычаў аб тым, што ўладарам трэба разбіць галовы кайданамі, як раіў ілімскі вязень... Бедалага Лермантаў! Вось і з гэтым, пасля Пушкіна, звязаў лёс. Валуеў, як заўсёды, расплюшчыў вочы зарана. Якраз ля яго была арка пад'езда, у які прывезлі паэта. Потым ля гэтага пад'езда плыў натоўп. Пушкін любіў яго, Валуева, узяў прататыпам для Грынёва з "Капітанскай дачкі"... Цяпер гэта было Валуеву непрыемна, хоць трохі і казытала недзе, калі трэба было апраўдацца перад сабой... Мішэль Лермантаў плакаў, калі таго забілі. Цяпер абодва мёртвыя. Не паспелі своечасова адысці ад памылковых поглядаў маладосці. А ён жыве. Ён быў чыноўнікам асобых даручэнняў пры курляндскім генерал-губернатары, курляндскім грамадзянскім губернатарам, і... ...У глыбіні душы ён ведаў, што вартасць ягонага "служэння айчыне" нічога не варта перад "служэннем" забітых, хоць яны пратэставалі і разбуралі. Каму трэба ведаць, хто быў у Курляндыі грамадзянскі губернатар у час Гогаля? І ён глыбінямі душы здагадваўся, што таму губернатары і помсцяць паэтам: адчуваюць сваю мізэрнасць і непаўнацэннасць. Маўляў, нажыліся, нашкодзілі, лізалі пяты, а ён у гэты час "Мёртвыя душы" пісаў. Але яму трэба было выбіраць: ці паміраць з голаду на пісьменніцкім хлебе ў прадчуванні славы, ці бясслаўна служыць. Ён вырашыў служыць, але славалюбна, аддана, уедліва. Людзей, якія робяць палітыку краіны, таксама часам памятаюць. ...Валуеў адарваўся ад думак. Урэшце "Северная пчела" абвясціла, што ў "сёмае цараванне Аляксандра" ("Што за дурасць! Якое сёмае цараванне?") у дні посту адбудзецца вядомая ўсім падзея. Хай бы хоць лета. Яміны на вуліцах. Бруд, бруд, бруд. Ён раптам прыпаў да акенца. Манумент Мікалая ("дурань даганяе разумнага") упрыгожаны ля п'едэстала вянкамі. Таксама маўклівая маніфестацыя крайніх прыгоннікаў: "Глянь, маўляў, вось табе ў лютым жывыя кветкі. Гэты жорстка цараваў, аб рэформах і не думаў, трымаў усё стальной рукой затое і моцная была Расія. Праўда, набілі пад канец, але лепей ужо з бітай мордай ды на рабах, чым так, як ты, гасудар". На кветкі ляцела брудная слата. Была дэманстрацыя прыгоннікаў і на паніхідзе па Мікалаю ў Петрапаўлаўцы. Таксама з кветкамі. Ён усміхнуўся, прыдумваючы, што скажа на суарэ ў вялікай княгіні. "Цветы, впрочем, искусственные; такова же и демонстрация". І зноў зморшчыўся. Генерал-губернатор абвясціў ва ўсіх газетах, што ніякіх пастаноў па сялянскай справе не будзе. Так нельга. Сухое адмаўленне, сухое слова "ніякіх" магло толькі раздражніць народ. Настрой быў благі. Паціраючы вузкія ледзяныя рукі, дырэктар дэпартаментаў, каб палепшыць гумор, думаў аб тым, што заўсёды радавала: аб уласным узвышэнні. У глыбіні душы ён не верыў у моц сістэмы. І менавіта таму з усіх сіл хацеў палепшыць і ўмацаваць яе. Ён ведаў, што новай сістэмы яму не дачакацца, і таму хацеў спакойна пражыць свой век пры старой. Таму часам быў вернападданы да таго, што аж самога нудзіла. Таму і прапаноўваў аддаць лёс вызваленых, "на першы час", у рукі ранейшых гаспадароў, а не ў рукі чыноўнікаў. "Конечно, первые не будут часто беспристрастны, но зато последние большей частью будут неблагонадежны". Ён сам адчуваў, што гэта лухта, але іначай не мог. І менавіта таму, што ён адчуваў хлусню і здзерства, якія чыніліся вакол, ён выбраў сабе, на ўзыходзе сваёй кар'еры, зусім іншы сродак для яе. Ён заўважыў, што разумная крытыка - не вышэй дапушчальнай нормы - выклікае прыхільнасць начальніка, калі ён не дурань, да таго, хто крытыкуе. Крытыка, калі яна толькі казыча, прымушае начальніка верыць у добрыя намеры падначаленага, у адсутнасць ліслівасці ў ягоным сэрцы. Лухта, што імператар любіў пякучую крытыку і нават сам патрабаваў яе! Пастка для дурняў. Валуеў з усмешкай успомніў, як ён падаў запіску "Дума рускага ў другой палове 1855 года". Гэта была міна, да якой ніхто не дадумаўся б. "Благоприятствует ли развитию духовных и вещественных сил России нынешнее устройство разных отраслей нашего государственного управления?" Цяпер трэба было толькі не сарвацца, не перагнуць у адказе. Ён не вельмі баяўся. Адказнасць за недахопы нёс нябожчык Мікалай. Цараванне Аляксандра аставалася яшчэ чыстай старонкай, і маладому цару патрэбна было рэнамэ свабодалюбца і дэмакрата. І таму Валуеў адказаў: "Отличительные черты его заключаются в повсеместном недостатке истины, в недоверии правительства к своим собственным орудиям и пренебрежении ко всему другому. Многочисленность форм составляет у нас сущность административной деятельности и обеспечивает всеобщую официальную ложь. Взгляните на годовые отчеты: везде сделано все возможное, везде приобретены успехи, везде водворяется если не вдруг, то, по крайней мере, постепенно, должный порядок. Взгляните на дело, всмотритесь в него, отделите сущность от бумажной оболочки, то, что есть, от того, что кажется, и редко где окажется прочная плодотворная почва. Сверху блеск, а внизу гниль... Везде пренебрежение и нелюбовь к мысли, движущейся без особого на то приказания. Везде опека над малолетними"1. Ён усё ж баяўся. На ўсякі выпадак трэба было знайсці моцнага заступніка і абаронцу. І ён падвёў другую міну. "Лишь Морское министерство... не обнаруживает, подобно другим ведомствам... беспредельного равнодушия ко всему, что думает, чувствует или знает Россия!!!" Генерал-адміралам Марскога міністэрства быў вялікі князь Канстанцін Мікалаевіч, брат цара. І адзін бог ведае, як потым ён і вялікая княгіня Гелена Паўлаўна, да якой ён сёння пойдзе, падтрымалі яго. Доступ у салон вялікай княгіні, здзіўленне цара, падтрымка вялікага князя аж да загаду па ведамству, каб начальства не хлусіла, як заўсёды, нібы ўсё ў яго цудоўна. І дарма. Бо скончыў ён запіску - Валуеў усміхаецца - так: "В России так легко сеять добром! Русский ум так восприимчив, русское сердце так благородно! Россия гладкое поле, где воля правительства не встречает преград. Не скажет ли оно народу: да будет истина меж нами, и не вспомнит ли красноречивых слов, сопровождавших герб одного из древних русских дворянских родов: уму нужен простор!.. Россия взывает к венценосному вождю своему с безмолвною мольбою. Сердце царево в руце божьей". Ён ведаў, усё гэта будзе голасам, які лямантуе ў пустыні, і, як раней, будзе штамп, і бюракратызм, і мярцвячына, і зноў забароняць выезд за мяжу, які накладае "домашний арест на свыше 60 миллионов верноподданных его императорского величества". Праз два гады яго прызначылі дырэктарам другога дэпартамента. Яшчэ праз год - трэцяга. І яшчэ ён - старшыня вучонага камітэта міністэрства. І яшчэ правая рука Мураўёва. І яшчэ статс-сакратар. І двойчы! павялічаная пенсія. І штогод, да канца жыцця, пяць тысяч срэбрам, і ўзнагароды, і пакеты з "благоволениями". У час, у час усё было зроблена. У час змагаліся разам з Мураўёвым супраць праектаў рэдакцыйных камісій аб рэформе. Але ўвесь час ён гуляў у бесстароннасць і быў "трохі-трохі не з урадам", напрыклад, у справах польскіх, бо патрабаваў "маленечкіх" уступак палякам. Цару не спадабаліся крайнія прыгоннікі. Валуеў ледзь не памыліўся, але хутка спахапіўся. Пачаў крытыкаваць іх, пачаў хваліць меншасць, заўважаць у іх "зрелость и образование, беспристрастие и правильность взглядов". І зноў паварот. Ён дапускаў, што яго могуць зваць "флюгерам". Што ж, флюгера не ломіць ніякі вецер. І ён гаварыў пра неабходнасць свабоды друку, але не разумеў пад гэтым "поўнага прастору для развіцця матэрыялізму і дэмакратычнай прапаганды". Гаварыў пра неабходнасць уступак палякам, але казаў, што польскае пытанне можна вырашыць не ў Варшаве, а толькі ў Маскве і ў Пецярбургу. Не любіў Мураўёва, але не падаваў выгляду. Мураўёў пакуль што быў моцны, Мураўёў мог яшчэ дапамагчы Валуеву і лічыў выхаванага і адданага чалавека, які ўсім, многім, быў яму абавязаны, сваёй крэатурай. Мураўёў рабіў глупства. Не ведаў сапраўдных адносін крэатуры. Крэатура лічыла, што чалавеку, якому шэсцьдзесят пяць год, даўно трэба саступіць сваё месца. І амаль з радасцю Валуеў адчуў, што за апошні час зорка Мураўёва цьмянее. Гасудар быў халодны з ім. Пры нядаўнім дакладзе не падаў яму рукі. А ці даўно лісіца Клейнміхель называў Мураўёва "агульным збавіцелем"? Вось яно! Амаль з прагай ён лавіў гэтыя адзнакі няміласці. Нават для гасудара Мураўёў стаў ці не занадта правы. Гнуткасці палітычнай няма. Дык ідзі ж у адстаўку. І ўсё ж, нават калі пойдзе ў адстаўку адносін занадта не псаваць. Такія часам прыдаюцца ўладам. Калі ўлады пачынаюць забываць аб лібералізме. Тады якраз і патрэбны людзі са стальнымі сківіцамі. ...Конi мясiлi брудны снег на Лiцейным. Дворнiкi ледзь паспявалi зграбаць яго ў кучы, але на бруку ўсё адно была каша. Валуеў глядзеў у акно. Iшлi мадысткi, хаваючы кардонкi пад плашчамi. Стаяў сокры, вiдаць сухотны, iтальянец, прадаваў з латка гiпсавых напалеонаў i бiсквiтных голых жанчын. Па статуэтках кроплямi сцякала вада. Дырэктар успомнiў, што на Беласточчыне ўзнiкла дзiўная секта пад назвай "напалеонаўшчына". Людзi патаемна збiралiся i малiлiся перад бюстам Напалеона. Тое самае перакiнулася i на Пскоўшчыну. Iдыёцкая краiна! У што б нi верыць, абы не ў добрыя намеры iмператара. Сектантаў Валуеў ненавiдзеў. Таксама ён цярпець не мог раскольнiкаў. Уся гэтая публiка хай сабе i руская паходжаннем не была рускай. Назву "рускi" маглi з поўным правам насiць толькi тыя людзi, што моляцца ў Iсакii (хаця ён i змрочны, як склеп), у дварцовай i Канюшаннай царквах. Трохi падазроныя былi нават людзi, што малiлiся ў Петрапаўлаўцы. Вядома, гэта магiльня iмператараў, але Валуеў не ўхваляў гэтых чужых па стылю збудаванняў, гэтых галандска-нямецкiх штучак вялiкага Пятра. Рускімі ён таксама трохі пагарджаў. І асабліва не любіў славянафілаў, накшталт Пагодзіна, з іхнім "родным квасам". Гэта называецца краіна! Ні Таквіляў, ні Гізо, ні Бокляў нічога. Апошнія дні обер-паліцмайстар сталіцы Паткуль хвастаў дворнікаў і аднаму адваліў шчырай рукою дзвесце пяцьдзесят лозаў за тое, што ён нібыта сказаў, што калі аб'явяць волю, то ён закрычыць "ура". Так вось мы і ў еўрапейцаў ператвараемся. Жорсткія вусны саноўніка сціснуліся. Праязджалі паўз адзін з самых ненавісных у Пецярбургу дамоў. Тут розныя Някрасавы і Дабралюбавы, дваране не з лепшых ды семінарысты, практыкуюцца ў нігілізме і "падкопах пад карэнне". Някрасава ён трохі ведаў. Досыць непрыемная асоба, але асабіста ён не змоўшчык. У яго ёсць грошы. І ўсё адно ён чужы. Вось нядаўна яны шумелі аб "Заходнім краі". Услед за Герцэнам. Філія рэдакцыі "Колокола". Узрадаваліся магчымасці стварыць яшчэ асобную, беларускую нацыянальнасць. Мала ім цяганіны з украінафіламі. Ніякай асаблівай маларасійскай, ніякай беларускай мовы не было, няма і быць не можа. Ён насілу прызнаваў нават права палякаў на мову. Ва ўсякім разе, яму не хацелася гэтага. Існаванне Польшчы, Літвы, Беларусі азначала, што так ці іначай давядзецца ступіць на шлях рэформ, шлях абрыдлівы, шлях, магчыма, гібельны, але неабходны. Бо, вядома, Расіі трэба толькі існаваць, каб ніколі не было незалежнай Польшчы2 і іншага такога; але для таго, каб Польшча канчаткова ўлілася ў Расію і з ёю зраднілася, неабходна, каб імператар дараваў рускаму народу палітычнае жыццё. Народ, палітычныя правы якога абмяжоўваюцца правам плаціць падаткі, правам ставіць у армію рэкрутаў і крычаць "ура", яшчэ не мае асіміляцыйных сіл. Паціраючы халодныя вузкія рукі, вельмі зграбныя, хоць і кастлявыя, ён думаў пра карысць Расіі. Ён любіў падумаць пра карысць Расіі. Ён любіў пагаварыць пра карысць Расіі, асабліва калі слухаюць санавітыя людзі. Ён, урэшце, быў упэўнены, што ён дбае пра карысць Расіі. Карысць Расіі, на яго думку, была ў тым, каб інародцы не смелі і падумаць, што яны не рускія, каб яны паступова і сапраўды пераставалі думаць пра гэта. Паны Някрасавы, Чарнышэўскія і Герцэны, нягледзячы на тое, што яны рускія, думаюць іначай і крычаць аб фікцыі братэрства народаў тым горш для іх. Пакуль яны яшчэ не павешаныя, яны думаюць. Якая лухта! Нібы справа тут у самадзяржаўі! Дарослыя людзі займаюцца тым, што гуляюць у цацкі! Яму дастаўляла асалоду думаць, што яны з іхнім сацыялізмам не больш як сляпыя шчанюкі, што сутнасць няўхільнага гістарычнага працэсу зразумеў толькі ён, Валуеў. Гэта ўзвышала яго ў сваіх вачах амаль да ўсяведнага бога, а іх рабіла цацачнай справы людцамі, якім пакуль што дазваляюць чыніць сёе-тое з таго, што яны хочуць. Ён здзівіўся б, калі б яму сказалі, што на самай справе любяць Расію яны. Так, ён пагарджаў ёю, але ж ён узвышаў яе і намерваўся ўзвышаць усю астачу свайго жыцця. Узвышэнне, на яго думку, заключалася ў тым, каб усе баяліся. Яму ніколі не прыходзіла ў галаву, што сапраўднае ўзвышэнне любові, што сувязь любові мацнейшая за сувязь ланцуга, што неад'емныя правы нацый, іх вольнасць і свабоднае развіццё іхняй культуры і мовы ёсць найлепшы сродак для братэрства. Ён ніколі не думаў, што боязь, уціск мовы і культуры і вечнае выстаўленне перад усімі свайго аўтарытэту і сілы можа прывесці толькі да нянавісці і, значыцца, рана ці позна - да паўстання і адкрытай разні. Калі ён двума гадамі пазней пачаў разумець гэта, было позна. Не разумеў ён і таго, што максімальная свабода кожнай асобы не развальвае грамадства, а вядзе да яго ўзмацнення, што гэта прымушае кожную асобу не шукаць сродкаў для таго, каб узарваць дзяржаву, а, наадварот, прыкладаць усе сілы, каб узмацніць сваю грамаду, сваю айчыну. Ён, Валуеў, знішчаў нават некаторыя дакументы, якія "падлягалі забыццю ў інтарэсах Расіі". Якую такую Расiю ён меў на ўвазе, вядома было аднаму толькi богу. Калі гонар краіны не залежыць ад дзеянняў асобных людзей, то што можа яго знішчыць? А калі залежыць, то вінавата ў гэтым не краіна, а людзі. ...Будучы міністр праязджаў паўз нігілістычнае кубло, жарсткавата звузіўшы вочы. Яны не любілі Расіі, не "споспешествовали" яе велічы. Расію любіў ён. ...Карэта спынілася ля пад'езда міністра дзяржаўных маёмасцяў. На прыступках ганка чыста. Добра, што не прамочыць ногі. І яшчэ лепей было б, каб не давялося сустрэць міністрэсу, Пелагею Васільеўну. Рэдка даводзіцца сустракаць больш з'едлівых і злосных жанчын. Валуеў быў амаль упэўнены, што гэта шматгадовае жыццё з ёю сапсавала міністру характар, які і без таго быў не цукар. І яшчэ міністрэса была кар'ерысткай, больш нават, чым муж. Ён падымаўся па сходах той асаблівай, выхаванай хадою царадворца і саноўніка, злёгку спружынячы на кожным кроку. Той хадою, калі здаецца, што на нагах цывільнага ўздрыгваюць, пазвоньваюць нябачныя шпоры. Ітут яму стала зноў непрыемна. Ішоў яго двайнік па становішчу, таварыш міністра, генерал-ад'ютант Зеляной. Спускаўся па сходах, відаць, з ранняга прыёму. "Людзі валуеўскага складу не любяць падобных на іх, як адзін еўнух не любіць другога", успомніў Валуеў словы кагосьці з гуртка Замятніна. Замятнін мог бы сказаць тое самая і пра сябе, але ўнутрана Валуеў не мог не згадзіцца са справядлівасцю ягоных слоў. Насцярожанасць супраць Зелянога трывала яшчэ і таму, што той часам кідаў з вока на вока надта ліберальныя думкі, нібы запісваў да сябе ў аўгуры: мы, маўляў, людзі свае і можам пагаварыць пра ўсё "не чинясь". Няхай сабе іншыя гавораць што хочуць мы занадта добра ведаем сапраўдную вартасць гэтых слоў. Пратэставаць Валуеву не выпадала. Зеляной быў пакуль што занадта моцны, і таму іх звязвала падабенства сяброўства. Таго сяброўства царадворцаў, калі людзі вельмі добра ведаюць, чаго чакаць адзін ад аднаго. - Добрай ранiцы, Пётр Аляксандравiч, - Зеляной ветла патрос вельмi гарачай рукою руку Валуева. - Добрай раніцы, мілейшы Аляксандр Аляксеевіч, - завучаная ўсмешка блукала на вуснах Валуева. У душы ён пасылаў Зелянога ў апраметную. Толькi адзiн ён ведаў, якую маленькую помсту ён дазваляе сабе, калi ўпарта пiша ў сваiў дзённiках яго прозвiшча проста "Зялёны", i гэта, забаўляючы, трохi мiрыла яго з таварышам мiнiстра. I ўсё ж, стаяць на сходах у такое надвор'е, гаварыць на вачах ва ўсiх! - Даволі дзіўныя меры, - канфідэнцыяльна сказаў Зеляной. - Войска кансігнавалі ў казармах. У кожную паліцэйскую частку камандзіравалі па палове ўзвода. - Я чуў, - з прыемнай з'едлівасцю ўсміхнуўся Валуеў. - Ва ўсіх баявыя патроны, і артылерыю трымаюць напагатове. І, кажуць, трымалі гатовых коней для імператара. - Як думаеце, чаму? - Гм, барацьба за вызваленне ў Расіі небяспечная на вынікі. Самі ведаеце, удзячны народ. Зеляной рагатнуў: - Прыслуга кажа, ён не начаваў у сваіх апартаментах, а перайшоў на палову вялікай княгіні Вольгі Мікалаеўны. Спадобіліся! Зноў пачыналася "размова аўгураў". Яна была непрыемная Валуеву, але мусіў цярпець. Даносу і плётак не будзе. Па-першае, дваране і людзі свайго саноўнага кола, па-другое, удваіх. Зеляной не выпрабоўваў, ён не шэф жандараў, ён проста зневажальнік, патаемны брыдкаслоў і аматар адвесці душу. І ён пакуль што моцны. Твар Зелянога быў рэзкі: - Я вам скажу чаму. Ва ўсіх іх - дынастычны недавер да рускіх людзей. Людзі нямецкай крыві. Гэта ўсім было вядома, але Валуеў сказаў з іранічнай усмешкай, якая не пратэставала, а нібы згаджалася: - Злітуйцеся. Раманавы? - Што зробіш. Нават калі лічыць, што Павел быў сын Салтыкова, і то ў жылах гасудара адна восьмая рускай крыві. А іначай ані кроплі. - Мы з вамі ведаем, кроў лічыцца не працэнтамі, як у іншых. Радавы дух, вось што галоўнае. Нават калі з пакалення ў пакаленне яны жаніліся б на камчадалках усё адно, корань жа аднекуль ідзе? І гэта корань Раманавых. Вы ж не перастаеце быць Зеляным, хоць вашы продкі з пакалення ў пакаленне жаніліся на жанчынах іншых прозвішчаў. Сказана было ўдала. Зеляной прыжмурыўся ад асалоды. З Валуевым можна было мець справу: il a de l'esprit вастраслоў, дасціпнік. Валуеў вырашыў усё ж і сам сказаць вольнасць. Няма чаго занадта стрымлівацца. Вольнасць у людзей, так звязаных адзін з адным, у людзей, небяспечных адзін для аднаго, узмацняе давер: - Хоць, вядома, я дорага даў бы, каб усё гэта мела выгляд большай смеласці... Што міністр? Ён ведаў, адчуваў, што Зеляной непрыкметна падкопваецца пад шэфа, і не зазнаваў з гэтай прычыны ні абурэння, ні ўхвалення. Усё было вельмі звычайна і так, як мае быць. Ён занадта добра ведаў, што за гэтымі ўсмешкамі, даверам, агульным сваяцтвам, балямі і запэўненнямі ў сяброўстве увесь час другім фонам ідзе патаемная вайна: самае сапраўднае капанне траншэй, падводка мін, папяровыя стрэлы з-за вугла. - Ён мне не падабаецца, - сказаў Зеляной. - Скажу вам па сакрэту, яго песенька спета. Хоць, паверце, мне шкада. Мне вельмі шкада. Вы ведаеце, я столькі абавязаны Міхаілу Мікалаевічу. - Усе мы абавязаны яму, - з прыстойнай журбой сказаў Валуеў. - Усім шкада. Яны зірнулі адзін аднаму ў вочы і лішні раз упэўніліся, што ўсё разумеюць і што можна гаварыць далей. - Ведаеце, пры апошнім дакладзе гасудар амаль сказаў Мураўёву, што не жадае мець яго міністрам, сумна сказаў Зеляной. Міністэрства дзяржаўных маёмасцяў нібыта можа абысціся без яго. Без года міністр дзяржаўных маёмасцяў зірнуў на без дзевяці месяцаў міністра ўнутраных спраў і ўбачыў, што Валуеў разумее яго і не здзіўляецца. - Вось як? - сказаў Валуеў. - Так, - сказаў Зеляной. - Ён з гневам і ўдарыўшы па стале сказаў, што не дазволіць міністрам процідзейнічаць выкананню зацверджаных ім пастаноў па сялянскай справе і што ўпраўляючыя палатамі дзяржаўных маёмасцей павінны дапамагаць, а не працівіцца выкананню гэтых пастаноў. - Бедны Міхаіл Мікалаевіч, спачувальна сказаў Валуеў. Вось і май пасля гэтага ўласную думку... Вочы іхнія адначасова сказалі: "Мы-то з вамі не зрабілі б гэтага. Стары выжыў з розуму. Яму здаецца часам, што гэта ён цар, а з імператарам, няхай і бязвольным, але капрызным, так не жартуюць". Уголас Зеляной сказаў з выглядам душы-хлопца, які ўсім рэжа праўду-матку (яму гэтая маска пасавала, як Валуеву маска крытыкана і ліберала, рупліўца аб Расіі, і ён трымаўся за яе так, што яна прырасла да аблічча): - І нас з вамі тое самае чакае, Пётр Аляксандравіч. Самастойныя мы занадта, на павадку хадзіць не любім. Абодва ведалі: калі іх што і зваліць, то чарговы падкоп сяброў, але думаць аб самастойнасці абодвум было прыемна. - Відаць, вялікі князь Канстанцін абудзіў у гасудару гэтую думку аб процідзеянні міністра дзяржаўных маёмасцяў і яго падначаленых, задумліва сказаў Валуеў. Мураўёў сябе трымае з большай годнасцю і спакоем, чым звычайна. - О, ён дзівосны! Ён сказаў, што воля яго вялікасці будзе свята спаўняцца і што, калі ён, міністр, знойдзе, што прыняцце нейкіх там мер пярэчыць яго сумленню і перакананням, ён будзе прасіць звольніць яго ад абавязку выконваць такія загады. Гасудар на гэта не сказаў ні-чо-га. Толькі "бывайце". - Што Мураўёў? - спытаў Валуеў. - Ён дома напісаў ліст да гасудара з просьбаю аб звальненні. Зеляной уздыхнуў i са скрухай развёў рукамi: Мне яго шкада. Я даў яму параду не пасылаць ліста да наступнага даклада, каб спаўна пераканацца, што выяўлены гасударам настрой розуму не быў хвіліннай успышкай, якую выклікалі нагаворы. - Я заўсёды ведаў, што вы чалавек зычлівы, сказаў Валуеў. - А вы - справядлівы, - пранікнёна сказаў Зеляной. - І добра думаеце аб людзях. З цеплынёй заглядаючы адзін аднаму ў вочы, яны горача патрэслі рукі і разышліся, увогуле задаволеныя сабой. Размова была на вышэйшым узроўні, тая размова, вытанчаная і з соллю, у якой словы не азначаюць нічога і ўсё азначае падспуднае веданне намераў і сіл субяседніка. ...Вокны кабінета былі завешаны лілаватымі шторамі. Скупа палаў камін. Бюракратычныя, дробна пікіраваныя скураныя крэслы і дзверы, строгі стол з абцягнутай зялёным сукном верхняй дошкай, цяжкія кандэлябры, падобны на стаячую труну англійскі гадзіннік у куце. Шэф устаў з крэсла. І Валуеў, як заўсёды, спалохаўся, як бы не выдаць яму непрыемнага пачуцця, чымсьці падобнага на жах. У начным святле гэтага каміна, у ліловых водсветах штор шэф быў страшны, і тым больш ветліва, з перабольшанай прыхільнасцю ўсміхнуўся яму Валуеў. Кароткапалая рука шэфа рыўцом працягнулася, сціснула, нібы злавіла, руку падначаленага. І тым больш дзіўны быў пасля гэтага голас шэфа, голас ветлівага гаспадара, хлебасола, трохі правінцыяльнага аматара пасядзець ля агню з піпкай ды чарачкай кменнай ("Каньяк ну яго! Заморская штучка!"), у расшпіленым мундзіры: - Сядайце, Пётр Аляксандравіч. Вып'еце па надвор'ю? І хоць піць з раніцы было дрэнным тонам, Валуеў не палічыў за магчымае адмовіцца. Шэф цярпець не мог правіл і парушаў іх як мог, ён увогуле выкрасліў слова "шокінг" са свайго лексікону. - Апошнія дні дажываем, - сказаў Мураўёў. - Вось-вось адмена. А што там? І падначалены падумаў, што той гаворыць пра сябе, а не пра прыгон. Яны маўчалі. Ні ў кога Валуеў не бачыў такіх разумных, непрыемна разумных вачэй. А можа, гэта здавалася па кантрасту з абліччам міністра. Гэта было нібы выпаўзла з зямлі, з апраметнай, абрыдлівая і страшная пачвара, уся яшчэ слізкая ад свайго ходу пад зямлёй. І раптам узняла цяжкія, бы ў Вія, павекі і зірнула, нечакана да жаху, неверагодна чалавечымі вачыма. Твар гэты здаваўся яшчэ больш страшны, бо выступаў, як на карцінах Рэмбранта, жаўтавата-аранжавай плямай з цемрыва. І блікі агню скакалі па ім. Як сякерай высечаны, тлусты і па-старэчы ўжо друзлы, шырокі, з цяжкім падбароддзем, тупым носам і грубым вялікім ротам твар. Жорсткія бачкі, металічна-шэрая скура, нізкі лоб з жорсткімі, як конскае грэбла, валасамі над ім. Цяжка, як у сабакі, звісалі ніжэй сківіцы брылы шчок. І на гэтай абрыдлівай масцы свяціліся пранізліва-разумныя вочкі, адзіна чалавечае, што на ёй было. Валуеў успомніў, як характарызаваў міністра Фёдар Берг, які Мураўёва цярпець не мог. Усеўладны генерал-губернатар фінлядскай сатрапіі вастрасловіў з міністра, пацяшаўся з яго аблічча, з гэтай круглай галавы, з вялых, як вялізныя пельмені, вушэй: - Кожнаму сваё, панове. Калі на партрэце Ярмолава захінуць мундзір, пакінуўшы адну галаву, атрымаецца леў. Калі на партрэце Мураўёва захінуць мундзір, атрымаецца бульдог. Ды не, гэта быў не бульдог. Гэта было страшней. - Чулі? - дабрадушна спытаў шэф. - Чуў, - не палічыў за магчымае хавацца падначалены. - Вось яно як, Пётр Аляксандравіч. Вось і падзяка. Воля гасудара адмяняць законы, але, пакуль не адмяніў, павінен ён ім падпарадкоўвацца? Вось жа! Нічога. Зазнаеце гэта і вы, і вам прыйдзе час ехаць да вашага Нікса, як я вось зараз паеду да свайго сына Мікалая ў Разань. "Хто такі?" спытаюць. "Цс-с, бацька губернатара, былы міністр, былы губернатар, муж Пелагеі Шарамецевай. А цяпер саджае капусту ды шампіньёны разводзіць". - Што вы, Міхаіл Мікалаевіч, вы ж іх цярпець не можаце. - Мала чаго я цяр-пець не ма-гу. Не пытаюць. Не пытаюць пра гэта-с. Верныя слугі імперыі цяпер у Парыжы грошыкі прафукваюць. Як княгіня Баграціён. Чулі, што Пален сказаў? Qu'une colonne ennemie I'avait coup?e &##225; la bataille d'Austerlitz at que depuis elle n'avait pas r?ussi &##225; se d?gager3. Дык гэта жанчына! А мужчыны? - На вашым месцы я пачакаў бы адкрыцця новага камітэта вясковых абываталяў. Апусціліся і потым ускінуліся цяжкія павекі. Рот, падобны на трэшчыну, заварушыўся: - Mais vous concevez qu'il m'est plus avantageux de m'en aller plut?t. Il faut mieux ?tre dehors avant la bagarre4. На хвіліну ў душы Валуева варухнулася думка: "А сапраўды, ці варта рабіць кар'еру, калі непазбежны такі канец?" Але ён ад гэтай думкі адмахнуўся і забыў. Раз і назаўсёды. Узыходзячая зорка сціпла апусціла веі перад няшчасцем заходзячай. І раптам Валуева ўразіў дзіўны гук. Міністр смяяўся: - Лухта ўсё, лухта. Без пары гэта яны са мной задумалі. Прыходзіць час, калі кожныя верныя рукі на вагу золата. А гэтыя асабліва. Што яны могуць ніхто не можа. Не вар'ят жа Арлоў, не сонны ж Блудаў, не лібералішка Мілюцін? Лухта ўсё! Голас быў такі незвычайны, нібы нават трыумфуючы; так гарэлі вочы, што Валуеў падумаў: "Гэты чалавек ведае нешта такое, чаго не ведаем мы". - Я на вашым месцы не спяшаўся б ісці. - Нашто? Няхай паклічуць. Галава не адваліцца... Дні страшныя ідуць, Пётр Аляксандравіч. У-у, якая ідзе навальніца!.. Шараватае, аранжавае ад агню і друзлае аблічча ўсміхалася. Вочы глядзелі паўз субяседніка, некуды ўдалячынь. - Даскакаліся. Даліберальнічаліся. - Вы нешта ведаеце, Міхаіл Мікалаевіч? - А вы не чулі? Беспарадкі ў Варшаве, - вусны Мураўёва склаліся ў сарданічную ўсмешку. - Палячышкі хацелі адслужыць, а мо і адслужылі, трызну па забітых у Грахоўскай бітве. Вось так. Вымушаны былі страляць. І страляюць дагэтуль. Мы цяпер не лібералы. Пляваць Еўропе на тое, што мы мужычкоў вызваляем. Нас, прабачце, у непрыгляднай галізне па свету пусцілі. Мы цяпер прыгнятальнікі народаў, як скінуты сіцылійскі Бурбон, як аўстрыйскі кароль, што здзекуецца з венграў. Даскакаліся, мілы Пётр Аляксандравіч... Каменні ў войска кідалі. Войска дало залп. Ёсць параненыя і шасцёра забітых. Зноў заварушыўся ва ўсмешцы рот. Як трэшчына ў шэрай скале. - Пачалі, галубочкі. Ці не занадта толькі рана. - Як жа яно там было? - задумліва сказаў Валуеў. У Варшаве між тым было страшна. Даўно прыдушаны народ не мог больш цярпець палітыкі нязначных ільгот. Ён хацеў зямлі яму давалі дазвол на арганізацыю Зямельнага таварыства (займайцеся, панове, аграноміяй!). Ён патрабаваў свабоды урад дазваляў вярнуцца сасланым у Сібір. Ён жадаў незалежнасці сваёй радзімы давалі амністыю для эмігрантаў. Дэманстрацыя 27 лютага 1861 года была стыхійная. Кіраўнікоў у яе не было і не магло быць. Адзінымі кіраўнікамі былі крыўда, абражаная нацыянальная годнасць і гнеў. Партыі, якія ўсплывалі над закалатам, былі выштурхнуты на паверхню неўтаймаванай плынню. Што, сапраўды, меў да народа да ўсіх гэтых рамеснікаў, дробных гандляроў, рабочых правадыр шляхты Андрэй Замойскі? У гэтым сэнсе лютаўская дэманстрацыя была самым дэмакратычным, але і самым дрэнна арганізаваным рухам ледзь не за ўсю гісторыю паўстання. У яго шэрагах амаль не было змоўшчыкаў-прафесіяналаў. І паўставаў, і кіраваў, і гінуў адзін і той самы тытан - варшаўскі плебс. Ён шчыра казаў усяму свету, што ў яго няма іншых сродкаў на тое, каб яго пачулі, акрамя жывых ахвяр, і што ён будзе прыносіць гэтыя ахвяры адну за адной, сотню за сотняй, тысячу за тысячай пакуль яго не пачуюць. Ён давёў гэта. І пазней, вядома, не здрадніцкая палітыка і высокія словы Веляпольскага і не шавінізм белага жонду штурхнуў у паўстанне шматтысячныя беларускія масы, а гераізм простых людзей на варшаўскім бруку, агульная з імі доля, аднолькавы прыгнёт, і яшчэ такія людзі, што разумелі ўсё гэта, такія, як Каліноўскі. Плебс лямантаваў аб вясковых справах і хацеў падаць цару адрас аб патрэбах краю - шляхта адмовілася падаць яго. Цар адказаў плебсу на мове свінцу і агню. - Людзі хацелі ўпарадкавання мясцовага заканадаўства, новых цэхавых уставаў, прасілі аб роўнасці яўрэяў у правах у адказ на гэта ўсіх іх зрабілі рэвалюцыянерамі. Страляць па дэманстрантах пачаў батальён пяхоты, што абараняў палац намесніка і быў аддзелены ад натоўпу кратамі агарожы. Годная смеласць! Між тым страляць не было патрэбы, гэта маглі зразумець нават чыгунныя мазгі ваенных, таму што люд ужо ўцякаў, рассеяны казацкай лавай. Генерал Забалоцкі, які камандаваў войскам, бачыў гэта, бачыў тлум і ўцёкі людзей на Кракаўскім Прадмесці. Нават ён мог бы зразумець, што гэты залп рэч непатрэбная. І, аднак, ён аддаў загад. За гэта яго двума гадамі пазней прызначылі мінскім губернатарам. Невядома, чаму Забалоцкі гэта зрабіў. Магчыма, адчуваў глухі пецярбургскі настрой. Усім у сталіцы абрыдла тактыка чакання, насцярожанасці, уступак і высочвання ў адносінах да Варшавы. Гнайнік прасцей было рассекчы ўдарам ланцэта. І ніхто не думаў, што гэты гнайнік шматтысячны горад з палацамі і халупамі, мяшчанамі і панамі, студэнтамі і рамеснікамі. Пасля залпа Кракаўскае Прадмесце і Замкавы Пляц уяўлялі жахлівае відовішча. Паплямаваная кулямі калона сярод плошчы і рабыя муры дамоў, разбітыя вокны, шкло на мёрзлым бруку (брук якраз падмошчвалі), галёшы, кінутыя кантычкі, сям-там плямы крыві і распырсканыя мазгі. Вось і ўсё. Не, не ўсё. Жыў сабе быў у горадзе Варшаве маленькі, як блыха, зацёрты чыноўнічак з "саплівых". Звалі яго Ксаверы Шыманоўскі. Не меў ён грошай жыць дзе-небудзь, акрамя поўнай зладзеямі Крухмальнай ці Рыбакоў. Ходзячы дадому, відаць, баяўся, што абрабуюць, асабліва калі затрымлівала праца ў неслужбовы час… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... Малады чалавек, вы што, пераказваеце нам гогалеўскі "Шынель"? Нам гэтых варшаўскіх варыяцый на пецярбургскія тэмы не трэба. Вы лепей раскажыце пра яго нешта цікавае. Ці не закахаўся ён часам?.. Я ківаю галавой: - Вядома, закахаўся. Раптам закахаўся. У самую гожую, у адзіна верную даму на зямлі... І гэты варшаўскі "Шынель" меў зусім іншы канец. Ён скончыўся не так, як пецярбургскі. Знялі з плеч не капот, знялі веру ў сэрца чалавечае, у права, у шчасце. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Натоўп разбегся. Аставаліся купкі загнаных у падваротні, прыціснутых да зачыненых пад'ездаў людзей. Казакі, чаркесы і ўланы вярталіся. Ад замка рухаўся яшчэ адзін атрад. Сумятня і жах павіслі над горадам. І тады ў сэрцы Шыманоўскага ўспыхнула раптам шалёнае каханне да самай гожай дамы, той, якая так рэдка з'яўляецца ў гарадах і вёсках зямлі. Яе трэба было бараніць. І Шыманоўскі кінуўся да нагрувашчаных у кучы камянёў і сыпануў на коннікаў каменны град. Яшчэ нехта стаў побач з ім... Яшчэ... Яшчэ нечыя рукі схапілі камень. Рыцары гэтай дамы насілі калісьці меч Мюнцара, цэп Вашчылы і аркебуз гёзаў. Цяпер яны кідалі камяні. У іх не было зброі. І яны адбілі атаку коннікаў. І тыя кінуліся ўцякаць. Зброі сапраўды не было. Людзі прадмесцяў хапаліся за доўбні і білы ад ложкаў, кухонныя нажы і сякеры, пісталеты, непрыдатныя нават на тое, каб забіць з іх курыцу ў клетцы, за пожагі і разакі, за таўкачы. А за спіною ў плебса ўжо вязалі выкруты і адрасы, плялі, урэшце, пятлю на ягоную шыю. Намеснік Гарчакоў сустрэў Замойскага з біскупам Фіялкоўскім, і між імі ішла гжэчная бяседа. Ён згадзіўся прыняць ад паноў польскі адрас, які і быў 2 сакавіка надрукаваны ў "Journal de St Petersbourg", выкруціўся сяк-так ад адказнасці. І пачаўся гандаль. Цягнулі час, нібыта чакаючы адказу на адрас ад цара. Паліцыя і войска пакінулі вуліцы, бо гасудар вырашыў не дзейнічаць выключна сілай. Дзевятнаццатага лютага Варшава была нават ілюмінаваная, парадак на вуліцы трымалі мяшчане і студэнты. Той самы Валуеў пазней кпіў з Гарчакова і іншых, што яны даюць прыклад d'un petit gouvernement provisoire &##225; I'ombre de la bonne petite citadelle de Varsovie5. Гарчакоў згадзіўся вызваліць ад спраў обер-паліцмайстра Трэпава, чалавека, які больш за ўсё крычаў аб рускім гонары, таму што быў Трэпгоф звычайны Фёдар Фёдаравіч з немцаў. Між тым у Расіі пачаліся перадрэформенныя і паслярэформенныя хваляванні, а паколькі маніфест аб вызваленні не меў на ўвазе царства Польскага (гэта здарылася трохі пазней), то заварушыўся і польскі хлоп. Цар зразумеў, што "рассекание гнойника" цяпер справа несвоечасовая, і вымушаны быў пайсці на некаторыя ўступкі. За спіною ў народа збіраліся групы і фракцыі, якія меркавалі, колькі прасіць за кроў, пралітую варшаўскім людам. Група негацыянтаў, якую простыя варшавяне сваімі пакутамі і смерцю ўпершыню пусцілі ў палітыку, нібы з суконнымі рыламі ў калачны рад, складалася з банкіра Леапольда Краненберга, самай багатай кішэні па гэты бок Буга, а таксама з Якуба Натансона, Юзэфа Крашэўскага, мільянераў Юргенса і Рупрэхта і лекара Ігнацыя Бараноўскага. Стопрацэнтава годнае мінулае было хіба ў Караля Рупрэхта, які некалі, накшталт рускіх Петрашэўскага і Дурава, пастаяў-такі на эшафоце пад пятлёй. Гэтыя абмеркавалі пахаванне забітых, некаторыя правы для трэцяга саслоўя (якое надзвычайнае падабенства з "залай для гульні ў мяч" падчас Вялікай французскай рэвалюцыі, падумаць толькі!!!) і яшчэ як утрымаць люд ад далейшых дэманстрацый і выступленняў, як адабраць у яго з рук нажы і пожагі. У гэтым была пільная патрэба. На вуліцах багата апранутых людзей суправаджалі ўжо кашэчым мяўканнем і канцэртамі, а часам і гнілой гароднінай. Нахабныя палякі спявалі: Na Starym Mie?cie, Przy wodotrysku, Pu?kownik Trepow
Dosta? po pysku6. Цярпець такое было нельга. Людзі гэтыя баяліся таго, што пачыналася РЅР° вёсцы С– выбухнула ўжо Сћ сталіцы. Але С–Рј вельмі хацелася нешта выгандляваць сабе РЅР° чужой крыві. Дагэтуль усеўладная шляхта лічыла С–С… людзьмі толькі тады, калі трэба было пазычаць (прабачце, аддаваць!) грошы. Рђ РЅР° С–С… працавала больш паловы людзей двухсоттысячнага горада. Р† таму, перш Р·Р° СћСЃС‘ рупячыся аб парадку, СЏРЅС‹ арганізавалі грамадзянскую варту, СЏРєРѕР№ пачаў кіраваць Р СѓРїСЂСЌС…С‚, СЏРє чалавек, бліжэй Р·Р° СћСЃС‘ знаёмы СЃР° смерцю. Варта навяла парадак. Суровыя санкюлоты СЃР° студэнтаў (порткі С–С…РЅС–СЏ, сапраўды, прымушалі чакаць лепшага), засунуўшы Р·Р° стужкі капелюшоў пасведчанні, хапалі РЅР° вуліцах людзей пасля каменданцкага часу С– цягнулі С–С… Сѓ купецкую Р·Р±РѕСЂРЅСЋ (do Resursy), РЅРµ шкадуючы РїР° дарозе кухталёў С– іншых "дабротаў". Асабліва даставалі Рї'яныя, СЏРєС–СЏ крычалі, што Сћ цытадэлі мала РІРѕР№СЃРєР°, або цвярозыя, СЏРєС–СЏ казалі, што цяпер якраз час узяць царызм Р·Р° глотку. Іх звалі правакатарамі, СЏРєС–СЏ хочуць крыві Сћ час, калі РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ будуць рэформы, С– "агентамі Масквы", хоць Масква аб гэтым, дальбог, нічога РЅРµ ведала. Грамадзянская варта раззбройвала рабочыя ўскраіны, адбірала СћСЃС‘, чым можна калоць або рэзаць. Рэвалюцыя РЅР° вачах рабілася буржуазнай. Р† самае дзіўнае, што хлопцы Р· варты дзейнічалі так Р· самых чыстых намераў. Р—Р±РѕСЂРЅСЏ адпускала затрыманых. Але часам "агентаў Масквы" разам СЃР° Р·Р±СЂРѕСЏР№ выдавалі жандарам, С– тады "агентаў" (РїСЌСћРЅР°, Р·Р° няспрытнасць) судзілі С– высылалі РЅРµ бліжэй РђСЂСЌРЅР±СѓСЂРіР° С– РЅРµ далей Нарыльска. Імперыя жартаваць РЅРµ звыкла. Забітых РЅР° дэманстрацыі пахавалі, СЏРє магнатаў. Уладары хоць СЏРєРѕР№-кольвечы маёмасці атрымалі некаторыя прывілеі РЅР° абарону СЏРµ. Рэфармаваны быў гандлёвы трыбунал, Сѓ СЏРєС– цяпер увайшлі С– СЏСћСЂСЌС– (выключна гуманная мера, асабліва калі ўлічыць, што тысячы С–С… местачковых братоў шаўцоў, лудзільшчыкаў С– іншых РїР°-ранейшаму жывацелі Сћ самай гаротнай беднасці). Рамеснікам-СЏСћСЂСЌСЏРј Р· горада хоць дазволілі запісвацца Сћ цэхі (СЏРєС–СЏ С– так задыхаліся ад недахопу працы). РЇСћСЂСЌС–-местачкоўцы РЅРµ атрымалі нічога, урэшце, так, СЏРє С– хрысціяне. Банкіры заклалі першую цагліну Сћ падмурак братэрства народаў С– роўнасці С–С… перад нэндзай С– галечай. Былі некаторыя палёгкі Сћ СЃСЌРЅСЃРµ права, было імгненне палёгкі палітычнай кароценькае, Р· заечы С…РІРѕСЃС‚. РќР° вачах простага люду банкіры ягонай крывёй купілі багацце, пашану С– грошы сабе. РќРµ першы С– РЅРµ апошні раз. Гандлявалі, аднак, РЅРµ толькі фінансісты. РЎРІРѕР№ кавалак хацела выдзерці Р· Р·СѓР±РѕСћ цара С– магнацтва. РЇРЅРѕ РЅРµ магло выступіць супраць рэформы, якая была СЏРјСѓ выгадна. Значыцца, трэба было патрабаваць нацыянальных ільгот, каб хоць РЅРµ шчаміліся Сћ С–С…РЅС–СЏ рахункі Р· мужыкамі беларусы, кацапы РґС‹ немцы. РЈ С–РјСЏ таго, каб скінуць Р· вагаў беларускую буржуазію, якая толькі нараджалася, але была жвавая С– ўчэпістая, магнаты нават адмовіліся ад "Заходняга краю", усталяваўшы мяжу каралеўства7 РїР° Бугу. Потым, калі пачаў плысці парахавы дым С– Р· агульнай колькасці паўстанцаў Сѓ шэсцьдзесят тысяч было РЅРµ менш СЏРє дваццаць пяць тысяч беларусаў, магнаты ўжо ніколі РЅРµ казалі гэтага. Праект Веляпольскага, аднак, адкінулі самі магнаты. РЃРЅ быў занадта канкрэтны: патрабаваў свайго сената, сейма, сваёй арміі. РЇРЅС‹ ведалі: гэтага РЅРµ дазволяць. Ды СЏРЅС‹ С– пабойваліся рэвалюцыйнай сітуацыі. Магнаты ўхвалілі РґСЂСѓРіС– праект, праект РРґРјСѓРЅРґР° Ставіскага, СЏРєС– вызначаўся поўнай бездапаможнасцю С– РЅРµ меў нічога канкрэтнага: так, некалькі аркушаў паперы, спісаных прыгожымі словамі. Хвалілі Польшчу С– адначасова дыгалі ножкай перад царызмам. Цар прыняў С– надрукаваў адрас. РЃРЅ РЅРµ РјРѕРі рызыкаваць, РЅРµ РјРѕРі згадзіцца, каб Сѓ такі навальнічны час узбунтаваліся яшчэ С– палякі. Тым больш што праект Ставіскага РЅРµ патрабаваў ніякай рэвалюцыі. Проста самаўладцу гаварылі такія словы, СЏРєС–С… ён дагэтуль РЅРµ чуў. Перамога варшаўскага СЂСѓС…Сѓ была, такім чынам, хутчэй маральная. Буржуазія, мяшчанства, гарадскі плебс упершыню адчулі, што РЅРµ адной шляхце абпальваць палітычныя гаршкі, што СЏРЅС‹ таксама сіла. Р† менавіта таму, што СЏРЅС‹ былі сіла, намеснік Гарчакоў С– магнаты кішэні так лёгка дамовіліся РјС–Р¶ сабою. Плебсу РЅРµ хапала правадыра. РќРµ хапала Траўгута, РЅРµ хапала Каліноўскага, РЅРµ хапала тых, што РґРІСѓРјР° гадамі пазней узялі Сћ свае маладыя непрымірымыя СЂСѓРєС– стырно паўстання. Р† таму люд варшаўскі быў надзіва памяркоўны, хоць Сѓ душы, РІСЏРґРѕРјР°, хацеў большага. Проста РЅРµ было каму сказаць Р·Р° СЏРіРѕ. Рђ імператар ахвотна падпісаў 26 сакавіка рэскрыпт аб рэформах Сѓ Польшчы, С– РЅР° гэтым С– ён С– паны супакоіліся. Адзінае, што тут было РґРѕР±СЂР°, невялікая колькасць ахвяр, СЏРєС–РјС– давялося заплаціць Р·Р° гэтыя рэформы. Рэвалюцыя так С– РЅРµ стала рэвалюцыяй. Быў потым, праўда, яшчэ адзін "эксцэс", але ён ужо нічога РЅРµ РјРѕРі змяніць. Гарчакоў баяўся, што агалошанне новых правоў выкліча непарадкі. Загадалі біць Сѓ барабаны, каб людзі РЅРµ збіраліся Сћ натоўпы С– сядзелі РїР° дамах. Р† сапраўды, РЅР° СћСЃС–С… падаўленнях менавіта так, громам барабанаў, прымушалі дрыжаць чалавечыя сэрцы: пошчак так нагадваў залпы. Варшавяне, аднак, РЅРµ ведалі гэтага. Наадварот, СЏРЅС‹ палічылі грукат Р·Р° запрашэнне РґР° збораў. Р† людзі даверліва ішлі РґР° намесніцкага палаца С– ратушы, каб паслухаць, што там агалосяць, РЅР° людзей паглядзець С– СЃСЏР±Рµ паказаць. Гэта было падобна РЅР° непаслухмянства, але СЏРЅС‹ аб гэтым РЅРµ думалі. Р† РЅРµ думаў аб тым генерал Сцяпан Хрулёў, былы ўдзельнік севастопальскай абароны, Р° цяпер камандзір РґСЂСѓРіРѕРіР° армейскага РєРѕСЂРїСѓСЃР°. РЃРЅ С– сваю РјРѕРІСѓ ведаў С…С–Р±Р° што толькі каб гаварыць аб статутах С– тактыцы, Р° польскую С– пагатоў. Слова obebni?8 азначала для СЏРіРѕ толькі "ударыць Сѓ барабан", С– ён занадта РґРѕР±СЂР° РїРѕРјРЅС–Сћ, што барабан ужываюць перад пакараннем смерцю або атакай. Тысячы вачэй, нічога РЅРµ чакаючы, глядзелі РЅР° салдат С– рыхтаваліся слухаць. Ударылі перуны. Вуліцамі пацягнуўся дым. Было некалькі соцень параненых. Сёй-той сканаў Сѓ шпіталі. Атрымалася маленькая памылачка. Далейшага бунту РЅРµ адбылося. РЈ раззброеных людзей РЅРµ было правадыра. Вялікія паны здрадзілі С–Рј, С– дзень восьмага сакавіка назаўсёды пасяліў Сѓ простых людзях гнеў С– недавер. Так здарылася Сћ Варшаве. Але СћСЃС‘ гэта здарылася пазней. - РЇРє жа СЏРЅРѕ там было? - задуменна паўтарыў Валуеў. - Даведаемся, - сказаў Мураўёў. РЇРЅС‹ маўчалі. Ліловае святло Р·-Р·Р° штор рабіла твар шэфа трупным. - Бунт, - сказаў Мураўёў. - Р† глядзіце, каб ён РЅРµ зачапіў Беларусь. РЇ гэтую публіку ведаю. Сам калісьці падчас апошняга паўстання магілёўцам магілаю пагразіў С– СЃСѓРЅСЏСћ. Шчасце, што тады РЅРµ ўсталі магутныя беларускія рады РґС‹ мужыкі. Быў там такі "чырвоны РєРЅСЏР·СЊ-карбанарый", Загорскі-Вежа. Глядзеў РЅР° нашу калатэчу звысака, СЏРє сам пан-Р±РѕРі: "РќСѓ-РЅСѓ, маўляў, варушыцеся". Рђ СЏ аб адным маліў: хоць Р±С‹ СћСЃРµ гэтыя Загорскія, Ракутовічы РґС‹ іншыя РЅРµ паўсталі. РќРµ паўсталі тады. Але Р· таго часу шмат змянілася. РЈСЃРµ гэтыя паны Чарнышэўскія, Страхавы, Дабралюбавы спяць С– сняць сімпатычненькіх братоў-беларусаў. Філія герцэнаўскай канторы. Узрадаваліся магчымасці стварыць яшчэ С– асобную беларускую нацыянальнасць... РќР° пустым месцы такі намер РЅРµ ўзрасце. Літаратура Сћ С–С…, Сѓ беларусаў, свая Р·'явілася, гурткі, вучоныя свае. Хутка Р·'явіцца С– свае камуністы-дэматраты. Рђ значыць давядзецца страляць. Р† таму СЏ Р·Р° СЃСЏР±Рµ спакойны, нават РїСЂС‹ цяперашняй падзяцы Р·Р° верную маю службу. - РЇ разумею вас, - сказаў Валуеў. Гэта навалач раней пастаўляла нам арыстакратаў, цяпер Р±СѓРґР·Рµ пастаўляць мяцежнікаў. Валуеў РЅРµ даў зразумець, што смяротна пакрыўджаны, С– вырашыў, што ён гэта Мураўёву папомніць. РЁСЌС„ РЅРµ РјРѕРі РЅРµ разумець, што сказаў страшэнную нетактоўнасць. РЃРЅ РЅРµ РјРѕРі РЅРµ ведаць аб паходжанні самога імператара С– СЏРіРѕ, Валуева. Раманавы паходзілі ад беларускага СЂРѕРґСѓ Кабылаў. РЃРЅ, Валуеў, паходзіў ад беларускага баярына Вала, што перабег РЅР° службу РґР° маскоўскіх князёў яшчэ перад кулікоўскай бітвай: пакрыўдзілі, РЅРµ РјРѕРі РїР° худароднасці разлічваць РЅР° поспех. Валуеў СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ ананімны жарт (ён меркаваў, што сказаў гэта Храптовіч Р· міністэрства замежных спраў): "Р’РѕСЃСЊ выслужыцца ён, чакайце. Будуць Р’РѕР» С– Кабыла Сћ адной запражцы". РќРµ варта было так жартаваць. Жартаўнік быў упэўнены Сћ сваёй бяспецы: ведаў, што такога ніхто РЅРµ асмеліцца данесці цару. Валуеў ведаў: слова - страшная Р·Р±СЂРѕСЏ. РЃРЅ сам РЅРµ задумаўся знішчыць рэпутацыю міністра замежных спраў Несельродэ адным словам: "Нарадзіўся ад германскіх бацькоў Сѓ Лісабонскім порце РЅР° англійскім караблі, хрышчаны РїР° англіканскаму абраду". Канцлер сапраўды быў няўдзячнае быдла: трыццаць дзевяць РіРѕРґ запраўляў замежнымі справамі імперыі, РґС‹ так С– РЅРµ ўдасужыўся вывучыць хоць слова РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ. Р† СћСЃС‘ Р¶ Мураўёву РЅРµ варта было так жартаваць. Падначалены яшчэ РЅРµ звык РґР° таго, што ніхто больш РЅРµ ненавідзіць адзін аднаго, чым калегі РїР° служэнню адной імперыі, адной С–РґСЌС–, адной асобе. РђР± паходжанні сваім дырэктар ніколі РЅРµ забываў. Р† таму, што паходзіў адтуль, РЅРµ любіў старога РіРЅСЏР·РґР°, СЏРє часам выскачка РЅРµ любіць хаты, РґР·Рµ нарадзіўся. Р† адчуваў, што С– гасудар РЅРµ любіць Беларусі Р·Р° тое самае. Тамтэйшая арыстакратыя занадта сведчыла супраць ягонай худароднасці. РЃРЅ РЅРµ любіў С– падсвядома помсціў Р·Р° гэта зямлі, адкуль выйшаў, хоць С– РЅРµ прызнаўся Р± Сѓ гэтым нават сабе. Таму Валуеў таксама хацеў для гэтай зямлі далейшага зла. Рђ далейшае зло маглі спыніць толькі ўступкі. Р† Валуеў пазней чыніў усялякае зло Р· нянавісцю С– запалам рэнегата. РЃРЅ Р· радасцю падумаў, што Мураўёву, хоць часова, ляцець потырч галавою. РЃРЅ ведаў, СЏРє РЅРµ ўхваліў гасудар РЅР° дзяржаўным пасяджэнні 9 лютага дзеянняў Мураўёва, што разам Р· графам Строганавым прагаласаваў, каб "вольныя" сяляне, уступаючы Сћ шлюб, прасілі РЅР° тое дазволу памешчыкаў: "РќРµ так грошы, СЏРє гонар". Р† СЏСЃРЅР°, што гасудар ледзь РЅРµ накрычаў РЅР° С–С…. РЈ шлюбным пытанні саступіць лягчэй, чым Сѓ зямельным. РќРµ хапала яшчэ чапляцца Р·Р° такую лухту! Р† без таго абрэзалі рэформу РґР° непазнавальнасці. РђС… С– РґРѕР±СЂР° Р±СѓРґР·Рµ, калі ён паляціць. Р† ён Р· усмешкай СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, СЏРє РєРЅСЏР·СЊ Арлоў (станістая постаць, суровае аблічча, але рухаюцца толькі СЂСѓРєС– С– галава, Р° тулава СЏРє каменнае torso Сћ крэслах, Р° РїРѕР·С–СЂРє часам разумны, Р° часам блукае, Р±С‹ Сћ вар'ята) сказаў РїСЂР° Мураўёва: РЃРЅ разумнейшы Р·Р° СћСЃС–С… С–С…, але глядзіць то наперад, то назад, то РїР° баках, абы толькі сабе РЅРµ пашкодзіць. Мураўёў РјС–Р¶ тым бурчаў словы, СЏРєС–СЏ нічога РЅРµ азначалі, акрамя раздражнення: - Міністры. Плуцягі... Чэўкін хаця Р±... Il n'est pas consid?r?; il a de l?sprit; il est bossu. Cette araign?e a une constitution dans sa dosse9. Р† хоць лічыць міністраў канстытуцыяналістамі было несправядліва Сћ вышэйшай ступені Валуеў засмяяўся. - Рђ Рыбап'ер? - бурчаў Мураўёў. - РќРµ Рыбап'еры СЏРЅС‹, Р° Рабесп'еры. "Гэ, падумаў Валуеў, РґС‹ ты ніжэй усякай крытыкі". Рђ сам сабе вырашыў, што РЅР° рауце Сћ вялікай РєРЅСЏРіС–РЅС– скажа аб С–Рј (Р° магчыма, С– Сћ дзённік запіша, каб ведалі СЏРіРѕРЅСѓСЋ памяркоўнасць) прыблізна так: - Бедны Міхаіл Мікалаевіч. Жудасна СЏРјСѓ даводзіцца. Дзе ранейшы апломб С– ранейшая ўпэўненасць Сѓ поспеху ўсепадданых дакладаў? Гэта ўзвысіць СЏРіРѕ, Валуева, С– запэўніць СѓСЃС–С… Сѓ ягонай бесстароннасці. Было тым часам адзінаццаць, Р° Сћ дванаццаць пачыналася пасяджэнне Дзяржаўнага савета. РЇРЅС‹ рушылі РґР° выхада. Валуеў перадаў звычайныя свецкія плёткі, каб шэф РЅРµ заўважыў заклапочанасці. - Сёння РґР° РјСЏРЅРµ заязджаў ваенны міністр10. РЃРЅ ледзь РЅРµ больш чырвоны Р·Р° брата. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, больш жоўчны. РЇ СЏРјСѓ сказаў, што нельга аб'яўляць вызвалення РЅР° масленіцу, калі СћСЃРµ Рї'яныя. Ведаеце, СЏРєС– адказ? - Але? - "Дык што Р¶, скарбу С– адкупшчыкам Р±СѓРґР·Рµ больш даходу". ...Цяпер СЏРЅС‹ ехалі Сћ адной карэце. Карэта падначаленага кацілася пустая Р·Р° карэтай шэфа. Валуеў глядзеў Сѓ акно. РќР° скрыжаванні вуліц давялося РЅР° хвіліну спыніцца. Паўз карэты ішлі прахожыя. Два Р· С–С… прыцягнулі РґР° СЃСЏР±Рµ СЏРіРѕРЅСѓСЋ ўвагу. РђРґР·С–РЅ мужнай С– ўзнёслай прыгажосцю. Другі, ніжэйшы, асіметрычнымі вачыма РЅР° цяжкаватым абліччы. Вочы сустрэліся. Р† прахожыя РЅРµ адвялі С–С…, пакуль карэта РЅРµ кранулася. "Р—СѓСЃС–Рј юныя, - Р· нечаканым неспакоем падумаў Валуеў. - Але СЏРєС–СЏ вочы. Якая мужная С– неспакойная прыгажосць Сѓ аднаго. Р† СЏРєС– страшны Сћ сваёй суцэльнасці, здатны РЅР° СћСЃС‘ твар Сѓ РґСЂСѓРіРѕРіР°". РЃРЅ быў фізіягнаміст С– часта раздумваў над абліччамі сустрэчных: - РЈ-Сѓ, СЏРєС–СЏ вочы! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Хто такі? - спытаў Сѓ Кастуся Загорскі. - РќРµ ведаю. Нейкая брыда. Рђ РІРѕСЃСЊ Сѓ спадарожніка ягонага - РІРѕСЃСЊ гэта аблічча. РЇРє гіена. Хацеў Р±С‹ СЏ ведаць, хто гэта такі. - Хадзем, браце. Нас чакаюць. РЇРЅС‹ паскорылі РєСЂРѕРєС–. Валуеў хадзіў РїР° перадпакоі, чакаючы, пакуль СЏРіРѕ выклічуць даваць звесткі РїР° сельскай гаспадарцы. РЃРЅ ведаў, што гасудар зараз пачынае пасяджэнне кароткай прамовай, Сѓ СЏРєРѕР№ нагадвае аб папярэдніх фазах сялянскай справы С– паўтарае патрабаванні, каб справу разгледзелі без зацяжак. I хоць ён ведаў, што потым прачытае чарнавiРє прамовы, СЏРјСѓ было непрыемна i суцяшала СЏРіРѕ толькi тое, што хутка i ён, Валуеў, Р±СѓРґР·Рµ сядзець СЃСЏСЂРѕРґ членаў савета, Р° для некаторых гэтая магчымасць РґРЅСЏРјi скончыцца, i таму СЏРјСѓ, Валуеву, лепей, Р±Рѕ для СЏРіРѕ яшчэ СћСЃС‘ наперадзе. Валуеў ведаў: чакаць РґРѕСћРіР°, РЅРµ менш СЏРє РґР° пяці-шасці гадзін, С– РЅСѓРґР·С–СћСЃСЏ. Часам, праходзячы паўз дзверы, чуў галасы. РђРіР°, Гарчакоў паўстае супраць парушэння дваранскіх правоў. Строганаў С– Гагарын падтрымліваюць СЏРіРѕ. Паважаныя старыя Сћ СЃС–РІС–Р·РЅРµ. Пляшывыя малпы. Мураўёў трымаецца Р·Р° сваё. РќРµ навучыўся нічому. РЇРє, напэўна, халодна глядзіць РЅР° СЏРіРѕ імператар. Валуеў СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. ...Р’РѕСЃСЊ бледны фантан слоў Аненкава. РќС–Р±С‹ скардзіцца. Расказвае нешта аб саратаўскім памешчыку Р· севастопальскіх герояў. Севастопальскі герой, ваша вялікасць. РЇРјСѓ належыць выдаць дачку, Р° праект рэдакцыйных камісій зробіць Р· СЏРіРѕ жабрака. Каму цяпер справа РґР° саратаўскіх памешчыкаў. Ёлуп! Рђ сорак пяць чалавек, акрамя гасудара, Сѓ тым ліку тры вялікія РєРЅСЏР·С– С– прынц Альдэнбургскі слухаюць. Р’РѕСЃСЊ зараз выступае граф Блудаў. Дзіўна, СЏРє ён РЅРµ заснуў. РќР° дакладах заўсёды спіць. Старшыня савета, РїСЂСЌР·С–РґСЌРЅС‚ акадэміі, былы член "Арзамаса". Рђ propos de11 вотчыннай паліцыі, ваша вялікасць, гэта дваранства падносіць вам Р±С–Р·СѓРЅ С– РїСѓРіСѓ для хвастання мужыкоў. Глядзіце самі... Абмяркоўваюць, абмяркоўваюць, абмяркоўваюць. Р’РѕСЃСЊ пытанне аб РЅРѕСЂРјРµ надзелаў С– аб тым, што трэба С–С… прызначыць заканадаўча. Гавораць, гавораць, божа, якая нудота! Урэшце асілілі: трыццаць галасоў pro, пятнаццаць contra. Р† раптам зверху даляцеў РґР·С–СћРЅС‹ тупы грукат, РЅС–Р±С‹ нешта звалілася. Р—Р° С–Рј, РґР·РІСЋРјР° секундамі пазней, яшчэ. РўСЂСЌСЃРє быў такі, РЅС–Р±С‹ нехта клінамі расколваў РґСЂСЌРІР°. Скаланулася столь. Устрывожаны Валуеў пайшоў РґР° сходаў С– пачаў падымацца СћРіРѕСЂСѓ. Р—РЅС–Р·Сѓ, абганяючы, спяшаліся дзяжурны афіцэр, прыгажун Р· белымі валасамі, С– РґРІР° каравульныя. РўРѕРµ, што ўпала, упала Сћ гербавай зале. Валуеў падышоў РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№ С– спыніўся, уражаны. Праз паркет бегла расколіна, выбітыя дубовыя планкі разляцеліся далёка РїР° падлозе. - Што такое? спытаў Валуеў. Афіцэр глядзеў Р· жахам. РќР° падлозе ля ягоных РЅРѕРі, туга абцягнутых бліскучымі ботамі, ляжаў разбіты ўшчэнт РјС–РЅСЃРєС– герб. Але дзяжурны глядзеў РЅРµ РЅР° герб. Валуеў прасачыў, РєСѓРґС‹ глядзяць ягоныя вочы, С– адчуў, СЏРє С– Сћ СЏРіРѕ пабеглі РїР° СЃРїС–РЅРµ мурашкі. РњС–РЅСЃРєС– герб ударыўся аб падлогу так моцна, што ўпала карона Р· РґСЂСѓРіРѕРіР° герба, СЏРєС– вісеў насупраць, РЅР° сцяне, РґР·Рµ РЅРµ было вокнаў. Упала карона Р· дзяржаўнага герба. Афіцэр умольна склаў СЂСѓРєС–: - Калі ласка... Калі ласка, РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ кажыце. Божа, што Р¶ рабіць? Такое злавеснае здарэнне! Давядзецца распусціць чутку, што ўпала толькі карона Р· мінскага. - Р† СЏ вам так раю, - Р· усмешкай сказаў Валуеў. РЇРЅС‹ глядзелі РЅРµ пашчапаны паркет. - Рђ сёння яшчэ i гадавiРЅР° Р· РґРЅСЏ смерцi Пятра Р’СЏР»iкага, - сказаў афiцэр. - Божа РјРѕР№, божа! _______________ 1 Запіска, надрукаваная Сћ "Р СѓСЃСЃРєРѕР№ старине" Р·Р° 1893 Рі., РєРЅ.9, стар. 508 - 509. 2 Рџ.Рђ.Валуеў. "Отрывки РёР· дневника". 3 Варожая калона адрэзала СЏРµ падчас аўстэрліцкай баталіі, С– Р· тых часоў СЏРЅР° РЅРµ здолела вырвацца адтуль (франц.). 4 Р’С‹ разумееце, што РјРЅРµ больш выгадна пайсці раней. Лепей пайсці перад бойкай (франц.). 5 Маленькага часовага ўрада пад засцярогай добрай маленькай цытадэлі Варшаўскай (франц.). 6 РќР° старым Месцы, РїСЂС‹ фантане, палкоўнік Трэпаў схапіў РїР° пысе (польск.). 7 Праект адраса, высунуты Веляпольскім. 8 Агаласіць. Літаральна - абараніць (польск.). 9 РЃРЅ РЅРµ карыстаецца павагаю; ён дасціпны; ён гарбаты. Гэты павук носіць канстытуцыю Сћ СЃРІС–Рј РіРѕСЂР±Рµ (франц.). 10 Дзмітрый Мілюцін. Брат СЏРіРѕРЅС‹, Мікалай Мілюцін, быў сенатарам, Р° пазней - статс-сакратар РїР° справах Царства Польскага. 11 Наконт (франц.).
|
|
XIV
- Так, - сказаў Кастусь. - Розныя плёткі ходзяць аб гэтым падзенні. Р’РѕСЃСЊ СЏРЅРѕ, хлопчыкі, якая справа. Рђ паколькі вызваленне, СЏРє кажуць, РЅР° РЅРѕСЃРµ, то нам трэба быць РЅР° месцах. РЈСЃС–Рј, акрамя РјСЏРЅРµ. Хлопцы, чалавек пятнаццаць, С– СЃСЏСЂРѕРґ С–С… Алесь, Мсціслаў, Ямант, Звяждоўскі, сядзелі Сћ пакойчыку непрытульнай пецярбургскай кватэры. Р—Р° вокнамі была цёплая Р·С–РјР°, ішоў дождж СЃР° снегам. - Кажуць, РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ накіруюцца РїР° Маскоўскім гасцінцы РґР° сарака генералаў світы С– флігель-ад'ютантаў, - спакойна сказаў Звяждоўскі. Для назірання Р·Р° ходам сялянскай справы. Буткоў надзяліў кожнага афіцыйным чамаданам Р· афіцыйным ключом С– Р·Р° пячацямі. РЈ чамаданах павязуць новыя сялянскія палажэнні С– здадуць губернатарам. Звяждоўскі выглядаў Сѓ бліскучым штабным РјСѓРЅРґР·С–СЂС‹ вельмі эфектна. - Што РјС‹ павінны рабіць? - спытаў Мсціслаў. - Р— СѓСЃС–С… СЃС–Р» стрымліваць сялянскія выступленні, калі СЏРЅС‹ будуць, - змрочна сказаў Кастусь. РќРµ час для крыві. Дый потым, якая Р· С–С… карысць, Р· разрозненых? Р’РѕСЃСЊ калі ўжо зальюць мужыкам сала Р·Р° шкуру, СЏРє пачуюць РЅР° сваёй СЃРїС–РЅРµ, што СЏРЅРѕ такое, царская воля, тады будзем біць Сѓ набат. - Р† СћСЃС‘ Р¶ шкада, што РЅРµ пачалі раней рыхтавацца, - сказаў Алесь. - Зручны момант. Р† Сћ Варшаве закалат. - Змялі СЏРЅС‹ варшаўскі закалат, - сказаў Ямант, - падманулі... РќСѓ што Р¶, паедзем. РљС–РЅСѓ універсітэт. Спашлюся РЅР° хворыя вочы. - Р† СћСЃС‘ Р¶ пацерпім, хлопцы, - сказаў Кастусь. - Рђ то атрымаецца няшчасце, СЏРє Сѓ бедных хлопцаў Р· гуртка Віткоўскага. Разагналі, арыштавалі. Рђ праз гэта правалілася арганізацыя Віленскай гімназіі. Першы правал. Пяць месяцаў мінула, Р° СћСЃРїРѕРјРЅСЋ сэрца баліць. Хоць там астаўся, Алесь? - Мала. Далеўскі Цітус, Багушэвіч Францішак, яшчэ некалькі чалавек РґС‹ РјРѕР№ брат. РЈ глыбокае падполле пайшлі хлопцы. Бачыў СЏ старэйшага Цітусавага брата, Францішка. Бядуе страшэнна. Ёсць С– Сћ С–С… нелегальная арганізацыя, узначальваюць СЏРµ ён РґС‹ Гейштар РЇРєСѓР±, то Францішак кажа: СЏРє асірацелі СЏРЅС‹ без маладых. - РђРЅСѓ С–С… РґР° Рґ'ябла! - сказаў Мсціслаў. - Смаркулі панскія, белая костка. - Правільна, нечакана сказаў Звяждоўскі. - РќРѕ-РЅРѕ, - сказаў Мсціслаў, - сам ці даўно белы быў. - РўС‹ Р¶ РјСЏРЅРµ перавыхаваў, - засмяяўся Людвік. - Ды ўжо, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ нехлямяжы Грыма, - ты, Людвік, раскажы, што чуў Сѓ палацы. - Што Р¶, - Звяждоўскі думаў. - Прыемнага мала. Пойдуць РЅР° некаторыя ўступкі палякам С– замажуць С–Рј СЂРѕС‚. Быў СЏ Сћ вялікай РєРЅСЏРіС–РЅС– Гелены Паўлаўны. Кола вузкае. Статс-сакратар Карніцкі, што прыехаў Р· Варшавы, міністр унутраных спраў Ланской, Валуеў, яшчэ некалькі чалавек. Уражанне: трохі спалоханыя людзі. Дый сапраўды, СЏРє РЅРµ спалохацца. РќРµ кажучы аб Польшчы, СѓСЃСЏ Літва С– Беларусь служаць паніхіды РїР° забітых. Рђ РІР° ўладароў ніякага пачуцця маральнай сілы. Валуеў сказаў Карніцкаму, што тут адно РІРѕР№СЃРєР° РЅРµ паможа. Далгарукаў кажа Валуеву: "On prend la chose trop l?g?rement chez nous". РўРѕР№ СЏРјСѓ: "Je tiens pour certain que la chose est tr?s grave". РљРЅСЏР·СЊ толькі азірнуўся: "Chut! il n'en faut pas parler"1. Рђ той: "Але чаму?"... Карніцкі прывёз ад намесніка ліст аб тым, што бараніць далей такі рэжым немагчыма С– што трэба або зрабіць уступкі, або правіць царствам Р· РґРЅСЏ Сћ дзень багнетамі С– карцеччу. - Цікава, - сказаў Кастусь. - Але. Карніцкі кажа, што калі патрабаванні РЅРµ будуць выкананы... - Патрабаванні... - сказаў Біскуповіч. - Толькі агульная РїСЂРѕСЃСЊР±Р° звярнуць увагу РЅР° злашчасны стан Польшы. - РќРµ перапыняй, - Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Грыма. - ...то ніхто РЅРµ астанецца працаваць Сѓ Польшчы, Р±Рѕ струну нацягнулі РґР° немагчымага, С– СЏРЅР° парвалася. Gouverner c'est pr?voir2. Потым Валуеў гаварыў Р· вялікай РєРЅСЏРіС–РЅСЏР№. РЇРЅР° запытала Сћ СЏРіРѕ: "Que faut il faire en Pologne?" РЃРЅ кажа: "Changer de syst?me, Madame". Тая самая ўсміхаецца, паказвае РЅР° Ланскога: "Je le pense aussi; mais voici le ministre de l'int?rieur qui est flamboyant et parle des mesures de s?v?rit?". Валуеў паціскае плячыма: "Mais on a ?t? trente ans s?v?res, Madame, et o? en est on arriv?"3. Кастусь засмяяўся. Звяждоўскі СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ СЏРјСѓ Сћ адказ: - Тады нехта невядомы РјРЅРµ кажа: "On ne tombe que du c?t? o? l'on penche. Si nous tombons en Pologne, c'est donc du c?t? de mesures de police substitu?es, &##225; des id?e? de gouvernement"4. Словам, нават СЏРЅС‹ бачаць: без уступак РЅРµ абыдзешся. - Гуляюць намі, - сказаў велікавокі Ясюкевіч. - РђС…, лухта СћСЃС‘. Сваю рэвалюцыю нам трэба, чырвоную, РІРѕСЃСЊ што. Зямля, воля, паўстанне ўсюдых, братэрства СћСЃС–Рј народам. - Гм, - сказаў Ямант, - С– маскалям? Чаму СЏ павінен паміраць Р·Р° маскаля? - РљС–РЅСЊ, Юзя, - Р· дакорам сказаў Алесь. - Гэта адны Р· самых добрых людзей РЅР° свеце. Урад Сѓ С–С… толькі РґСЂСЌРЅРЅС‹, РІРѕСЃСЊ што. Зменім СѓСЃС‘ Р±СѓРґР·Рµ хораша. - РЇ ведаю, - сказаў Кастусь. - Каб людзі жылі, працавалі С– елі хлеб СѓСЃС‘ гэтае наша богам праклятае саслоўе РЅР° шыбеніцу. Р† вялікадзяржаўных бюракратаў РґР° Рґ'ябла. - РќРµ ведаю, - змрочна сказаў Грыма. - Калі адзін чалавек РЅРµ вычарпае ўсёй глыбіні натуры РґСЂСѓРіРѕРіР°, СЏРєС– Р± ён РЅС– быў геніяльны, калі ён РЅРµ здолее замяніць СЏРіРѕ, то С– адзін народ РЅРµ можа замяніць сабою РґСЂСѓРіРѕРіР°, няхай нават больш слабага... Нашто Р¶ тады кожнай нацыі крычаць аб сваёй перавазе? Гэта Р¶ тое самае, што патрабаваць, заклікаць сцерці Р· зямлі суседні народ... РЇ так РЅРµ магу... РЇ... РЅРµ магу быць таму сябрам РЅС– такім людзям, СЏРє Валуеў, РЅС– табе, Ямант. Р† СЏ пайду РЅР° бітву, каб ніколі, ніколі такога РЅРµ было. Каб СѓСЃРµ браты, С– кожны вольны СЏРє птушка. Кастусь устаў: - Што Р¶, паны новапрызначаныя камісары будучага паўстання С– камандзіры атрадаў, час разыходзіцца? - Час, - сказаў Біскуповіч. - Тады - РїР° адным. ...Каліноўскі С– Загорскі ішлі берагам РњРѕР№РєС–. - Віктара СЏ разарваць гатоў, - сказаў Кастусь. - РўС‹ ведаеш, СЏРє ён "лекаваўся" Сћ Італіі? Далучыўся РґР° гарыбальдзійцаў. Рђ РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ СЏРјСѓ РіРѕСЂС€ С– РіРѕСЂС€. - Што Р¶, РїСЌСћРЅР°, СЏРјСѓ якраз было патрэбна паветра свабоды. Можа, таму ён С– задыхаўся. Нічога. Дачакаецца перамогі. Рђ там вылечым... РўС‹ РЅРµ хацеў Р±С‹ схадзіць РґР° Шаўчэнкі? - Сорамна неяк. - Рђ СћСЃС‘ Р¶ СЃС…РѕРґР·С–Рј. Заўтра, якраз перад ад'ездам. - Давай. РњРѕР№РєР° пад парывамі ветру рабацінілася С– моршчылася ля таго берага, адкуль ён прылятаў, С– была спакойная ля РґСЂСѓРіРѕРіР°. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, - сказаў Кастусь, - кінулі жэрабя. РўС‹ РЅРµ пакрыўдзіўся, што кіраваць сіламі Магілёўшчыны Р±СѓРґР·Рµ Людвік? - Звяждоўскі варты чалавек, - проста сказаў Алесь. - Р† ён вайсковы. Ды яшчэ Р· таленавітых. РЇ рэвалюцыянер, Кастусь. Хай Р±СѓРґР·Рµ так, СЏРє лепей для справы. Р† потым, камісар атрадаў ніжняга Прыдняпроўя таксама РјРЅРµ работы хопіць. Р† Сћ сваім куце. - РЇ гэта таму, што цябе мала ведаюць Сѓ цэнтры, С– ты застрахаваны ад правалу. - РќРµ верыш "белым"? - РќРµ, - прызнаўся Кастусь. - Р† СЏ РЅРµ веру. - Р† потым, ты ездзіш РїР° справах - табе лягчэй арганізаваць людзей. РЇРЅС‹ ішлі. РЈ прыцемку асабліва пяшчотныя С– прыгожыя былі абліччы жанчын, асабліва гордыя - твары мужчын. Але СЏРЅС‹ РЅРµ думалі цяпер аб жанчынах. Ім было РЅРµ РґР° таго. - Едзь, - сказаў Кастусь. - Стрымлівай, РЅРµ давай, каб перадчасна расплюхалі гнеў. Маўчалі. Р† раптам Калінаўскі спытаў: - РўС‹ РЅРµ чуў, што Ясюкевіч вершы піша? - РќРµ. - Піша, але хавае. РЇРє кожны РґСЂСѓРіС–. РЇРє ты С– СЏ. РЈСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: - РЇРє пошасць СЃСЏСЂРѕРґ нашых гэтыя вершы. - Што Р¶ Р·СЂРѕР±С–С€? Малады народ, ірвецца наперад. - РЇРє думаеш, СЏРєС– шлях нашага верша? Сілабіка польская або тоніка? РђР±Рѕ гекзаметр, СЏРєС– можа быць С– тым С– іншым? - Нешта асобнае. Алесь задумаўся. - РўС‹ аб чым? - РЇ РІРѕСЃСЊ думаю, СЏРєС–РјС– вачыма глядзелі егіпцяне РЅР° першыя РєСЂРѕРєС– грэкаў? Таксама Р· пагардай. Р† грэкам, сапраўды, яшчэ пяцьсот РіРѕРґ трэба было ісці, каб зарабіць права РЅР° Фідыя С– Рсхіла. РЇРЅС‹ падняліся РїР° сходах Сѓ Кастусёў пакой. Каліноўскі запаліў свечку. Але СЏРЅС‹ РЅРµ паспелі нават скінуць паліто. Пачуўся грукат РЅРѕРі РїР° сходах, С– Сћ пакой уварваўся распатланы С– страшны Віктар. - Хлопцы! - крыкнуў ён. - Хлопцы, Шаўчэнка памёр! - РўС‹ што? - збялеў Кастусь. - Такі малады яшчэ? - Памёр, хлопцы, памёр, - ашалела паўтарыў Віктар. Твар СЏРіРѕРЅС‹ быў белы. Р† раптам старэйшы Каліноўскі зайшоўся Сћ нясцерпным кашлі. Алесь РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РїР° ваду. Калі Віктара адпусціла С– ён адняў хустку ад рота РЅР° хустцы была РєСЂРѕСћ. РҐРІРѕСЂС‹ вінавата Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° Алеся. - РќРµ дачакаўся, - разгублена сказаў Кастусь. - РњРЅРѕРіС–СЏ РЅРµ дачакаюцца, - сказаў Віктар. - РњРЅРѕРіС–СЏ РЅРµ дачакаюцца волі. _______________ 1 "РЈ нас занадта лёгка глядзяць РЅР° гэтую справу". - "РЇ знаю напэўна, што становішча вельмі цяжкае". - "Рў-СЃ-СЃ! РќРµ трэба аб гэтым казаць" (франц.). 2 Кіраваць - гэта прадбачыць (франц.). 3 "Што трэба зрабіць Сѓ Польшчы?" - "Змяніць сістэму, васпані". - "РЇ таксама гэтак думаю, але РІРѕСЃСЊ міністр унутраных спраў вельмі палкі С– кажа аб строгіх мерах". - "Але РјС‹ РЅР° працягу трыццаці РіРѕРґ былі строгія, васпані, Р° РґР° чаго РјС‹ прыйшлі?" (франц.). 4 "Падаюць толькі Сћ той Р±РѕРє, РєСѓРґС‹ нахіляюцца. Калі РјС‹ ўпадзем Сѓ Польшчы, дык толькі ад паліцэйскіх мер, СЏРєС–РјС– замянілі С–РґСЌС– ўрада" (франц.).
|
|
XV
У Мілым чыталі маніфест аб скасаванні прыгону. Царква была поўная як ніколі. Пахнула кажухамі і ботамі. Світкі, мужчынскія і жаночыя, кажухі, белыя мужыцкія галовы і снежныя намёткі жанчын. Заднім цягнула ў спіны холадам з адчыненых дзвярэй. Нельга было не адчыніць, так надыхалі. Стаялі змрочна і слухалі, мала разумеючы: напісана было блытана. З удаванай, але добра сыгранай радасцю чытаў поп. За спінамі вясна пахмуры сакавік. Алесь глядзеў на народ, які густа набіў царкву, на скляпенні столі, на старажытныя, друзлыя твары анёлаў і святых на фрэсках. Пантакратар у купале пазіраў на зборышча сурова і гнеўна: старажытны, нелітасцівы бог. - "В силу означенных новых положений, - чытаў поп, - крепостные люди получат в свое время полные права свободных сельских обывателей". - У які гэта "свой час"? - ціха спытаў Кандрат Кагут. На яго шыкнулі, каб не перашкаджаў слухаць, але ўсё ж многія з тых, хто чуў, усміхнуліся. - Бач ты, - ледзь не да аднаго Алеся далятала, як бурчаў Кандрат. - Не на масленіцу, а на вялікі пост агалошваюць. Замест гулянкі падцягвайце дзягу, добрыя людзі. Поп "спяваў", закочваючы вочы: - "Помещики, сохраняя право собственности на все принадлежащие им земли, предоставляют крестьянам за установленные повинности в постоянное пользование усадебную их оседлость и сверх того, для обеспечения быта их и использования обязанностей их перед правительством, определенное в "Положениях" количество полевой земли и других угодий". Поп ухмыляўся, нібы паведамляў чорт ведае якія прыемныя рэчы. А Алесь думаў, што ягоных, вызваленых ужо ім, людзей гэта не датычыцца. Але сюды яны з'явіліся ўсе. Хочуць паслухаць "царскую" волю і ўпэўніцца, ці не паддурыў іх былы пан. - "Пользуясь сим поземельным наделом, крестьяне за сие обязаны исполнять в пользу помещиков определенные в "Положениях" повинности. В сем состоянии, которое есть переходное, крестьяне именуются временнообязанными". Твары ва ўсіх былі, аднак, занадта сур'ёзныя. Зразумеюць. І сапраўды, каб не давялося ўтрымліваць людзей, як прасіў Кастусь. Магчыма, будзе бунт. І не адзін. - "Вместе с тем им дается право выкупать усадебную их оседлость, а с согласия помещиков они могут приобретать в собственность полевые земли и другие угодья, отведенные им в постоянное пользование. С таковым приобретением в собственность определенного количества земли крестьяне освобождаются от обязанностей к помещикам по выкупленной земле и вступят в решительное состояние свободных крестьян-собственников". Алесь убачыў твар Ісленьева. Стары глядзеў на яго. Потым паківаў галавою. Графу відочна было сорамна. - Не хочам мы такой волі, - нехта ціха сказаў, відаць, з браніборскіх мужыкоў. На большасці твараў было расчараванне. Стары Даніла Кагут моршчыўся. Усе сваякі нявесткі Марылі належалі Хаданскім. Марылю некалі выкупіў стары Вежа, калі яго папрасіў аб гэтым Кагут. Людзі разумелі: самае малое яшчэ два гады трэба было пакутаваць. - "Когда мысль правительства об упразднении крепостного права распространилась между не приготовленными к ней крестьянами, возникали было частные недоразумения. Некоторые думали о свободе и забывали об обязанностях. Но общий здравый смысл не поколебался в том убеждении, что и по естественному рассуждению, свободно пользующийся благами общества взаимно должен служить благу общества исполнением некоторых обязанностей; и по закону христианскому, всякая душа должна повиноваться властям предержащим (Римлянам, XIII, I1), воздавать всем должное и в особенности кому должно, урок, дань, страх, честь; что законно приобретенные помещиками права не могут быть взяты от них без приличного вознаграждения или добровольной уступки; что было бы противно всякой справедливости пользоваться от помещиков землею и не нести за сие соответственной повинности". "І яны яшчэ гавораць аб хрысціянстве, - думаў Алесь, - спасылаюцца на пасланне Паўлы. Ці не сказаў той самы Паўла, што брань нашая не супраць крыві і цела, а супраць начальстваў, супраць духаў злосці паднябеснай. Абдзерлі як ліпку і крычаць аб хрысціянстве". Ён бачыў твары людзей, асабліва з іншых вёсак, бачыў усё гэтае беднае чалавечае мора, на якое глядзеў з купала пантакратар. Бедныя, бедныя людзі! Як каласы, як травы пад сярпом тваім, грубая сіла. Ну што ж, калі твая "неабходнасць" не можа даць ім палёгкі, і волі, і шчасця тым лепей. Тады па сваёй "неабходнасці" яны стануць каласамі пад сярпом волі, радзімы, паўстання, бітвы, каласамі, якія памруць, магчыма, але памруць, каб вырасла новая рунь. Гэта будзе скора. Нядоўга чакаць. Цікава, што робіць цяпер Кастусь? Дыплом ён атрымаў яшчэ тады. Цяпер, відаць, выехаў у Вільню, а адтуль у Якушоўку. Збіраўся падаваць генерал-губернатару Назімаву прашэнне аб службе. Ці дадуць? Што ж, калі не дадуць, ён возьмецца проста за справу. - "Ртеперь с надеждою ожидаем, что крепостные люди при открывающейся для них новой будущности поймут и с благодарностью примут важное пожертвование, сделанное благородным дворянством для улучшения их быта". Які змрочны твар у млынара Паківача. Як глядзяць на папа ягоныя ястрабіныя вочы. Стаіць Звончыкава старая з Азярышча, тая самая, што "пхалася ад хмызоў" у разліў. Гэтая здаволена, нібы загоршчынскія сваім перадчасным вызваленнем падманулі не толькі суседскіх, а і свайго пана... Андрэй Кагут глядзіць на людзей, на плямы святла і ценю. - "Осени себя крестным знамением, провославный русский народ..." "А як быць католікам?" - "...и призови с нами божие благословение на твой свободный труд, залог своего домашнего благополучия и блага общественного". Поп скончыў. Людзі пачалі рухацца, кашляць. - Яшчэ "Палажэнні", міране, - сказаў поп. "Можа, у "Палажэннях" нешта?" - спытаў сябе, відаць, кожны. Людзі зноў замерлі. Загорскі ведаў: нічога не будзе і ў "Палажэннях", хай не спадзяюцца. Поп чытаў ужо трохі асіплым ад стомы і хвалявання голасам. Алесь амаль не слухаў яго. Поп чытаў аб тым, што памешчыкі не абавязаны надзяляць сялян зямлёю вышэй належнага. - Калі не абавязаны, значыць і не будуць, - сказаў нехта. Алесь не зірнуў у той бок. Яму было так, нібы гэта яго, невінаватага, злавілі на крадзяжы. - "Снимается с помещиков обязанность по продовольствованию крестьян, ответственность за взносы податей, ответственных в казенных взысканиях". Дакумент гэты быў, акрамя ўсяго, напісаны дрэннай рускай моваю. Нібы бараною карэнні рве на лясной сцежцы. Хто гэта казаў, Спяранскі, здаецца? што законы знарок трэба пісаць незразумела, каб народ звяртаўся па тлумачэнні да начальства. "М-м-м, як-кі сорам. Багатыя людзі. Абрабавалі, абдзерлі, кінулі. У старца кій адабралі". Поп кажа аб паншчыне ў Магілёўскай губерні. Сорак мужчынскіх і трыццаць жаночых рабочых дзён у год. Калі ўлічыць, што раней адзін чалавек з двара адрабляў тры дні ў тыдзень нават у Кроера, то палёгка, значыцца, толькі крышку больш, як у два разы. Якія ў людзей вочы! Пэўна, цяпер і яны зрарумелі. А вось і нормы надзелаў. Для іхняга наваколля шэсць дзесяцін (нічога, ёсць месцы па тры дзесяціны без чвэрці), а астатняе можна адрэзаць у карысць пана. Як жа так? Да рэформы надзел быў пятнаццаць-дваццаць дзесяцін. І пакуль не выкупіш, зямля не мужычая, а юрыдычна панская, і за яе трэба несці павіннасць. Але ж на выкуп тэрміну няма, значыцца, і павіннасць не мае тэрміну. І яшчэ мала таго. Калі будзе нядоімка пану або грамадзе - можна пусціць з малатка ўсё, аж да мужычай сялібы. Пад скляпеннямі царквы гучалі словы аб капіталізацыі аброку, аб выкупных сумах, аб шасці працэнтах выплаты ў год. У храме божым гандлявалі чалавечым целам. І не знайшлося чалавека з вервіем, які выгнаў бы гандляроў з храма. Чалавека гэтага даўно і намёртва прымацавалі фарбай да купала няправеднага храма. Немагчыма было. ...Калі народ пачаў пакідаць царкву, Алесь павітаўся з Ісленьевым. - Да мяне? - Не, трэба яшчэ на чытанне ў Сухадол, - сказаў стары. - У Раўбіча чыталі? - Чытаў. Гэх, Аляксандр Георгіевіч, дачакаліся мы канца святой масленіцы. Граф быў ашаломлены, і Алесь падтрымаў яго жартам: - Нічога, будзе яшчэ і вялікдзень. Невядома толькі, хто каму чырвонае яечка паднясе. - Пэўна, мужыкі нам, - сумна сказаў Ісленьеў. - І варта. Граф, згорбіўшыся, сеў у вазок. Коні рушылі. Алесь з вышыні ўзгорка бачыў, як брылі па шэрым снезе белыя сялянскія постаці. Нехта крануў яго за руку. Ага, бацька Кагут. - Дзякуй табе, сынок, ад загоршчынскіх. - За што? - Праз цябе не нацярпеліся былыя вашы мужыкі сораму. Вось табе і воля. Пайшоў і Кагут. Алесь пачаў быў спускацца з узгорка да сваіх коней, калі пачуў раптам пошчак капытоў. Распырскваючы хлапякамі мокры снег, ляцелі да царквы Вацлаў і Стась Раўбіч. Алесь здзівіўся, убачыўшы іх разам. Ён не ведаў, што ўсе гэтыя гады хлопцы ўпотай сустракаліся. Але яму было прыемна. - Вы што гэта, - удавана напусціўся ён на іх. - Галовы скруціць хочаце? І асекся, убачыўшы твар Стася і светлае аблічча Вацлава. Дзіўна было ў такі дзень бачыць радасць на нечых абліччах. - Алеська, братка... - захлынаўся Вацлаў. - Што?! Хіба вы памірыліся? - Мы і не сварыліся, - пачырванеўшы, сказаў Стах. - Ніколі-ніколі. Праўда, Вацлаў? - Што такое? - спытаў Алесь. - Раўбіч пасварыўся з Хаданскімі, - выпаліў брат. - Назаўсёды. Вочы ў Раўбіча наймалодшага былі вільготныя. Вось-вось заплача з радасці. - Праўда, - сказаў ён. - Праз цябе. - Як? - Прачыталі маніфест. Хаданскія крыўдавалі на цара страшэнна. І тады бацька раптам разгневаўся і сказаў: "А Загорскі меў рацыю, што вызваліў сваіх, не чакаючы вынікаў гэтага рабунку. Малайчына хлопец. Малайчына". Тыя патрабавалі тлумачэнняў. А бацька ім сказаў: "Франс увесь час казаў мне праўду аб ім. Прасвяціў, відаць, яго бог. А я моцна вінаваты перад маладым князем". Алесь пацалаваў іхнія свежыя ад язды і ветру, яшчэ дзіцячыя абліччы. - Я страшэнна ўзрадаваны, Алесь, - сказаў Стах. - І Майка, і Франс. А Наталя аж скача і ў далонькі б'е. - І я ўзрадаваны, - сказаў Алесь. - Калі можаш, скажы бацьку, што я прыйду пагаварыць. - Паскакалі, - сказаў Вацлаў Стаху. - Да вас. І яны з месца, кінуўшы з-пад капытоў цэлыя фантаны мокрага снегу, узялі наўскач. Алесь паглядзеў і ўсміхнуўся. Франс не падвёў. Мілы Франс. Значыцца, як толькі скончыцца пост, ён і Майка будуць жыць разам. На хвіліну ён падумаў, што вось-вось настане сеча, і засмяяўся. Яго не маглі забіць у бітве. Для гэтага ён занадта быў поўны жыццём. Паўстанне было радасцю. Яны перамогуць, і тады ўсе людзі зробяцца шчаслівыя. Хоць бы толькі хутчэй. Хоць бы хутчэй Майка, бунт, перамога, свабода, вольная бацькаўшчына на вольнай зямлі. Ён з асалодаю ўдыхнуў гаркаваты сакавіцкі вецер. Усё ж такі ішла вясна. _______________ 1 "Пасланне Паўлы да рымлянаў", ХІІІ, І.
|
|
XVI
Праз колькі дзён пасля чытання маніфеста Сћ Мілым памёр стары Даніла Кагут. РќС–СЏРє РЅРµ РјРѕРі апамятацца С– пакінуць думаць аб сваяках Марылі. Паўтараў: "Два гады паншчыны для мужыкоў. Яшчэ РґРІР°. Рђ плаціць СѓСЃС‘ жыццё". Р† РІРѕСЃСЊ Сѓ першы сонечны дзень СѓР·СЏСћ Юрася С–, абапіраючыся РЅР° СЏРіРѕ (Р° раней С– кіем РЅРµ карыстаўся), пайшоў Р· унукам пад запаветны РґСѓР± РЅР° канцы пасады. Ішоў высокі, увесь белы СЏРє снег, ад валасоў С– РІСѓСЃРѕСћ РґР° світкі, РґР° белых скураных поршняў. - Памятаеш? - паказваў РЅРµ прызбу Юрась. - РўСѓС‚ ты Алесю песню тады спяваў. - Але... Даўно было. - Дзеду, - спытаў Юрась. - Рђ РґР·Рµ тое белае жарабятка? Вочы Сћ старога былі светлыя С– пустыя: - Хто Р¶ СЏРіРѕ ведае. Расце недзе, РїСЌСћРЅР°. - Доўга нешта для каня. - Гэта РЅРµ просты РєРѕРЅСЊ. Ішоў моўчкі С– толькі потым дадаў: - Вырасце, вырасце жарабя. РўС‹-то дачакаешся, Р° СЏ - РЅРµ. РќРµ дачакаюся СЏ, СѓРЅСѓРє. РќРµ дачакаюся светлага РґРЅСЏ. РЃРЅ ішоў дваром С– аглядаў хату С– дворныя Р±СѓРґРѕРІС‹, ішоў садам С– аглядаў РґСЂСЌРІС‹ вялікага ўжо саду, СЏРєС– сам пасадзіў. - Шкада, зямля яшчэ мёртвая. Пачуць Р±С‹, СЏРє мяккай зямлёй запахне. - Пачуеш. - РќРµ. Адхадзіў сваё. Адламаў танюткую галінку вішні. РЇРЅР° была ўжо зялёная РЅР° зломе С– пахла гаркаватым. - Пахне СЏРє, Юрась. Жыццём пахне. Потым стары аглядаў лазню С– ўспамінаў старую, якая сплыла, С– мацаў СЂСѓРєРѕСЋ сена Сћ адрыне. Добрае было сена, зялёнае, РЅС– разу РЅРµ трапіла пад дождж. - Скажаш, каб авёс РЅРµ мантачылі. Ворыва хутка. Р† калоды СћСЃРµ хай Кандрат пакладзе РЅР° латы, каб РЅРµ гнілі. - Добра, дзеду. Юрась быў узрадаваны, што прыехаў Р· акадэміі С– затрымаўся, але сэрца Сћ СЏРіРѕ балела Р·Р° дзеда. Стары ішоў сцежкай РґР° РґСѓР±Р°. РўСѓС‚ ляжаў маленькі сумёт саломы: блізнюкі пільнавалі тут зайцоў, СЏРєС–СЏ панадзіліся Сћ сад. Кагут старэйшы гладзіў далонню шурпатую кару РґСЂСЌРІР°. Дубу было РЅРµ менш СЏРє чатырыста РіРѕРґ. Высока Сћ СЃС–РЅСЏРµ неба ўскідваў ён свае галіны. Потым ён стаў глядзець РЅР° пасінелы лёд Дняпра, РЅР° паплавы С– далёкія лясы. Шмат паветра было над вялікай ракой. РЎС–РЅСЏРіР°, халоднага, сляпучага. Р† ўжо трохі нібыта С– цёплага. Лёду РЅСЏРґРѕСћРіР° асталося пужаць зямлю, С– Дняпро напружыў пад С–Рј СѓСЃРµ свае магутныя мускулы. Ветрык варушыў белыя дзедавы валасы. Суровыя вочы глядзелі Сћ абшар. - Ухіляюся табе, рэчачка, - сказаў Кагут. - Бяжы сабе РґС‹ бяжы. - Дзеду, - сказаў Юрась. - Маўчы, - сказаў стары. - РќРµ замінай. Што ўжо тут. Корсту Дняпровай вадой апырскайце. РЇ пачую. Юрасю здалося, што дзед гаворыць РЅРµ тыя словы. Але ён Р·С–СЂРЅСѓСћ Сѓ СЏРіРѕ вочы С– СЃСѓРЅСЏСћСЃСЏ. РЈ вачах РЅРµ было ўжо нічога ад зямлі. РЇРЅС‹ ведалі нешта такое, чаго РЅРµ ведаў ніхто. - Рэчка ты мая, рэчанька. Залаценькая ты мая. Бяжы сабе РґС‹ бяжы. РќСЏСЃС– сабе РґС‹ РЅСЏСЃС–. РЃРЅ звяртаўся цяпер РґР° ракі, СЏРє СЂРѕСћРЅС‹ РґР° роўнага. Цяпер перад абодвума была вечнасць. Косці стануць зямлёй, С– вырастуць РґСЂСЌРІС‹, С– пацякуць Р· С–С… кроплі дажджу. Проста туды, Сѓ раку. Р† ён стане ракою, Р° рака С–Рј. Р† нават самы РјСѓРґСЂС‹, нават Р±РѕРі, С–С… РЅРµ адрозніць. Стары стаў РЅР° калені Сћ салому С– пакланіўся рацэ, СЏРє тыя, старажытныя, што абагаўлялі Дняпро С– таксама сталі зямлёю С– С–Рј. Рђ потым, РЅС–Р±С‹ страціўшы цікавасць РґР° СћСЃСЏРіРѕ РЅР° зямлі, лёг РЅР° салому. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Паміраць Р±СѓРґСѓ. РќРµ крычы. Дай цішыні. - Дзеду! - РњРЅРµ РЅРµ балюча, то чаго крычаць? РќРµ Р±РѕР№СЃСЏ, гэта РЅСЏРґРѕСћРіР°, - СЃРѕРЅРЅР° мармытаў дзед. Юрась, баючыся пабегчы Р·Р° сваімі С– пакінуць дзеда аднаго, сеў трохі ўбаку, вырашыўшы счакаць. Рђ там ён завядзе старога Сћ хату. Дзедавы вочы глядзелі Сћ СЃС–РЅСЏРµ неба, Сѓ СЏРєС–Рј магутна распасціраўся безліччу галін волат-РґСѓР±. Галіны пагойдваліся, РЅС–Р±С‹ сам купал неба велічна гойдаўся РЅР° С–С…. РљСЂРѕСћ зямлі цякла Сћ жылах РґСѓР±Р°. Рђ кара была шурпатая, СЏРє мужыцкія СЂСѓРєС–. Рђ галін было - РЅРµ злічыць. Рђ Р·Р° дубам быў Дняпро. Рђ над Дняпром, С– над дубам, С– над С–Рј, старым Кагутом, было СЃС–РЅСЏРµ неба. Добра Р±СѓРґР·Рµ пад такім небам беламу каню... Стане моцным канём жарабятка... Справядлівасці ездзіць належыць РЅР° мужыцкіх пузатых РєРѕРЅСЏС…. Млявасць нарадзілася Сћ целе. Цёплая-цёплая. Цягнуўся Сћ неба РґСѓР±. Пачуліся РіСѓРєС– лірных струн. Рђ можа, гэта зазвінелі, гойдаючыся, самі галіны РґСѓР±Р°? Дуб раптам вырас так, што зацямніў сонца. Р† толькі неба яшчэ трошкі свяціла праз Р·РІРѕРЅРєС–СЏ галіны. Потым неба згасла... Мінула РґРІР° РґРЅС– Р· таго моманту, калі корсту Р· Кагутом апусцілі Сћ магілу. Алесь СѓСЃРµ гэтыя РґРЅС– сядзеў РґРѕРјР°, бавячы час Р· Вацлавам С– кнігамі. РќС–РєСѓРґС‹ РЅРµ хацелася ісці, Р° Сћ душы было пуста. Алесь успамінаў РіСѓРєС– ліры, С– песню РїСЂР° белага каня, С– белага-балага дзеда Сћ белым садку, С– чырвань залітай зарывам грушы. РќС–Р±С‹ адляцела Р· гэтай смерцю юнацтва. Р† ніхто больш РЅРµ заспявае РїСЂР° белае жарабя. РЈ шэры С– золкі дзень прыехаў РїР° мокрым снезе Адам Выбіцкі. РљС–РЅСѓСћ лейцы РЅР° СЂСѓРєС– Змітру, скочыў РЅР° снег, амаль пабег РїР° сходах Сѓ палац. Быў, відаць, устрывожаны. Алесь якраз расшыфроўваў тайнапісны ліст ад Кастуся. Пад гарачым прасам літары сталі зеленаватыя. Пісалі, відаць, лімонам. "Звяждоўскі Сћ Вільні складае арганізацыю РїР° кіраўніцтву групамі ўсёй Беларусі С– Літвы. Будзем збіраць сілы РЅР° будучае. Сваіх пакуль што стрымлівай ад непажаданай гарачкавасці. Пашырай арганізацыю С– думай аб Р·Р±СЂРѕС–. РЇ таксама РЅРµ марную часу. РђР±'ездзіў частку Слонімшчыны, быў Сѓ Зэльве С– Лідзе, Сѓ Гродні, Сѓ Саколцы. Стварылі цэнтр РїР° кіраўніцтву Гродзенскай губерняй. РЈ С–Рј Валеры, каморнік Ільдэфонс Мілевіч, Стах Сангін, С– Рразм Заблоцкі, РґС‹ яшчэ Хвэлька Ражанскі, хлопец трохі Р· кашай Сѓ галаве, але рашучы. Піша вершы. Р† РїР°-беларуску. Але гэта справа дзесятая. Арганізацыя ёсць, РІРѕСЃСЊ што галоўнае. РўСЌСЂРјС–РЅРѕРІР° напішы, ці можаш паслаць РґР·РІРµ тысячы рублёў. Ёсць магчымасць танна купіць партыю Р·Р±СЂРѕС–. Крадзеная інтэндантамі яшчэ Сћ вайну, С– таму танная. Праўда, дубальтоўкі, Р° штуцэраў няшмат, але С– тое РґРѕР±СЂР°. Жадаю поспеху, браце". Алесь спаліў ліст Сѓ каміне. РЈ гэты момант усхваляваны пан Адам зайшоў Сѓ пакой. Загорскі, РЅС–Р±С‹ РЅРµ заўважаючы, клаў грошы Сћ пулярэс. - Паедзеш Сѓ Магілёў, - сказаў ён Выбіцкаму. - Адправіш грошы РІРѕСЃСЊ РЅР° гэты адрас пану Каліноўскаму. Майго С–РјСЏ РЅРµ называй. Выбіцкі муляўся. - Княжа... - Здарылася нешта? Адам асеў, РЅС–Р±С‹ Р· СЏРіРѕ выпусцілі паветра: - Бунт, пане княжа. - РЇРєС– СЏ табе пане княжа? - Бунт, Алесь. Паўсталі Браніборшчына, Крутое С– Вязынічы, - ледзь варушыў вуснамі паляк. - Дарогаю ўзнялі РґР·РІРµ вёскі Хаданскага. Ідуць Сѓ Гарыпяцічы біць Р· тамтэйшай званіцы набат. Крычаць РјРЅРѕРіР°. Адмаўляюцца ад устаўных грамат С– выкупу, РЅРµ хочуць быць часоваабавязанымі. Выбіцкі яшчэ больш збялеў С–, зірнуўшы РЅР° Алеся, раптам сказаў глуха: - Далучымся? - Іх колькі? - Пакуль пяць вёсак. - Рђ наваколле? - Рђ наваколле - вашы вёскі. Бунту Сћ С–С… РЅСЏРјР° С–, РїСЌСћРЅР°, РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, - прызнаўся Выбіцкі. - РќСѓ, РІРѕСЃСЊ С– далучайся РЅР° злом галавы. РђС…, РЅРµ РґР° часу! РђС…, Рґ'ябал! Хто там Сѓ С–С… СЏРґСЂРѕ? - РєС–РЅСѓСћ Алесь. - Корчакавы хлопцы. РЈСЃРµ ўзброеныя. Рђ Р·Р° С–РјС– - натоўп. - Ёлуп хвашчоўскі твой Корчак, - раззлаваўся Алесь. - РЃРЅ нападзе РґС‹ Сћ пушчу РїРѕР№РґР·Рµ, Р° людзям потым што рабіць? Узрадаваўся, пачаў. - Р— Корчакам ідуць блізнюкі Кандрат С– РђРЅРґСЂСЌР№. Бацька Кагут, СЏРє дачуўся, РєС–РЅСѓСћСЃСЏ Р·Р° С–РјС–, каб затрымаць. - Разумнейшы, значыцца. Нешта трэба рабіць. Неяк трэба ўтрымаць людзей ад крыві, абараніць ад Р±С–Р·СѓРЅРѕСћ, знявагі, смерці. Пяць вёсак супраць імперыі! Лухта якая. РўРѕ асцярожныя занадта, Р° то... РќРµ, гэта трэба спыніць. Хай устаюць потым, калі ўстануць СѓСЃРµ, калі возьмуцца Р·Р° Р·Р±СЂРѕСЋ СЃСЏР±СЂС‹. - РЈ Магілёў паедзеш, - сказаў Алесь. - Дашлеш грошы, Р° Ісленьеву перадасі РІРѕСЃСЊ гэта. РЃРЅ хутка напісаў некалькі слоў. - "Граф, - прачытаў Выбіцкі. - Корчак Р· людзьмі С–РґР·Рµ РЅР° Гарыпяцічы. РЈСЃС–РјС– сіламі паспрабую зрабіць так, каб РЅРµ палілася РєСЂРѕСћ. РќРµ хачу гэтага. Абяцайце РјРЅРµ словам двараніна, што даб'ецеся Сћ губернатара, каб РЅРµ каралі нявінных вясковых жыхароў. РЇРЅС‹, напэўна, прыйдуць глядзець, але СЏРЅС‹ РЅРµ вінаватыя. Ведаю Р· надзейных крыніц. Малю вас С– сам зраблю СћСЃС‘". Выбіцкі паківаў галавою С– паклаў паперку РЅР° стол. - РЇ РЅРµ павязу Сћ Магілёў даносу, РєРЅСЏР·СЊ. Прыйдзе РІРѕР№СЃРєР°. - РЇ РЅРµ пасылаю даносаў, пан Адам, - жорстка сказаў Алесь. - Адпраўляю гэты ліст менавіта таму, што прыйдзе РІРѕР№СЃРєР°. Рќ-РЅРµ разумею. - Р’РѕР№СЃРєР° прыйдзе Р· Сухадола, Р° РЅРµ Р· Магілёва. Р† Р· войскам - Мусатаў. Людзей раздушаць яшчэ РґР° таго, СЏРє Р· губерні прыйдзе адказ. Р† таму гэта РЅРµ данос. РЇ РЅРµ хачу, каб лютавалі над народам, С– раблю СЃРїСЂРѕР±Сѓ рэабілітаваць СЏРіРѕ. Корчак РїРѕР№РґР·Рµ Сћ лес, Р° людзі, Выбіцкі? Няўжо РІС‹ думаеце, што слова найбагацейшага гаспадара Сћ абарону мужыкоў нічога РЅРµ азначае? - РќСѓ? - РќСѓ С– РІРѕСЃСЊ. РЇ РЅРµ хачу, каб расстрэльвалі С– хвасталі. РќРµ хачу расправы. Паспрабую спыніць Р±РѕР№РєСѓ. Рђ Ісленьеў зробіць так, што расправа РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ жорсткая. - Р† гэта вас клікалі чырвоным? - РЇ С– ёсць чырвоны. Але СЏ РЅРµ хачу, каб чырвоныя перадчасна пралілі чырвоную РєСЂРѕСћ. РџРµ-рад-час-РЅР°. Выбіцкі пачырванеў. - РЇ завязу ліст, - сказаў ён. - Даруйце РјРЅРµ. - Вельмі Р±СѓРґСѓ абавязаны, - сказаў Алесь. - Гэта вызваліць, магчыма, С– маю шкуру. Аконам хаваў Сѓ кішэнь пулярэс: - Рђ можа, РЅРµ рызыкаваць? - РќРµ, - сказаў Алесь. - Спяшайцеся, Выбіцкі. РЇ паеду без Р·Р±СЂРѕС–. Р† тыя С– іншыя могуць зрабіць СЃР° РјРЅРѕСЋ, што хочуць. РЃРЅ паспешліва збіраўся. Загадаў Логвіну асядлаць РЈСЂРіСѓ. Накінуў плашч. РЈ саквы загадаў пакласці бінты, РєРѕСЂРїС–СЋ С– ёд. Хвілін праз трыццаць пасля таго, СЏРє аконам вылецеў Р· двара, Алесь сышоў РїР° сходах. - Можа, трэба РїР° дапамогу? - спытаў Халімон РљС–СЂРґСѓРЅ. - РќРµ трэба. Бывай, РљС–СЂРґСѓРЅ. РЃРЅ крануў каня Р· двара, адчуваючы РґР·С–СћРЅСѓСЋ Р·РІРѕРЅРєСѓСЋ пустату, якая поўніла СћСЃС‘ цела. Так заўсёды бывала перад небяспекай: стан, падобны РЅР° захапленне ці РЅР° лёгкі хмель. "РђС…, коннічак ты РјРѕР№ РЅР° белым кані, - іранізаваў ён Р· СЃСЏР±Рµ. - РђС…, галава ты дурная. Бачыце, збавіцель". Але РЅРµ скакаць Сѓ Гарыпяцічы ён РЅРµ РјРѕРі.
|
|
XVII
Людзі ішлі ўжо вечар С– РЅРѕС‡. Уначы - чырвона-чорныя, асветленыя зарывамі, удзень - нібыта звычайныя, толькі Сћ вачах СЏРє быццам аставаліся агонь С– РЅРѕС‡. Пачалося Р· таго, што ўстаўныя граматы прывезлі Сћ Браніборшчыну. Перавялі Сћ грошы аброк, расклалі ўстаўную СЃСѓРјСѓ РЅР° СћСЃРµ двары, палічылі, колькі РїРѕР№РґР·Рµ РЅР° кожную наступную дзесяціну зямлі. Паколькі кожная наступная каштавала танней - РіРѕСЂС€ Р·Р° СћСЃРµ давялося бедным, СЏРєС–СЏ РЅРµ маглі РјРЅРѕРіР° купіць. Шасціпрацэнтавы гадавы СћР·РЅРѕСЃ Сѓ выкуп быў такі - РЅРµ асіліць. Браніборцы падумалі крыху С– самі сабе сказалі: канец. Лепей паншчына, лепей нясцерпнае рабства. Здзіўляла жорсткасць царскай волі. Загорскі С– Раўбіч, паны, вызвалілі сваіх больш выгадна. Спачатку думалі - падман, С– РІРѕСЃСЊ табе РЅР°. Атрымалі! Алесь С– пан Яраш адразу выйгралі Сћ вачах людзей. Рђ потым нехта пусціў чутку, што Раўбіч С– Загорскі проста ведалі аб сапраўдным маніфесце С– РЅРµ палічылі Р·Р° магчымае ісці супраць царскай волі. Нездарма РєРЅСЏР·СЊ Сѓ Мілым падчас чытання вачэй РЅРµ РјРѕРі узняць Р· сораму. Але супраць астатніх ісці, відаць, РЅРµ рызыкнуў. Толькі што сам вырашыў РЅРµ браць граху РЅР° душу, вызваліць "РїР°-царску". Мужыкі адмовіліся ад устаўных грамат. Аконам Браніборскага пачаў пагражаць. Людзі крычалі С– стукалі кулакамі Сћ РіСЂСѓРґР·С–. I тут Р·'СЏРІС–СћСЃСЏ Корчак Р· людзьмі. Глядзеў Сѓ натоўп шалёнымі чорнымі вачыма, гаварыў незразумелае: - РќРµ РјРѕРі цар даць такую волю. Сапраўдная воля Р·Р° СЃСЏРјСЋ пячацямі. РЈ ёй для СћСЃС–С… сыраядцаў смерць. Цар загадаў волю віламі браць. РЃРЅ Р·Р° сваё жыццё баіцца. Але СЏРє пойдзеце паноў біць - узрадуецца ягоная душа. Марта Р· Паківачовага млына (РјРЅРѕРіС–СЏ ведалі СЏРµ РїР° патаемных маленнях) глядзела вялізнымі вачыма. Вочы напалову твару, С– Сћ С–С… - апантанасць С– ўтрапенне: - Праўду гаворыць Корчак! Сама ад лёзных1 людзей чула! Расце белабожы РєРѕРЅСЊ! РЇРє РЅРµ падтрымаеце СЏРіРѕ - Сѓ пекле вам быць! Божае жарабя прадасцё - РЅРµ бачыць вам шчасця! Плач баб рэзаў РїР° сэрцы. РЈСЃС‘ адно было прападаць Р· такім выкупам. I таму людзі слухалі. Рђ Марта крычала: - Маці божая Р· былой Алейнай брамы плача. Валасы Сћ СЏРµ пасівелі С– дыбарам усталі. Мёртвых дзетачак бачыць. Прадалі С–С… бацькі. Р—СЂСЌРЅРєС– Марты пашырыліся РЅР° ўвесь раёк С– трапяталі: - Бог, Р±РѕРі сказаў! Выдавацьме брат брата С– бацька сына РЅР° смерць; С– паўстануць дзеці РЅР° бацькоў С– пазабіваюць С–С…; С– будуць вас ненавідзець Р·Р° С–РјСЏ маё, але хто выцерпіць РґР° канца, спасён Р±СѓРґР·Рµ. Мужыкі, урэшце, паверылі. Справа была РЅРµ Сћ ляманце Марты. Проста жыць стала нельга, Р° лямант надаваў становішчу неабходнае адценне жуды С– велічы. Хай галосіць. - Крывёю рака паплыве, калі РЅРµ заступіцеся!!! - Глядзіце, хлопцы, - сказаў Корчак. - РќРµ пойдзеце Р· намі - адзін пайду. Вам потым сорамна Р±СѓРґР·Рµ. РЈ гэты час прыйшлі вязыніцкія. Іх прывёу той самы Брона, што калісьці разрэзаў РІСЏСЂРѕСћРєС– РЅР° руках Раўбіча. Вялізны, Р· англійскім штуцэрам Сѓ руках, ён прыйшоў пад абшчынны РґСѓР± С– РєС–РЅСѓСћ толькі некалькі слоў: - Вандроўнік дарогаю казаў: паны папоў падкупілі. Папы сапраўдную царскую волю Сћ царквах схавалі. РќР° прастоле пад СЃСѓРєРЅРѕРј. Натоўп маўчаў. Падобна было РЅР° тое. Папы чыталі волю, але папоў РЅР° Прыдняпроўі, СЏРєС–С… вера (то адна, то другая) біла С– трэсла столькі стагоддзяў, ніколі РЅРµ любілі. - Схавалі, - сказаў Брона. - Р† ці РЅРµ памацаць нам цэрквы? Вырашылі: мацаць. Бліжэй Р·Р° СћСЃС‘ было РґР° гарыпяціцкай бажніцы. Людзі пайшлі туды С– дарогаю ўзнялі яшчэ вёску Крутое. Гледзячы, СЏРє РјРЅРѕРіР° мужыкоў ужо С–РґР·Рµ, люд уздымаўся лёгка. Потым прысталі сяляне РґР·РІСЋС… хаданскіх вёсак. Гэтыя прыйшлі Р· мяламі, граблямі, сякерамі С– косамі. Абрастаючы, СЏРє снежны камяк, натоўп рухаўся РґР° Гарыпяцічаў. Палілі дарогаю панскія дворныя пабудовы. РЈ чырвоным зарыве, вялікія ад СЏРіРѕ, рухаліся праз РЅРѕС‡ людзі, С– страшна, востра блішчалі над С–С…РЅС–РјС– галовамі адпаліраваныя штодзённай працай вілы С– карычневыя бічы РЅР° арэхавых цапільнах. Ужо некалькі сотняў РЅРѕРі тапталі падмёрзлы нанач снег. Ішлі плеценыя скураныя поршні, вайлакі, лап-ці. Пазіраючы РЅР° С–С…РЅС–СЏ сляды, пасуравелы пасля забойства Кандрат Кагут жартаваў: - Глядзі, рашоты сваёй хадой гналі. РђР№, мужыкі, ай, галовы! Рогат каціўся над галовамі бліжэйшых. Гігатаў, СЏРє РєРѕРЅСЊ, Брона, абкружаны падлеткамі. РЈ хлопцаў былі Сћ руках сякеры РЅР° РґРѕСћРіС–С… дрэўках, С– нават РїР° гэтым можна было пазнаць: Р· Вязынічаў. Толькі Сћ вязыніцкіх, прыроджаных лесарубаў, сякеры былі РЅР° такіх, удвая даўжэйшых Р·Р° звычайныя, тапарышчах. Корчак ішоў перад сваімі, СЏРє РЅР° свята, Рї'СЏРЅС‹ ад РґСѓРјРєС–, што РІРѕСЃСЊ, урэшце, настаў час. РЃРЅ РЅРµ ведаў, што СћСЃСЏ гэтая СЃРїСЂРѕР±Р° Р· самага пачатку асуджана РЅР° правал, што большасць думае РїСЂР° толькі што атрыманую, няхай нават куртатую, свабоду, што ніхто, акрамя ягоных хлопцаў, РЅРµ назапасіў злосці, што людзі ішлі, СЏРє РЅР° вясёлую гулянку, С– маглі разысціся РїСЂС‹ першай перашкодзе. РќРµ ведаў, што сапраўдны час гэтых людзей прыйдзе РЅРµ зараз С– нават РЅРµ праз РіРѕРґ, але СЏРє прыйдзе - пажар Р±СѓРґР·Рµ палаць зырка. Корчак РЅРµ ведаў, што С– Кагуты ідуць Р· С–Рј РЅРµ ад СѓСЃСЏРіРѕ сэрца. Пайшоў Кандрат, адзіны, хто ведаў праўду РїСЂР° смерць Стафана С– яшчэ гневаўся РЅР° СћСЃС–С…. РђРЅРґСЂСЌР№ рушыў Р·Р° С–Рј: нельга Р¶ было кінуць блізнюка. Але гэты выправіуся без ахвоты С– разы СЃР° РґРІР° стрымліваў брата. Пакуль што гэта РЅРµ ўдавалася, але РЅР° трэці раз магло мець поспех. Ды С– што было Кагутам? РЇРЅС‹ былі людзі вольныя С–, СЏРє большасць такіх, хацелі, РґС‹ С– то РЅРµ вельмі пільна, паглядзець: Р° ці РЅРµ задумалі вялікія людзі падмены маніфеста. Павінна было мінуць шмат часу. Беларусь павінна была зазнаць яшчэ шмат крыўды, рабунку, галечы С– пагарды, каб нарадзіць навальніцу. I таму меў рацыю Сћ сваіх учынках Загорскі, Р° РЅРµ Корчак. Але Корчак РЅРµ ведаў, баяўся самому сабе прызнацца Сћ гэтым, С– таму ішоў, РЅС–Р±С‹ СЏРіРѕ чакала галоўная справа жыцця. РЃРЅ занадта РґРѕСћРіР° чакаў С– зашмат пакутаваў, каб адмовіцца ад "паходу РЅР° Гарыпяцічы" (СЏРє гэта потым назвалі), выходкі гераічнай, але бессэнсоўнай С– таму трагічнай. РЈ карчме, РґР·Рµ быў сядзельцам стары Ушар, разбілі дзверы РїСѓРЅС– С– выкацілі РЅР° снег РґР·РІРµ бочкі СЃР° смалой. РЈСЃРµ, хто хацеў, рабілі сабе паходні. Гарэлкі дый іншай маёмасці РЅРµ кранулі: нашто чалавеку потым адказваць перад гаспадаром? Дый ішлі Р¶ РЅРµ рабаваць, ішлі мацаць царкву, каб самім упэўніцца Сћ РЅС–Р·РєС–Рј падмане. Натоўп ішоў РґР° бочак С– адыходзіў Р· паходнямі. РќС–Р±С‹ чорная рака падпаўзала РґР° нейкага месца, тут успыхвала С– далей паўзла ўжо вогненная. Падышлі РґР° Гарыпяцічаў. Сяло маўчала. РќС– агеньчыка, РЅС– РіСѓРєСѓ. Толькі сабакі брахалі Сћ дварах. Белая, Р· РґР·РІСЋРјР° званіцамі, царква РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ драмала СЃСЏСЂРѕРґ мокрых голых ліп. I вышэй Р·Р° С–С… СѓР·РЅРѕСЃС–СћСЃСЏ васемсотгадовы, чорны С– каржакаваты царкоўны РґСѓР±, равеснік першай царквы, закладзенай РЅР° гэтым месцы. Людзі здзіўляліся, чаму сяло маўчыць. РЇРЅС‹ РЅРµ ведалі, што, пакуль СЏРЅС‹ ішлі, затрымліваючыся падоўгу ля кожнай вёскі, С– РЅРµ хавалі мэты паходу, аконам Р· Вязынічаў паспеў папярэдзіць Сухадол. Палкоўнік Яраслаўскага палка, раскватараванага там, быў С…РІРѕСЂС‹, С– РЅР° Гарыпяцічы Р· РґР·РІСЋРјР° ротамі выйшаў Апалон Мусатаў. РЇРЅС‹ рэквізавалі Сћ адным Р· сёл мужыцкія сані С– прыбылі РЅР° месца значна раней, чым мужыкі. I яшчэ ніхто РЅРµ ведаў, што СЃСЋРґС‹ фарсіраваным маршам падыходзяць яшчэ РґР·РІРµ роты С– будуць РЅРµ пазней РїРѕСћРґРЅСЏ. Мужыкі валілі вуліцай, гародамі С– садамі. РЈСЃС–Рј хацелася хутчэй дайсці РґР° мэты. Лілася зыркая вогненная рака. Потым РїСЏСЂСЌРґРЅС–СЏ пачалі суцішваць РєСЂРѕРє. Ля царквы цямнеў салдацкі ланцуг. Спадзістым частаколам ружавелі ўздзетыя СћРіРѕСЂСѓ багнеты, С– Сћ С–С… адбіваўся агонь шматлікіх паходняў. Натоўп глуха загуў С– стаў. Людзі баяліся пераступіць нябачную мяжу, якая аддзяляла С–С… ад салдат Сѓ канцы вулачкі. Але маўчалі С– салдаты. Нават Мусатава прабіралі непрыемныя мурашкі, так РјРЅРѕРіР° было перад С–Рј лю-дзей С– агнёў. Рысіныя вочы капітана мацалі натоўп С– ўрэшце сустрэліся спачатку Р· ястрабінымі вачыма Паківача, Р° потым Р· чорнымі С– дрымучымі вачыма Корчака. I тут Мусатаў упершыню адчуў няўпэўненасць С– жах. РЃРЅ РЅРµ ведаў людзей Р· гэтай белай масы, але аблічча Корчака ён ведаў. I Мусатаў падумаў, што тут, відаць, РЅРµ проста мужыкі, Р° лясныя браты, Р° паколькі гэта так, справа Р±СѓРґР·Рµ гарачая. РЃРЅ памыляўся, але РЅРµ РјРѕРі ведаць, што памыляецца. - Разыдзiцеся, - сказаў Мусатаў. Гэта было нечакана, але наперад выйшаў РЅРµ Корчак. - РњС‹ РЅРµ хочам крыві, - сказаў Паківач. - Чаго РІС‹ хочаце? - РњС‹ хочам бачыць сапраўдны маніфест, схаваны Сћ царкве. - РЇРєС– маніфест? - Сапраўдны... царскі. - Ёсць адзін маніфест. Паківач Р· дакорам пахітаў галавою. - Нашто брахаць, пане?.. Служывы, Р° сам Р· гэтымі падманшчыкамі. Ці пахваліць цябе бацька-імператар?.. Прапусці нас Сѓ царкву, С– РјС‹ пойдзем адсюль. Мусатаў падумаў, што гэта дае магчымасць выйграць час С– ўзяць завадатараў. - Ідзіце, - сказаў ён. Мужыкі пачалі раіцца. Урэшце першы пайшоў РґР° царкоўнай брамы Паківач. - Чый? - мераючы СЏРіРѕ вачыма, спытаў Мусатаў. - Лясны. - Стой тут. Яшчэ хто? Другою выйшла Р· натоўпу Марта. - РўС‹ чыя? - Божая. Мусатаў падумаў, што СћСЃС‘ гэта РґСЂСЌРЅРЅР° С– сапраўды тут РЅРµ мужыцкі Р±СѓРЅС‚, Р° паход "лясных братоў". Іх развялося шмат, каму, СЏРє РЅРµ СЏРјСѓ, было ведаць РїСЂР° гэта. Два цені, чорны С– белы, стаялі асобна ад натоўпу С– сачылі, хто выйдзе яшчэ. Кандрат паспрабаваў быў зрабіць РєСЂРѕРє, але СЏРіРѕ раптам моцна сціснулі Р· бакоў. РЃРЅ пакасіўся: цяжка сапучы ад бегу, стаялі побач Р· С–Рј бацька С– Юрась. - Галава яловая, - сказаў змрочны бацька. Кандрат ірвануўся быў - сціснулі. РђРЅРґСЂСЌР№ раптам пачаў пхаць СЏРіРѕ назад, Сѓ натоўп. - До, - сказаў ён. - РўС‹ што, РЅРµ бачыш? Пастка. Строгія СЃС–РЅС–СЏ вочы РђРЅРґСЂСЌСЏ сустрэліся Р· ягонымі вачыма. - Хадзем адсюль, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№ шэптам. - Падвесці хочаш загорскае наваколле? РљС–РЅСЊ, браце. РќРµ час. Зразумей, галава ты дурная. Чакай. Выспімся РјС‹ яшчэ РЅР° С–С…РЅСЏР№ шкуры. Дарэмна загінуць хочаш. Падкова пачырванела РЅР° Кандратавым ілбе. Але сваякі моцна прыціснулі СЏРіРѕ РґР° глухой сценкі нейкай РїСѓРЅС–. Мусатаў стаяў трохі вышэй Р·Р° РјРѕСЂР° агню. Р СѓРєС– ягоныя, учэпістыя СЂСѓРєС– Сћ рабацінні, нервова абмацвалі паяс. Мусатаў РЅРµ адчуваў ранейшай упэўненасці. I менавіта дзеля таго, каб СЏРЅР° вярнулася, спытаў: - Яшчэ хто? - РЇ, - рушыў Р· натоўпу Брона. РЃРЅ аддаў штуцэр суседу С– пайшоў, топчучы поршнямі снег. - Хто такі? Адкуль? - Рђ ты РЅРµ ведаеш? Дарэмна. Давялося-такі табе памучыцца Р· намі пад Глінішчамі. РЈ Мусатава перасмыкнулася шчака. I гэты лясны. - Рў-так, - працягнуў ён i, паколькi ўпэўненасць РЅРµ прыходзiла, загадаў: - Салдаты, бярыце iС…. Траіх людзей схапілі Р·Р° СЂСѓРєС–. - Гэта што Р¶? - спытаў Паківач. - Рђ абяцанне? - Лясным бандзюкам РЅРµ абяцаюць. - Людзі! - крыкнуў Брона. - Бачыце?! - РўС‹ што Р¶ гэта СЂРѕР±С–С€?! - закрычаў нехта Р· натоўпу. Мусатаў СѓР·РЅСЏСћ СЂСѓРєСѓ: - Народ! Гэтыя людзі ўпэўняцца, што ніякага маніфеста Сћ царкве РЅСЏРјР°, С– там жа будуць чакаць, пакуль прыйдзе расплата. Кандрат Кагут адбіваўся ля сценкі. РЇРіРѕ трымалі. - РџСѓСЃС†iце! Бачыце, СЏРє СЏРЅС‹! ПусццiРµ! Бацька раптам абхапіў скураной папругай СЏРіРѕ заламаныя назад СЂСѓРєС–. Сцягнуў С–С… так, што Сћ Кандрата пачалі крывёй налівацца кісці. - Цягнiце СЏРіРѕ, хлопцы, цягнiце адсюль. Р—Р° Кандратавымі нагамі цягнуліся РґРІР° снегавыя разоры. РЃРЅ напінаўся С– СЂРѕСћ. - Раю вам разысціся, - шчэцістыя бакенбарды капітана дрыжалі. - РЎСЋРґС‹ С–РґР·Рµ яшчэ РґР·РІРµ роты. РџР°-шкадуйце сваё жыццё. Натоўп завагаўся. Корчак Р· адчаем бачыў, СЏРє трох чалавек цягнуць РґР° брамы. Веска маўчала, глядзела цёмнымі вокнамі. Напэўна, Р·Р° некаторымі Р· С–С… былі вочы, але нават РЅРµ каля саміх каламутных шкельцаў, Р° Сћ глыбіні хаты. - Хлопцы! - крыкнуў Корчак. - Ды што Р¶ гэта СЏРЅС‹, ірады? Выганяйце С–С… Р· хат. Паходню Сћ страху, калі РЅРµ выйдуць. Мужыкі пачалі біць Сѓ РІРѕРєРЅС‹ С– дзверы, выганяючы гарыпяціцкіх РЅР° вуліцу. Іх цягнулі Р· хат. Натоўп быў Сѓ ярасці: хаваліся Р·Р° цёмнымі вокнамі, С– Сћ кожнага, хто стаяў Р· паходняй, было таму страшна С– сіратліва РЅР° сэрцы. Рђ С…С–Р±Р° тыя, што Р· паходнямі, зладзеі? РЇРЅС‹ хацелі толькі ўпэўніцца Сћ хлусні. - Корчак! - крыкнуў Мусатаў. - РќРµ здзекуйся Р· людзей! - Адпусці ўзятых, РґРѕСћР±РЅСЏ! - крычаў Корчак. - Бач, літасцівы РІРѕСћРє! РЈСЃРїРѕРјРЅС– Півошчы! Валтузня вакол Броны, Марты С– Паківача РЅР° хвіліну прыпынілася. - Людзі! - крыкнуў Мусатаў. - РњС‹ табе РЅРµ людзi, Р° быдла, - адказаў Корчак. - Рђ i РІС‹ нам РЅРµ людзi, Р° ваўкi. Навісла маўчанне. ...РќР° загуменні бацька, РђРЅРґСЂСЌР№ С– Юрась трымалі, сапучы, Кандрата. - ЗдраднiРєР° Р· РјСЏРЅРµ СЂРѕР±iце, - СЃiпеў той. Вуліцай, прыгуменнямі, садкамі павольна, РїР° адным, РїР° тры адлучаліся ад натоўпу людзі. - Бачыш? - сказаў Юрась, С– раптам голас СЏРіРѕРЅС‹ перасекся. - Бачыш? Р’РѕСЃСЊ табе гэты Р±СѓРЅС‚. РўРѕ ты што, Сѓ гульні хацеў галаву скласці? Кандрат круціў галавою, СЏРє загнаны РєРѕРЅСЊ. - Сорам, перад братамі сорам, - ён Р·РЅРѕСћ пачаў вырывацца. РђРЅРґСЂСЌР№ схапіў СЏРіРѕ Р·Р° валасы С– моцна, так, што Кандрат крыкнуў, павярнуў СЏРіРѕРЅСѓСЋ галаву РґР° садкоў. - Глянь! РђРЅСѓ, глянь! РЈРЅСЊ СЏРЅС‹, браты! РђРґ вогненнага возера адрывалiСЃСЏ i плылi садкамi агеньчыкi. РўРѕ адзiРЅ, то РґСЂСѓРіi Р· iС… рабiСћ Сѓ цемры зыркае паўкола - зверху СѓРЅiР·, - i потым адтуль далятала сычэнне згасаючай паходнi, СЏРєСѓСЋ совалi Сћ сакавiцкi, нямоцны нават уначы, снег. РЈ Юрася нешта клекатала Сћ горле. - Братка... - захлынаючыся, сказаў ён. - Братка, ты РЅРµ думай. РњС‹ пачнем РЅРµ так. Калі РјС‹ пачнем - зямля пад С–РјС– СћСЃС–РјС– закурэе. Пачакай РґР° таго часу, братка. - Калі пачнецца сапраўднае - першы пайду Р· табою, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. - РњС‹ Р·-пад С–С… зямлю рванем, - СѓСЃС‘ паўтараў Юрась. - Гэта ўжо СЃРєРѕСЂР°. Вер РјРЅРµ, СЏ людзей ведаю. Кандрат Р·РЅРѕСћ ірвануўся Р·-пад С–С…. РЃРЅ глядзеў, СЏРє сычэлі С– сычэлі Сћ снезе згасаючыя паходні, СЏРє меншала С– меншала - РЅР° вачах, агнёў. Сутарга раптам прабегла РїР° Кандратавым целе, С– ён, ірвучыся, закрычаў нема С– страшна. - Панеслі, - сказаў Юрась. РђРЅРґСЂСЌР№ СѓСЃРєС–РЅСѓСћ РЅР° плячо братава цела, С– Кагуты рушылі зарасцямі вішняку, Р° потым узлобкам далей ад Гарыпяцічаў. Кандрат пагойдваўся РЅР° плячах, нерухома-цяжкі, СЏРє мёртвы. РќР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ, перад тым СЏРє спусціцца Сћ СЏСЂ, Юрась С– РђРЅРґСЂСЌР№ спыніліся. РђРіРЅС– СћСЃС‘ яшчэ згасалі Сћ лагчыне, але сычэння РЅРµ было чуваць: далёка. - Нічога, РјС‹ С–Рј гэта СћСЃРїРѕРјРЅС–Рј, - сказаў РђРЅРґСЂСЌР№. Брат РЅРµ сказаў нічога, але РђРЅРґСЂСЌСЋ стала страшна, калі ён убачыў сціснутыя Юрасёвы кулакі. "Давялі, - падумаў ён. - Ваўкоў Р· людзей парабілі. I РґР·С–РІР° што..." Натоўп радзеў. Засталіся толькі Корчакавы людзі С– ўзброеныя мужыкі Р· вёсак Хаданскага, РґС‹ яшчэ гарыпяціцкія, СЏРєС–Рј РЅРµ было РєСѓРґС‹ ўцякаць. Але Мусатаў СѓСЃС‘ адно адчуваў РґР·С–СћРЅСѓСЋ слабасць. ...Натоўп тым часам СѓСЃС‘ яшчэ стаяў Сѓ нерашучасці. I салдаты стаялі перад С–Рј таксама нерухома. I РЅР° тварах салдат, СЏРєС–СЏ трымалі Брону, Марту С– Паківача, была нерашучасць. Часам Сѓ натоўпе выбухаў крык: - Пусціце С–С…! - Сыраядцы! Супраць царовай волі! Р’РѕСЃСЊ ён вам... - Апускаліся багнеты, С– РЅС–Р±С‹ разам Р· С–РјС– РЅР° натоўп апускалася цішыня. Брона глядзеў-глядзеў РЅР° гэта, РґС‹ С– плюнуў: - Мужыкі-С–... Корчак спрабаваў узняць сваіх - дарэмна. ...Яшчэ РЅРµ пачынала днець, але РЅР° СћСЃС…РѕРґР·Рµ загарэлася ўжо янтарна-жоўтая, халодная стужка заранкі. Людзі пераступалі Р· нагі РЅР° нагу, рыпеў пад поршнямі снег. Мужыкі ведалі: пакуль РЅР° С–С…РЅС–Рј баку РЅРѕС‡ С– паходні, С–С…РЅС– табар робіць уражанне больш страшнага С– РІСЏ-лікага, чым РЅР° самай справе. Дзень, СЏРєС– РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ павінен быў разгарэцца над вёскай, РЅС–Р±С‹ распране С–С…, пакажа салдатам звычайных змерзлых людзей, вельмі стомленых С– галодных. ...I раптам над натоўпам, над салдатамі прагучаў шалёны, дрыготкі ад захаплення крык Марты. РЇРЅР° білася Сћ руках Сѓ салдат, выгіналася, паказвала СЂСѓРєРѕСЋ некуды РЅР° крутаяр. Вочы жанчыны гарэлі раз'юшанасцю С– ўтрапеннем. - Глядзіце! Гля-РґР·С–-С–-це! РќР° крутаяры, РЅР° верхнім ягоным Р·СЂСЌР·Рµ, РЅР° жоўтым фоне заранкі рухаўся сілуэт. - РљРѕРЅРЅС–Рє! РљРѕРЅРЅС–Рє! РљРѕРЅРЅС–Рє! РљРѕРЅСЊ РЅС–Р±С‹ рассцілаўся Сћ паветры, Р· СѓСЃС…РѕРґСѓ набліжаючыся РґР° вёскі. Салдаты РЅРµ бачылі СЏРіРѕ Р·Р° сцяною ліп. Але СћСЃС–Рј, хто Сћ нерашучасці стаяў РЅР° вясковай вуліцы, ён быў відзён РґРѕР±СЂР°. I кожны, нават той, хто РЅРµ верыў Сѓ казкі, Р· радасцю падумаў: РІРѕСЃСЊ СЏРЅРѕ. Р’РѕСЃСЊ СЏРЅР°, тая адзіная прычына, якая можа прагнаць здранцвенне. I трэба скарыстаць СЏРµ, іначай дзень - С– яшчэ РґР·РІРµ роты, СЏРєС–СЏ ідуць недзе дарогаю, С– расправа, С– катарга. Толькі адагнаць С–С…, хоць Р±С‹ РЅР° хвіліну, каб потым здабыць сапраўдную волю, С– ведаць, ці праўда гэта, С– разысціся, каб расказаць СѓСЃС–Рј С– каб потым паўсталі СћСЃРµ, Р° РЅРµ толькі РґР·РІРµ вёскі. Крык Марты РЅС–Р±С‹ разбіў маўчанне. Жанчына вырвалася Р· салдацкіх СЂСѓРє, зрабіла некалькі крокаў С– павалілася РЅР° калені Сћ снег, цягнучы СЂСѓРєС– РґР° светлай праявы. Бязладны шалёны крык РЅС–Р±С‹ СћСЃРєС–РЅСѓСћ кожнага. Гэта было ўратаванне, магчыма, сапраўдная воля. I, наліваючыся крывёй, Корчак крыкнуў: - РЃРЅ Р· намі, хлопцы! Хлопцы, ён Р·'СЏРІС–СѓСЃСЏ! Рушай! Крык Рї'СЏРЅС–Сћ. Узняліся СћРіРѕСЂСѓ РґРѕСћР±РЅС– С– вілы, РєРѕСЃС‹ С– РґРѕСћРіС–СЏ сякеры вязыніцкіх. Поршні пачалі таптаць снег. РљРѕРЅРЅС–Рє ужо знікаў, правальваючыся Сћ СЏСЂ, але цяпер мужыкам Сѓ С–Рј РЅРµ было патрэбы. Разяўленыя рыкам раты, РІСѓСЃС‹, расхінутыя РЅР° РіСЂСѓРґР·СЏС… сарочкі, белыя світкі, бляск сталі, агонь паходняў, крык - СѓСЃС‘ злілося Сћ адно, Сѓ лаву, якая кацілася РЅР° салдат. Паківач вырваўся ад салдат, РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° Марты, падымаючы СЏРµ. Потым СѓР·РЅСЏСћ СѓРіРѕСЂСѓ СЂСѓРєС–: - Хлопцы! Бі С–С…! Лава набліжалася РґР° схопленых С– салдат Р· неверагоднай імклівай хуткасцю. Якраз Сѓ гэты момант ірвануў паветра бязладны СЂСЌРґРєС– залп. Паківач С…С–СЃРЅСѓСћСЃСЏ С–, РЅС–Р±С‹ пераламаўшыся, упаў дагары Сћ снег. Упаў яшчэ нехта, яшчэ, яшчэ. Але было РїРѕР·РЅР°. Раты, РґРѕСћР±РЅС–, вострыя джалы РєРѕСЃ, СЂСЌРґРєС–СЏ хлапякі мужычых стрэлаў, світкі, сталь, хадакі, жоўтыя, СЏРє мёд С– лён, распатланыя валасы - СѓСЃСЏ страшная лава насунулася, змяла, пагнала салдацкі ланцуг. РЇРЅР° была жахлівая. I РЅРµ хапала ўжо часу перазарадзіць стрэльбы, С– аставалася толькі адно: ратавацца, скакаць цераз агарожу, бегчы цвінтаром, хаваючыся Р·Р° царкоўныя РјСѓСЂС‹, адчуваць СЃРїС–РЅРѕСЋ гарачае дыханне натоўпу С– храбусценне РєРѕСЃ, калі СЏРЅС‹ улазілі Сћ жывую плоць, кідаць стрэльбы, бегчы РґР° рачулкі, правальвацца РЅР° СЃС–РЅС–Рј лёдзе, плысці, знікаць Сѓ пушчы. Алесь стаяў РЅР° апусцелым полі Р±РѕСЋ. РЃРЅ азіраўся: ага... СѓРЅСЊ чалавечы твар Сѓ дзвярах... С– яшчэ... С– яшчэ адзін. - Хадзiце СЃСЋРґС‹, - уладна сказаў ён. Божкаючы, наблізіўся стары: - Божа! Божа! Што гэта цяпер Р±СѓРґР·Рµ? - Нічога РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Кліч людзей. Якая тут самая чыстая хата? - РќРµ ведаю, - схітрыў дзед. - Баішся? - СЃСѓРјРЅР° сказаў Алесь. - Нічога. РђРЅСѓ, хадзіце СЃСЋРґС‹. Падышло яшчэ некалькі чалавек гарыпяціцкіх. - Р’РѕСЃСЊ што, - сказаў Алесь. - РќС–РєРѕРјСѓ нічога РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Толькі дапамажыце РјРЅРµ. Падбярыце СћСЃС–С… РїР°-раненых: С– салдат РЅР° могілках, С– мужыкоў РЅР° вуліцы. Нясіце С–С… Сѓ тую хату... РќРµ хітруй, дзед, твая хата. Толькі тут ён зразумеў, СЏРєС–Рј глупствам было скакаць СЃСЋРґС‹. РЃРЅ так нічога С– РЅРµ прыдумаў Р·Р° дарогу. Спадзяваўся, што РЅР° месцы СћСЃС‘ вырашыцца. Вырашылася, РЅР° жаль, без СЏРіРѕ. Разумней Р·Р° СћСЃС‘ было Р± СЏРјСѓ кінуць гэтую вёску С– непазнаным паехаць назад. Людзі РЅРµ затрымаюцца тут, ён ведаў. Але Загорскі напісаў Ісленьеву. РЃРЅ ведаў, што недзе тут Кагуты, што зараз ён, Алесь, астаецца адзінай абаронай гэтых людзей ад раз'юшанай салдатні, Р±Рѕ РїСЂС‹ С–Рј пасаромеюцца катаваць С– РЅРµ пакінуць СѓСЃСЏРіРѕ без судовага разбору. I яшчэ: параненыя стагналі вакол РЅР° снезе, С– гэта было жахліва, С– тут ніхто, акрамя знахарак, РЅРµ РјРѕРі С–Рј дапамагчы. - Зносьце, зносьце, - падганяў Алесь. РўСЂСЌР±Р° было спяшацца. Раз'юшаныя пагоняй людзі маглі вярнуцца С– - хто ведае - маглі паспрабаваць сарваць СЃРІРѕР№ гнеў РЅР° недабітых. РЎСѓРјРЅР°, калі заб'юць С– цябе, але хто дапаможа параненым. Рђ ён СѓСЃС‘ Р¶ слухаў лекцыі С– РЅР° медыцынскім факультэце. - Завядзі каня РєСѓРґС‹ Сћ РіСѓРјРЅРѕ, - сказаў старому Алесь. - Калі выйду жывы - СЏ табе Р·Р° СЏРіРѕ адплачу. . . . . . . . . . . . . . . . . Калі ўзброеныя людзі, усхваляваныя С– пачырванелыя, Р·РЅРѕСћ затапілі вуліцы, параненых там ужо РЅРµ было. Корчак, дрыжучы ноздрамі ад узрушэння, хадзіў СѓСЃСЋРґС‹ С– пытаў толькі адно: "Дзе Паківач?" Нехта паказаў СЏРјСѓ РЅР° хату, Сѓ СЏРєСѓСЋ знеслі людзей. РЈ вялізнай пяцісценнай хаце параненыя ляжалі РЅР° лавах, РЅР° стале, проста РЅР° доле. Загорскі Р· закасанымі рукавамі С– акрываўленымі вышэй запясцяў рукамі накладаў гіпакратаву шапку РЅР° галаву аднаго Р· гарыпяціцкіх. РўРѕР№ жаласна стагнаў, С– СЏРјСѓ Р· СѓСЃС–С… кутоў адказвалі РїР°-дзіцячы слабыя ці басавітыя стогны. - Хлопцы, дабіце, хлопцы, дабіце РјСЏРЅРµ, - амаль плакаў Р· перапуду С– болю малады бялявы салдацік Сѓ куце. - Маўчы,- СЃР° злосцю РєС–РЅСѓСћ СЏРјСѓ Алесь. - Рана Сћ СЂСѓРєСѓ, то рассіропіўся, ваяка. Праз тыдзень жэрці той СЂСѓРєРѕСЋ сам будзеш. Грубасць зрабіла сваё. Салдацік перастаў маліць С– толькі калаціўся. - Рђ ты цярпі, цярпі, - казаў Алесь гарыпяціцкаму. - Прынамсі, цяпер ведаеш, СЏРє порах пахне. РЃРЅ адчуў РЅР° сабе нечы РїРѕР·С–СЂРє, СѓР·РЅСЏСћ галаву С– сустрэўся Р· дрымучымі вачыма Корчака. - Гэта ты скакаў? - сказаў Корчак. - РЇ. Рђ што, РЅРµ Сћ часе? - Алесевы вочы глядзелі спакойна. - Навошта? - Хацеў неяк спыніць СѓСЃС‘ гэта. - Навошта? Алесь СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - Час РЅРµ той. Маніфеста Сћ царквах РЅСЏРјР°. Можаш паверыць РјРЅРµ. Таму СЏ С– вызваліў сваіх РЅРµ так, СЏРє ён. Корчакавы вочы сачылі Р·Р° Алесем пільна С– гнеўна. - 3 часам ты гэта зразумееш, Корчак, - сказаў Алесь. Лютая С–СЂРѕРЅС–СЏ была Сћ складцы Корчакавых вуснаў: - I РЅРµ баішся, што заб'ём? Алесь паказаў белыя Р·СѓР±С‹ С– РЅРµ адвёў вачэй: - Нават апошнія забойцы РЅРµ забіваюць папа Р· дарамі С– лекара. - Рђ калі СћСЃС‘ Р¶? - РќСѓ С– рабіся ніжэй Р·Р° апошняга бандзюгу, - С– Алесь перайшоў РґР° наступнага параненага. Корчак РЅРµ ведаў, СЏРєРѕРµ напружанне валодае зараз гэтым маладым чалавекам. Корчака душыў гнеў. Гэ-ты, Р· прыгожымі шэрымі вачыма, РЅРµ звяртаў увагі РЅР° смерць, што стаяла перад С–Рј. Корчак раз'юшана зрабіў РєСЂРѕРє С– стаў РјС–Р¶ Алесем С– акном, зацяніўшы Загорскаму. - РђРЅСѓ, адступiСЃСЏ! - рыкнуў Алесь. Корчак міжвольна адступіў, Р° калі потым спахапіўся, было РїРѕР·РЅР°. - Паперкі захацелася? - жорстка сказаў Алесь. - Ведаеш, РґР·Рµ Р± ты апынуўся СЃР° сваёй папяровай воляй? Глядзі, - ягоная СЂСѓРєР° павяла РїР° ляжачых. - РЈРЅСЊ... СѓРЅСЊ... СѓРЅСЊ... Траіх забітых мужыкоў, шэсць забітых салдат, дванаццаць параненых праз Рі... паперку... Ідзі, С–РґР·С–, шукай сваю паперку, бутэлька цёмная. Корчак абвёў вачыма тых, што стагналі. Забітыя - РІСѓРЅСЊ, ля РґР·РІСЏСЂСЌР№. РўСЂРѕРµ гарыпяціцкіх, Р±Рѕ РЅРµ бачыў С–С… СЃСЏСЂРѕРґ сваіх. Рђ ото салдаты. Параненыя таксама салдаты. Але РІСѓРЅСЊ адзін лёгка паранены Р· вёскі Хаданскага. Моршчыцца, устае РЅР° РЅРѕРіС–. Рђ там трое параненых Р· СЏРіРѕ лясных хлопцаў. - Дзе Паківач? - спытаў Корчак. - Шукай. Корчак пайшоў, схіляючыся над тымі, што ляжалі. Паківач прыткнуўся ля сценкі, РЅР° баку. Жоўтыя ястрабіныя вочы глядзелі непрытомна. - Давай раней Р·Р° СћСЃС‘ гэтага, - сказаў Алесю Корчак. - РќРµ трэба, - сказаў Алесь. - РЇРє гэта РЅРµ трэба? - РќРµ трэба СЏРјСѓ нічога больш. - РњРѕР№ чалавек. - Нават тваім людзям, нават табе Р· часам нічога РЅРµ трэба Р±СѓРґР·Рµ. I тут Корчак зразумеў. Зрабіў РєСЂРѕРє РґР° Алеся: - РўС‹ што, РґР·РІРµ галавы маеш? РўС‹ хто такi? Але Корчак стрымаўся. РЃРЅ СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ словы Кандрата Кагута аб ворагах. - Га-Р°, - сказаў ён.- РўРѕР№ РєРЅСЏР·СЊ, што Р·Р° волю. - Р—Р° волю, - проста сказаў Алесь. - Толькі Р·Р° сапраўдную. РќРµ Р·Р° папяровую. Цяжка дыхаючы, Корчак спытаў: - РўС‹ што Р¶ гэта СЏРіРѕ, Паківача, РЅРµ Р·Р±СЏСЂРѕРі, РіР°? - Гэта ты СЏРіРѕ РЅРµ Р·Р±СЏСЂРѕРі. РЇРјСѓ ўжо ніхто РЅРµ РјРѕРі памагчы. Загаварыў раптам амаль умольна: - Слухай, Корчак. Ідзі ты пашукай Сѓ царкве сваю паперку РґС‹ потым знікай адсюль. Нарабіў свайго - досыць. Ды яшчэ СЏ Р± табе раіў СѓСЃС–С… сваіх забітых РґС‹ параненых Р· сабою ўзяць: салдаты зараз прыйдуць. Часоваабавязаныя Хаданскіх - РЅР° шчасце, лёгка параненыя - пойдуць дахаты. Рђ гарыпяціцкіх ужо неяк СЏ сам засцерагу. Пайшоў Р±С‹, РіР°? Корчак пайшоў РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№, спыніўся: - РќРµ веру СЏ табе, - сказаў ён. - Усёй пародзе вашай праклятай РЅРµ веру. - Добра, - сказаў Алесь. - Зачыні дзверы Сћ сенцы. Дзверы ляснулі. Корчак, сцяўшы сківіцы, бег РґР° царквы, ля СЏРєРѕР№ мужыкі цяжкім бервяном канчалі выбіваць дзверы. Урэшце дзверы абваліліся. Гулка тупаталі РїР° плітах боты, РјСЏРєРєР° пляскалі поршні. Корчак нагою адчынiСћ царскую браму. Р СѓРєР° ягоная слізганула пад аксаміт, што ўкрываў прастол. Потым ён выпрастаўся, бледны. - РќСЏРјР°, - сказаў ён. - РќСЏРјР°... РќСЏРјР°... РќСЏРјР°, - пачало перадавацца РїР° ланцугу РґР° выбітых РґР·РІСЏСЂСЌР№. ...Першыя рушылі Р· месца людзі Хаданскіх. Некаторыя зайшлі Сћ хату, РґР·Рµ корпаўся Алесь, узялі сваіх параненых, пайшлі. Корчак глядзеў, СЏРє адставалі ад натоўпу людзі. - Хлопцы... - сказаў ён, С– голас СЏРіРѕРЅС‹ здрыгануўся. - Хлопцы, перахавалі СЏРЅС‹ СЏРµ. РќРµ можа быць, каб цар... РЈСЃРµ маўчалі. Толькі нехта СћР·РЅСЏСћ РЅР° СЏРіРѕ вочы. - Няхай так. Але цяперака што ўжо? Каб адшукалі - паклалі Р± косткі, Р° так... Корчак сеў РЅР° ганак. Меншаў С– меншаў натоўп. Белагаловы чалавек сядзеў РЅР° ганку, С– валасы звісалі РЅР° схілены твар. Потым ён СѓР·РЅСЏСћ галаву, С– СћСЃРµ здзіўлена ўбачылі, што Корчакавы вочы засцілае нешта празрыстае С– яснае. РЇРЅРѕ паступова, дарожкамі, сплывала РїР° шчоках. - Волю нашу... - Корчака нешта душыла. - Дарагую нашу... Прадалі, РїСЃС‹... Прадалі... Прадалі. Меншалі С– меншалі белыя постаці РЅР° белым снезе. I сонца вясёлкава драбілася Сћ вачніцах чалавека РЅР° ганку. Потым ён устаў С– ўздыхнуў. - Што там... Будзем чакаць... РњС‹ - цярплiвыя. Маленькая РєСѓРїРєР° людзей стаяла перад С–Рј, С– ён сказаў: - Забярыце параненых. АдыходзiРј, хлопцы. ...Астатнія цягнуліся РїР° снезе, несучы РЅР° самаробных насілках параненых С– забітых, Р° Корчак СѓСЃС‘ яшчэ стаяў Сѓ дзвярах. - Маеш смеласць, РєРЅСЏР·СЊ, - урэшце сказаў ён.- Але ненавіджу СЏ цябе. РќРµ Р·Р° тое, што ты гэта ты. Р—Р° іншых СЏ цябе ненавіджу. Р—Р° Кроера. Р—Р° СћСЃС–С… братоў тваіх. Р—Р° СћСЃС‘. - РЇ ведаю, - сказаў Алесь. - Так С– астанешся Р· салдатамі РґС‹ гэтымі гарыпяціцкімі мямлямі? - Так С– астануся. - Смелы, але СћСЃС‘ адно ненавіджу, - жылы ўзбухалі РЅР° Корчакавым ілбе.- РќРµ магу СЏ цябе крануць, але... Хай Р±С‹ цябе забілі салдаты, РєРЅСЏР·СЊ. Алесь збялеў. - РџР°-мужыцку ты цвэнькаеш - хай Р±С‹ цябе забілі, сваіх адпусціў - хай Р±С‹ цябе забілі, наваколле Р·Р° цябе гарою - хай Р±С‹ цябе забілі, пад салдацкімі кулямі астанешся - хай-Р±С‹-ця-Р±Рµ-Р·Р°-Р±С–-лі. - Бачыш, - сказаў Алесь.- Рђ СЏ хачу, каб ты жыў. - Дэеля чаго? - Дзеля сапраўднай волі. - РќРµ Р±СѓРґР·Рµ СЏРµ! - РЇРЅР° Р±СѓРґР·Рµ, - Сѓ Алеся дрыжалі Р±СЂРѕРІС‹. - Падумай, Корчак. РњС‹ іншыя, Корчак. - Дзеці такіх бацькоў, РіСЌ! - Маіх бацькоў РЅРµ чапай. - Сваякі такіх, СЏРє Кроер. Алесь СѓСЃРєС–РЅСѓСћ галаву: - РЇ падставіў СЂСѓРєСѓ, калі цябе збівалі, выдраў цябе Р· ягоных СЂСѓРє. - РќРµ веру, - РЅС–Р±С‹ чапляючыся Р·Р° самае дарагое Сћ жыццці, сказаў Корчак. - Р’РѕСЃСЊ шнар ад карбача. - РќРµ веру! - 3 часам паверыш. Дзверы Р·РЅРѕСћ ляснулі. Алесь паківаў галавою. РђРїРѕСћРґРЅС– Сћ Гарыпяцічы Р·РЅРѕСћ увайшлі салдаты: рэшткі РґР·РІСЋС… рассеяных СЂРѕС‚ С– РґР·РІРµ свежыя роты РїСЂС‹ адной лёгкай гармаце. Нехта паказаў Мусатаву хату, РґР·Рµ ляжалі параненыя. РЃРЅ торгнуў дзверы С– спыніўся, уражаны. Седзячы РЅР° ўслоне, спусціўшы сашчэпленыя СЂСѓРєС– РјС–Р¶ каленяў, спадылба глядзеў РЅР° СЏРіРѕ стары знаёмы. Радасць варухнулася Сћ капітанавым сэрцы, але ён стрымаўся. РЃРЅ толькі клікнуў Буланцова, падручнага, Р· СЏРєС–Рј некалі разам лавіў Р’РѕР№РЅСѓ. - Р’РѕСЃСЊ, Буланцоў, - сказаў жандар. - Рэкамендую, РєРЅСЏР·СЊ Аляксандр Загорскі. РЇРєС–Рј чынам тут? - спытаў Мусатаў. Алесь паціснуў плячыма: - Рђ можа, каму-небудзь памагу. - Каму "каму-небудзь"? Мяцежнікам або нам? - РќРµ крычыце, - сказаў Алесь. - Добрыя манеры РЅРµ зашкодзяць С– людзям вашай прафесіі... Бачыце, РІРѕСЃСЊ салдаты... - РЇРЅС‹ РЅРµ дабілі С–С…? - РЇ РЅРµ даў... Рђ там мужыкi. Буланцоў рушыў туды. - Гэтых СЏ забяру. - РќРµ раю, - сказаў Алесь. - Гэта гарыпяціцкія. - РўРѕ што? - паводзячы даўгаватым носам, спытаў сышчык. - Рђ тое, пан лазутчык. Нават пан Мусатаў чуў, што С–С… сілком, пад пагрозай падпалу, выгналі Р· хат. Салдаты Р¶ стралялі Сћ каго хочаш, абы РЅРµ Сћ лясных братоў. РЃРЅ амаль весела ўсміхаўся, С– Мусатаў ненавідзеў СЏРіРѕ Сћ гэты момант. Ненавідзеў Р·Р° жэсты, словы, вопратку, Р·Р° гэтыя вочы, Р·Р° спрыт Сѓ размове. РЃРЅ РЅРµ РјРѕРі РЅРµ адчуваць, што побач Р· С–Рј ён, Мусатаў, заўсёды Р±СѓРґР·Рµ выглядаць, СЏРє Рї'СЏРЅС‹ капрал. - "Лясныя" пайшлі яшчэ раніцай. РќР° світанні, - сказаў Алесь. - Рђ гэта нявінныя людзі: салдаты пацвердзяць. РЇРє С– тое, што СЏ РЅРµ ваяваў. - Бачылі бандытаў? - спытаў Буланцоў. - РЇРє вас. - I гаварылі Р· С–РјС–? - РЇРє Р· вамі. - Што СЏРЅС‹ казалі? - спытаў Мусатаў. - Што ідуць Сѓ пушчу С– што шчасце маё - лекарскае. Іначай забілі Р±. - Колькі Сћ С–С… ахвяр? - РўСЂРѕРµ забітых, Р· дзесятак параненых. - Алесь знарок прылічыў РґР° лясных людзей мужыкоў Р· вёсак Хаданскага. - Колькі С–С… было? - спытаў Буланцоў. - Гэта што, допыт? - Рђ РІС‹ што Р¶ думалі, шаноўны Аляксандр Георгіевіч, - амаль ласкава сказаў Мусатаў. - РЈ такім выпадку СЏ РЅРµ Р±СѓРґСѓ адказваць. - Будзеце, будзеце, - ветлiРІР° сказаў жандар. I ён паціснуў плячыма: - РЇРЅС‹, відаць, сапраўды пайшлі Сћ пушчу яшчэ РЅР° світанні. Нічога. Ідзіце вазьміце Р· хат мужыкоў - хто пападзе Сћ СЂСѓРєС–. - РќРµ хадзіце, Буланцоў, - сказаў Алесь.- РќРµ аддавайце такіх загадаў, капітан. - Гэта чаму Р¶? - спытаў Мусатаў. - РўСѓС‚ ёсць сведка. - Рђ гэты сведка скампраметаваны, - сказаў капітан. - Дарэмна. Ёсць РјРѕР№ аконам, СЏРєС– прывёз РјРЅРµ вестку РїСЂР° Р±СѓРЅС‚. РЃРЅ засведчыць: РґР° таго СЏ нічога РЅРµ ведаў. Ёсць мужыкі, што скажуць: РјСЏРЅРµ РЅРµ было Сћ час бунту. Ёсць салдаты, СЏРєС–С… СЏ лячыў, Р±Рѕ гэта абавязак кожнага, хто ведае, СЏРє зрабіць перавязку. - РќРµ было СЏРіРѕ Сћ бунце, паночак, - застагнаў бялявы салдацік ля печкі. - Маўчы! - сказаў Мусатаў С–, звярнуўшыся РґР° Алеся, пільна гледзячы СЏРјСѓ Сћ вочы С– чаканячы словы, пачаў гаварыць: - Р—'явіліся РІС‹ - С– Сћ мяцежнага натоўпу Р·РјСЏРЅС–СћСЃСЏ настрой. Чорт ведае Р·Р° каго СЏРЅС‹ вас палічылі... - 3 тым самым поспехам СЏРЅС‹ маглі Р± палічыць варону Р·Р° архангела Гаўрыіла, што злятае Р· нябёс, - іранічна СћСЃРјС–С…РЅСѓСѓСЃСЏ Алесь. - Чаго вас панесла СЃСЋРґС‹? - РЇ Р¶ казаў: лекаваць. РЇ РЅРµ хацеў крыві. I РІС‹ РЅРµ зачэпіце нявінных, Мусатаў, толькі таму, што гэтага вымагае ваша кар'ера. РЇ, урэшце, прыскакаў таму, што павінен быць бесстаронні сведка, СЏРєРѕРјСѓ павераць больш, чым хлопу, С– больш, чым вам. РЇ - сведка. Мусатаў азірнуўся С– перайшоў РЅР° французскую РјРѕРІСѓ: - Рђ РІС‹... падумалі... што гэты сведка РјРѕРі быць забіты... падчас бунту... Выпадковым залпам... - Ваша вымаўленне прымушае жадаць лепшага,- сказаў Алесь.- Рђ салдаты, капітан? Мусатаў дрыжаў. Настаў, здавалася, час. Цяпер С– гэтага можна было пужануць арыштам ці смерцю. РЃРЅ адчуваў, што СћСЃС‘ Сћ С–Рј звініць. - Ніхто РЅРµ ведае матываў вашага прыезду СЃСЋРґС‹, - РЅР° той самай дрэннай французскай сказаў ён. - Р’С‹ ўмяшаліся Сћ Р±СѓРЅС‚, РІС‹ сваім Р·'яўленнем настроілі гэтых людзей РЅР° атаку. I СЏ зараз жа пашлю данясенне аб гэтым віцэ-губернатару, Р±Рѕ Беклемішаў С…РІРѕСЂС‹... Пашлю таму самаму вашаму Іс-леньеву, СЏРєС– крычаў РЅР° РјСЏРЅРµ Р·Р° справу Сћ Півошчах. Рысіныя вочы звузіліся, РІСѓСЃРЅС‹ трапяталі. - Дарэмна будзеце старацца, - сказаў Алесь. - Данясенне ўжо адаслана. РЇ адправіў СЏРіРѕ перад ад'ездам СЃСЋРґС‹ С– растлумачыў, чаму еду. РњСЏСЂРєСѓСЋ, хутка Р±СѓРґР·Рµ адказ. Мусатаў міжвольна хапануў ротам паветра. - Р’РѕСЃСЊ так, - РЅСЏРІС–РЅРЅР° глядзеў РЅР° СЏРіРѕ Алесь. - Кожны чалавек, кожны дваранін павінен СѓСЃС–РјС– сіламі старацца спыніць мяцеж. I СЏ растлумачыў гэта віцэ-губернатару РЅР° выпадак... РіРј... РЅР° СћСЃСЏРєС– выпадак. Буланцоў РЅiчога РЅРµ разумеў Р· размовы, але сышчыцкай здагадлiвасцю ўцямiСћ адно: шэф атрымаў страшны ўдар. I яшчэ адзначыў сабе: шэф цяпер РЅiРєРѕР»i РЅРµ даруе гэтаму чалавеку. Алесь устаў. - РќСѓ РІРѕСЃСЊ, - сказаў ён. - Рђ цяпер... - Р’СЏРґРѕРјР°, - сказаў Мусатаў. - РЇ спадзяюся, РІС‹ зразумелі, што гэта быў жарт?.. - РЇ С– РЅРµ сумняваўся Сћ гэтым. РҐС–Р±Р° такія рэчы гаворацца РЅРµ Сћ жарт паміж цывілізаванымі людзьмі? Р’СЏРґРѕРјР°, жарт. Капітан сядзеў бледны. Алесевы вочы смяяліся. - До, капітан. РЇ спадзяюся, РІС‹ адменіце гэты загад С– знойдзеце сапраўдных злачынцаў? Бо калі кожны залп - гэта прыступка вашай кар'еры, СЏ пакладу гэтаму мяжу. I ўпершыню Р·Р° СћСЃСЋ размову ўзвысіў голас: - I калі РІС‹ кранеце яшчэ аднаго Р· С–С… - вас павязуць адсюль пад рагожай Сѓ Магілёў ці пад лямцам Сѓ астрог. Зразумелі гэта РІС‹, пан штуцэр, пан куля, пан свінец?! Мусатаў сядзеў, гледзячы РЅР° дошкі стала. - Добра, - сказаў ён урэшце. - РЇ адмяняю загад, Буланцоў... Пагоню Р·Р° Корчакам. Праз тры гадзіны прыбыў ад Ісленьева ледзь жывы ганец. РЃРЅ прывёз загад: "РўСЌСЂРјС–РЅРѕРІР° адпусціць невінаватых, шукаць Корчака Р· бандай, РЅР° час разгляду справы РєРЅСЏР·СЏ Загорскага - пад хатні арышт". Алесь СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ: Ісленьеў думаў, каб СЏРјСѓ, Загорскаму, РЅРµ зрабілі пад гарачую СЂСѓРєСѓ шкоды. Стары клапаціўся аб С–Рј. Р’РѕСЃСЊ дык стары! I гэта нічога, што загад віцэ-губернатара РЅС–Р±С‹ ўзвысіў трошкі РІР° ўласных вачах жандарскага капітана, ворага, ад СЏРєРѕРіР° Р· часам нельга Р±СѓРґР·Рµ чакаць літасці, калі СЏРіРѕ толькі РЅРµ заб'юць Корчак ці Чорны Р’РѕР№РЅР°. Хай сабе ўзвышаецца, хай думае, што калі хатні арышт, то апошняе слова астаецца Р·Р° С–Рј. Алесь ведае, для чаго так зрабіў Ісленьеў, С–, значыцца, ён дасягнуў мэты, РЅРµ даў праліцца крыві С– ўратаваў невінаватых. Лекар Яраслаўскага палка Зайцаў падышоў нават падзякаваць СЏРіРѕ Р·Р° перавязкі, сказаў, што зроблена гэта досыць РґРѕР±СЂР°. Алесь пакасіўся РЅР° капітана, сказаў, што СЏРјСѓ прыемна пахвала адукаванага С– спрактыкаванага чалавека, С– запрасіў Зайцава бываць Сѓ СЃСЏР±Рµ. Стары пачырванеў. Пачырванеў С– Мусатаў, толькі Р· РґСЂСѓРіРѕР№ прычыны. I РЅРµ вытрымаў. Суправаджаючы Алеся РґР° санак пад цікаўнымі С– добразычлівымі позіркамі салдат, пачаў Р· удаванай спагадай ушчуваць СЏРіРѕ. - РўСѓС‚ чорт ведае што робіцца. Папячэнне патрэбна, Р° то СћСЃРµ вакол нясытымі вачыма глядзяць. Іудзеяў адных РЅР° краіну колькі - С– СћСЃРµ СЏРЅС‹ нямецкія шпіёны. Рђ тут яшчэ свае нігілісты, папоўскае РґС‹ мужыцкае насенне. Народ нацкоўваюць! РС…, пане Загорскі, такое становішча, Р° РІС‹ Сћ гэтыя глупствы РїР° маладосці РіРѕРґ лезеце. - I лагодна заглядае СЏРјСѓ Сћ вочы: - Вам што выпадае? Р’С‹ Сћ першых расійскіх памешчыках РїР° багаццю, - гудзеў жандар. - РҐС–Р±Р° Сћ вас РЅРµ воля? Ды вам Сѓ сто разоў лепшая воля, чым Сѓ С–С…РЅС–С… халуйскіх фаланстэрах2. "Нічога Сћ РјСЏРЅРµ РЅСЏРјР°, - думаў Алесь. - Нічога Р· таго, што РјРЅРµ трэба. Рђ трэба РјРЅРµ СћСЃС‘. I перш Р·Р° СћСЃС‘ воля СћСЃС–Рј народам С– маёй радзіме. Што ты ведаеш аб гэтым, брудная СЃРІС–РЅРЅСЏ? I разважанні твае толькі С– можна назваць, што le delire du despotisme3, СЏРє сказаў Р±С‹ стары Ісленьеў. I сам ты быдла, лёкай душою". РЃРЅ сеў Сѓ сані С– заплюшчыў вочы, каб РЅРµ глядзець РЅР° вартавога салдата. 3 уздыхам С– палёгкаю заплюшчыў вочы С– выцягнуў РЅРѕРіС–. Два салдаты паскакалі Р·Р° С–Рј, каб правесці Р·Р° сяло. Р—Р° санямі бег РЅР° РґРѕСћРіС–Рј повадзе РЈСЂРіР°. РЃРЅ РЅРµ звык РґР° такога - пырхаў С– матляў галавою. Расталы сакавіцкі снег, вароны, прыціснутая чаканнем вёска, СЂСЌР·РєС–СЏ галасы салдат. РќР° хвіліну СЏРјСѓ стала балюча. РЃРЅ СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ словы Корчака С– падумаў, што Р·Р° пагарду продкаў РґР° народа, Р·Р° пагарду адукаваных РґР° народа - каб РЅРµ давялося плаціць дзецям, СЏРєС–СЏ любяць гэты народ. Але тут жа падумаў, што пастараецца, каб Корчак, калі Р·РІСЏРґР·Рµ С–С… лёс, Р·РјСЏРЅС–Сћ аб С–Рј РґСѓРјРєСѓ. РЃРЅ бачыў Сѓ гэтым мужыку вялікую чысціню нянавісці. РЇРє патрэбныя С–Рј людзі, СЏРєС–СЏ ўмеюць ненавідзець! Харошы мужык! I СЏРє шкада, што нельга СћСЃСЏРіРѕ раздаць, каб паверылі табе. Грошы патрэбны справе. Нічога, Р· Корчакам СЏРЅС‹ яшчэ сустрэнуцца. РЃРЅ, Алесь, зробіць СћСЃС‘, каб той быў таварышам СЏРјСѓ. РЈ С–С… адна справа. Нічога. Нічога. РЈСЃС‘ яшчэ Р±СѓРґР·Рµ РґРѕР±СЂР°, чыста, смела. I людзі РЅР° зямлі будуць людзьмі. Сядала пурпуровае сонца, С– цені РЅР° снезе зрабіліся С–Р·СѓРјСЂСѓРґРЅР°-зялёныя, чысцейшыя Р·Р° мароскі зялёны прамень, убачыўшы СЏРєС–, кажуць, нельга памыліцца РЅС– Сћ каханні, РЅС– Сћ любові, РЅС– Сћ нянавісці. I ён цяпер цвёрда ведаў, што ён любіць С– што ненавідзіць, С– адкуль Сѓ СЏРіРѕ такі боль, С– чаму ён РЅС–СЏРє РЅРµ можа супакоіць СЃСЏР±Рµ. ...РЃРЅ расплюшчыў вочы. Ехалі азярышчанскім берагам, ледзь РЅРµ над самым урвішчам. I ён СѓСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, СЏРє даўно-даўно, адзінаццаць РіРѕРґ назад, тут сядзелі пад гарачым сонцам маленькія дзеці. Што тут было яшчэ? РђРіР°, груша. РЇРЅР° стаяла той РіРѕРґ толькі сілаю ўласных карэнняў, умацаваўшы С–РјС– для СЃСЏР±Рµ паўкруглы фарпост. Р’Р° ўласных руках трымала жыццё. I Р·Р° ёю была зямля, Р° перад ёю плынь, С– наступная паводка павінна была кінуць грушу Сћ хвалі, С– ёй варта было Р± падрыхтавацца РґР° смерці. Але СЏРЅР° РЅРµ ведала гэтага, СЏРЅР° цвіла. I пялёсткі падалі РЅР° быстрыню ракі. Дзе СЏРЅР° цяпер? Алесь глядзеў пад адхон С– ўрэшце ўбачыў тое месца. Пад стромай растаў снег, С– Сћ РїСЂР°-таліне чарнела нешта доўгае. Мёртвы ствол занесенай РїСЏСЃРєРѕРј грушы. Сані завярнулі С– спыніліся перад ганкам загоршчынскага РґРѕРјР°. Алма, падстаркаватая ўжо, тоўстая, СЏРє туга напхнуты шырокі мяшэчак, заматляла хвастом, пабегла РґР° санак, потым убачыла чужога СЃР° Р·Р±СЂРѕСЏР№ С– забрахала РЅР° СЏРіРѕ так, што, здавалася, разарвецца СћСЃС‘ СЏРµ цельца. Зміцёр СћР·СЏСћ РЈСЂРіСѓ С– пайшоў Р· С–Рј. РђРґ'ехаў С– салдат. Алесь павольна пачаў падымацца Сћ РґРѕРј. ...РЃРЅ блукаў РїР° пакоях, сам РЅРµ ведаючы, што СЏРјСѓ трэба, РґР° чаго СЏРіРѕ цягне. I ўрэшце, сам РЅРµ ведаючы СЏРє, прыйшоў туды, РґР·Рµ СЏРЅС‹ Р· Майкай яшчэ дзецьмі глядзелі праз каляровыя шкельцы. РЈСЃС‘ было СЏРє раней. Р’РѕСЃСЊ РЅР° гэтай канапе калісьці сядзела Майка, калі ён адвёў потым вочы РЅР° сценку С– заўважыў СЏРµ, чорную Р· ліловымі валасамі. Рђ РІРѕСЃСЊ С– скрыначка СЃР° шкельцамі. Забылі. Калі глядзець праз чырвонае шкло - СЏРєРѕРµ страшнае, дымна-барвянае полымя раве над светам. Такое страшнае, РЅС–Р±С‹ РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ заравуць трубы архангелаў С– неба ўпадзе РЅР° зямлю. Рђ гэта што? Бог ты РјРѕР№, чарапок кітайскай вазы, што разбілі тады. Дзед яшчэ казаў: - Біце, так ёй С– трэба. РЃРЅ раздаў чарапкі. Цікава, ці зберагла Майка? Рђ Франс? Колькі СЃСЏР±СЂРѕСћ, равеснікаў. Можна склеіць СѓСЃРµ гэтыя чарапкі, С– Р·РЅРѕСћ Р±СѓРґР·Рµ ваза. Рђ вазу паставіць Сѓ агульным, Сѓ сонечным РґРѕРјРµ, Сѓ СЏРєС–Рј жывуць СѓСЃРµ. Ваза-ваза. Белая ваза Р· СЃС–РЅС–РјС– рыбамі. РЃРЅ пайшоў РїР° напаўцёмных пакоях. Чорныя СЏР»iРЅС‹. Змрокам напоўнены РґРѕРј. Р—Р° вокнамi гасцiнай халодная Р·РѕСЂРєР° гарыць РјiР¶ РґСЂСЌСћ. Што гэта, пачатак канца С†i канец пачатку? Хоць Р±С‹ хутчэй, хоць Р±С‹ хутчэй паўстанне. Няхай нават смерць! Бо немагчыма болей цярпець гэта гнілое, душнае ліхалецце, хлусню, разважанні кроераў, мусатавых, корвідаў, дэмбавецкіх - усёй гэтай навалачы. I немагчыма больш сядзець Сѓ гэтым РґРѕРјРµ, бачыць Сѓ цёмных вокнах РєРѕРЅСѓСЃС‹ ялін С– вострую, СЏРє салдацта багнет, нацэлены Сћ тваё сэрца, Р·РѕСЂРєСѓ. Немагчыма бачыць рабоў С– паноў, немагчыма напрактыкоўвацца Сћ цярпенні, бачыць, СЏРє РґСЂСѓРіС–СЏ ўдасканальваюцца Сћ ліслівасці. Немагчыма бачыць царкву, кароны, расшытыя РјСѓРЅРґР·С–СЂС‹. Немагчыма бачыць РЅР° кожным раздарожжы, над усёй краінай узлёт прабітых цвікамі СЂСѓРє. Лепей Р±С‹ ўжо СЏРјСѓ, Алесю Загорскаму, выкупіць грахі СћСЃС–С…, сваёй крывёю здабыць вызваленне для СћСЃС–С…, загінуць Р·Р° СћСЃС–С…. РЃРЅ раптам зразумеў, чаго СЏРјСѓ РЅРµ хапае, пакуль РЅСЏРјР° бітвы. Няхай сабе СЃСЏР±СЂС‹ С– ён сам пагарджаюць вершамі. Сёння ён РЅРµ можа. РџСЏСЂРѕ бегала, пакідаючы радкі: Чым СѓРіРЅСЏРІiла ты Р±РѕРіР°? I чым раззлавала, Што над табою, яшчэ РЅРµ апетай i сотняю строф, МаятнiРє часу упаў, i касцельная цемра настала, Цемра прабiтых далоняў i тысяч няправых галгоф? Што ты зрабіла зямлі - ад фіёрдаў РґР° Рыма, Што залівалі пажары цябе, распраналі вятры, Што паміралі Сћ сібірах твае маладыя багрымы, Што дастаеўскія кідалі РЅС–РІС‹ твае С– бары? Хто адабраў тваю памяць, мая дарагая, Што, РЅР° працягу РІСЏРєРѕСћ, забываючы РјСѓРєС– свае, Лепшых паэтаў сваіх забыццём ты смяротным караеш, Лепшых прарокаў каменнем няведання Р±'еш? Веру Сћ адно. Калі злосць векавечную звяжуць I над крыніцамі Р·РѕСЂРєР°-Палын узыдзе, РўС‹ РЅР° СЃСѓРґР·Рµ - пад архангелаў трубы - Марыі адкажаш. Скажаш адзінае слова Р·Р° СћСЃС–С… РЅР° планеце людзей: "РЋ Р±iтвах скрываўлена, каб чалавецтва ўваскрэсла, Каб РЅР° палетках ягоных воля i РјРѕРІР° ўзраслi. Мацi сыноў чалавечых. РЇ столькi пакут перанесла. Можна Р·СЏРјР»i дараваць, Калі СЏ С–СЃРЅСѓСЋ РЅР° зямлі". РЃРЅ РЅРµ верыў, Р° вобразы атрымаліся міфалагічныя. Ды С– С…С–Р±Р° Сћ гэтым справа, калі сапраўды РіС–РЅРµ СћСЃС‘ добрае, калі праўду кажуць булгарыны, Р° Р·Р° волю ваююць мураўёвы, калі сапраўды над зямлёю ўзлёт прабітых СЂСѓРє? РЃРЅ глядзеў Сѓ акно, РЅР° Р·РѕСЂРєСѓ. I раптам убачыў... ...РЈ небе стаялі светлыя слупы ад гарызонта РґР° зеніту. РЇРЅС‹ мяняліся месцамі, крайняя С–С…РЅСЏСЏ грань была зырка-барвяная, СЏРЅР° разгаралася С– нагадвала пажар. Рђ пасярэдзіне ўставалі белыя палосы С– слупы. Рэдкае РЅР° такім РїРѕСћРґРЅС– С– таму слабое, уставала над зямлёй паўночнае Р·Р·СЏРЅРЅРµ. _______________ 1 Вандроўных. 2 Фаланстэры - своеасаблівы камуны, апісаныя РІР° ўтапічных творах Фур'Рµ. 3 Трызненем дэспатызму (франц.).
|
|
1965
|
|