Р— чаго РјРЅРµ, чорт пабірай, пачаць?  

Р— таго прадвесня, калі Р·Р° акном было сутонне С– РјРѕРєСЂС‹ снег?  

Рђ што вам РґР° леташняга снегу Р№ сутоння?  

Пачаць Р· таго, хто СЏ такі?  

Рђ што вам, урэшце, РґР° РјСЏРЅРµ, звычайнага чалавека Сћ вялізным горадзе? Р† нашто вам мая самахарактарыстыка?  

Адразу браць быка Р·Р° СЂРѕРіС– С– расказваць?  

Рђ СЏРєРѕРµ СЏ маю права РЅР° вашу ўвагу? РўРѕРµ права, што РІС‹ заплацілі грошы? Дык мала Р·Р° СЏРєС–СЏ паршывыя гісторыі людзі плацяць тыя грошы.  

Разбягаюцца РґСѓРјРєС–. РЈСЃС‘ тое, што адбылося, – СЏРЅРѕ Р¶ датычыцца РјСЏРЅРµ, Р° РЅРµ вас. Р† патрэбна гэта, пакуль тое, РЅРµ вам, Р° толькі РјРЅРµ. РҐС–Р±Р° толькі РјРЅРµ? Так, пакуль СЏ РЅРµ раскажу СћСЃСЏРіРѕ, – толькі РјРЅРµ.  

РЇ ведаю, Р· чаго пачну. Паколькі, РґР° часу, гэта толькі мая гісторыя, СЏ пачну Р· самаапраўдання. Р† толькі пасля перайду РґР° таго, хто СЏ такі С– што здарылася Сћ той снежны С– РјРѕРєСЂС‹ сакавіцкі вечар.  

Р† – каб РІС‹ РЅРµ сказалі “а што нам РґР° СћСЃСЏРіРѕ гэтага?” – СЏ абяцаю, што раскажу вам самую РґР·С–РІРѕСЃРЅСѓСЋ С– неверагодную гісторыю майго жыцця. Рђ – можа, таму, што гэта было СЃР° РјРЅРѕР№, – РјРЅРµ здаецца, што гэта нават самая неверагодная гісторыя, якая толькі адбылася РЅР° зямлі Беларускай Р·Р° апошнюю чвэрць стагоддзя.  

Урэшце мяркуйце самі.  

Розныя дурныя чуткі ходзяць РїСЂР° СЏРµ, РїСЂР° маё злачынства, РїСЂР° той закрыты працэс, РЅР° СЏРєС–Рј СЏ нібыта быў ці то падсудным, ці то сведкам.  

Наконт падсуднага – глупства. РќРµ хадзіў Р±С‹ СЏ РЅР° волі, каб быў падсудным. Рђ паколькі справа была звязана Р· забойствам, Р· некалькімі забойствамі, то неяк надта ўжо хутка СЏ, падсудны, уваскрэс РЅР° гэтай зямлі. Але цень праўды быў Сѓ ценю падазрэння, СЏРєС– часова лёг РЅР° РјСЏРЅРµ.  

Сведкам СЏ таксама РЅРµ быў. Быў СЏ дзейнай асобай. Магчыма, занадта дзейнай. Часам больш чым трэба было. Рабіў дурасці – С– рабіў разумныя рэчы. Блытаў С– ішоў проста РґР° мэты.  

Але без РјСЏРЅРµ “Альшанская таямніца” (нумар справы Р· часам знойдзеце Сћ архівах) РЅРµ была Р± РЅРµ толькі развязаная, але РЅРµ дайшла Р± С– РґР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅС‹ развязкі.  

РЃСЋ проста ніхто РЅРµ зацікавіўся Р±.  

Цень чуткі, цень плёткі таксама абражае чалавека. Р† РІРѕСЃСЊ цяпер, праз некалькі РіРѕРґ, СЏ магу, урэшце, давесці сваё апавяданне РґР° канца, аддаць вам, крыху выстраіўшы С– ўпарадкаваўшы, свае даведзеныя (збольшага) РґР° ладу нататкі. Ніхто РЅРµ супраць, Р° менш Р·Р° СћСЃС‘ СЏ сам. Разблытаны апошні вузел, СѓСЃС‘ высветлена РґР° яснасці.  

Што датычыцца маёй тагачаснай (гэта гісторыя дужа змяніла РјСЏРЅРµ) натуры, СЏ нічога РЅРµ правіў. Хай “Ён” Р±СѓРґР·Рµ такі, СЏРєС– быў. Гэта Р¶ “Ён” тады перажываў, думаў С– дзейнічаў…  

РЇРє мяняецца чалавек! РЈСЃС‘ новае, С– новае, С– новае наплывае РЅР° душу, новыя РґСѓРјРєС–, погляд, страсці, туга С– радасць – С– сам здзіўляешся сабе, колішняму. Р† шкада СЃСЏР±Рµ колішняга. Р† немагчыма – дый РЅРµ хочацца – вярнуць былое.  

Я аддаю вам яго, я аддаю вам сябе на суд строгі і бесстаронні.

Прозвішча маё РљРѕСЃРјС–С‡. Хрышчаны (гэта СћСЃС‘ бабця) Антонам. Бацьку, калі хочаце ведаць, звалі Глебам. Маці - Багуславай. Занятак бацькоў РґР° рэвалюцыі? Бацька, скончыўшы гімназію, якраз паспеў РЅР° Зялёнага С– Махно. Маці - гады тры-СЏРє кончыла гуляць Сѓ лялькі.  

РЇ даю вам гэтую разгорнутую анкету, каб РЅРµ гаманіць РґРѕСћРіР°. Анкету Р· дабаўленнем міліцэйскага апісання прыкмет. Рђ раптам нешта нараблю. Асабліва РїСЂС‹ маёй схільнасці ўблытвацца Сћ розныя прыгоды, РЅР° СЏРєС–СЏ РјРЅРµ РґР° таго Р¶ шанцуе.  

РњРЅРµ трыццаць восем РіРѕРґ без малога. Стары кавалер, СЏРє казала мая знаёмая Р—РѕСЏ Пярэрвенка, Р· СЏРєРѕР№ Сѓ РјСЏРЅРµ тады якраз канчаўся - Р° мабыць, такі канчаўся - кароткі С–, СЏРє заўсёды, РЅРµ вельмі ўдалы раман.  

Гэткі стары-С‹ кавалер, СЏРєС– Р·Р° вайной РґС‹ навукай РЅРµ ажаніўся, Р° цяперака РїРѕР·РЅР° ўжо.  

Жыццяпіс гэтага старога кавалера пададзены пункцірам. РќР° РґРІР° гады раней, чым трэба, скончыў школу. Шчанюком Р· мокрым пыскам. РЈ сорак першым. Напярэдадні. Р— выпускным балем, дзяўчынкаю Сћ белым С– вальсам РґР° раніцы. Дурны, збіты, зацяганы дрэннымі пісьменнікамі прыём. Але тут так С– было. РќР° жаль С– тугу. Таму што той раніцай РґР·РІРµ першыя Р±РѕРјР±С‹ ўпалі РЅР° паштамт С– кінатэатр. РњС‹ Р· ёю былі Сћ кінатэатры, так што СћСЃС‘ гэта здарылася РЅР° маіх вачах.  

РўСЂРѕСЃ перад ваенкомам пасведчанне аб заканчэнні школы. Пашпарта яшчэ РЅРµ было. Але паверылі. Быў... здаровая, словам, вымахала РґРѕСћР±РЅСЏ. Узялі.  

Р† сербануў СЏ тут спаўна. Р РѕРґРЅС‹ гарадок. Адступаем. Над паравым млынам адзіны ўцалелы рэпрадуктар, С– Р· СЏРіРѕ бравурны марш. Р† нараўлянін Каляда, камандзір майго аддзялення, увесь Сѓ пыльных бінтах, разануў РїР° С–Рј Р· аўтамата (мала С–С… яшчэ тады было, ледзь РЅРµ адзінкі).  

Разануў, «каб РЅРµ звягав, паразіт».  

РўСѓС‚ С– скончылася мая ўзнёслая маладосць. РўСѓС‚, Р° Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ тады, калі РјС‹ прыкрывалі адыход нашых С– Каляду забілі, Р° РјСЏРЅРµ, засыпанага зямлёй, узялі Сћ палон. Было гэта паўночней Оршы.  

РЇ ўцёк Р· эшалона пад Альберцінам. Р† тут жа Сћ Слоніме ледзь Р·РЅРѕСћ РЅРµ трапіў... Уратаваў РјСЏРЅРµ РґР·СЏРґР·СЊРєР° Здзіслаў Крыштафовіч. РЇРє толькі СЏРіРѕ РЅС– хвалілі: «паслугівач, С– падбрэхіч, С–...В»  

Немцы пасля, Сѓ канцы сорак РґСЂСѓРіРѕРіР°, павесілі СЏРіРѕ, харошага чалавека, Сѓ вёсцы пад Слонімам.  

Р† РґРѕР±СЂР° хаця тое, што ўжо дзесяць РіРѕРґ стаіць СЏРјСѓ Сћ той вёсцы РїРѕРјРЅС–Рє.  

Р’РѕСЃСЊ так, СЃСЏР±СЂС‹.  

Партызанка. Р—РЅРѕСћ армія. Моцна зранены ля Патсдама. Дэмабілізаваны.  

Р† пачалі РјСЏРЅРµ тут РІР° ўніверсітэце вучыць «уму маразму». РЈ пяцьдзесят першым атрымаў дыплом, Сѓ пяцьдзесят чацвёртым аспірантуру скончыў. Дзіўлюся, СЏРє ад усёй гэтай навукі РЅРµ стаў непапраўным дубам. Дысертацыю абараніў РїР° «шашнаццатаму» стагоддзю. Дзеячы рэфармацыі. Гуманісты.  

Стаў кандыдатам, спецыялістам РїР° сярэдневяковай гісторыі, неблагім палеографам. Напісаў некалькі дзесяткаў артыкулаў, тры манаграфіі - можна С– доктарам рабіцца.  

Збіраюся. Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ.  

«Малады таленавіты доктар гістарычных навук».  

Цьху!  

Асобныя прыкметы:  

Светлы шатэн, вочы СЃС–РЅС–СЏ, РЅРѕСЃ СЃСЏСЂСЌРґРЅС–, СЂРѕС‚ - шчылінаю Сћ паштовай скрынцы РЅР° галоўпаштамце, РјРѕСЂРґР° - сумесь варага Р· РїРѕР·РЅС–Рј неандэртальцам, СЂСѓРєС– граблямі, РЅРѕРіС– РґРѕСћРіС–СЏ, РЅС–Р±С‹ Сћ палескага злодзея.  

Спартыўныя дадзеныя:  

Сто дзевяноста адзін сантыметр росту, восемдзесят дзевяць кілаграмаў вагі. Плаванне - першы разрад, фехтаванне - РґСЂСѓРіС– - Р° каб РІС‹ спрахлі! РђРґРЅРѕСЃС–РЅС‹ РґР° баскетбола? РњРѕРі Р±С‹ С– Сћ баскетбол. Але РЅР° першай трэніроўцы нехта выцерся аб РјСЏРЅРµ потнай спінаю. Разумееце, РЅРµ рабочы РїРѕС‚, РЅРµ жаночы, Р° Р· рэзкага паху, валасатага цела, СЏРєРѕРµ ледзь РЅРµ сплывала тлушчам... РљС–РЅСѓСћ гэтую справу. Грэблівы занадта.  

Футбола РЅРµ люблю. РЈ гімнастыцы - нуль. РќРµ ведаю, ці здолею пятнаццаць разоў падцягнуцца РЅР° турніку.  

Р’РѕСЃСЊ, здаецца, С– СћСЃС‘, што цікавіць людзей.  

Р¤-фу-Сѓ!  

Рђ наконт таго, чым дыхаю, што толькі маё, дык гэта росшукі Сћ мінулым. Акрамя вышэйпамянёных прац напісаў яшчэ некалькі, накшталт... РЅСѓ строга абгрунтаваных, дакументальных гістарычных дэтэктываў, ці што.  

Некаторыя Р·'явіліся Сћ часопісах. Некаторыя яшчэ чакаюць: «Злы лёс СЂРѕРґСѓ Галынскіх», «Забойства Сћ Дурынічах» С– Рі.Рґ. Калі РІРѕСЃСЊ гэтая гісторыя вас зацікавіць, СЏ, Р· часам, пазнаёмлю вас С– Р· тымі.  

Смешна? Р† праўда, смешна. Навуковы работнік С–, раптам, пінкертонаўшчына Сћ мінулым. РњРЅРµ таксама смешна. Затое - цікава.  

Р† РІРѕСЃСЊ пісаў, пісаў СЏ - хутчэй ад жадання перамагчы пачуццё сваёй непаўнацэннасці, Р±Рѕ пісьменнік Р· РјСЏРЅРµ нікудышны, - гэтыя творы папулярнага цяпер жанру; пісаў, беручы замест таленту ўменнем разабрацца Сћ блытаніне актаў, фактамі С– логікай. Пісаў С– РЅРµ ведаў, што Сћ той вечар лёс - цераз аднаго ўстрывожанага чалавека - ублытае РјСЏРЅРµ Сћ сапраўдны дэтэктыў.  

РЈ той брыдкі сакавіцкі вечар СЏ якраз рыхтаваўся РґР° работы. Шчыра кажучы, РЅРµ цярпелася дарвацца РґР° СЏРµ: РјРЅРѕРіС–СЏ месяцы СЏ займаўся РЅРµ тым, чым хацеў.  

Для РјСЏРЅРµ гэтыя першыя хвіліны - ледзь РЅРµ найбольшая асалода Сћ жыцці. Метадычна раскласці РЅР° стале рэчы: чыстая папера - справа, злева - месца для спісанай. Справа крыху далей - вымытая РґР° рыпення попельніца. Ля СЏРµ нечапаны (абавязкова нечапаны!) пачак цыгарэт. Дзве ручкі запраўлены чарнілам. РќР° падаконні злева свежазмолатая кава Сћ герметычным слоіку С– кававы апарат. РќР° стале ані парушынкі.  

Сам ты толькі што пагаліўся, СѓР·СЏСћ ванну, абавязкова надзеў РЅРѕРІСѓСЋ чыстую кашулю. Перад табою бялюткі аркуш ільснянай паперы, С– зялёная лямпа кідае РЅР° СЏРіРѕ яркае Сћ салатавым паўзмроку кола. РўС‹ можаш адкласці работу РґР° раніцы - СѓСЃС‘ адно ўнутрана ты падрыхтаваны РґР° СЏРµ. Рђ можаш сесці С– зараз.  

Р† чорт СЏРіРѕ Р±СЏСЂС‹, што Р·Р° вокнамі шалее С– РєРѕСЃР° імчыцца мокрая тхлань сакавіцкага снегу, што Р·Р° С–Рј ледзь РІС–РґРЅС‹ вулічныя сіратлівыя ліхтары, скурчаныя цені лрахожых, СЂСѓС…РѕРјС‹ вежавы кран непадалёк С– чырвоную іголку тэлевышкі наводдаль. Нічога, што так тужліва калоцяцца аблепленыя снегам РґСЂСЌРІС‹ С– так Р±СЏР·РґРѕРЅРЅР° блішчыць пад СЂСЌРґРєС–РјС– ліхтарамі асфальт.  

Няхай. РЈ цябе цёпла. Р† ты ўвесь, С– скураю С– нутром, падрыхтаваны РґР° вялікай Работы, адзінага пэўнага, што Сћ цябе ёсць. Р† СћСЃС‘ гэта - СЏРє быццам чакаеш найдарожшага спаткання, Р° СЏРЅРѕ чакае цябе, С– сэрца замірае С– падае. Р† незайманы, цнатлівы ліст паперы чакае першага пацалунка РїСЏСЂР°.  

Званок!  

РЇ ўнутрана вылаяўся. Але стол быў прыбраны, С– чакаў, С– РјРѕРі чакаць РґР° заўтра, С–, можа, гэта было яшчэ лепей, СЏРє лепей чакаць дарагога спаткання, каб даўжэй адчуваць лікуючую непатольнасць. Легчы спаць, ведаючы, што «заўтра» прынясе першую - заўсёды першую! - радасць, С– прачнуцца Р· адчуваннем гэтай радасці, С– ўстаць, С– ўзяць СЏРµ.  

Да таго Р¶ званок быў знаёмы, «толькі для сваіх». Дый хто пацягнуўся Р± некуды Р· хаты Сћ такую сабачую золь без пільнай патрэбы.  

РЇ адчыніў дзверы. РќР° пляцоўцы стаяла, дыгаючы, СЏРє жораў, нагамі, худая тонкая постаць Сѓ цёмна-шэрым паліто, саматканым клятчастым шаліку, тоўстым, СЏРє РєРѕСћРґСЂР°, С– Сћ бабровай шапцы.  

Бабёр гэты ад расталага снегу, шчыра кажучы, дужа нагадваў кошку пад дажджом. Р’СЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ Сћ СЂРѕРґРЅСѓСЋ стыхію.  

- Заходзь, Мар'СЏРЅРµ.  

РЃРЅ нібыта СЋРєРЅСѓСћ Сѓ перадпакой, ляпнуў Р·Р° сабою дзвярыма, уздыхнуў С– толькі тады сказаў:  

- Рђ быці таму палацу княскаму багату, СЏРє касцёл, дый надалей фундаваць касцёлы.  

РњС‹ Р· С–Рј любілі часам паразмаўляць «у стылі барока». Але РЅР° гэты раз жарт Сѓ СЏРіРѕ РЅРµ атрымаўся: занадта бязраднай была ўсмешка, занадта няўпэўнена расшпільвалі паліто худыя РґРѕСћРіС–СЏ пальцы.  

Гэта быў Мар'СЏРЅ Пташынскі, адзін Р· РЅСЏРјРЅРѕРіС–С… маіх СЃСЏР±СЂРѕСћ, «ларнік вучоны» С– сапраўды адзін Р· лепшых Сѓ краіне знаўцаў архіўнай справы, РІСЏРґРѕРјС‹, праўда, значна больш СЏРє калекцыянер-аматар. Калекцыянер амаль неверагодна абазнаны С– ўзброены найглыбейшымі ведамі, беспамылковым густам, сабачым нюхам РЅР° фальшывае С– сапраўднае, сталёвай інтуіцыяй С– чуццём РЅР° падробкі.  

РњС‹ Р· С–Рј любім адзін аднаго. РЃРЅ ледзь РЅРµ адзіны чалавек Р· вучонага свету, СЏРєС– РЅРµ ставіцца іранічна РґР° маіх гісторыка-крымінальных росшукаў. Рђ СЏ люблю ягоныя бясконцыя апавяданні аб рэчах, паперах, пячацях, манетах С– СћСЃС–Рј такім іншым.  

РђР±РѕРґРІР° РјС‹ кавалеры (ад СЏРіРѕ пайшла жонка, пусценькі коцік - актрыса), абодва Сћ вольны час ловім рыбу С– спрачаемся, абодва прымаем адзін аднаго такімі, СЏРєС–СЏ РјС‹ ёсць.  

Р† РІРѕСЃСЊ менавіта таму, што СЏ ведаю СЏРіРѕ, СЏРє СЃСЏР±Рµ, СЏ адразу сёння заўважыў, што ён РЅРµ той, РЅРµ такі. Р— пытаннямі, аднак, лезці РЅРµ стаў.  

Р— апарата якраз забубніла, запырхала, палілася Сћ хмарках пары чорная, ільсняная РЅР° выгляд кава.  

- Вып'еш?  

- РҐС–Р±Р° вадой развёўшы? - выгляд Сѓ СЏРіРѕ быў вінаваты С– беспарадны.  

Разбаўляць такую раскошу вадой - гэта было злачынства, але СЏ РЅРµ пратэставаў: Сѓ Мар'СЏРЅР° нядаўна быў мікраінфаркт.  

- Нельга РјРЅРµ, - сказаў ён. - Рђ Р·СѓСЃС–Рј без СЏРµ РЅРµ магу.  

Хутка Сћ наш час зношваюцца людзі. Паспытаў Маўтхаўзена С– яшчэ СЃСЏРіРѕ-таго. Дзіва, што такое сэрца Сћ сорак РіРѕРґ.  

...РЃРЅ трымаў філіжанку РґРѕСћРіС–РјС– пальцамі С– больш нюхаў, чым РїС–Сћ, С– РЅРѕР·РґСЂС‹ ягоныя трапяталіся ад асалоды, СЏРє Сѓ Адама ля забароненага РґСЂСЌРІР°. Р† аблічча Сћ СЏРіРѕ было тое, што Сћ кепскіх раманах называюць «артыстычным»: просты РЅРѕСЃ, бліскучыя цёмныя валасы, глыбока пасаджаныя немалыя вочы...  

РЇ любіў СЏРіРѕ. ён быў РјРѕР№ РґСЂСѓРі.  

Слухай, Антось. РњСЏРЅРµ, напэўна, хочуць забіць.  

РњРЅРµ здалося, што СЏ недачуў.  

- Так. Забіць.  

- Р† варта, - сказаў СЏ. - Такую святую Барбару ўпусціць, аддаць Сѓ СЂСѓРєС– гэтаму гандляру ад калекцыянерства. Мілюціну Р­РґР·СЊРєСѓ.  

- РЇ РЅРµ жартую, Антось.  

Толькі тут СЏ зразумеў, чаму ён сёння «не той». РќР° ягоным абліччы, звычайна такім паблажлівым С– сардэчным, СЃСЏР±СЂРѕСћСЃРєС–Рј С– ад прыроды добрым, ляжаў цень. Цень сталай трывогі, той, што ані РЅР° хвіліну РЅРµ адпускае, гняце, цісне, задушвае ўвесь час сэрца. Нямоцна, але ўвесь час. Р† СЏ адразу паверыў СЏРјСѓ, Р±Рѕ такі твар Сѓ чалавека бывае толькі тады, калі справа СЃСѓСЂ'ёзная.  

- РќСѓ што ты РјРЅРµ тут смалякі пляцеш? - сказаў СЏ.  

- РўС‹ маю РљРЅС–РіСѓ ведаеш.  

Кожную сваю РЅРѕРІСѓСЋ кніжную знаходку ён называў Р· націскам «Кніга!В».  

- Тыя тры. Пераплеценыя.  

- РќСѓ, бачыў. Год СЏРЅР° Сћ цябе.  

Год С– РґРІР° месяцы... РќСѓ... РІРѕСЃСЊ Р·Р° СЏРµ.  

РЇ невыразна РїРѕРјРЅС–Сћ тую РєРЅС–РіСѓ. РўСЂС‹ РєРЅС–РіС– памерам Сѓ аркуш, узятыя Сћ адзін пераплёт Р· СЂСѓРґРѕР№ СЃРєСѓСЂС‹ канца XVI стагоддзя. РќС– густу, анічога. Рђ РєРЅС–РіС–, сапраўды, дужа каштоўныя, толькі СЏРєС– ёлуп С–С… сабраў пад адной вокладкай: «Евангелле» 1539 РіРѕРґР°, выдадзенае накладам РєРЅСЏР·СЏ Юр'СЏ Сямёнавіча Слуцкага, РґС‹ тут жа «Евангелле» Цяпінскага, РґС‹ РґР° СЏРіРѕ прышмараваны «Статут» 1580 РіРѕРґР° выдання, той, што пад даглядам Льва Сапегі рабіўся.  

РўСЂС‹ РєРЅС–РіС–, пераплеценыя Сћ адзін пераплёт нейкім варварам. Каштоўныя РєРЅС–РіС–. Але каб Р·Р° С–С…?!  

- Вярзеш ты...  

Праўда, «Евангелле» Цяпінскага было надзвычай СЂСЌРґРєС–Рј экземплярам. Р— набору былі выцягнуты «літаркі», каб засталося пустое месца.  

РЇСЃРЅР°, РґСЂСѓРє Сѓ Цяпінскага быў РЅРµ той, што Сћ Скарыны. Бедны РґСЂСѓРє дужа беднага друкара. Р† нейкаму багатаму чалавеку гэта РЅРµ спадабалася. Р† ён папрасіў аб адной такой РєРЅС–Р·Рµ, толькі без «літарак», для СЃСЏР±Рµ. Рђ РЅР° пустых месцах папрасіў нейкага мініяцюрыста намаляваць тыя літаркі фарбамі С– золатам. Каб РєРЅС–РіР° выглядала РЅР° больш багатую. Р† мастак гэта зрабіў. Р— густам С– ўмельствам. Але каб чалавек адчуваў СЃСЏР±Рµ Сћ небяспецы Р·Р° нейкія тры дзесяткі мініяцюр?  

- Распавядай, - сказаў СЏ.  

Бо СЏ верыў. Верыў гэтым устрывожаным вачам, злёгку скрыўленаму роту, неспакойным пальцам, нервовай СЃРїС–РЅРµ, напятай, СЏРє лук (РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ выскачыць звер).  

- Ходзяць Р·Р° РјРЅРѕСЋ ўвесь час... Р—Р° вокнамі снег падмяты раніцамі... Р† калі Р· работы вяртаюся... Сабакі нервуюцца, СЏРє прыходжу... Некалькі разоў заўважаў, што швэндаюцца РЅР° пустыры нейкія цёмныя асобы.  

- Ладна. Скажам, Р·Р° РєРЅС–РіСѓ. Адкуль С–Рј ведаць, што СЏРЅР° Сћ цябе?  

- Меў дурасць. Выстаўка была Сћ лютым Сѓ публічнай бібліятэцы. Старадрукі. Р— бібліятэкі, дый Р· РїСЂС‹-ватных збораў таксама.  

- Р† што?  

- Рђ тое, - ён СѓСЃС‘ Р¶ глынуў ахалолай кавы. - РЇ стаю РїСЂС‹ сваіх С– тлумачу. Маячыць наводдаль нейкі чалавек. Высокі, РіРѕРґ РЅР° восем Р·Р° нас старэйшы, але яшчэ РЅРµ СЃС–РІС‹, цёмны бландзін. Аблічча Р±СѓСЂР°-чырвонае, РЅС–Р±С‹ загарэў, нягледзячы РЅР° Р·С–РјСѓ. РџР° тыпу С– вопратцы - РЅСѓ, РЅРµ разбярэш: ці то настаўнік РІСЏСЃРєРѕРІС‹, ці то старшыня сельсавета. Р СѓРєС– СЏРє, быццам РЅРµ дужа спрацаваныя, але СћСЃС‘ Р¶.  

Мар'СЏРЅ сербануў яшчэ раз.  

- Р† просіць: ці РЅРµ дазволіце зірнуць? Р† такая Сћ СЏРіРѕ голасе пачцівасць, такая непадробная павага РґР° сапраўднай вучонасці, так хвалюецца - аж чырванее, - што СЏ дазволіў. Гартае СЏРє чалавек. Нават занадта асцярожна. Р—Р° верхні СЂРѕРі старонкі. Прыглядаўся. Ледзь РЅРµ чытаў некаторае. Прыемна было, што ёсць людзі, СЏРєС–СЏ хаця Р№ РЅРµ ведаюць, Р° цікавяцца, любяць.  

РЃРЅ сядзеў РЅР° тахце, РЅР° стракатай лельчыцкай посцілцы, С– Сћ паўцемры вадка блішчалі ягоныя вочы. Каву ён дапіў. Пальцамі СћР·СЏСћ Сѓ замок сваё вузкае С– моцнае калена.  

- Р† РІРѕСЃСЊ тут першае, што РјРЅРµ РЅРµ спадабалася. «І РґР·Рµ Р¶ РІС‹ гэта дасталі?В» - «На гары Сћ аднаго СЃСЏСЂРѕРґ непатрэбных РєРЅС–Рі знайшоў». - «І няўжо гэта прадаюць С– купляюць? Р† РІС‹, можа, прадалі Р±?В» - «Я шукаю... РќРµ шкадую РЅС– вушэй, РЅС– вачэй, РЅС– РЅРѕРі. Купляць такія рэчы Сћ РјСЏРЅРµ купіла РЅСЏРјР°. Рђ прадаваць - так-сама РЅРµ прадаю. Пасля маёй смерці СћСЃРµ гэтыя рэчы, Р·Р° выключэннем некаторых, пойдуць музею майго роднага гарадка». - «А-а», - С– нейкая такая скутасць Сѓ СЏРіРѕ рухах. «То чаго Р± цяпер РЅРµ прадаць?В» Дый пайшоў... Дай - цыгарэту.  

- РЁРєРѕРґРЅР° табе.  

- Парашковае малако піць шкодна... РќРµ спадабаўся ён РјРЅРµ пад канец... Быццам здаровы нейкі звер Р· металічным зубам абнюхаў СѓСЃС‘, разведаў дый пайшоў... РўСЂСЌ было Р± СѓСЃС‘ гэта ўжо зараз аддаць. Ды РЅРµ магу. Дасюль РЅРµ РјРѕРі. Вышэй СЃС–Р» было жывому разлучыцца Р· гэтым. РўС‹ памятаеш, СЏРє СЏ СћСЃС‘ гэта збіраў. РЇРє Сѓ Варонцы пад СЂСѓС–РЅС‹ кляштара Сћ сховішча замаскаванае РЅР° чэраве лазіў, СЏРє ад селядцоў ратаваў РєРЅС–РіС–, СЏРє РјРЅРµ РјРѕР№ Мікола дастаўся, РЅР° СЏРєС–Рј РґСЂРѕРІС‹ секлі, СЏРє РјСЏРЅРµ пад Слонімам Сѓ крамянёвай шахце заваліла, СЏРє СЏ СћСЃС‘ гэта растаўраваў, пылам дыхаў, ад хімікаліяў кашляў... Дабро, СѓСЃС‘ гэтае ад смерці ўратаванае, палюбуюся толькі РґР° лета, дый аддам. Апусцее хата... Р† РЅРµ СЃСЋРґС‹ аддам, РЅР° пыл Сѓ запасніку, Р° Сћ СЃРІРѕР№ Руцк. Там СЏРЅС‹ царамі стаяць будуць. Апусцее хата. РќСѓ, РґС‹ гэта РјРЅРµ ненадоўга... Цяпер ужо СЃРєРѕСЂР°. Дужа СЃРєРѕСЂР°.  

- Плюнь.  

- РќРµ, братка, ведаю. Цяпер СЃРєРѕСЂР°.  

- РќРµ курыў Р±С‹.  

- РќРµ магу. Абмяжоўваю СЃСЏР±Рµ, Р° РЅРµ магу.  

Р—РјСЏСћ цыгарэту. Прыгожы ён, калі думае. РќРµ тое што мая варажская храпа. Р† дурніца Р¶ гэная праклятая баба, ягоная былая жонка. РђС…, матыль серабрысты! РђС…, СЃСЋ-СЃСЋ! РђС…, славуты Іванскі Р· гамерычнымі ляжкамі! РђС…, Кафка! РђС…, сцэна! Рђ сама ані Сћ сцэне, ані Сћ Кафцы ані Сћ Р·СѓР± нагою. РЇРє скажа, то Р· поля вецер, СЃР° ..... дым. Ганарылася Р±, што хаця адзін чалавек Сѓ СЃСЏРј'С– разумны. РЇ Р± РЅР° СЏРµ месцы такога Сћ пантофель цалаваў, СЏРє папу рымскага. Ды СЏРЅР°, чуў, С– хацела вярнуцца, але РЅРµ захацеў ён.  

- Пасля званок, - сказаў Мар'СЏРЅ. - Малады інтэлігентны голас (зараз СѓСЃРµ інтэлігентныя): «Прадайце». - «Не прадаецца. Гэта майго музея Сћ Руцку, Р° РЅРµ маё». Р† яшчэ падобны званок, іншым голасам. Рђ пасля ледзь РЅРµ кожную РЅРѕС‡: «Прадайце, прадайце, прадайце».  

- РўС‹ што, РЅРµ ведаеш, СЏРє тэлефонных хуліганаў лавіць?  

- Спрабаваў. Званілі Р· аўтаматаў Сѓ розных канцах горада. «Прадайце! Прадайце!В»  

- Набяры адзінку С– пакладзі трубку. Ніякая зараза РЅРµ дазвоніцца.  

- РќРµ магу. Кожную РЅРѕС‡ чакаю званка.  

- Што такое?  

- РЈ Юлькі рак.  

Юлька - гэта ягоная былая жонка. Р’РѕСЃСЊ табе С– маеш РїС–СЂРѕРі Р· бобам. РЇ маўчаў. Адступілі некуды кепскія РґСѓРјРєС– аб ёй. Перад гэтым СѓСЃРµ роўныя. РњРЅРµ было сорамна.  

- РЇРЅР° РїСЂР° гэта яшчэ РЅРµ ведала, СЏРє хацела вярнуцца. Ляжыць цяпер недзе Сћ Гомлі. Грошы патаемна дасылаю. Медсястра піша аб СѓСЃС–Рј. Звоніць. Кажа: пасля аперацыі лягчэй. Рђ СЏ РЅРµ веру. Думаю кожную РЅРѕС‡: РІРѕСЃСЊ званок. Р† СћСЃС‘ здаецца, РЅС–Р±С‹ СЏ РїСЂР° гэта ведаў С– адштурхнуў. Зараз Р±С‹ вярнуць. Ды РЅРµ, РЅРµ даруе.  

Бог ты РјРѕР№, ён яшчэ С– слова «дараванне» помніць, святы асёл! Р† ўвесь напяты, С– ўвесь трывожны - чорт Р±С‹ цябе, сабачага сына, любіў.  

- РќСѓ, аб гэтым досыць. Вяртацца ёй РґР° чалавека, СЏРєС– Сћ шлях выпраўляецца, РЅСЏРјР° чаго. Ачуняла Р± толькі, - твар СЏРіРѕ раптам стаў рашучы. - Р† шкадаваць аб тым, што РЅРµ збылося, РЅРµ выпадае. Але званка чакаю. Рђ замест СЏРіРѕ - кожную РЅРѕС‡ - СЏРЅС‹. Ведаеш, трывожуся СЏ.  

Мілы РјРѕР№, СЏ гэта Р· самага пачатку бачу. Р† тое, што кепска. Р† тое, што падобны ты РЅР° адзіную барокавую скульптуру Сћ маёй кватэры: РЅР° «смуткуючага» над тваёй галавой. Страшныя вочы. Р† гэты РІСЏРЅРѕРє. РЇРє СЏ гэтага РЅРµ заўважаў?! Заўтра Р¶ выселю СЏРіРѕ Сћ РґСЂСѓРіС– пакой.  

- Р†... баюся, Антось. РўС‹ ведаеш, баязліўцам РЅРµ быў. Разам былі Сћ рознай калатэчы.  

- Ведаю.  

- Рђ тут паршыва. Падыходзіць нехта РґР° вокнаў. Сабакі бурчаць, СЏРє РЅР° нячыстую сілу. Нейкі пах аднойчы Сћ перадпакоі.  

- РЈ міліцыю пазвані.  

- Р—-Р·Р° няясных падазрэнняў? - ён раптам скалануў галавой С– СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. - До ўжо табе... Рђ пострах? Пострах можа быць Р·-Р·Р° сэрца. РЈ сардэчнікаў гэта бывае, гэткія прыпадкі неасэнсаванага, беспрычыннага постраху. Р† Сћ РјСЏРЅРµ Р№ раней былі. РќРµ звыкаць.  

- РЇ Р¶ табе С– кажу. РљС–РЅСЊ. Звычайныя барыгі. Хочаш кілішак каньяку?  

Трывога СћСЃС‘ Р¶ РЅРµ пакінула СЏРіРѕ.  

- Можа быць. Але чаму РєРЅС–РіР°? Чаму адна гэтая РєРЅС–РіР°? Чаму РЅРµ РјРѕР№ Мікола? РќРµ грамата Жыгімонта мытнікам - там жа адзін каўчэг чаго каштуе? Чаму гэтая РєРЅС–РіР°?  

- РќРµ ведаю. Давай паглядзім.  

- Р’РѕСЃСЊ СЏ С– хацеў. Ды РЅРµ рызыкнуў несці. Цёмна, - ён устаў.  

- РќСѓ, бывай здароў, браце. Р† плюнь РЅР° СћСЃС‘.  

- РўС‹... заходзь РґР° РјСЏРЅРµ паслязаўтра, Антосю. Разгледзім. РЇ хаця Р№ архіўны работнік, Р° палеограф ты лепшы.  

РЇ вырашыў, што хопіць. РўСЂСЌР±Р° пераходзіць РЅР° звычайны тон. Досыць гэтага, гнятучага, досыць. Бо амаль любому жаху, калі ён Сѓ плоці, мужчына можа разбіць РЅРѕСЃ.  

- РўРѕ што, правялебны Мар'СЏРЅ?... Р† РїСЃС‹ бурчалі РЅР° сілу варожую, Р° ён, бес, Сѓ сенцах, спакушаючы правялебнага чысціню, смярдзеў брыдка...  

- РќС–Р±С‹ творы доктара навук гістарыйскіх Цытрыны.  

- Забрахаўся, СЏРєС–СЏ гэта «гістарыйскія»?  

- Рђ «мусікійская» Р¶ ёсць? РўРѕ Р¶ Р±Рѕ... «Цытрыны» С– падобных СЏРјСѓ.  

РњС‹ разрагаталіся. Але СћСЃС‘ адно СЏ адчуваў, што РЅР° РґРЅРµ ягоных вачэй трывога.  

...Ён пайшоў, а трывога засталася. Я падышоў да акна і глядзеў, як ён ідзе цераз вуліцу ў касых, імклівых струменях снегу, змешанага з дажджом.

Раніцай РјСЏРЅРµ разбудзіў залівісты крык пеўня, Р° пасля адчайнадушнае, надрывістае кувіканне парасяці: відаць, неслі Сћ РјСЏС…Сѓ.  

– РќРµ хачу-Сѓ! Пусці-С–-це! Пусці-іце!  

РЇРє РЅР° вёсцы. Р† кожную нядзелю РјРЅРµ РІРѕСЃСЊ так прыемна. Р† гэта адна Р· прычын, чаму СЏ люблю сваю хату.  

Прыемна гэта сказаць: мая хата, РјРѕР№ пад’езд, РјРѕР№ РґРІРѕСЂ. Асабліва ўспамінаючы вайну, С– СЏРє пасля намучыліся Р· бацькам РїР° чужых кутах, С– СЏРє пасля жылі Сћ адным пакоі камунальнай кватэры Р· калідорнай сістэмай. Рђ пасля адзін. Р† РІРѕСЃСЊ РґРІР°. Р† тут бацьку пацягнула дажываць Сѓ СЃРІРѕР№ гарадок РґР° сваёй сястры, Р° маёй цёткі.  

– РќРµ магу. РЇРє РЅС–Р±С‹ зрабіў сваю справу. Рђ тут яшчэ кожную нядзелю пеўні, каровы, РєРѕРЅС– – РЅСѓ кліча нешта, С– СћСЃС‘. Каб яшчэ РЅРµ раён гэты кляты. Рђ тут бачу – парсючок, пярэсценькі. РЇ Р¶, здавалася Р±, гараджанін, СЏ Р¶ араць РЅРµ ўмею. Рђ тут – РЅСѓ хоць Р±С‹ рыдлёўку Сћ рукі… Бэз зазелянеў, зямля пахне, тлустая такая. РќР° агрэсце зялёнае воблака… Паеду РґР° Марыны. Там сад, будзем РґРІРѕС… корпацца. Рђ ты – толькі цяпер, глядзі, жаніся.  

РЃРЅ меў рацыю. Нават РјРЅРµ немагчыма ўседзець РЅР° месцы кожную нядзелю, калі цераз тракт ад майго РґРѕРјР° адкрываецца рынак С…СѓРґРѕР±С‹: РєРѕРЅС–, каровы, СЃРІС–РЅРЅС–, залатыя рыбкі, авечкі, галубы, трусы, лясное звяр’ё, птушкі, сабакі С– СћСЃС‘ жывое.  

Да таго СЏРє агарадзілі квартал – РґР·СЏРґР·СЊРєС– Р· вазамі стаялі сабе РЅР° тратуарах, Р° здаравушчыя мацёры, адваліўшы саскі, ляжалі, мілыя, РЅР° газоне.  

Аднойчы РјРѕР№ сябар Алесь Гудас (Р° ён жыве РЅР° першым паверсе) Сѓ нядзелю сядзеў Р·Р° пісьмовым сталом, Р° проста пад акном СЏРіРѕ кабінета спыніўся РІРѕР·. Дзядзькі нешта прадалі С– вырашылі замачыць куплю-продаж. Р— рыльца. Убачылі СЏРіРѕ С– пачалі круціць пальцамі каля лоба. Р† сапраўды, дурань нямочаны: людзі весяліцца збіраюцца, нядзеля, Р° ён працуе. Алесь пакруціў пальцам Сѓ адказ, прынёс С– падаў С–Рј Сѓ акно шклянку. Тады СЏРЅС‹ першую налілі СЏРјСѓ. Р–РѕРЅРєР° пасля ледзь Р· глузду РЅРµ з’ехала: адкуль выпіўшы? РЈ хатніх туфлях, РЅРµ выходзіў, Сѓ хаце ані кроплі спіртнога, Р° ён глядзіць С– РЅРµ дужа разумна ўсміхаецца.  

Харошы куток! Шкада, калі рынак РєСѓРґС‹-небудзь перанясуць. Р†, галоўнае, Сѓ РґРІСѓС… кроках ад “вёскі”, ад таго куточка, занесенага РЅР° Р±СЂСѓРє, вулачка, далей бульвар С– шумны вялікі горад. Р† РґРѕРјР° С– замужам.  

Р— таго часу – СЏРє СЏ РЅРµ хаджу РЅР° работу С– блытаю РґРЅС– – крык пеўня Сћ нядзелю, праз добрае згасанне СЃРЅСѓ, для РјСЏРЅРµ СЏРє дадатковы каляндар.  

Увосень СЏ абараняю доктарскую. Два месяцы законнага РІРѕРґРїСѓСЃРєСѓ РґС‹ тры нескарыстаных Р·Р° мінулыя гады. РЇ дужа рабіў, дужа-дужа РјРЅРѕРіР° рабіў, каб РІРѕСЃСЊ так, адзін раз, уволю палайдачыць С– рабіць тое, што РјРЅРµ хочацца. РљРЅС–РіР° выйшла. Амаль РґР° верасня СЏ вольны. Бог РјРѕР№, РЅС–СЏРєС–С… бібліятэк, РЅС–СЏРєС–С… архіваў, калі толькі сам гэтага РЅРµ захачу!!!  

РЇ лічу, што кароткі адпачынак – глупства. РќРµ паспееш прыехаць, раскруціць РІСѓРґС‹, падыхаць – РЅР° табе, збірайся назад. РќРµ варта С– пэцкацца.  

Р† РІРѕСЃСЊ цяпер СЏ адпачну. Упершыню, можа, Р·Р° дванаццаць РіРѕРґ. Добра скінуць Р· тахты РЅРѕРіС–, адчыніць Сѓ холад акно, прамерзнуць, зрабіўшы РґРІР°-тры нядбалыя практыкаванні, памахаць рукамі С– нагамі (замяняць сапраўдную працу, ад СЏРєРѕР№ звіняць мускулы, гімнастыкай – лухта зялёная С– трызненне СЃС–РІРѕР№ кабылы). Добра, калі струмені вады сякуць РїР° плячах С– СЃРїС–РЅРµ! Добра, калі СЃРєСѓСЂР° чырванее ад суровага ручніка! Добра, калі трэскаецца аб Р±РѕРє патэльні СЏР№РєР°, С– сквірчыць вяндліна, С– чарнее кава Сћ белай-белай філіжанцы!  

Добра адчыніць дзверы РЅР° пляцоўку свайго трэцяга пад’езда, “пад’езда старых кавалераў”.  

Рђ, СѓСЃС‘ адно. Калі абрыдаць, то абрыдаць! Калі апісваць людзей, то апісваць. Бо амаль кожны Р· нашага пад’езда граў СЃСЏРєСѓСЋ-такую ролю Сћ нашай гісторыі.  

РЈ маім РґРѕРјРµ пяць паверхаў С– чатыры пад’езды. РњРѕР№ пад’езд трэці. Завуць СЏРіРѕ “пад’ездам старых кавалераў” нездарма. РџР° невыказнай С–СЂРѕРЅС–С– лёсу СћСЃРµ мужыкі Сћ С–Рј (РїСЂР° незамужніх дзяўчат РЅРµ кажу) або нежанатыя, або ўдаўцы, або… Але гэта сумная гісторыя, С– РїСЂР° СЏРµ РЅРµ трэба Сћ такую раніцу, калі снег растаў, калі паветра бадзёрае, Р° неба РїР°-вясенняму нясмела С– пранізліва блакітнае.  

РќР° кожным паверсе Сћ нас РїР° РґР·РІРµ кватэры. Пачну, РІСЏРґРѕРјР° Р¶, Р· майго паверха. РЃРЅ самы важлівы РЅРµ толькі Сћ гэтай аповесці, але С– наогул. Р—СЏРјРЅС‹ шар круціцца вакол эгацэнтрызму.  

Дзверы Сћ дзверы СЃР° РјРЅРѕР№ жыве Адам Пятровіч Хілінскі, СЏРєС– часам запрашае РјСЏРЅРµ згуляць Сѓ шахматы С– ўзяць чарку каньяку. Мянушка ягоная – “палкоўнік Сѓ цывільным” (мая чамусьці “Тоха”, так называюць нас СѓСЃРµ фраеры двара).  

Хто ён? РќРµ ведаю. Р† ведаю гэта лепей Р·Р° іншых, Р±Рѕ ён некалькі разоў, ведаючы РїСЂР° мае “гістарычныя дэтэктывы” С–, магчыма, чытаючы С–С…, расказваў РјРЅРµ розныя выпадкі Р· мэтаю, што РІРѕСЃСЊ Р±С‹ РјРЅРµ тое С– напісаць РґС‹ зрабіць, Р±Рѕ пішуць С– робяць нецікава С– мала. Рђ СЏ РЅРµ мастак РЅР° такія справы, то СЏ адмоўчваўся.  

РЇ гляджу РЅР° СЏРіРѕ РЅРµ так, СЏРє суседзі. РњРЅРµ ён здаецца гэткім “Абелем Сѓ адстаўцы”.  

Можа, СЏРЅРѕ так ёсць РЅР° самай справе? Хто ведае? РЇ СЏРіРѕ РЅРµ пытаю.  

Р† ён РЅРµ скажа. Ведаю толькі, што хату – РЅР° горшую недзе выменяў: “Што РјРЅРµ, СЏ адзін. Р† гэтай Р±С‹ замнога, каб РЅРµ РєРЅС–РіС– РґС‹ фоткі”.  

Гэта адзіны РјРѕР№ РґСЂСѓРі РЅР° пад’езд. РќРµ РґСЂСѓРі, уласна, Р° прыяцель РїР° шахматах, РїР° самотнай мужчынскай выпіўцы. Нячаста толькі. Бо метад жыцця Сћ СЏРіРѕ РґР·С–СћРЅС‹. Бывае, што ўдзень спіць, Р° начамі чорт ведае РґР·Рµ. Часам месяц-РґСЂСѓРіС– РЅСЏРјР° СћРґРѕРјР°. Завітае РЅР° гадзіну – С– Р·РЅРѕСћ РЅСЏРјР°.  

РЇ РЅРµ распытваю РїСЂР° СЏРіРѕ работу, калі сам РЅРµ ўспомніць чагосьці. РџР°-першае, РЅРµ ведаю, РїСЂР° што можна спытаць. РџР°-РґСЂСѓРіРѕРµ, РЅРµ ведаю, РЅР° што можа адказаць, С– РЅРµ хачу ставіць чалавека Сћ нязручнае становішча. РџР°-трэцяе, увогуле РЅРµ люблю РЅС–СЏРєС–С… устаноў, нават больніц. Кашмар! Твары хворых, плявальніцы, пах. Яшчэ Р· даваеннага дзяцінства, Р· крывава-чырвонага плаката Сћ Р·СѓР±РЅРѕР№ лячэбніцы.  

Толькі РЅР° кватэры СЏ магу звесці Р· некім знаёмства. РќР° службе чалавек РЅРµ сам сабою, РЅРµ тая асоба, якая толькі Р№ цікавіць РјСЏРЅРµ.  

Нават СЃР° сваім шэфам СЏ разгаварыўся толькі тады, калі ён запрасіў РјСЏРЅРµ Сћ госці.  

Так С– тут. Мабыць, СЏ РїСЃС–С…, але што Р·СЂРѕР±С–С€? Але СЂРѕР·СѓРј Сѓ СЏРіРѕ жывы. Сам РјРѕРі Р±С‹ пісаць, Р° РЅРµ падбіваць РјСЏРЅРµ.  

Высокі, СЃС–РІС‹, увесь нейкі дужа неславянскі – такіх толькі Сћ замежным РєС–РЅРѕ ўбачыш. Англіец? Нарвежац? Але падобен РЅР° дужа выцягнуты трохкутнік – плечы шырокія, Р° клубоў амаль Р·СѓСЃС–Рј РЅСЏРјР°, С– РЅРѕРіС– РїСЂС‹ хадзе, каб РЅРµ парушыць гэтага трохкутніка, заўсёды ставіць блізка адну РґР° адной.  

Апрануты заўсёды бездакорна, РґС‹ яшчэ Р№ Р· доўгай люлькай Сѓ зубах: “Містэр РЎРјС–С‚ РЅР° Бобкін-стрыт”. Р† толькі РЅР° паляванні, ці рыбалцы (ездзілі некалькі разоў), або Сћ кватэры, РґР·Рµ РЅСЏРјР° старонніх, СѓСЃС‘ гэта замяняецца тыпова славянскай, мала таго, беларускай разбоўтанасцю. РЎРѕРЅ РґР·Рµ папала: куцавейкаю ля вогнішчаў, пяцьсот разоў “лісіцу” спаймаў; стаптаныя чобаты – лата РЅР° лаце. Р† СћСЃС‘ адно, нават Сѓ лахманах, – фацэт, нічога РЅРµ скажаш. Р† азартны, зараза. Аднойчы, калі бесталковы сабака шукаў Сѓ РґСЂСѓРіС–Рј баку, проста сам, РІР° ўсёй амуніцыі, Р· чаўна Сћ ваду скочыў. РџР° качку.  

Знаёмства наша пачалося Р· балбатні Сћ двары. Гаварылі СћСЃРµ нешта РїСЂР° чалавечыя захапленні. РЃРЅ маўчаў, РЅСѓ СЏ С– вырашыў спытаць СЏРіРѕ, Р° СЏРєРѕРµ Сћ СЏРіРѕ С…РѕР±С–.  

– Бабачкі, – адказаў ён РЅРµ толькі сур’ёзна, але Р№ змрочна.  

– Матылі?  

– РЇ Р· вамі РїР°-беларуску гавару. Жанчыны.  

Нічога сабе манера жартаваць. РќР° самай справе С…РѕР±С– ягонае – гравюры С– РєРЅС–РіС–. Частка знікла Сћ той час, калі гаспадарку вяла адна сястра, але нават тое, што засталося, здзіўляе. Багацюшчы кнігазбор: гісторыя права, філасофія, біялогія асабліва. Хрыбта гэтага падбору СЏ, шчыра кажучы, так С– РЅРµ здолеў намацаць.  

Пасля бібліятэка тая папоўнілася, РґС‹ яшчэ з’явіліся РЅР° сценах розныя егіпецкія, інданезійскія, афрыканскія рэчы.  

Сястра С– зараз прыходзіць СЃР° сваёй кватэры, дапамагае весці гаспадарку, прыводзіць С– сваю хатнюю работніцу. Раз РЅР° РґРІР° тыдні. Астатняе робіць сам. РЃРЅ гэта ўмее лепей, чым СЏ. Уладкавацца паўсюль Р· максімальным камфортам.  

РџСЂР° СЃСЏР±Рµ гаварыць ён РЅРµ любіць. Аднойчы толькі выплыла сёе-тое наверх. Глядзелі РјС‹ “Іванава дзяцінства”. Геніяльны фільм. Справа, відаць РїР° СћСЃС–Рј, адбываецца РЅР° Беларусі. Р† хлопчык Р· Беларусі. Р’РѕСЃСЊ там гэты хлопчык С– задае пытанне, нешта накшталт: “А што такое Трасцянец, ты ведаеш?” РўСѓС‚ СЏ С– адчуў, СЏРє СЏРіРѕ скаланула.  

РќСѓ, РїСЂР° СЏРіРѕ пакуль што досыць. Пачнем зверху. РќР° пятым паверсе тры майстэрні мастакоў. Хто СЏРЅС‹ РґРѕРјР° – РЅРµ РјРЅРµ меркаваць, але, РЅР° маю РґСѓРјРєСѓ, Сѓ майстэрнях сваіх СѓСЃРµ мастакі – кавалеры, Р·Р° выключэннем, магчыма, цалкам сумленных РґС‹ РґСѓСЂРЅСЏСћ, што, можа быць, адно С– тое Р¶. Калі паўз мае дзверы коціцца запознены вал спрэчкі або раніцай ціха пазвяквае шкло Сћ чамадане, СЏ ведаю, гэта альфа С– амега маіх мастакоў.  

РќР° чацвёртым паверсе жыве ўдавец Кяневіч Р· падлеткам-сынам, РЅРµ дужа цікавы чалавек, Р° насупраць СЏРіРѕ, Р· мамаю, Росцік Грыбок, чалавек дваццаці аднаго РіРѕРґР·С–РєР°.  

Грыбок Р· аднаго ведамства Р· прыяцелем Хілінскага, палкоўнікам крымінальнага вышуку Андрэем Арсенцевічам Шчукам, СЏРєС– почасту заходзіць РґР° Хілінскага гуляць Сѓ шахматы (тады той Р· нас, хто прыйшоў пазней, вымушаны капацца Сћ бібліятэцы). Яшчэ СЏРЅС‹ ездзяць разам РЅР° паляванне С– рыбалку, С– часам РґР° С–С… прыядноўваюся СЏ. Таму што РјС‹ Сћ нечым падобныя. Р† паляванне, С– рыбалка, С– патрэбнасць вечна РЅС– Р· Дняпра, РЅС– Р· поля дасціпнічаць.  

Так што Сћ нас РїРѕСћРЅС‹ давер С– адноснае веданне адзін аднаго.  

Хілінскі сам захацеў жыць менавіта Сћ гэтым РґРѕРјРµ С– Грыбка (проста любіць СЏРіРѕ) перасяліў Р·Р° сабой. Рђ РјРѕ проста так.  

Грыбок РЅС–СЏРєС– РЅРµ грыбок, Р° здаравенны грыбіна, хаця С– Р·СѓСЃС–Рј малады, свежанькі, крамяны. Рђ СћСЃС‘ Р¶ грыбок. РџР° цвёрдых (так С– хочацца РјРЅРµ заўсёды ўшчыкнуць) шчочках, РїР° цёмна-карычневых вачах, РїР° агульнаму адчуванню чысціні, баравой яснасці С– лёгкай, РїР° ўзросту, ну… бяздумнасці, ці што.  

РќСѓ, давайце спускацца Р· маёй пляцоўкі разам СЃР° РјРЅРѕР№. Лёгкае СЂСЌС…Р° крокаў РїР° прыступках.  

Другі паверх. РќР° ягонай пляцоўцы жыве лекар, РґР° СЏРєРѕРіР° СЏ, РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, яшчэ ніколі РЅРµ хадзіў С– хадзіць РЅРµ хачу С– вам ніколі РЅРµ раю, С– няхай ён увогуле застанецца без працы С– гладыёлусы разводзіць. Бо ён псіхіятр С–, здаецца, працуе Сћ РґРѕРјРµ вар’ятаў. Калі СЏ сустракаю СЏРіРѕ, РјРЅРµ заўсёды хочацца заспяваць маскоўскую песеньку:  

Балалаечку СЃРІРѕСЋ  

РЇ СЃРѕ шкафа достаю,  

РќР° Канатчиковой даче  

РўРёС…Рѕ песенку РїРѕСЋ.  

Вижу – лезет РЅР° забор  

Диверсант, бандит Рё РІРѕСЂ,  

РЇ РІРѕР·СЊРјСѓ СЃРІРѕСЋ гранату  

И СѓР±СЊСЋ его РІ СѓРїРѕСЂ.  

Комплекс гэта нейкі, ці што?  

РЈ гэтага чалавека Сћ дзвярах ёсць вочка, СЏРєРѕРµ ўставіла адна Р· жанчын, што часам прыязджаюць РґР° СЏРіРѕ. РњРЅРµ ўвесь час здаецца, што гэта ён пабойваецца масавага візіту сваіх пацыентаў РЅР° РґРѕРј. Імейка ягонае, РґР° вашага ведама, Вітаўт Шапо-Калавур-Лыганоўскі. Калі Р± такое РјРЅРµ – СЏ Р± ажаніўся Р· Жаклін Кенэдзі. РќРµ, РЅРµ ажаніўся Р±. Бо Р· ёю, СЏРє казаў адзін РјРѕР№ знаёмы, ужо “ажаніліся РґР·РІРµ гэтыя старыя балканскія малпы. Рђ СЏ лепей ажанюся з… Мерлан Мурло”.  

Аднойчы ішлі разам РґР° тралейбуса, С– неяк размова перайшла РЅР° тое, хто адкуль, РЅР° імёны С– Рі.Рґ.  

“Чорт СЏРіРѕ ведае адкуль такое, – сказаў ён. – РџСЂР° свайго прадзеда толькі Р№ ведаю, што С–РјСЏ. Інтэлігентны. Мабыць, Р· лапцявой шляхты. Гонар, РїСЌСћРЅР°, РІРѕСЃСЊ С– СћСЃСЏ музыка. Грошай РЅСЏРјР°, то давай паболей прозвішчаў”.  

Рђ РІРѕСЃСЊ С– ён сам. Выключна складзены, Р· пародзістым бронзавым абліччам, РЅС–Р±С‹ сярэдневяковы кандацьер Р· медаля. Хвалістая грыва срэбных валасоў, СЂРѕС‚ Р· цвёрдым прыкусам, шэрыя вочы глядзяць пільна. Р СЌРґРєР° РјРЅРµ даводзілася бачыць прыгажэйшы мужчынскі твар. Р† разумнейшы таксама.  

Гаворыць Р· маладым чалавекам, сваім суседам. РўРѕР№ Сѓ меру прыстойны, Сѓ меру ладны, Сѓ меру мілавідны. Рђ ўвогуле, РїСЂР° СЏРіРѕ толькі Р№ можна сказаць, што Сћ СЏРіРѕ руцэ РІСЏРґСЂРѕ для смецця.  

– Дзень РґРѕР±СЂС‹, суседзе.  

– Дзянёчак С– РґРѕР±СЂС‹.  

Першы паверх. Злева РЅР° пляцоўцы кватэра, Сѓ СЏРєРѕР№ ці кінастудыя, ці тэатральны інстытут, ці балетная студыя (так С– РЅРµ зразумеў што, Р° пытаць нязручна) размясціла інтэрнат РЅР° чатырох сваіх дзяўчатак. Там часта песні, весялосць, гітара. Вечарамі СЏРЅС‹ Р· хлопцамі нейкімі стаяць Сѓ пад’ездзе ля радыятараў, С– раніцаю там РјРЅРѕРіР° недакуркаў. Калі СЏ С–РґСѓ, дзяўчаты праводзяць РјСЏРЅРµ вачыма. Досыць часта. Р† СЏ Р· гэткай жарабячай вясёласцю дрыгаю паўз С–С… зухаватымі нагамі.  

Значыць, пакуль што СЏ яшчэ нішто сабе. РҐРѕ-С…Рѕ!  

Дзяўчаткі гожанькія, Р· пульхнымі роцікамі, Р· дурнаватымі яшчэ, РЅС–Р±С‹ Сћ кацянят, шырокімі “глядзелкамі”, Р· пышнымі агонамі валасоў. Штонікі абцягваюць формы, СЏРєС–СЏ Р· часам абяцаюць зрабіцца дужа ладнымі.  

Прыгожыя. Толькі РЅРµ для РјСЏРЅРµ. РњРЅРµ без малога сорак, Р° Р· С–С… самай старэйшай, РЅР° РІРѕРєР°, дваццаць – дваццаць адзін. Звязацца? Каб праз дзесяць РіРѕРґ СЂРѕРіС– наставілі? Гэткае задавальненне саступаю вам. Стары СЏ для С–С…. Часам, калі СћСЃРїРѕРјРЅС–С€ Р±РѕРјР±С‹, С– палон, С– СћСЃС‘, што потым, дык нават здаецца – С– ўвогуле стары.  

Справа РЅР° першым паверсе РґР·РІСЏСЂСЌР№ РЅСЏРјР°. Там уваход Сѓ сутарэнне. Даведка аматарам дакладных лічбаў.  

Кватэра в„– 22 – дзявоча-цыганская багема (масленае масла).  

Кватэра в„– 23 – цікавы малады чалавек Р· РІСЏРґСЂРѕРј.  

Кватэра в„– 24 – Вітаўт-Ксаверы-Інэзілья-Хасэ-Марыя Шапо-Калавур-Лыганоўскі, майстар РїР° чалавечых мазгах Р· медным абліччам Скалігера Кан-Грандэ.  

Кватэра в„– 25 – азартны палкоўнік Р· Бобкін-стрыт.  

Кватэра в„– 26 – СЏ Р· СѓСЃС–РјС– сваімі комплексамі.  

Кватэра в„– 27 – Кяневіч СЃР° сваім даўгалыгім парасткам.  

Кватэра в„– 28 – паляначка Р· Грыбком. “У лузе РЅР° адной назе…”  

Пяты паверх – тры майстэрні нежанатых мастакоў.  

Двор. Звычайна РЅРѕРІС‹ РґРІРѕСЂ Р· маладымі дрэўцамі, лавачкамі, газонамі, выбітымі РЅР° бубен футбольным мячом. Толькі што Сћ двары засталіся ад знесеных хат ускраіны двухпавярховы дамок, РґСѓР±, зарасці ясеню, пара РіСЂСѓС€ РґС‹ некалькі асуджаных яблынь С– вішань.  

Дворнік Кухарчык дае РјРЅРµ “драстуйце”. Гэткі сабе РґРѕСћР±РЅСЏ Р· каляным абліччам С– кароткімі валасамі. Р† паўсюль ён лезе, дае парады, расказвае. Р† СћСЃС‘ СЏРјСѓ трэба ведаць, Р° РјСЏРЅРµ ён чамусьці лічыць самым разумным чалавекам вуліцы. РњСЏРЅРµ гэта крыху абражае: чаму толькі вуліцы. Але СЏРіРѕ РЅРµ саб’еш, С– ён узнікае Р·Р° спінаю (Сѓ СЏРіРѕ ёсць уласцівасць С– ўмельства ўзнікаць СЏРє Р·-пад зямлі) С– задае пытанне. Часцей Р·Р° СћСЃС‘ ўражанне пасля пытання, РЅС–Р±С‹ праглынуў жарынку, адначасова атрымаўшы ўдар пад лыжку.  

– Рђ кітаец кітайца Сћ твар адрозніць?  

– Рђ РІРѕСЃСЊ цікава Р± ведаць, Антоне Глебавічу, СЏРєС– СЃСЌРЅСЃ Сѓ кіпарысах, што РЅР° РїРѕСћРґРЅС–?  

Сёння гэта:  

– РќРµ ведаеце часам, СЏРє “дворнік” РїР°-латышску?  

– Setnieks, – “часам ведаю” СЏ.  

– Цікава, С– там С– там амаль аднолькава.  

Р† ён працуе С– думае.  

Выходжу Р· двара. Вуліца. РќРµ “вясковы” Р±РѕРє, Р° “гарадскі”. Аўтобусы, дамы, рэклама, марсіянская трынога тэлевежы наводдаль. РЁСѓРј гарадской плыні, упарты С– неўблажымы.  

Р† СЏРє апошні акорд таго, што ёсць РјРѕР№ РґРѕРј С– РјРѕР№ РґРІРѕСЂ, тытунёвы кіёск, Сѓ СЏРєС–Рј сядзіць стары знаёмы, “брыгадзір Жэрар”, СЏРє СЏРіРѕ называю СЏ, Герард Пахольчык, СЏРєРѕРјСѓ СЏ актыўна дапамагаю выконваць план.  

РЃРЅ С– сапраўды, СЏРє герой, сядзіць Сѓ сваёй будцы. Просты, СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏРіР° расточку, вусаты. РЈ дзіцячых, шырока раскрытых вачах наіў. Р† схожасць Р· дзіцем падмацоўвае жаўтавы РїСѓС… РЅР° галаве.  

Гэты таксама Р· цікаўных, СЏРє С– Кухарчык. Але той Р· “мітуслівых” цікаўных. Рђ гэты “цікаўны філосаф”. РўРѕР№ лезе, падазрае, сумняваецца, гэты – сядзіць РЅР° троне С– пытаецца ўедліва С– сур’ёзна. РўРѕР№ бачыць непатрэбнае С– неістотнае, гэты – “зрит РІ корень”. РўРѕР№ толькі слухае – гэты яшчэ дае Р№ парады Р· вышыні вопыту, набытага Сћ бяседах Р· разумнымі людзьмі. Рђ вочы сочаць С– свідруюць С– бачаць СѓСЃС‘.  

Але абодвум уласцівы шырокі дыяпазон зацікаўленняў. Толькі першы цікавіцца сэнсам кіпарысаў, СЏРєС–СЏ РЅРµ даюць РЅС– пладоў, ані драўніны, Р° РґСЂСѓРіРѕРіР° цікавіць палітыка Сћ Непале С– ўвогуле СћСЃС‘ ад касмічных пералётаў С– спосабу варыць малінавае варэнне – С– аж РґР° тэорыі чырвонага ссоўвання С– лётаючых талерак, СЏРєС–СЏ ён абавязкова называе НЛА (неапазнаны лётаючы аб’ект).  

Купляю пачак “БТ”. Глядзіць пільна, РЅС–Р±С‹ наш разведчык Сѓ стаўцы Гудэрыяна.  

– Дзіўна РІС‹ неяк цыгарэты адкрываеце. РўСѓС‚ пацягнуў Р·Р° стужачку дый… Рђ РІС‹ нажніцамі. Р† толькі ражок. Р† РІРѕСЃСЊ ужо колькі месяцаў гляджу – заўсёды толькі правы ражок. Можна Р¶ РІРѕСЃСЊ Р·Р° стужачку дый крышку зняць.  

– РЇ, пане РјРѕР№ вялебны Герардзе, тое, што Сћ кепскіх старых раманах называлі “стары кавалер Р· устойлівымі звычкамі”.  

– “Устоявшимися привычками”, – перакладае начытаны Герард. – Ды нашто Р¶ ражок?  

– Партсігараў РЅРµ люблю. Рђ здымаць СѓСЃСЋ крышку – тытуню тады Сћ кішэнь натрасеш.  

– Ды чаму Р¶ правы?  

Р† сапраўды, чаму правы? Чаму СЏ заўсёды першым узуваю левы туфель?  

– Літары туды глядзяць.  

– А-а.

РЈ адказ РЅР° званок Р· глыбіні кватэры даляцеў, набліжаючыся, гарматны сабачы Р±СЂСЌС….  

– Ганец РґР° скарбніка Мар’яна, – сказаў СЏ.  

Два тыгравыя РґРѕРіС–, кожны Р· РґРѕР±СЂСѓСЋ цялушку, пазнаўшы РјСЏРЅРµ, СЃР° свістам замалацілі тоўстымі ля кораня хвастамі.  

– Эльма! Эдгар! РќР° месца, слінцяі паршывыя!  

– Смачны, РІРѕСЃСЊ С– слінцяі, – сказаў СЏ.  

Кватэра Сћ Пташынскага гэта чорт ведае што, толькі РЅРµ кватэра. Старая, прафесарская, бацькоўская, дзівам ацалелая Сћ гэтым амаль дашчэнту знішчаным горадзе.  

РќР° вокнах візэрункавыя краты: бібліятэка татачкі была ледзь РЅРµ самай багатай прыватнай бібліятэкай краю (РЅРµ лічачы, РІСЏРґРѕРјР°, магнацкіх). Дзівам ацалела Сћ вайну Р№ бібліятэка, але сынок струбіў СЏРµ РІР° СћСЃС–Рј, што РЅРµ датычылася гісторыі, – дзяржаве, каб вызваліць месца сваім улюбёным гатычным С– барокавым монстрам. Монстры выжылі адсюль РЅРµ толькі РєРЅС–РіС–, але й… урэшце, СЏ няўдала пажартаваў.  

Мар’яна Р± РґР° нас замест дзяўчат. Быў Р±С‹ цалкам кавалерскі пад’езд. Але ён адсюль РЅРµ паедзе, Р±Рѕ тут хапае месца для ягоных лялек, хаця кватэра Р№ нязручная: былы загарадны РґРѕРј, РґР° СЏРєРѕРіР° зараз падпаўзае горад. Чатыры вялізныя пакоі СЃР° столлю пад неба. Рђ Р·Р° вокнамі пустыр: РґРЅРѕ былых велічэзных, даўно спушчаных ставоў С– бераг Р· СЂСЌРґРєС–РјС– купамі РґСЂСЌСћ, Р·Р° СЏРєС–РјС– праглядаюцца будынкі парніковай гаспадаркі.  

Р— РґСЂСѓРіРѕРіР° Р±РѕРєСѓ РґР° РґРѕРјР° прымыкаюць закінутыя могілкі. Іхнюю браму Сћ стылі РїРѕР·РЅСЏРіР° барока відаць, калі падыходзіш РґР° РґРѕРјР° напалову выпляжанай алеяй высачэзных ліп.  

РЈ пакоях сапраўдны Грунвальд: лётаюць пад столлю анёлы, ускідваюць крыжы Р· лазы РЇРЅС‹ Ксціцелі, Р° РЇРЅС‹ Непамуцкія нясуць пад пахаю ўласныя галовы, РЅС–Р±С‹ кавун Сѓ трамваі. Юры Р· вылупленымі ад жаху вачыма папірае нагою цмока, рыдаюць ужо трыста РіРѕРґ Магдаліны. Іконы РЅР° сценах, С–РєРѕРЅС‹, РЅС–Р±С‹ ўкрытыя ржою РїР° кутах, С– С–РєРѕРЅС‹, распасцёртыя РЅР° сталах, свежанькія, РЅС–Р±С‹ толькі Р· Ярдані, усміхаюцца чалавеку, што С–С… Р·РЅРѕСћ стварыў. Пахне С…С–РјС–СЏР№, дрэвам, пахучай старой фарбай. Залацяцца СЃРїС–РЅРєС– РєРЅС–Рі. Скаляць Р·СѓР±С‹ грыфоны, падобныя РЅР° сумных РєСѓСЂСЌР№.  

Р† СћСЃС‘ гэта РґР·С–РІР° СЏРє хораша! Р† СЃСЏСЂРѕРґ СѓСЃСЏРіРѕ гэтага, створанага сотнямі людзей, РґРІР° сабакі С– чалавек. Лепшы РјРѕР№ сябар.  

– Ёсць што-небудзь Р· марозу, С–РєРѕРЅРЅС–Рє?  

– Адліга сёння, залатар, – сказаў ён.  

– Рђ Р· адлігі ёсць? – сказаў СЏ.  

– Р— адлігі ёсць СЃСѓС…С–СЏ цёплыя батарэі… Р’РѕСЃСЊ.  

– Законы продкаў забываеш? – спытаў СЏ Р· пагрозаю.  

– РџСЂС‹ Жыгімонту лепей было, – сказаў ён, несучы РЅР° нізенькі столік пачатую бутэльку РІС–РЅСЊСЏРєСѓ, лімон, “мікалашку”, талерку бутэрбродаў, сыр С–, чамусьці, мочаныя яблыкі, – аднак С– кароль Мар’ян немцаў РЅРµ любіў, С– ляхаў, С– СћСЃС–С… іншых, Р° нас, беларусцаў, шкадаваў С– любіцельна мілаваў.  

– Пача-атая, – сказаў СЏ.  

– Будзе С– поўная.  

– РўРѕ С– ставіў Р±С‹.  

– Ведаеш, што лічылася Сћ нашых продкаў дрэнным тонам?  

– РќСѓ?  

– Бляваць РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ стала. Р’РѕСЃСЊ што лічылася Сћ нашых продкаў дрэнным тонам. Старажытны РєРѕРґСЌРєСЃ прыстойнасці. “А нудзіць РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ стала – кепска С– пагана С– нягожа ёсць”.  

– РќР° край, значыцца, можна? – спытаў СЏ.  

– Нічога РЅРµ сказана. Мабыць, можна. Дазваляецца. Што Р¶ тут страшнага?  

– Невук ты. РќР° СЃРІРѕР№ край дазваляецца. РќР° чужы, vis Р° vis – ані!  

– Прыемнага вам, – сказаў ён.  

– Сам пачаў.  

Сабе ён наліў РЅР° донца.  

– РўС‹ РЅРµ СЃСЏСЂРґСѓР№, – РЅС–Р±С‹ апраўдваючыся, сказаў ён, С– толькі тут СЏ заўважыў, што РЅР° пазногцях ягоных блакітнае адценне. – Крыху – гэта РЅРµ шкодзіць сэрцу. Наадварот, карысна. РЈСЃРµ лекары гавораць. Акрамя таго, РјРЅРµ хутка ўвогуле нічога РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ шкодна.  

– РќСѓ-РЅСѓ, – сказаў СЏ.  

– Самы момант, РїСЌСћРЅР°, РЅРµ страшна, – задуменна сказаў ён. – Чаканне – РІРѕСЃСЊ што РґР·СЏСЂРјРѕ сабачае. Сабачае прадчуванне РЅР° Р±СЏРґСѓ.  

Эльма С– Эдгар уважна глядзелі РЅР° СЏРіРѕ, часам пераводзячы РЅР° РјСЏРЅРµ вочы.  

– РЇРє РІРѕСЃСЊ СЏРЅС‹. Уяўляеш, сёння пад раніцу вылі Р· гадзіну. Ніколі Сћ жыцці такога РЅРµ чуў. Р† РЅРµ дварнягі Р¶ СЏРЅС‹, Р° сабакі цывілізаванага стагоддзя… Ці ўдасца нам Р· табою яшчэ Сћ рыбку? Паедзем, СЏРє чыстая вада Р±СѓРґР·Рµ?  

– РќСЏРіРѕР¶.  

РЈСЃС‘ жыццё Р±СѓРґСѓ катаваць СЃСЏР±Рµ Р·Р° СЃРІРѕР№ тон падчас той размовы. РќС–Р±С‹ чуў, СЏРє чалавек унутрана ўздыхае: “О-РѕС…, пажыць бы”, Р° сам Сѓ гэты час адказваў, таксама ўнутрана: “Не ный, хлопча, СѓСЃС‘ добра”.  

– Паказвай РєРЅС–РіСѓ, – сказаў СЏ.  

РњС‹ трымалі том РЅР° каленях С– павольна гарталі старонкі. Падбор гэтых трох пераплеценых Сѓ адну РєРЅС–РіСѓ быў РґР·С–СћРЅС‹, але ці мала дзіўнага рабілі людзі тых часоў. Іхняя логіка цяжка даецца нам. Пераплёў жа невядомы манах Сѓ адну турму СЃР° СЃРєСѓСЂС‹: “Казанне аб Індыі багатай”, “Казанне аб Максіме С– Філіпаце” С– “Слова аб палку Ігаравым”.  

Евангелле Слуцкага. Дужа рэдкая СЂСЌС‡, але нічога асаблівага. Статут 1580 РіРѕРґР°. Сапраўды, першае друкаванне, паколькі СЏ РјРѕРі меркаваць (колькі Р± Статут РЅС– перадрукоўваўся – РіРѕРґ ставілі той жа самы, 1580-ты). Але Р· ініцыяламі Евангелля Цяпінскага было сапраўды цікава.  

Друк гэтай РєРЅС–РіС– вызначаўся строгасцю. Кожная балонь тлуста, упоперак, РЅС–Р±С‹ перарэзана напалам. РќР° верхняй палове старонкі стараславянскі тэкст, РЅР° ніжняй – старабеларускі. РЎСѓС…С–, строгі шрыфт, нічога лішняга. Р† раптам, СЃСЏСЂРѕРґ гэтай пратэстанцкай пустэчы, СЏ ўбачыў РґР·С–РІР°: застаўкі С– ініцыялы, што цвілі макамі, срэбрам С– золатам так, што вачам рабілася балюча. Кветкі, сцябліны, РІРѕС–РЅС‹, РєРѕРЅС– – СѓСЃС‘ імкнулася Сћ зыркім, вычварным, радасным палёце СЃР° старонкі РЅР° старонку.  

– Язычнік, – сказаў СЏ. – Адкуль такое РґР·С–РІР°?  

– Р’РѕСЃСЊ надпіс.  

Надпіс РЅР° адвароце вокладкі быў, відаць, Р· чарнільных арэшкаў С– камедзі: рыжыя чарнілы выцвілі. РҐVI – XVII стагоддзі. Самы пярэдадзень шалёнага націску Польшчы. Але СЏ РЅРµ РјРѕРі адарваць вачэй ад цвітучага поплаву, С– РјРЅРµ РЅРµ хацелася ўглядацца Сћ блытаную рыжую РІСЏР·СЊ.  

– РўС‹ РЅРµ адказаў. РўРѕ СћСЃС‘ Р¶ адкуль?  

– Альшаны.  

– Нешта чуў, але цьмяна. Дзе?  

– Гісто-рык. Мястэчка… Кіламетраў трыццаць ад Кладна… РљРЅСЏР·СЏРј Альшанскім належала. Гедымінавічы. Дужа старажытны беларускі СЂРѕРґ. Шматлікія маёнткі РїР° Нёмане С– Пцічы, некалькі ўласных гарадоў. Увесь час высокае становішча. Падмацоўвалі тым, што каралям гарады дарылі.  

– Памятаю, – сказаў СЏ. – Гэты Р¶ адзін Р· С–С… Голаск – гарадок Жыгімонту Аўгусту “падарыў”, Р° той СЏРіРѕ “падарыў” РЇРЅСѓ Хадкевічу.  

– РќРѕ.  

– Р† гэта адзін Р· С–С… падчас розбрату Свідрыгайлу Сћ палон захапіў.  

– Р— гэных, – сказаў Мар’ян Р· некаторым задавальненнем, што РІРѕСЃСЊ, маўляў, С– сябар РЅРµ нагою шморкаецца. – Рђ тыя Альшаны С–С…РЅС– маярат С– спрадвеку С–Рј належалі. Р— бортнымі дрэвамі, С– вёскамі, С– рэчкамі, баброў каб ганіці.  

– Р† кожнага пятага бабра сабе, – пачаў хуліганіць С– СЏ, – Р° астатніх пану або сабе пачэраўе ад кожнага бабра.  

– Гля-адзі-С– ты! Р† “ўстаў РЅР° валокі” ведае. Начытаны, халера!.. РќСѓ дык РІРѕСЃСЊ. РљРЅС–РіСѓ тую СЏ знайшоў Сѓ Альшанах РЅР° гары Сћ хаце такога дзеда, Мультана. Вартаўнік РїСЂС‹ замку С–, галоўнае, РїСЂС‹ касцёле. Надзвычай цікавы тып. Сагнуты, СЏРє мядзведзь. Паляўнічы крыху. Філосаф.  

– РўС‹ гэта РјРЅРµ дзеля чаго?  

– Ды СћСЃС‘ Сћ СЃСѓРІСЏР·С– Р· гэтай трывогай. РњРѕР·Рі шукае. Ліхаманкава. РЈСЃРµ абставіны ўспамінае, СѓСЃРµ самыя нязначныя здарэнні.  

РЃРЅ глядзеў Сѓ акно РЅР° пустку С– РЅР° шаты могілак воддаль.  

– Замак той – звычайны палацава-замкавы ансамбль, – РЅС–Р±С‹ прыпамінаючы, РЅС–Р±С‹ трызнячы, сказаў ён. – Толькі што адзін Р· першых такога СЂРѕРґСѓ. Самая СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅР° XVI стагоддзя. Можа, дзесяццю – дваццаццю гадамі пазней. Ужо РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј замак, хаця С– бліжэй РґР° СЏРіРѕ, чым РґР° палаца. Страшны будынак. Мясцовы валунны граніт, браце, барвяна-карычневы Р· куродымам, амаль чорны. РќСѓ С– вада вакол. Рђ крыху наводдаль касцёл СЃР° званіцай. Гэты крыху пазнейшы. Пачатак семнаццатага. Р† СћСЃС‘ гэта разам нешта гнятучае нараджае, цяжкае, змрочнае. РќСѓ, СЏРє праклён РЅР° С–Рј СЏРєС–, СЏРє здані Сћ С–Рј дагэтуль блукаюць.  

– Кніжак начытаўся, ёлупень.  

РЃРЅ раптам павярнуўся. Р СЌР·РєР°. Імкліва.  

– Так. Р† кніжак. Уяўляеш, РЅРµ Сћ аднаго РјСЏРЅРµ СћСЃС‘ гэта такое пачуццё выклікае. Р’Р° СћСЃС–С… выклікала. Заўсёды. Р† гэта РЅРµ маё, суб’ектыўнае, Р° агульнае пачуццё. Р’РѕСЃСЊ глядзі…  

Мар’ян РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° стэлажоў С–, РЅРµ шукаючы, – відаць, РЅРµ раз ужо глядзеў, – дастаў маленькую пузаценькую кніжачку.  

– Вокладкі РЅСЏРјР°. Нейкі Р· мясцовых правінцыяльных рамантыкаў мінулага стагоддзя. РЇСЃРЅР°, што мясцовы, Р±Рѕ дыялектызмы РЅР° кожным РєСЂРѕРєСѓ. Р† СЏСЃРЅР°, што піша РїР°-польску, РЅРµ дужа Р№ тую РјРѕРІСѓ ведаючы, Р° ведаючы СЏРµ мясцовы, шляхецкі дыялект. Р -рамантык! Знаеш СѓСЃС–С… гэтых аўтараў “Пёсэнэк вейскіх Р·-пад Нёмана С– Шчары” РґС‹ “Чароўных Янаў Р·-пад Нарачы”. Напіша РєРЅС–РіСѓ пад назваю “Душа Сћ чужым целе, або Незямныя радасці РЅР° берагах Свіслачы”, дый радуецца.  

РњРЅРµ таксама стала ніякавата. Добры ўклад унеслі браткі-беларусы Сћ культуру свайго С– братняга, польскага, народаў… Р† СћСЃС‘ Р¶ колькі Сћ гэтым было прыемнага: наіў, дабрыня, лёгкае адценне дурнаватай С– шчырай чуласці, сардэчнасць. Словам, кажучы словамі аўтара “Завальні”, “зацны РїСЂРѕС…С– ойцув”. Р† потым, РЅРµ Р±СѓРґР·СЊ гэтых людзей, РЅРµ выраслі Р± РЅР° гэтай глебе РЅС– Баршчэўскі, РЅС– паэт-тытан, ад уласнай беднасці падораны намі Польшчы. Хай спяць спакойна: СЏРЅС‹ сваё зрабілі.  

Мар’ян, аднак, РЅРµ быў настроены так лагодна. РЃРЅ аж кіпеў.  

– Чорт Р±С‹ С–С… пабраў. Калі ўжо РЅР° тое пайшло, то гэта СЏРЅС‹ насаджалі правінцыялізм, Р° РЅРµ Дунін-Марцінкевіч, РЅР° СЏРєРѕРіР° столькі сабак вешалі Р·-Р·Р° гэтага. Самі С– вешалі. Дый рамантызм наш дурацкі, беларускі, паршывы, менавіта СЏРЅС‹ насадзілі.  

– Паршывы беларускі рамантызм С– гафманізм РјС‹ Сћ С–С… насадзілі, – сказаў СЏ. – Але Сћ чым справа? Р† чаго ты той кантычкай Сѓ РјСЏРЅРµ пад носам махаеш?  

– Адчуванне ад Альшан, – РЅС–Р±С‹ асекшыся, сказаў ён С– пачаў чытаць.  

Сто разоў Р· таго часу перачытваў СЏ гэтую легенду, напісаную наіўным С– ўзнёслым стылем рамантыка (харошыя СЏРЅС‹ былі людзі, сумленныя аж РґР° святасці, чыстыя РґР° апошняга, РЅРµ даносчыкі, РЅРµ паршыўцы!). Сто разоў учытваўся Сћ радкі, то няладныя, Р° то Р№ Р·СѓСЃС–Рј някепскія. Нават, для зручнасці, пераклаў СѓСЃС‘ гэта РЅР° сваю РјРѕРІСѓ, дарма што Р· юнацтва РЅРµ пэцкаў рыфмамі паперу. РЇ С– зараз падам СЏРµ вам Сѓ гэтым каструбаватым перакладзе. Рђ тады СЏ слухаў СЏРµ ўпершыню.  

Чорны замак Альшанскі. Месяц нырае Сћ хмарах.  

Вежы туманныя Сћ Р·РјСЂРѕРєСѓ СЃРЅС‹ аб мінулым мараць.  

Слухаюць вецер золкі, РІРѕР№ далёкі ваўчыны,  

Слухаюць, СЏРє РЅР° мурах СЃР° страху трасуцца асіны…  

РЈ, СЏРє ціха С– мёртва! РЈ, СЏРєС– Р·РјСЂРѕРє глыбокі!  

Ціха! РўС‹ чуеш здалёку Сћ аркадах бязгучныя РєСЂРѕРєС–!  

Кожную поўнач такую Сћ замку, што стыне ад жаху,  

Па галерэях праходзяць дама з чорным манахам.

Далей быў звычайны рамантычны сюжэт, для нас ужо Сћ чымсьці дзяціны. Высакародны разбойнік Р· багатага, даведзенага РґР° галечы СЂРѕРґСѓ зрабіў замах РЅР° жонку альшанскага РєРЅСЏР·СЏ. Тая таксама кахала СЏРіРѕ. РљРЅСЏР·СЊ быў СЃРєСѓРїС‹ С– жорсткі стары звер – РїР° СћСЃС–С… канонах гэтага жанру.  

Каханкі, забраўшы казну, уцяклі Р· замка. РљРЅСЏР·СЊ пагнаўся Р·Р° С–РјС– С– забіў. Р† РІРѕСЃСЊ С–С…РЅС–СЏ прывіды ходзяць пад аркадамі замка, чула С– цяжка ўздыхаючы С– палохаючы стогнамі добрых людзей.  

– Р† што, праўда гэта? – спытаў ён, скончыўшы.  

– Рђ чорт С–С… ведае, – сказаў СЏ, – гэтых рамантыкаў. Што, была РЅР° свеце Гражына? Ці горад РЅР° месцы Свіцязі?  

– Р† цябе нічога РЅРµ насцярожыла? – ён дапытліва глядзеў РјРЅРµ Сћ вочы.  

– Насцярожыла, – сказаў СЏ.  

– Што?  

– Адзіная рэальная дэталь. РўРѕРµ, што РєРЅСЏСЃРєСѓСЋ казну пабралі. Неяк такі ўчынак Р· рамантычнай паэтыкай РЅРµ вяжацца. Рђ ўжо РґР° С–С…РЅСЏРіР° маральнага РєРѕРґСЌРєСЃР° – ані божа РјРѕР№!  

– РџСЂ-равільна! – ляснуў ён РјСЏРЅРµ РїР° плячы. – Разумнік! Сапраўды, СЏРє РЅР° рамантыка, то гэта хаця Р№ пачварная, Р° рэалія. Рђ калі так, то чаму Р± РЅРµ быць праўдаю С– ўсёй легендзе?  

– Р† прывідам? – паддзеў СЏ.  

– Прывіды таксама ёсць РЅР° свеце, – пазмрачнеў ён. – Іх болей, чым РјС‹ думаем, дружа.  

РЃРЅ закурыў. РќР° гэты раз РїР°-сапраўднаму, зацягваючыся. РЇ таксама выцягнуў Р· надрэзанай пачкі цыгарэту.  

– Дык РІРѕСЃСЊ, – сказаў ён. – РЇ пачаў правяраць. Р†, самае дзіўнае, падобна тое, што наш паэт, СЏРє РЅР° легенду, РЅРµ дужа С– нахлусіў. Пастарайся слухаць РјСЏРЅРµ ўважна.  

Р—Р° акном ляжала шэрая пустка Р· СЂСЌРґРєС–РјС– бадыллямі бур’яну РЅР° ёй.  

– РўС‹, мабыць, РЅРµ ведаеш, што Альшанскія былі ледзь РЅРµ самым багатым родам РЅР° Беларусі. Але толькі РїСЌСћРЅС‹ перыяд. Прыблізна сто РіРѕРґ. Да гэтага часу С– пасля СЏРіРѕ – РЅСѓ звычайная магнацкая фамілія, СЏРє СѓСЃРµ. Але Сћ гэтае стагоддзе – РєСЂСЌР·С‹, СЏРєС–СЏ пабівалі багаццем самога караля.  

– Р— чаго тое стагоддзе пачалося?  

– Р— 1481 РіРѕРґР°. РђРЅСѓ, што Р·Р° РіРѕРґ?  

Была Сћ нас такая гульня, ад СЏРєРѕР№ іншы чалавек пасінеў Р±С‹. Так проста, Р±С‹ Р· СЏСЂР° Сћ ваду, задаваць адзін аднаму пытанні накшталт таго, РЅР° СЏРєС–С… мовах быў напісаны бехістунскі надпіс (старажытнаперсідскай, эламскай С– вавілонскай) або СЏРєРѕРіР° колеру былі выпушкі Сћ інжынерных войсках РїСЂС‹ Мікалаю Першым (чырвоныя).  

– Кішкі Сћ вас слабыя, РґР·СЏРґР·СЊРєР° Мар’ян, – сказаў СЏ. – Гэта РіРѕРґ Р·РјРѕРІС‹ Міхайлы Алелькавіча, РєРЅСЏР·СЏ Слуцкага С– СЏРіРѕ стрыечніка Хвёдара Бельскага.  

– Правільна. Р† іншых, СЃСЏСЂРѕРґ СЏРєС–С… Пятро Давыдавіч, РєРЅСЏР·СЊ Альшанскі. Што далей?  

– РќСѓ-РЅСѓ, хацелі СЏРЅС‹ вялікага РєРЅСЏР·СЏ Казіміра РЅР° смерць прыправіць С– самім правіць краінай. Рђ СЏРє ужо РЅРµ пашанцуе, то ўзняць край С– трымацца РґР° апошняга. Рђ СЏРє С– гэтага РЅРµ атрымаецца, то Р· СѓСЃС–РјС– сваімі ўладаннямі ад княства адсесці С– шукаць падмогі Сћ Масквы.  

– Так. Р† чым гэта скончылася?  

– Р—РјРѕРІСѓ раскрылі. Паляцелі галовы. Каго Сћ цямніцы прыдушылі, каго РЅР° плаху РїСЂС‹ паходнях, каго, прасцейшага, РЅР° палю. Сотні ахвяр Р· тых людзей, што хацелі самастойнасці. Бельскі Хвёдар Іванавіч, кінуўшы СћСЃС‘, уцёк Сѓ Маскоўшчыну РґР° Івана Трэцяга С– прынёс СЏРјСѓ Сћ “пасаг” “северскія землі”.  

– Рђ іншыя землі РєСѓРґС‹ падзеў? – іранічна спытаў Мар’ян.  

– РќСѓ РЅРµ Сћ кішэні Р¶ панёс. РљС–РЅСѓСћ.  

– Р’РѕСЃСЊ СЏРЅРѕ СЏРє, – сказаў Мар’ян. – Палі, плахі, РїСЂСЌРЅРі. Рђ хто Р· галоўных змоўшчыкаў застаўся?  

– Валі.  

– Альшанскі застаўся. РђРґР·С–РЅ Р· СѓСЃС–С…. РђРґР·С–РЅ Р· СѓСЃС–С…, СЏРєРѕРјСѓ нічога РЅРµ было. Наадварот, сеў Сѓ маёнтак моцна, СЏРє ніколі. Чаму?  

– Моцны быў. Баяліся. Р РѕРґ княскай крыві С– Р· каралямі павязаны РЅРµ раз.  

– Глупства. РќРµ паглядзелі Р±.  

РЃРЅ адкінуў кніжку РЅР° стол. Моўчкі РјС‹ сядзелі адзін насупраць РґСЂСѓРіРѕРіР°. Урэшце Мар’ян правёў СЂСѓРєРѕСЋ РїР° твары, РЅС–Р±С‹ ўмыўся:  

– Р† якраз Р· гэтага РіРѕРґР° пачынаецца неверагоднае, проста несамавітае, фантастычнае багацце СЂРѕРґСѓ. Тысяча С– адна РЅРѕС‡. Скарбы Галконды С– Эльдарада. Дораць гарады. Сустракаючы вялікага РєРЅСЏР·СЏ, апранаюць Сѓ золата тысячы шляхцюкоў С– сялян. Ліставым золатам абабіваюць замкавыя дахі. Словам, СѓСЃС‘, РЅР° што здатны быў чалавек, раптам узбагаціўшыся.  

– Р—РІРѕРЅРєСѓ РЅС–Р±С‹ культура, Р° знутры…  

– Дзікунства? – спытаў Мар’ян. – РќРµ. РўСѓС‚ танчэй. Лічы: толькі-толькі РґР° сапраўднай улады прыйшлі. Над душамі, над целамі, над дзяржавай, урэшце. Р— Усяславам Чарадзеем РЅРµ дужа паспрачаўся б… Рђ тут… РќСѓ С– адмовілі цэнтры, СЏРєС–СЏ стрымліваюць. Адмовілі, СЏРє РІР° СћСЃС–С… свежых паноў над СѓСЃС–Рј, хаця РјРЅРѕРіС–СЏ Р· гэтых, свежых, С– стагоддзямі СЃРІРѕР№ СЂРѕРґ цягнулі, але РЅР° правах… РЅСѓ, дружыннікаў, ці што. Р† РІРѕСЃСЊ пачалося: Р·РІРѕРЅРєСѓ гуманісты, Р·РІРѕРЅРєСѓ вытанчаныя, Р° ўнутры – тыгр.  

– РўСѓС‚ ты, РїР°-РјРѕР№РјСѓ, памыляешся, – сказаў СЏ. – Астрожскіх СѓСЃРїРѕРјРЅС–, Міколу Радзівіла, Сапегу Льва. Сапраўдныя, адукаваныя, стрыманыя людзі, хай сабе С– страсныя.  

– Вонкавы гэта разлад, – сказаў Мар’ян. – РЇСЃРЅР°, што Сћ масе гэта РЅРµ РґРІРѕСЂ Чынгісхана С– РЅРµ апрычны РґРІРѕСЂ. РЈСЃС‘ Р¶ РЅР° вачах Сѓ Еўропы, пачаткі галоснасці, пачаткі дэмакратыі, хай шляхецкай. Noblesse oblige^[1]. Але ломкі хрыбтоў С– тут хапала.  

– “Час – ён заўсёды такі, калі знаходзяцца людзі”, – працытаваў СЏ кагосьці. – Але ты СћСЃС‘ Р¶ гані сюжэт.  

– РќСѓ С– РІРѕСЃСЊ. Р† раптам праз нейкія там сто РіРѕРґ усёй гэтай раскошы – РєСЂСЌСЃ! До – праз меру гуляць, РґРѕ – ліставога золата, РґРѕ – загонаў Сѓ парчы! Звычайны СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏРіР° багацця СЂРѕРґ. РЈ чым справа?  

– Гэтага РјС‹ ніколі РЅРµ даведаемся, – сказаў СЏ. – Мала што там магло здарыцца. РќСѓ, скажам, першае, гэта Пятро Давыдавіч, хаця Р№ моцны, пабойваўся СћСЃС‘ Р¶, што прыпомняць удзел Сѓ Р·РјРѕРІРµ, С– вырашыў багацце тое пратрэнькаць, пажыць РЅР° СћСЃСЋ закрутку. Р† нашчадкі трэнькалі. Рђ СЏРє пратрэнькалі, то Р№ супакоіліся.  

– Рў-так, – сказаў ён. – РўС‹ ведаеш, што то Р·Р° знакі С– што азначаюць?  

РќР° шматку паперы ён вывеў наступнае:   

– РќСѓ, ты РјСЏРЅРµ Р·Р° дзіця лічыш. Гэта лічбавыя знакі літар. Першая – легіён, або сто тысяч, другая – леадор, або мільён.  

– РќСѓ, Р° так?  

Р† ён напісаў яшчэ Р№ такое:     

– РќСѓ, шэсцьсот тысяч, РЅСѓ, сем мільёнаў.  

– РўРѕ РІРѕСЃСЊ, адкажы ты РјРЅРµ цяпер, даражэнькі РјРѕР№ лабузю, Антон Глебавіч, СЏРєС–Рј такім чынам РјРѕРі чалавек, нават самы магутны, прыдбаць Р·Р° палову РіРѕРґР° багацце Сћ шэсцьсот тысяч залатых РґС‹ РЅР° сем мільёнаў каштоўнымі каменнямі – гэта РЅР° той падлік, РЅР° той, калі Р№ сапраўды “цялушка-палушка” была, – С– СЏРєС–Рј чынам ён, нават калі Р± еў тое золата С– – нашчадкі ягоныя елі, – РјРѕРі Р·Р° нейкія сто трыццаць РіРѕРґ такі капітал струбіць? Рђ СЏРЅС‹ Р¶ кожны РіРѕРґ С– даходы фантастычныя РґР° таго мелі.  

– Магчыма, ведаў аб казне змоўшчыкаў С– прыбраў СЏРµ РґР° СЂСѓРє.  

– Рђ можа, выдаў? – спытаў Мар’ян.  

– Такое РїСЂР° людзей так, без доказаў, нельга рэкнуць. Хаця Р± СЏРЅС‹ С– гнілі ўжо Сћ зямлі трыста РіРѕРґ. РќР° тое РјС‹ С– гісторыкі.  

– РЈРіРј. “История, та самая, которая РЅРё столько, РЅРё полстолько РЅРµ соврет”. Р—РіРЅС–Сћ ён толькі РЅРµ Сћ зямлі, Р° Сћ саркафагу Альшанскага касцёла. Там РЅР° саркафагах статуі каменныя ляжаць. Такая, брат, ляжыць пратабестыя, Р· такой святой РґС‹ божай усмешачкай. Сам убачыш.  

– Чаго гэта СЏ раптам ”убачу”?  

– РЇРє захочаш – убачыш. РќСѓ РІРѕСЃСЊ, Р° наконт знікнення – СѓСЃРїРѕРјРЅС– баладу гэтага… менестрэля засцянковага.  

– Выдумка.  

– РЈ шмат СЏРєС–С… выдумках ёсць пах праўды. РЇ шукаў. Шукаў РїР° хроніках, успамінах, дакументах. РўСѓС‚ РЅРµ месца С–С… называць – РІРѕСЃСЊ СЃРїС–СЃ.  

– Р† дакапаўся?  

– Дакапаўся. Табе гаворыць што-небудзь такое прозвішча – Валюжыніч?  

– Валюж… Ва… РќСѓ калі гэта тыя, то Валюжынічы – стары СЂРѕРґ, яшчэ ад “сваіх” князёў, тых, што “да Гедыміна”. Мелі землі Сћ Полацкай зямлі, ля Менска С– РЅР° паўночны захад ад СЏРіРѕ. Але РґР° таго часу СћСЃС‘ радзей упамінаюцца РІР° універсалах С– хроніках, мабыць, згалелі, страцілі вагу. Лёс, увогуле, звычайны. РЈ семнаццатым стагоддзі знікаюць.  

– Малаток, – Р· блатным акцэнтам сказаў Мар’ян. – Кавадлам будзеш. РќСѓ, Р° апошні ўсплёск СЂРѕРґСѓ, РіР°?  

– Чакай, – сказаў СЏ. – Гамшанскае паўстанне, так?  

– РќСѓ-РЅСѓ, – падначваў ён.  

– Грыміслаў, Андрэевіч, здаецца, Валюжыніч. 1611 РіРѕРґ. Славуты – “удар Сѓ спіну”? Чорт, РЅС–СЏРє СЏ гэтых з’яў РЅРµ звязваў.  

– Рђ РјС–Р¶ тым Гамшаны ад Альшан – РЅРµ адлегласць. Так, Валюжыніч. Так, РґРІР° тыдні Р±РѕР№РєС– без РїСЏСЂСЌСЂРІС‹ РґС‹ пасля Р· РіРѕРґ лясной вайны. Р† РЅР° гак павешаныя, С– РЅР° палю ўскінутыя. Так, славуты “ўдар Сѓ спіну”, РїСЂР° СЏРєС– РјС‹ так мала ведаем.  

– Нявыгадна было пісаць. “Здраднікі”. Р† Сћ такі момант! Інтэрвенцыя, вайна. Наступныя падзеі, мабыць, С– захілілі, зацерлі ўсё… Сюжэт, Мар’яне!  

– Невыносны ты, – абурыўся ён.  

– РђРґ цікаўнасці гару. РќРµ цягні.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Р† падлічыў СЏ, даражэнькі РјРѕР№, РїР° пісцовых кнігах С– актах, што Р·Р° гэтыя гады, улічваючы С– даходы Р· маёнткаў, нашчадкі, нягледзячы РЅР° СћСЃРµ шаленствы, аніяк РЅРµ маглі выдаткаваць больш Р·Р° трэць прыдбанага скарбу. Гэта РїСЂС‹ самым што РЅС– ёсць страшным, “радзівілаўскім”, мантацтве. Р† РІРѕСЃСЊ Сѓ РіРѕРґ бунту Валюжыніча княжыць Сѓ Альшанах Вітаўт Хвёдаравіч, пяцідзесяці СЃСЏРјС– РіРѕРґ, Р° жонка Сћ СЏРіРѕ – Ганна-Гардзіслава Альшанская, дваццаці пяці РіРѕРґ, Р° Сћ дзявоцтве князёўна Мязецкая. Р† РєРЅСЏРіС–РЅСЋ гэтую страшэнна папікае Сћ сваім пасланні Р±С–СЃРєСѓРї Кладзенскі Геранім Р·Р° забыццё княскага С– жаночага гонару, Р° галоўным чынам Р·Р° тое, што ворагі княства вялікага карыстаюцца для сустрэч патаемных Р· ёю вопраткаю мніхаў.  

– Сапраўды, жах СЏРєС–, – сказаў СЏ. – “Дама Р· чорным манахам”.  

– Р† паршывы беларускі рамантызм, – сказаў Мар’ян. – Р’РѕСЃСЊ, СѓСЏРІС– сабе такую маю гіпотэзу. РЈСЃС‘ разбіта. Паратунку РЅСЏРјР°. Паўсюль гойсаюць віжы. Паплечнікі РЅР° палях хрыпяць. Р† РІР° СћСЃС–Рј вінаваты Р· самага пачатку РєРЅСЏР·СЊ Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі. РЇРјСѓ РЅР° РІРѕРґРєСѓРї было аддадзена Кладзенскае староства. РЃРЅ РіСЂРѕР± несамавіта С– яшчэ шмат грошай здзёр Р· СЏРіРѕ РЅР° сваю карысць. Праз СЏРіРѕ цяпер людзей вешаюць. Рђ жонка ягоная, СЏРє С– Сћ баладзе, – анёл. Што, РЅРµ маглі СЏРЅС‹ тую казну, скарб той, пабраць С– ўцячы? Каб хаця частку нарабаванага аддаць ахвярам?  

– Гіпотэзы, – сказаў СЏ. – Адкуль той паэта РјРѕРі ведаць?  

– Рђ ты падумаў, колькі архіваў, сямейных паданняў, чутак, легенд, урэшце, магло знікнуць Р·Р° сто Р· лішнім РіРѕРґ? Р— войнамі, РґС‹ пажарамі, РґС‹ рэвалюцыямі? РџСЌСћРЅР°, нешта ведаў.  

РЃРЅ Р·РЅРѕСћ закурыў. РќРµ трэба СЏРјСѓ было рабіць гэтага.  

– Р† РІРѕСЃСЊ Сѓ 1612-Рј, – ён выпусціў дымавое кольца, – гэты чалавек, гэты “мніх” знікае. Самае цікавае, што знікла С– СЏРЅР°. Ці ўцяклі, ці забітыя былі, хто ведае? Хутчэй Р·Р° СћСЃС‘ ўцяклі. Бо РІРѕСЃСЊ сведчанне копнага СЃСѓРґРґР·С– Станкевіча, што пагоня княская была, Р±Рѕ тыя нібыта пабралі альшанскі скарб, але ён, Станкевіч, воляй сваёю пагоню тую спыніў С– ганіціся, пад пагрозаю смяротнай кары ад караля, РЅРµ даў. Можа, РґСЂСѓРіС– нейкі загон РєРЅСЏР·СЏ дагнаў уцекачоў С– забіў? РќРµ. Р’РѕСЃСЊ Сѓ тым жа копным акце клятва Вітаўта Альшанскага РЅР° Евангеллі, што РЅРµ забіваў С– РЅСЏРјР° крыві РЅР° ягоных руках С– што пасля апошняй СЏРіРѕ сустрэчы Р· С–РјС–, калі падсачыў, СЏРє збягалі СЏРЅС‹ Р· Альшан, такія С– такія сведкі ведаюць, што былі СЏРЅС‹ яшчэ праз РґРІР° тыдні жывыя… Рђ РјС–Р¶ тым сляды С–С…РЅС–СЏ зніклі. РќС– Сћ СЏРєС–Рј горадзе аж РґР° Вільні, Варшавы, Кіева – слядоў С–С…РЅС–С… РЅСЏРјР°.  

– РќСѓ, гэта мала што! Ціха жылі, РІРѕСЃСЊ С– РЅСЏРјР°. Хаця паспрабуй ты пражыві ціха Р· такім багаццем.  

Раптам пэўная РґСѓРјРєР° стукнула РјРЅРµ Сћ галаву.  

– Чакай, Р° нашто там было быць копнаму СЃСѓРґРґР·С– Станкевічу, чалавеку Р· СЂРѕРґР° беларускіх шэрлок-холмсаў, патомнаму сышчыку? Амаль жа ніводнай шумнай справы РЅРµ было Сћ шаснаццатым – семнаццатым стагоддзях, каб СЏРµ нехта СЃР° Станкевічаў РЅРµ разблытваў. РђР¶ РґР° славутага Дурыніцкага забойства.  

– РўРѕ Р¶ Р±Рѕ Р№ СЏРЅРѕ! Якраз Сѓ час знікнення ўцекачоў кароль назначыў Станкевіча РЅР° СЂСЌРІС–Р·С–СЋ маёнткаў С– прыбыткаў РєРЅСЏР·СЏ Альшанскага.  

– І…  

– Р† СЂСЌРІС–Р·С–СЏ тая скончылася нічым. Увесь скарб Р·РЅС–Рє. Зніклі тыя, што забралі СЏРіРѕ. Зніклі СћСЃРµ РєРЅС–РіС– разлікаў, дакументы, нават радавыя граматы. РЈСЃС‘ знікла. Пляменнікам РєРЅСЏР·СЏ Вітаўта давялося С–С… нанава выпраўляць. Рђ праз гэта Р· С–С… пазней дужа смяяліся С–, калі хацелі паздзекавацца, сумняваліся, ці такі ўжо РЅР° самай справе старажытны С–С…РЅС– СЂРѕРґ, ці РЅРµ ўпісалі СЏРЅС‹ СЃСЏР±Рµ самі Сћ розныя там прывілеі С– РєРЅС–РіС–. Рђ Сћ С–С… С– багацця дзядзькавага, казачнага, РЅРµ засталося, каб хаця раскошаю заторкнуць раты, замазаць вочы.  

– Пляменнікі? Чаму? Р† няўжо следства тое РЅРµ дакапалася?  

– Так, РЅРµ дакапалася. Так, пляменнікі. Бо праз РіРѕРґ пасля пачатку следства РєРЅСЏР·СЊ Вітаўт Альшанскі хуткім чынам памрэ.  

РњС‹ маўчалі. Слотны дзень Р·Р° акном пачаў цьмянець.  

– Але чаму следства? – спытаў СЏ.  

– Р’РѕСЃСЊ С– СЏ думаю чаму.  

– Усплылі падзеі стогадовай даўнасці?  

– Каго СЏРЅС‹ цікавілі? Нават калі было нейкае злачынства, то што, СѓРЅСѓРєСѓ адказваць Р·Р° дзеда? Праз сто РіРѕРґ?  

– Маглі паквапіцца РЅР° грошы. Скарбніца дзяржаўная была пустая.  

– Глупства. Падатак Р±С‹ РЅРѕРІС‹ лепей наклалі.  

– РўРѕ, можа, РЅР° РІРѕРґРєСѓРїРµ РєРЅСЏР·СЊ пракраўся?  

– Таксама РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ цікавіла. Заплаціў адразу СћСЃСЋ СЃСѓРјСѓ, атрымаў староства Сћ арэнду, Р° там каму якая справа, нават калі Р± ты С– тройчы столькі выбіў Р· жыхароў.  

– РњРѕ справа паўстання? РЎСѓРІСЏР·СЊ гэтай… Мязецкай ураджонай Р· правадыром?  

– Альшанскага датычылася справа. Мязецкіх чапаць Р±С‹ РЅРµ сталі. РЈ 1507 РіРѕРґР·Рµ нейкая прабабка нашай гераіні была “сэрцам С– душою” вялікага РєРЅСЏР·СЏ Жыкгімонта. Р† Р· таго часу – вельмі прыбліжаныя РґР° каралёў, вельмі давераныя людзі.  

– РўРѕ, можа, даследавалі знікненне РєРЅСЏРіС–РЅС– Ганны?  

– Пазней СЏРЅР° знікла. Следства ўжо Р· месяц ішло. Бач, колькі версій: старая Р·РјРѕРІР° – РІРѕРґРєСѓРї – падзеі паўстання С– тое, СЏРє СЏРЅС‹ адбіліся Сћ сям’і РєРЅСЏР·СЏ.  

– Рђ можа, С– тое, С– РґСЂСѓРіРѕРµ, С– трэцяе.  

– Можа быць. Р’РѕСЃСЊ С– заняўся Р±. Займіся, РіР°? Р’РѕСЃСЊ табе Р№ тэма для чарговага расследавання.  

Святая Інеса глядзела РЅР° РјСЏРЅРµ, умольна склаўшы СЂСѓРєС–. РЇ РЅРµ РјРѕРі адмовіць ёй.  

– Падумаю, – сказаў СЏ. – Але паслухай, Мар’яне, якая Р¶ можа быць СЃСѓРІСЏР·СЊ РјС–Р¶ падзеямі тых часоў, РґС‹ яшчэ падзеленых РјС–Р¶ сабою цэлым стагоддзем, РјС–Р¶ гэтай кнігай Р· Альшан, даўно закінутай, РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ патрэбнай, акрамя музея РґС‹ гэткіх, СЏРє РјС‹ Р· табой, С– тым, што нейкія барыгі ад мастацкага бізнесу звоняць табе, ходзяць пад вокнамі С– гэтак далей. Можа, С– пад вокнамі Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ тыя, што званілі?  

– Можа. Але трывога такая, што РІРѕСЃСЊ памру. Прадчуванне нейкае. Р’РѕСЃСЊ гаворыць сэрца, С– СћСЃС‘.  

– Гаворыць, Р±Рѕ хворае. РўС‹ што, раней такіх прыпадкаў беспрычыннага жаху РЅРµ адчуваў?  

– Гэта РЅРµ тое. Гэта РЅРµ ад сэрца. Гэта глыбей. РќС–Р±С‹ Сћ сабак перад пажарам.  

– РўРѕ Р·РІСЏСЂРЅС–СЃСЏ Сћ міліцыю, СЏРє СЏ табе раіў.  

– Каб Р·Р° вар’ята палічылі?  

– Рђ тады супакойся. Досыць СЃСЏР±Рµ шматаваць.  

РЇ ўстаў. РўСЂСЌР±Р° было ісці дахаты. Р† тады Пташынскі нібыта ўнутрана замітусіўся. Пачаў трапаць цёмныя валасы. Вочы сталі беспарадныя.  

– РўС‹, ведаеш што…  

РЃРЅ СѓР·СЏСћ старую РєРЅС–РіСѓ С– працягнуў РјРЅРµ:  

– Ведаеш? Во… Вазьмі Р· сабою… Яны…  

– РЇРєС–СЏ СЏРЅС‹?  

– РќРµ ведаю. РЇРЅС‹. РЇРЅС‹ РЅРµ падумаюць, што СЏ такую СЂСЌС‡ РјРѕРі выпусціць Р· хаты. Спакайней Р±СѓРґР·Рµ. Схавай РґРѕР±СЂР°. РЇ часам Р±СѓРґСѓ заходзіць. Думкамі абмяняемся. Разам будзем разглядаць.  

– Рђ над чым жа ты думаць будзеш?  

– РЈ РјСЏРЅРµ вельмі добрая фотакопія. РЇ, каб РєРЅС–РіС– РЅРµ трапаць, РїР° ёй працую. Да таго Р¶ СЏ горшы палеограф, чым ты. Рђ ты – паглядзі. РЈ чым там справа?! РќР° РІРѕСЃСЊ партфель. Можаш Сѓ СЃСЏР±Рµ пакінуць.  

Партфель быў вялізны. Нават гэтая вялікая РєРЅС–РіР° схавалася Сћ С–Рј С– яшчэ засталося месца.  

РЇ сабраўся быў ісці адзін, але ўбачыў, што Пташынскі нацягвае паліто. Калі ён браў РЅР° павадок сабак, СЏ быў абурыўся:  

– Гэта яшчэ нашто?  

– Маўчы, Антоне. РўСЂСЌР±Р°.  

РЃРЅ даў РјРЅРµ яшчэ адну падставу для здзіўлення. Заскочыў Сѓ бліжэйшы гастраном. Сабакі, РІСЏРґРѕРјР° Р¶, засталіся СЃР° РјРЅРѕР№, люта зіркалі вакол. РЇ думаў, што ён вынесе бутэльку. Рђ ён вынес тры. РђРґРЅСѓ СЏРє трэба, Р· РІС–РЅРѕРј, Р° дзве… Р· кефірам.  

– Мар’яне, – сказаў СЏ, – СЏ Р¶ СЏРіРѕ цярпець РЅРµ магу. Гэта Р¶ нейкая дурная прыдумка. РњРЅРµ Р¶ малако бабка носіць, СЏ Р¶ сам СЏРіРѕ РЅР° кіслае раблю, РЅР° наша, вясковае. РњРЅРµ Р¶ ад гэтай кефірнай саладухі бляваць хочацца.  

– Выліць можаш, – сказаў ён, засоўваючы бутэлькі Сћ партфель, каб рыльцы тырчалі РІРѕРЅРєС–. – Кіслае малако! Устойлівыя звычкі старога кавалера!  

– Маскарад? – Р· С–СЂРѕРЅС–СЏР№ спытаў СЏ. – Р—РґСѓСЂСЌСћ ты, Мар’яне, дзяцінішся ты, СЃСѓРєС–РЅ сын.  

– Ладна, – сказаў ён, беручы павадок, – ты сабе С–РґР·С–. Ідзі. Тупай.  

Трывога ягоная, СЏРє РЅС– РґР·С–СћРЅР°, перадалася С– РјРЅРµ. Ведаў – глупства. Рђ РЅРµ трывожыцца РЅРµ РјРѕРі.  

…Ля майго пад’езда Пахольчык высунуўся Р· тытунёвага кіёска:  

– Бож-жа Р¶ РјРѕР№, сабачэнцыі СЏРєС–СЏ! Р—РІСЏСЂС‹! Рђ што Р± то магла быць Р·Р° парода, то сказалі Р± РІС‹ РјРЅРµ ўжо?!  

– Тыгравыя РґРѕРіС–, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Мар’ян.  

– РђР№-СЏ-СЏР№, што то бывае! Р† тыгра С– сабака! Р† скажыце РІС‹ РјРЅРµ, СЏРє гэта С–С… павязваюць? Тыгра Р¶ хаця Р№ вялікі, Р° РєРѕС‚. РЇРє жа ён Р· сабакам?..  

– Сілком, – сказаў Мар’ян.  

– Дрэсіруюць, – С– тут жа РјРЅРµ стала шкада старога. – Гэта проста масць Сѓ С–С… такая, тыгравая. Жартуем РјС‹, РґР·СЏРґР·СЊРєР° Герард.  

– РќСѓ, Р±РѕРі Р· вамі. Жартаваць РЅРµ РіСЂСЌС…. Гляджу, прагуляліся РІС‹ сёння, румянец здаровы. Р† РґРѕР±СЂР°, што кефір нанач п’яце. Здорава гэта – кефір.  

– Яшчэ Р±, – сказаў СЏ. – Ды яшчэ калі Р· РІС–РЅРѕРј.  

РњС‹ ўвайшлі Сћ пад’езд.  

_______________  

1: Становішча абавязвае.

Калі Пташынскі пайшоў, СЏ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, што ўжо тры РґРЅС– РЅРµ магу дапісаць ліста бацьку. Р—СѓСЃС–Рј закруціўся Р· гэтай кнігай. Р† ліст гэты няшчасны даўно ўжо быў напісаны, але цётка Марына заўсёды крыўдавала, калі СЏ РЅРµ дапісваў асабіста для СЏРµ хаця некалькі радкоў. Чалавек СЏРЅР° была пажылы, Р· капрызамі.  

РЇ вырашыў зваліць урэшце Р· плячэй гэты абавязак. Дастаў яшчэ адзін аркуш С–, памаліўшыся Р±РѕРіСѓ, каб толькі РЅРµ пакрыўдзіць неасцярожным словам, стаў пісаць.  

“Марыначка, цётачка! РўС‹ Р¶ Сѓ РјСЏРЅРµ ведаеш, СЏРє РјРЅРµ цяжанька пісаць, СЏРєС– СЏ лайдак. Іншая справа званіць, але званіў СЏ С– РЅРµ дазваніўся. Пасля толькі зведаў аб Койданаўскім вяселлі С– што РІС‹ там былі. Засумаваў СЏ РїР° табе С– тату. Калі ён забыў СѓСЃРµ словы, акрамя “запселі СЏРЅС‹, седзячы Сћ горадзе” С– “прыязджай, паловім рыбу”, то хаця ты Р±СЏСЂС‹ лахі пад пахі С– прыязджай РґР° РјСЏРЅРµ. РЇРє атрымаеш ліст, то каб назаўтра СЏ цябе ўбачыў. Пагаворым, Сѓ тэатр РЅР° РЅРѕРІСѓСЋ п’есу СЃС…РѕРґР·С–Рј. Страшэнна цікава! Рђ то баюся, раптам здарыцца нешта, пашлюць некуды, С– тады РґР° лета РЅРµ чакай. Праўда, вазьмі С– прыкаці. РўС‹ Р¶ зараз маеш час. Заадно СЏ дадумаўся купіць вам сёе-тое. Прыязджай, скажам, 12-РіР°, Сѓ 11 гадзін цягніком. Р† РЅРµ чакай РґРѕСћРіР°. Пад’еду Р· машынай. Праўда, Сѓ чым справа? Давай тэлеграму, калі прыедзеш крыху пазней. Рђ то Сћ вас Р· раніцы работа, С– ўдзень, С– ўвечары работа. РЇ вас ведаю.  

Справы мае з новай кнігаю пайшлі на лад. І так раптам здарылася ўсё! Памаглі рэцэнзіі, дай бог здароўя Пятроўскаму і Клецкіну. Так што, дазвольце далажыць, цалую цябе пяшчотна і застаюся твой пачцівы пляменнік Антон”.

Р¤-фу-Сѓ! Р’РѕСЃСЊ жа С– люблю СЏ цётку, С– гаварыць Р· ёю адна асалода, Р° пісаць гэтыя словы, што сказаў Р±С‹ РІСѓСЃРЅР°, – зарэз.  

РЇ адклаў ліст, згасіў настольную лямпу. Р—РЅРѕСћ перагартаў “Кнігу” Пташынскага С– надумаўся раптам, што РЅРµ трэба СЏРµ пакідаць РЅР° вачах.  

РќС–Р±С‹ Мар’янава падазронасць заразіла С– РјСЏРЅРµ. Таму СЏ СћР·СЏСћ цяжкі том С– панёс РґР° сакрэтэра.  

РЈ РјСЏРЅРµ мала старых рэчаў, РЅРµ тое што Сћ Мар’яна, але нават Мар’ян зайздросціць майму сакрэтэру. Рђ СЏ ганаруся С–Рј. Самы пачатак ХІХ стагоддзя. Вар’іраваны мясцовым прыгонным майстрам РґР° непазнавальнасці ампір. Р† варыяцыі тыя зрабілі ампір, калі гэта толькі магчыма, яшчэ больш высакародным. Строгія формы, прадуманасць кожнай дэталі, разлічаная зручнасць С– прыгажосць. Чорнае РґСЂСЌРІР° С– самшыт, вельмі СЃРєСѓРїР° інкруставаныя маціцай. Р† толькі адкінеш дошку – устае перад вачыма вясёлка: матылі над стылізаванымі палявымі кветкамі. Колькі СЏ памучыўся, пакуль, ледзь РЅРµ Р· РіСЂСѓРґС‹ ламачча, аднавіў СЏРіРѕ.  

Але галоўнае РЅРµ гэта. Галоўнае – тайнік, СЏРєС– СЏ сам выпадкова знайшоў толькі Р· РіРѕРґ назад. Р’РѕСЃСЊ націскаеш РЅР° пласцінку ля замка, падаеш СЏРµ наперад, Р° пасля налева, С– папаўзла СћР±РѕРє задняя сценка аддзялення для папер. Рђ калі РїСЂС‹ гэтым націснуць РЅР° СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏРіР° матыля – адкрыюцца бакавыя тайнікі, дужа ёмістыя.  

Там можна хаваць лісты, дакументы С– СћСЃС‘ такое. РўСѓРґС‹ СЏ зараз паклаў Мар’янаву РєРЅС–РіСѓ. РќРµ трэба, каб СЏРµ бачыла большая колькасць людзей, чым тое неабходна. РќСѓ С– потым Сѓ РјСЏРЅРµ “павялі” досыць РјРЅРѕРіР° РєРЅС–Рі. РђРґ “Сатыра” Каханоўскага РґР° “Віна Р· абдуванчыкаў” Брэдберы. “Павялі” нават беларускі том “Жывапіснай Расіі”, нягледзячы РЅР° гіганцкія памеры. Калі нехта “пазычыць” С– гэта – Р±СѓРґР·Рµ кепска. РЇРє тады глядзець Пташынскаму Сћ вочы С– Сћ каго свае вочы пазычыць. Рђ такіх ахвотнікаў РЅР° “позаимствование без срока” Сћ нас СѓСЃС‘ болей С– болей. Р† нават СЃСѓРґР° РЅР° С–С… РЅСЏРјР°, гадаў.  

РЇ схаваў РєРЅС–РіСѓ, зачыніў тайнік. Р† РґРѕР±СЂР° зрабіў. Бо адразу заліўся РґР·РІСЏСЂРЅС‹ званок, С– з’явілася “мая былая любоў” Р—РѕСЏ Пярэрвенка ўласнай персонай. З’явілася, пасля таго СЏРє РґРІР° месяцы РЅРѕСЃР° РЅРµ казала, С– СЏ ўжо думаў, што РЅРµ Р·РѕР№РґР·Рµ ніколі.  

Пакуль СЏ ставіў РЅР° столік бутэльку “Немеш кадара”, яблыкі С– яшчэ сёе-тое, пакуль уключаў ніжняе святло С– гасіў верхняе, РјС‹ абмяняліся РЅРµ больш чым дзесяткам стандартных сказаў: СЏРє жыццё, што там РґР° чаго, СЏРє СЃР° здароўем (гэта Сћ СЏРµ дваццаць восем!). Р† толькі пасля першага келіха СЏ сказаў:  

– Рђ СЏ думаў – СѓСЃС‘.  

– РЇРЅРѕ С– ёсць СѓСЃС‘. РќСЏРјР° чаго цягнуць далей, калі ты такі ўжо сумленны.  

Сумленны РЅРµ сумленны, але СЏ, калі Сћ першы наш вечар СѓСЃСЏ кампанія пайшла ад РјСЏРЅРµ, Р° СЏРЅР° засталася, С– РЅРµ пайшла РґР° раніцы, С– пасля заставалася амаль кожны вечар РЅР° працягу чатырох месяцаў, СЏ тады, дальбог, РЅРµ ведаў С– нават падумаць РЅРµ РјРѕРі, што СЏРЅР° замужам. Наадварот, Р· гэтых СЏРµ паводзін несумненна вынікала, што СЏРЅР° адна. Чорт Р±С‹ пабраў гэтых мужоў, што ездзяць РЅР° сем месяцаў Сѓ экспедыцыі, РґС‹ яшчэ туды, РєСѓРґС‹ нават няшчасны Макар РЅРµ ганяў сваіх РЅРµ менш няшчасных цялят.  

Выплыла СћСЃС‘ толькі тады, калі СЏ прапанаваў ёй паехаць РЅР° поўдзень, Р° пасля падумаць С– аб нечым больш “сур’ёзным”. РўСѓС‚ СЏРЅР° РјРЅРµ РїСЂР° СћСЃС‘ С– расказала С– СЏРє гэтае найлепшае, сур’ёзнае прапанавала часам заходзіць нават тады, калі вернецца РјСѓР¶. РЇ толькі РєСЂСЌРєРЅСѓСћ. Р†, можа Р±, нават С– згадзіўся, таму што паспеў дужа прывязацца РґР° СЏРµ. Але было нельга. Бо самым найвялікшым маім свінствам РІР° ўсёй гэтай гісторыі было тое, што СЏ цудоўна ведаў СЏРµ мужа, Косціка Красоўскага. Цудоўнага хлопца, вернага СЃСЏР±СЂР° сваім сябрам, шырокага, незалежнага, душу ўсякай кампаніі, аматара пагуляць, сумленнейшага палеантолага С– дабрэннага чалавека. Такога пакрыўдзіць – гэта павесіцца пасля трэба.  

Р† СЏ стаў аддаляцца, хаця, дальбог, дорага РјРЅРµ гэта каштавала.  

Яркая бландзінка, вочы густа-СЃС–РЅС–СЏ С– халодныя, РґР·С–РІРѕСЃРЅР° выгнуты сакавіты СЂРѕС‚, страйнюткая шыя, зграбныя ручкі, цела, СЏРєРѕРµ аж гаворыць – ад высокіх грудзей РґР° РЅРѕРі, СЏРєС–СЏ ўжо самі сабою СЏРє мара кожнага мужчыны.  

Чорт Р±С‹ пабраў гэтыя розныя прозвішчы! Чорт Р±С‹ пабраў гэтую немагчымасць ведаць, замужам жанчына ці РЅРµ! Чорт Р±С‹ СћР·СЏСћ Сѓ гэтым СЃСЌРЅСЃРµ СћСЃС–С… нелітоўцаў! РЇРє РґРѕР±СЂР° было Р±. Знаёмішся. “Красаўскайтэ” – РЅСѓ, значыцца, давай, галубок, калі СЏРЅР° РЅРµ супраць. “Красаўскене” – РЅСѓ С– давай, любы, ад брамы РґС‹ прама. РўСѓС‚ участак застоўблены, С– раз атрымаў аблізня, то Р№РґР·С– РґС‹ аблізвайся, РЅРµ Р· тваім яловым рылам мёд піць.  

Суцешыла РјСЏРЅРµ РІР° ўсёй гэтай гісторыі толькі тое, што СЏРЅР°, убачыўшы маё аддаленне, скінула – мабыць, РїР° дурасці – маску зычлівай, адданай, пакорлівай кабеты. Р† СЏ ўрэшце разгледзеў непамернае жаданне жыць, толькі адбіраючы даброты С– нічым РЅРµ плацячы жыццю С– людзям, нястрыманую прагу ўцехаў, што Р± там РЅС– было вакол, СЏРє Р±С‹ кепска РЅС– было вакольным.  

Урэшце, ці СЏРЅР° адна такая Р· жаночага племя? Гэта яшчэ РЅРµ прычына, С– Р·Р° гэта РЅРµ перастаюць кахаць. Часам, наадварот, яшчэ больш кахаюць. Р† мучаюцца. РЇРє мучыўся СЏ.  

Толькі пасля сябар, Алесь Гудас, той, што падаваў мужыкам Сѓ акно шклянку, убачыўшы, што СЏ крыху ацверазеў, сказаў РјРЅРµ, што РЅРµ хацеў гаварыць РјРЅРµ, пакуль СЏ аслеплены, Р° што цяпер скажа:  

– РќРµ Р· табою, брат, першым СЏРЅР° гэтага беднага Красоўскага падманвае. Такі хлопец, такі залаты хлопец – С– РЅР° табе.  

– Што Р¶ РЅРµ сказаў тады?  

– Рђ ты Р± РЅРµ паверыў.  

– Р† праўда.  

– РќРµ паверыў Р±С‹. “Закахалася жанчына”. “Што Р¶ што замужам?” “Бывае”. “Гэта РЅРµ свінства, Р° няшчасце”.  

– Рћ-РѕС…, С–РґР·С– ты, Алесь, РґР° д’ябла!  

– Р† ўвогуле, Р·-Р·Р° СЏРµ Косціку непрыемнасць. Дый што ўжо ўзяць Р· чалавека, Сѓ СЏРєРѕРіР° лепшыя СЃСЏР±СЂРѕСћРєС– манікюршчыцы РґС‹ прадаўшчыцы.  

– РўС‹ што-небудзь маеш супраць прадаўшчыц?  

– Нічога. Нават люблю. Толькі выбіраю дзеля размовы тэмы РЅРµ толькі РїСЂР° махеравыя кофты.  

– Ведаю СЏ, СЏРєС–СЏ ты тэмы выбіраеш.  

Пасмяяліся. Р† РІРѕСЃСЊ так, пакрысе, вельмі балюча, С– пачалося маё вылячэнне. Але часам СЏРЅР° СћСЃС‘ Р¶ заходзіла, толькі СЏ Р· СѓСЃС–С… сілаў стараўся РЅРµ заводзіць справу дужа далёка. РЇРє зараз.  

– РЇ тады разводзіцца думала, – раптам сказала СЏРЅР°. – Рђ пасля падумала, што СћСЃС‘ адно ты РјРЅРµ таго падману РЅРµ даруеш. Рђ раз так, то Сћ чым Косцік вінаваты? Любіць РјСЏРЅРµ, даруе многае. Застануся РґС‹ паспрабую выкупіць. Што ўжо! Награшыла, то выкупляй. Хопіць Р· СѓСЃС–Рј гэтым. Буду так дажываць, дый чаго яшчэ трэба. Зорак Р· неба ён, СЏСЃРЅР°, РЅРµ хапае, але РґРѕР±СЂС‹, сумленны, просты. Няхай так. Час змірыцца, Зоечка.  

Сказала неяк так ціха С– СЃСѓРјРЅР°, што душу маю перавярнула.  

– РќРµ трэба. Што ўжо там. РЇ РіРѕСЂС€ Р·Р° цябе вінаваты.  

– РЈ чым твая РІС–РЅР°? РќРµ, СЏ свайго РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ аддам… РќС– добрага, РЅС– ганебнага.  

РЈСЃС‘ Р¶, нягледзячы РЅР° СћСЃРµ непрыемныя рысы, былі Сћ ёй С– ўнутранае сумленне, С– СЂРѕР·СѓРј, С– боль РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј шчаслівага чалавека. Шкада РјРЅРµ было СЏРµ. Мабыць, таму, што яшчэ крыху кахаў.  

– Р† ты РЅРµ мучайся. Хай Р±СѓРґР·Рµ СћСЃС‘ СЏРє ёсць. Дрэнна С…С–Р±Р° нам было СћСЃРµ гэтыя месяцы? – спытала СЏРЅР°.  

– Добра было, – СѓСЃС‘ прымаючы, сказаў СЏ.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, дадзена, значыцца, было шчасце. Будзе што ўспомніць. РҐС–Р±Р° мала? Іншыя таго Р№ РЅР° РЅСЋС… РЅРµ зведаюць. Ну… ну… чаго ты?..  

Пагладзіла РјСЏРЅРµ РїР° галаве. Гэты дотык маленькай СЂСѓРєС– прымушаў РјСЏРЅРµ Сћ СЃРІРѕР№ час аж шалець ад імкнення РґР° СЏРµ. Зараз ён аддаўся толькі болем.  

– Р’РѕСЃСЊ бачыш, значыцца С– сапраўды канец. Ладна. РўС‹ толькі РЅРµ будзеш супраць, калі СЏ часам СѓСЃС‘ Р¶ Р±СѓРґСѓ заходзіць?  

– Чаго Р± гэта СЏ быў супраць?  

– РќРµ Р±РѕР№СЃСЏ. Проста так. Адагрэцца.  

– Рћ-РѕС…, што Р¶ гэта СћСЃС‘ Р¶ такі РјС‹ нарабілі!  

РЇРЅР° паклала адну дасканалую нагу РЅР° РґСЂСѓРіСѓСЋ, прыгубіла РІС–РЅР°. Твар СЏРµ Сћ святле праз абажур таршэра быў залаты, РјСЏРєРєС– С– вельмі СЃСѓРјРЅС‹.  

– РЇ раней, чым ты, забыла, што РЅС– РЅР° што РЅРµ маю права. Р† што табе было думаць РїСЂР° маю рэпутацыю? РўС‹ Р¶ нічога РЅРµ ведаў. Р† потым, можна падумаць, што гэта ты, першы, прыйшоў РґР° РјСЏРЅРµ С– застаўся. Р—РјС–Р№-спакушальнік. РЇ сама гэтага хацела. Р† гэта РјСЏРЅРµ РґР° цябе цягнула. РЇ С– зрабіла, што жадала С– магла.  

Слова гонару, сэрца Сћ РјСЏРЅРµ разрывалася ад гэтых словаў. Але што СЏ РјРѕРі зрабіць?  

– РќСѓ РґРѕР±СЂР°, – глуха сказала СЏРЅР°, – хопіць аб гэтым… РўС‹ РґР·Рµ быў СЃСЏРіРѕРЅРЅСЏ?  

Відавочна, шукала нейтральнай тэмы.  

– РЈ Мар’яна быў, – сказаў СЏ.  

Р—РѕСЏ крыху ведала СЏРіРѕ: разы тры-чатыры сутыкаліся Сћ РјСЏРЅРµ.  

– Што, СѓСЃС‘ РїР°-ранейшаму РґСѓСЂСЌРµ Р· гэтымі драўлянымі лялькамі?  

– РќРµ трэба так, – сказаў СЏ. – РЃРЅ вялікую справу робіць.  

– Ды СЏ С…С–Р±Р° што? РЇРє ягоная жонка?  

– Кепска Р· ёю. РќСѓ, гэта справа С–С…РЅСЏСЏ. Горш тое, што ён праз СЏРµ пакутуе. Р†, відаць, Р· гэтай прычыны сэрца Р·РЅРѕСћ дурэць пачало. Жахі розныя, СЏРє заўсёды Сћ сардэчнікаў. Падазрэнні. Рђ ад кавы С– тытуню РЅС–СЏРє РЅРµ адмовіцца…  

– РЈ больніцу СЏРјСѓ легчы трэба. Шкада, калі Р· добрым чалавекам нешта здарыцца. Сволач дык жыве С– жыве, Р° СѓРЅСЊ Сярожа Певень, бедны, такі малады, таленавіты, толькі пасаду такую атрымаў, так лёгка РїСЂС‹ С–Рј людзям жыць было Р± – С– РЅР° табе – рак.  

– Гэта Р±СЏРґР°, – сказаў СЏ. – Вялікая Р±СЏРґР°! Але што Р¶, калі столькі выпала СћСЃСЏРіРѕ нашаму пакаленню.  

РЇРЅР° раптам рашуча ўстала.  

– РќСѓ РЅСЏРјР° чаго асабліва цягнуць. – Павагалася хвіліну яшчэ – С– адставіла “Немеш кадар”. – Прытарны.  

– РўС‹ Р¶ любіш напаўсалодкія.  

– Нашы люблю. Рђ можа, гэта проста СћСЃС‘ прытарна Сћ гэтыя РґРЅС–? Слухай, Антось, Р° што гэта РјС‹ Сћ першы наш вечар пілі, РЅРµ памятаеш?  

– Памятаю. РўС‹ Сћ блакітнай сукенцы была. Р† бурштыны РЅР° шыі. Р† РІСѓСЃРЅС‹ ненафарбаваныя. Рђ пілі РјС‹ тады “Хванчкару”.  

– РҐС–Р±Р° РЅСЏРјР° СЏРµ РЅС–РґР·Рµ зараз. Рђ РґРѕР±СЂР° было б… РїР° астатнім келіху… Так, СЏРє тады РїР° першым. Таму што гэта Р¶ астатні, Антоша… Астатні. Р† нічога тут РЅРµ паробіш. Р† РІРѕСЃСЊ стол твой Р· чыстай паперай, С– гэты падсвечнік, С– лямпа. Р† СћСЃСЏРіРѕ гэтага СЏ, мабыць, ужо РЅРµ пабачу, Р±Рѕ РЅРµ ведаю, ці знайду сілы РґР° цябе хаця РЅР° агеньчык заходзіць.  

Невыносна было чуць гэта, С– таму СЏ, СЏРє большасць мужчын Сѓ такіх выпадках, збаяўся С–, каб аддаліць немінучую апошнюю хвіліну, сказаў:  

– Чаму РЅРµ дастанеш? Учора яшчэ Сћ магазіне была “Хванчкара”. Дзівосы нейкія. Нешта вялікае, РїСЌСћРЅР°, Сѓ лесе здохла. РҐС–Р±Р° расхапілі? Давай збегаю.  

– Збегай, – сказала СЏРЅР° глуха. – Скончым тым, Р· чаго пачалі. Толькі РЅРµ баўся там дужа. РњРЅРµ жудасна Р±СѓРґР·Рµ тут… адной.  

Калі СЏ ўжо накідаў паліто, СЏРЅР° спытала:  

– Грошы хаця ёсць Сѓ цябе? Рђ то вазьмі.  

– Грошы ёсць.  

РЇ хутка бег Сѓ магазін С– кляў СЃСЏР±Рµ СћСЃС–РјС– магчымымі словамі.  

…Калі СЏ РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ, СЏРЅР° стаяла ля акна С– глядзела Сћ цемру. Павярнулася РґР° РјСЏРЅРµ С– выцерла вочы.  

– Так СЏ, дурная, С– пагнала цябе, РЅРµ спытаўшыся, ці багаты.  

– Багаты, – сказаў СЏ.  

– Тады налі.  

РњС‹ сядзелі С– перакідваліся нязначнымі сказамі, С– гэта было СЏРє РЅР° ўласным пахаванні, СЏРє РЅР° пахаванні чагосьці страшэнна значнага. Ніколі Сћ жыцці яшчэ РјРЅРµ РЅРµ было так цяжка С– скрутна.  

Р† толькі калі РјС‹ ўжо апраналіся Сћ перадпакоі, СЏРЅР° раптам прыпала РґР° маіх грудзей.  

– Рћ-РѕС…, Антоне… Нашто Р¶ СЏ СћСЃС‘ гэта нарабіла?.. Чаму праўду Р· самага пачатку… Чаму падманула?  

– Слухай, – сказаў СЏ, – заставайся. РЇ РЅРµ магу болей.  

Вочы Сћ СЏРµ былі вільготныя, нявыплаканыя.  

– РќРµ, – сказала СЏРЅР°, – права РЅРµ маю. Нашто ўжо?.. РќРµ павернеш назад. Але СЏ, можа, часам С– зайду РґР° цябе. Пагрэцца. Р† толькі.  

РЈ гэтую хвіліну СЏ Р·РЅРѕСћ кахаў СЏРµ, можа, больш, чым раней. РЈСЃС‘ нутро маё пакутліва РґР° СЏРµ кінулася. Але СЏ зразумеў: С– праўда – СѓСЃС‘.  

РЇРЅР° вырашыла.  

…Мокры снег ляпіў РїР° нашых тварах, калі РјС‹ выйшлі РЅР° бульвар С– СЏРЅР° спаймала таксі С– СћСЃС‘ стаяла ля СЏРіРѕ С– глядзела РјРЅРµ Сћ вочы.  

– РќСѓ, бывай, – урэшце РЅС–Р±С‹ ад СЃСЏР±Рµ адарвала СЏРЅР°. – Раней дык Сѓ такіх выпадках трэба перахрысціць было. Рђ цяпер…  

РЇРЅР° прыпала РґР° маіх вуснаў халоднымі мокрымі вуснамі С–, калі СЏРЅС‹ пацяплелі, Р· цяжкасцю адарвалася.  

– Бывай. Бог Р· табой. Даруй.  

Ляснулі дзверцы таксі. Апошні раз ускінулася Р·Р° шклом СЂСѓРєР° Сћ белай пальчатцы. Пасля машына рванула, абдаўшы мае РЅРѕРіС– мокрым карычневым снегам.  

…Усё СћРІР° РјРЅРµ плакала, С– РЅРµ столькі ад кахання, колькі ад страты. Невядома чаму СЏ зайшоў Сѓ кафэ “Космас”, выпіў там ля стойкі келіх каньяку, пасля пайшоў блукаць вуліцамі, намацаў Сѓ кішэні змяты канверт ліста РґР° бацькі С– РєС–РЅСѓСћ СЏРіРѕ Сћ скрынку, РґРѕСћРіР° сядзеў РЅР° мокрай лаўцы С– бязмэтна глядзеў РЅР° вясёлкавыя плямы ліхтароў Сѓ чорных абледзянелых галінах. Пасля Р·РЅРѕСћ выпіў ля стойкі. РќР° гэты раз РІС–РЅР°.  

…Цяжэй Р·Р° смерць было вяртацца Сћ пустую кватэру, што яшчэ пахнула ёю. Р† таму СЏ, сам РЅРµ ведаючы СЏРє, націснуў званок РЅР° дзвярах Хілінскага.  

РЃРЅ адчыніў РјРЅРµ дзверы, абвёў вачыма С–, мабыць, крыху спалохаўся.  

– Заходзь, – сказаў ён. – Вып’ем чаго-небудзь? РќСѓ, РІСЏРґРѕРјР°, вып’еш. Скідай паліто. РЇ зараз.  

РЇРє Мар’яна выжывалі Р· пакоя статуі С– С–РєРѕРЅС‹, так “палкоўніка” (Р° можа, ён С– РЅРµ “палкоўнік” быў, Р° сапраўдны “Абель Сѓ адстаўцы”, чорт СЏРіРѕ завяжа чалавечыя языкі) выжывалі Р· пакоя РєРЅС–РіС–. Два толькі невялічкія прасценкі былі вольныя ад С–С…. Перад адным стаяў РЅР° століку эпідыяскоп (Хілінскі захапляўся здымкамі РЅР° слайды, здабываў нейкім дзівам нямецкую плёнку “Орвакалёр” С– гэты прасценак выкарыстоўваў, каб дэманстраваць сабе самому знятае). Зараз ля століка Р· эпідыяскопам ляжалі пластмасавыя рамкі, нажніцы, валяўся танны дыяскоп, змеямі круціліся плёнкі. РЈСЃС‘ проста РЅР° падлозе, РЅР° дыване.  

РЈ РґСЂСѓРіС–Рј прасценку, над тахтою, вісеў партрэт Сѓ авальнай раме. Пісаны пад старую манеру. Нават лакам крыты. Партрэт прадзёрты ля ніжняга закруглення рамы: ірваная рана, кімсьці грубавата зашытая С– РїР°-аматарску зафарбаваная. РќР° партрэце жанчына Сћ чорнай Р· чырвоным сукенцы. Р† сама чарнявая, відавочна, паўдзённага тыпу.  

Заўсёды, калі СЏ заходзіў РґР° Хілінскага, РјСЏРЅРµ здзіўляў гэты партрэт. Ніколі яшчэ РјРЅРµ РЅРµ даводзілася бачыць такі значны жаночы твар. Р† такі прыгожы адначасова. Вачэй РЅРµ адарвеш. Р† напаўадкрыты СЂРѕС‚, С– РіРѕСЂРґС‹ РЅРѕСЃ С– лоб, С– СћСЃСЏ гэтая пяшчотна-ганарлівая, дасканалая стаць. Рћ, пане РјРѕР№ божа!  

Хілінскі прыкаціў столік РЅР° колцах, перагрузіў Р· СЏРіРѕ РЅР° РґСЂСѓРіС–, круглы, шкляны, пачатую бутэльку РІС–РЅСЊСЏРєСѓ, лімон, прасаваны Сћ каўбасу РіСЂСѓР·С–РЅСЃРєС– інжыр.  

– РќСѓ, каб звялася Р±СЏРґР°.  

Выпілі.  

– Ды што Р· табою, урэшце, хлопча? Рэктара пад тры д’яблы паслаў? Га?  

– РќРµ. Рђ варта было Р±.  

– Калеку набіў? РЈ дачку архіерэя закахаўся?  

– Якая Р¶ Сѓ архіерэя дачка?  

– РќСѓ што яшчэ? Троцкага РЅР° лекцыі выпадкова працытаваў?  

РЇ маўчаў.  

– РђРіР°. Памылкова зайшоў Сѓ аднатыповую Р· тваёй кватэру, малака папіў С–, думаючы, што РґРѕРјР°, правёў час Р· чужой жонкай, СЏРє СЃР° сваёй. Святла РЅРµ хацеў уключаць. Рђ СћСЃС‘ – аднатыпнае.  

– Так, – сказаў СЏ.  

Р† тут ён зразумеў, што СЏ РЅРµ жартую. Рђ СЏ, сам РЅРµ ведаючы чаму, расказаў СЏРјСѓ СћСЃСЋ гэтую гісторыю. Р’СЏРґРѕРјР°, без прозвішчаў. Р’СЏРґРѕРјР°, змяніўшы СћСЃС‘, што магчыма змяніць.  

– Прыкра, – скзаў ён. – Але што Р¶ Р·СЂРѕР±С–С€? Надалей зведай СѓСЃС‘, перш чым кідацца, РЅС–Р±С‹ Сћ РІС–СЂ галавой. Страснасць гэта нашая дурная, беларуская! Рђ ты, раз ужо так здарылася, прапанаваў ёй пайсці Р· табою?  

РЇ адказаў, СЏРє СЏРЅРѕ было:  

– РќСЏРјР° ўжо звароту, Адам Пятровіч. Катуе СЏРЅР° СЃСЏР±Рµ Р·Р° падман. Што Р¶ рабіць?  

– Маўчаць трэба, хлопча, – пасля паўзы сказаў ён. – Магчыма, там яшчэ Р№ склеіцца, калі маўчанне, калі ніхто РЅС–РєРѕРјСѓ. Рђ ты – што Р¶ – адпакутуй сваё. Р— Р±СЏРґРѕР№ пераспаць трэба. Р† РЅРµ адну РЅРѕС‡. Тады СЏРЅР° табе абавязкова здрадзіць Р· РєС–Рј-небудзь іншым. Тады толькі Р±СѓРґР·Рµ лягчэй.  

РЇ РЅРµ пазнаваў СЏРіРѕ. Звычайна так С– сыпаліся Р· СЏРіРѕ прыказкі, часта фрывольныя, Р° тут сядзеў перада РјРЅРѕСЋ паглыблены Сћ маё РіРѕСЂР°, СЃСѓСЂРѕРІС‹ нават чалавек.  

Выгляд Сѓ РјСЏРЅРµ быў, напэўна, страшнаваты, таму што Адам зморшчыўся амаль жаласна, РєСЂСЌРєРЅСѓСћ С– наліў яшчэ РїР° кілішку.  

– Давай Р·Р° СЏРµ. РЈСЃС‘ Р¶ высакароднасці, РїСЌСћРЅР°, больш Сѓ СЏРµ Сћ душы. Р’РѕСЃСЊ Р·Р° гэта.  

Назіраў Р·Р° РјРЅРѕСЋ.  

– Ды РЅРµ пабівайся ты, РґСѓР±Рµ. РќР° РІРѕСЃСЊ, пацягні файку. Хаця Сћ вас кішка слабая. РЈСЃС‘ РЅР° цыгарэтках. Імпартных.  

РЈ РјСЏРЅРµ перахапіла дыханне.  

– РќСѓ РєС–РЅСЊ ты. РќСѓ!.. РќСѓ РєС–РЅСЊ! Гэта яшчэ, Антоне, РЅРµ РіРѕСЂР°.  

Р†, відаць, вырашыў нешта, уздыхнуў.  

– Рђ, каб цябе! РќСѓ РґРѕР±СЂР°. Шчырасць Р·Р° шчырасць. Партрэт бачыш?  

– РќСѓ.  

– Р† ніколі РЅРµ спытаў, хто гэта. Далікатнасць. Ды СЏ, можа, тады сам Р±С‹ табе РЅРµ адказаў. Цяпер скажу. Занадта ты ўжо кепскі. Пабіваешся. Рђ меры чалавечаму няшчасцю – РЅРµ ведаеш.  

Выпіў.  

– Р–РѕРЅРєР° мая. РџР° прафесіі была артыстка.  

РЇРіРѕРЅС‹ СЃСѓС…С– твар РЅС–Р±С‹ абцягнуўся скураю РЅР° выліцах С– абвіснуў Р·РЅС–Р·Сѓ, ля вуснаў. Адразу абрэзаліся вочы пад цяжка навіслымі павекамі.  

– РЇРє лічыш, хто РїР° народнасці?  

– РќРµ разбіраюся СЏ, Адам Пятровіч, Сѓ паўдзённых тыпах. Беларуса Р·Р° вярсту адрозню, Р° тут баюся судзіць.  

– Рђ СћСЃС‘ ж…  

– Грузінка? РђСЂРјСЏРЅРєР°? Таджычка?  

– Ды РЅРµ.  

– Малдаванка? РЇСћСЂСЌР№РєР°?  

– Яшчэ РіРѕСЂС€, – РіРѕСЂРєР° сказаў ён. – Цыганка, браце.  

Зацягнуўся.  

– Р’РѕСЃСЊ Сѓ гэтым С– была СЏРµ галоўная РІС–РЅР°. Рђ РїР° РІС–РЅРµ С– пакаранне. Р† РґРѕР±СЂР°, калі – першы – лепшы РЅР° дарозе СЏСЂ. Карацейшая была пакута… Рђ СЏ Сћ той час быў дужа далёка… РќРµ меў Р·РјРѕРіС– вывезці, памагчы… РќРµ РјРѕРі, РЅРµ меў права нават залямантаваць, што РІРѕСЃСЊ РІС‹ самага дарагога РјРЅРµ чалавека, сволачы, Сѓ лагерах, Сѓ РІРѕСЃРїРµ гэтай РЅР° ўсёй зямлі, закатавалі. Р† сын Р·РіСѓР±С–СћСЃСЏ недзе… Маю цень звесткі: адбіралі дзяцей нардычнага тыпу. Рђ ён беленькі быў, Сѓ РјСЏРЅРµ. РўС‹ РЅРµ глядзі, што СЏ зараз сівы… Быў СЏ – белы.  

РЎРєРѕСЃР° Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° партрэт.  

– Якая была Грушанька Сћ “Зачараваным вандроўніку”, якая Маша Сћ “Жывым трупе”! Спявала – плакалі людзі. Р† Р·Р° гэта – СЏСЂ. Р—Р° СћСЃС‘ – СЏСЂ.  

Адклаў файку.  

– Р— гэтым… прыцерпеўся РЅРµ прыцерпеўся, Р° так, прытупілася крыху… Рђ РІРѕСЃСЊ Р· сынам… Ці назад ён трапіў, Сѓ наш дзіцячы РґРѕРј? Рђ можа, і… там. Р† РЅРµ выключана, што нейкаму нашаму такому… Грыбку давядзецца перастрэльвацца Р· ім… Р’РѕСЃСЊ СЏРє.  

РЈР·РЅСЏСћ кілішак Р· залацістай вадкасцю.  

– РЇ табе гэта РЅРµ таму расказаў, каб ты РјСЏРЅРµ пашкадаваў. РЇ таму, каб ты СЃСЏР±Рµ пашкадаваў. Гэта, што Р· табою, РЅРµ самае страшнае. РќРµ самае апошняе.  

Удзячнасць мая СЏРјСѓ была такая вялікая, шкадаванне такое нясцерпнае (сапраўды, што была мая горыч перад ягонай?), што СЏ зразумеў: трэба пераводзіць размову РЅР° іншую тэму. Але гэтая іншая тэма аж аніяк РЅРµ прыходзіла РґР° галавы. Таму СЏ СћР·СЏСћ дый расказаў сёе-тое СЃР° страхаў Пташынскага.  

– РќСѓ, гэта РЅРµ загадка, – сказаў Хілінскі. – Крыху – звычайныя барыгі, бз…ы, СЏРєС–Рј Р· законам звязвацца ані РЅРµ выпадае. Рђ больш – хвароба. Гэта ад сэрца.  

– Р† СЏ так думаю.  

РЈ гэты момант зазваніў тэлефон. Хілінскі выйшаў Сѓ малую спальню, прычыніў Р·Р° сабою дзверы, але чуваць, мабыць, было кепска, С– ён вымушаны быў гаварыць галасней, чым звычайна, С– СЏ сёе-тое чуў.  

– Р† СЃСѓРІСЏР·СЊ Р· гэтым? Рђ, чорт Р±С‹ С–С… Р· гэтымі дэвізамі!  

“Назнарок РЅРµ кажа “валюта”. Кажа “дэвізы”. Думае, што слова РЅРµ ведаю. Белымі ніткамі шыеш, Адам Пятровіч”.  

– Заразы. Р† Р·Р±СЂРѕСЋ?.. Чуваць кепска!.. РЇСЃРЅР°. РЈ гадзіну трыццаць? Добра. Буду.  

Выйшаў Р·РЅРѕСћ РґР° РјСЏРЅРµ:  

– Сапрычасціўся ты, хлопец, РґР° таямніцы. Рђ СЏ РІРѕСЃСЊ непедагагічна СЃСЏР±Рµ павёў. РќР° РїРѕСћРЅСѓСЋ вымову.  

– РЇ, Адам Пятровіч, РЅРµ Р· лапатуноў. Р’С‹ РјСЏРЅРµ РЅРµ першы РіРѕРґ ведаеце. Р† справы вашы РјСЏРЅРµ РЅРµ датычацца. РЈ вас свае, Сѓ РјСЏРЅРµ свае.  

– Пакрыўдзіўся?  

– Пакрыўдзіўся. Рђ РјРЅРµ Р±С‹ Р№ век пражыць, нічога РїСЂР° С–С… РЅРµ ведаючы. РќС– РїСЂР° што СЏ Сћ вас РЅРµ пытаў. Нецікава, прабачце.  

– Рђ дарэмна. РЈСЃС‘ можа быць. Рђ наконт “хоць Р±С‹ Р№ век”, то заракаўся нехта, – ён проста патрос РјСЏРЅРµ Р·Р° плечы. – РќСѓ, досыць надзімацца, ну… РќСѓ скажы нешта.  

– Раз ужо СЏ выпадкова штосьці пачуў, то вернемся РґР° Мар’яна. Нешта С– Сћ ягонай справе трывожнае. Р’РѕСЃСЊ жа С–РєРѕРЅС‹, валюта – СЏ РЅРµ пытаю, СЏРєРѕРµ там здарылася яшчэ, што вам трэба ехаць. Але чаму таго Р¶ РЅРµ можа быць тут? Р† ўрэшце, прадчуванням таксама трэба верыць. РќРµ матэрыял гэта РЅС– для “Абеляў Сѓ адстаўцы”, РЅС– для міліцыі, РЅС– для СЃСѓРґР°, але часам трэба верыць, калі сэрца гаворыць, калі сціскае, моцна баліць.  

РЃРЅ уважліва глядзеў РЅР° РјСЏРЅРµ.  

– Можа, С– трэба. Вер С– глядзі.  

Устаў.  

– РўСЂСЌР±Р° было Р± РЅРµ кідаць цябе РґР° раніцы Сћ тваім стане. Але сам чуў… Выпіць што-небудзь маеш?  

– Р’С–РЅРѕ ёсць.  

– Рђ мацнейшае?  

– РњРіРј.  

– РќР° РІРѕСЃСЊ. РўС‹ Р¶ РЅРµ Р· тых, што блукаць потым пойдзеш? РќСѓ РІРѕСЃСЊ С– выпі здорава. Сёння дазваляю. Каб спаў Сѓ РјСЏРЅРµ. РќСѓ, хадзем.  

Хілінскі ведаў, што рабіць.  

…Ніколі Сћ жыцці, РЅС– дагэтуль, РЅС– пасля, СЏ РЅРµ выпіваў столькі. Дарваўся хлопчык. Спаўна скарыстаўся Р· суседавай парады. Р† заснуў СЏРє забіты. Распрануты, СЏРє заўсёды, але чамусьці РїСЂС‹ гальштуку РЅР° голую шыю. Ці, можа, СѓСЃС‘ Р¶ хацеў “блукаць”? Шукаць Р—РѕСЋ? Напэўна.  

РЈ наступныя пяць дзён СЏ выкупляў РіСЂСЌС… свайго “пьянственного глумлениа”. Працаваў, РЅРµ даючы сабе ані хвіліны перадышкі.  

Нельга было паверыць Сѓ тое, што толькі сама каштоўнасць старой РєРЅС–РіС– магла выклікаць такую аблогу хаты Пташынскага, СѓСЃРµ гэтыя званкі, блуканні пад вокнамі С– СћСЃС‘ такое. РЇ амаль упэўнены быў, што разгадка недзе Сћ самім тэксце: нейкая прыпіска РЅР° палях балоні, надпіс, умела схаваны Сћ РІСЏР·С– арнаменту, яшчэ нешта. Р† РІРѕСЃСЊ СЏ шукаў. Усляпую, Р±Рѕ РЅРµ ведаў, РґР·Рµ С– што шукаць.  

Шмат разоў Р·Р° жыццё СЏ чытаў Евангелле, адну Р· лепшых (калі РЅРµ самую лепшую) Р· гісторый, прыдуманых чалавецтвам Р·Р° СћСЃС‘ сваё існаванне. Прыемна РјРЅРµ было чытаць СЏРµ С– зараз, думаць над паасобнымі мясцінамі, уяўляць. Р† СћСЃС‘ Р¶ РЅРµ так прыемна, СЏРє раней. Таму што хаця СЏ Р№ чытаў ледзь РЅРµ РїР° складах – шукаў СЏ СћСЃС‘ Р¶ іншае. Так для чалавека, СЏРєС– раптам заўважыў першы грыб, адразу перастае існаваць зялёная, спявучая прыгажосць раскошнага летняга лесу.  

Так СЏ С– ішоў, уторкнуўшыся носам Сѓ зямлю. Без усялякай карысці, акрамя маральнай. Дый тая была РґСЂСѓРіРѕРіР° гатунку, таму што СЏ сачыў, Р° РЅРµ думаў.  

Часам з’яўляліся РґСѓРјРєС–, што хаваць нешта Сћ такім тэксце блюзнерства, Р° ўжо для сярэдневяковага чалавека (калі толькі хаваў ён) – РЅРµ проста блюзнерства, Р° блюзнерства, СЏРєРѕРµ мяжуе Р· ерассю, СЃР° згубай цела С– бессмяротнай душы. Р†, калі гэта так, таямніца павінна быць страшэнна важлівай або… або чалавек той РЅРµ павінен быў верыць ані Сћ Р±РѕРіР°, ані Сћ чорта, ані Сћ тагачасны закон.  

РЇ прачытаў СѓСЃРµ чатыры Евангеллі, С– дзеянні апосталаў, С– пасланні С–С…РЅС–СЏ, пачынаючы ад Паслання Іякава С– канчаючы Пасланнем РґР° СЏСћСЂСЌСЏСћ. Заставаўся толькі “Апакаліпсіс” Іаана Багаслова РґС‹ недарэчна прышмараваны РґР° СЏРіРѕ “Статут”, таксама Р· “пасланнямі”, толькі ўжо свецкіх уладароў.  

Нічога!  

Хаця Р± цень нейкага следу, нейкай здагадкі!  

Урэшце СЏ пачаў думаць, што Р· гэтым тэкстам РјС‹ памыліліся. Р† самае горшае, РґР° той самай РґСѓРјРєС– схіляўся С– Мар’ян. Р—Р° гэтыя РґРЅС– ён пару разоў заходзіў РґР° РјСЏРЅРµ, С– РјС‹, РґР° болю Сћ вачах, тупа ўзіраліся Сћ тэксты, варочалі пад чарапамі гіпотэзы, С– СћСЃС‘ гэта толькі для таго, каб тут жа зарэзаць С–С…. Адзінае, Сѓ чым РјС‹ “пасунуліся” наперад, быў сапраўдны акт РїСЂР° знікненне жонкі Альшанскага, надрукаваны Сћ “Актах, выдадзеных археаграфічнай камісіяй…”.  

– Рђ што гэта нам дасць? – спытаў СЏ.  

– Рђ можа.  

– Рыбу нам Р· табою лавіць, Р° РЅРµ шукаць.  

– Паловім. Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ ужо. Нават РЅР° азёрах лёд амаль скончыўся.  

Р† РјС‹ Р·РЅРѕСћ РґР° ачмурэння сядзелі над кнігаю С– РєРѕРїС–СЏР№, С– Мар’ян бурчаў:  

– Холмсы РјРЅРµ яшчэ таксама… Пінкертоны… Картэры… Станкевічы^[1]… Мегрэ.  

РЈ тую тхланную, золкую сакавіцкую пятніцу – было гэта, здаецца, дваццаць дзевятага сакавіка – РјС‹ таксама РЅС– РґР° чаго РЅРµ дадумаліся.  

– Прарок Навум – С– той Р±С‹ РЅРµ дадумаўся, – плюнуў урэшце Пташынскі.  

– РќСѓ-РЅСѓ. Няўжо РјС‹ РґРІРѕС… дурнейшыя Р·Р° аднаго?  

РЇ пайшоў праводзіць СЏРіРѕ. РќР° душы ад уласнай бездапаможнасці было моташна.  

– РЇРє шчанюкі сляпыя, – сказаў Мар’ян.  

Наперадзе спускаўся РїР° сходах цікавы малады чалавек, сусед Лыганоўскага. Р† РЅР° гэты раз Сѓ руках ягоных было РІСЏРґСЂРѕ СЃР° смеццем. Адкуль ён СЏРіРѕ Р±СЏСЂСЌ?  

– Р’РѕСЃСЊ такое смецце Сћ нас Сѓ галовах. Выкінеш – С– застанецца пустая макітра чарапаная.  

– Рђ РјРѕ С– сапраўды трэба СћСЃС‘ выкінуць С– пачаць спачатку? – сказаў СЏ. – Можа, справа С– РЅРµ Сћ тэксце? Можа, выскаблена нешта? Можа, сутнасць РЅРµ Сћ змесце, Р° Сћ РІСЏРґСЂС‹? РЈ самім існаванні рэчы?  

– РўСЂСЌР±Р° Р±СѓРґР·Рµ паглядзець. Заўтра Р¶.  

РњС‹ спыніліся ля тытунёвага кіёска.  

РЇ РєСѓРїС–Сћ пачак “БТ”, Мар’ян вінавата СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ С– папрасіў пачак “Шыпкі”.  

– РљС–РЅСѓСћ Р±С‹ ты гэта, Мар’яне, – сказаў СЏ. – Дальбог, РєС–РЅСЊ.  

– Слабасць клятая! Ды СЏ адну-РґР·РІРµ Сћ дзень Р±СѓРґСѓ.  

– Р† СЏ Р± РЅР° вашым месцы РєС–РЅСѓСћ, – сказаў павучальна “брыгадзір Жэрар”. – Р’РѕСЃСЊ сябар ваш – ён жа здаравенны, РЅРµ раўнуючы першэрон ці брабансон, прабачце, таварыш РљРѕСЃРјС–С‡. Рђ СЏ С– СЏРјСѓ раіў Р±С‹ кінуць. Кропля нікаціну забівае, РґР° вашага ведама, каня.  

– РЇ РЅРµ РєРѕРЅСЊ, – сказаў Пташынскі.  

– Бачу. РќР° пазногці зірніце. РЈ блакіт аддаюць.  

Р† раптам усхадзіўся. Дастаў Р· кішэні металічную таўлінку^[2].  

– Хочаце, СЏ вам замест гэтай РґСЂСЌРЅС– табаку даставаць Р±СѓРґСѓ. Нюхаць. Сам праціраю.  

РЃРЅ зарадзіў Сѓ кожную РЅРѕР·РґСЂСѓ РїР° здаравеннай порцыі зеленаватага пылу.  

Праз секунду гармата моцна ўдарыла, С– Пахольчык закруціў носам.  

– РђР¶ уваччу пасвятлела… Улічыце, камерцыю падрываю. Сваю Р¶. Але здароўе чалавека Р·Р° СћСЃС‘ даражэй, СЏРє казаў стары рымлянін Гіпакрат. Рђ тое, што вам скажуць, што слізістую абалонку сушыць, што СЃСѓС…С– катар Р±СѓРґР·Рµ, – гэта глупства пана Р±РѕРіР° – даруй ён РјРЅРµ С– злітуйся… РўРѕ СЏРє?  

– РќРµ ўжо, – сказаў Мар’ян.  

– Глядзіце, – сказаў Пахольчык, падаючы СЏРјСѓ “Шыпку”. – РЇРє надумаеце – прыходзьце. Дастану. Р† РЅРµ “Пчолку”, халера РЅР° СЏРµ, Р° сапраўдны.  

РќР° рагу РјС‹ развіталіся.  

– Калі РЅРµ з’еду Сћ Вільню РЅР° пару дзён, то заўтра зайду, – сказаў ён.  

– Заходзь.  

– Шкада, што нельга тую РєРЅС–РіСѓ распатрашыць. Можа, Сѓ вокладцы заклеена нешта?  

– РќРµ. Вокладка тых жа часоў.  

– Чорт СЏРіРѕ! РЈ галаву РЅРµ лезе, што Р± гэта магло быць.  

Перайшоўшы вуліцу, ён павярнуўся С– СћР·РЅСЏСћ СЂСѓРєСѓ.  

– Бывай!  

РЇ прыкурыў, Р° калі Р·С–СЂРЅСѓСћ СЏРјСѓ наўздагон, СЏРіРѕ ўжо РЅРµ было відаць Сѓ раптоўным снежным зарадзе, СЏРєС– абурыўся РЅР° горад.  

Мінула яшчэ чатыры РґРЅС–. Прыйшоў красавік. РљСѓРїС‹ снегу, адкінутыя СћР·С–РјРєСѓ машынамі пад РґСЂСЌРІС‹, сталі Р·СѓСЃС–Рј малыя, брудныя С– наздраватыя. Р† яшчэ снег падаў РґРІР° разы, ён кожны раз чаргаваўся Р· дажджом, СЏРєС– з’ядаў СЏРіРѕ РЅР° вачах. РЈСЃС‘ часцей празрыста, РїР°-вясенняму, сінела неба. РЈ зацішку, Р· сонечнага Р±РѕРєСѓ двароў было ўжо Р·СѓСЃС–Рј СЃСѓС…Р°. Р† СћСЃС‘ Р¶ РІСЏСЃРЅР° наступала, РЅС–Р±С‹ азіраючыся, часта саступаючы дарогу імжацы, холаду С– слаце.  

Р—Р° гэтыя РґРЅС– СЏ некалькі разоў званіў РґР° Мар’яна. Адказу РЅРµ было. РќР° чацвёрты дзень СЏ РЅРµ вытрымаў С– паехаў РґР° СЏРіРѕ РЅР° кватэру.  

Нават сабакі РЅРµ адказалі брэхам РЅР° РјРѕР№ званок. Кватэра маўчала, РЅС–Р±С‹ вымерла. Урэшце нічога дзіўнага Сћ гэтым РЅРµ было. Едучы кудысь, Мар’ян заўсёды заводзіў РїСЃРѕСћ РґР° нейкіх суседзяў, хаця РјРѕРі Р±С‹ С– РґР° РјСЏРЅРµ. РќРµ хацеў перашкаджаць маёй рабоце.  

Наша агульная падазронасць апошніх дзён зрабіла тое, што СЏ нават агледзеў замок. РњРЅРµ здалося, што ля СЏРіРѕ абдрапана фарба. Але так бывае заўсёды, калі чалавек упоцемку спрабуе трапіць ключом Сѓ адтуліну.  

З’едлівая пажылая вахцёрка, СЏРєСѓСЋ РјС‹ – хай даруе нам Р±РѕРі – клікалі часам “Цэрберам”, часам “Цэнзарам Феакціставым”, РЅР° мае пытанні адказала досыць СЂСЌР·РєР°:  

– РЇ СЏРјСѓ, сэрцайка, РЅРµ мамка. РќРµ бачу. З’ехаў некуды. Раніцай прыбіраю. Пад’езд мыю, першую пляцоўку. Каб Сѓ свіноце РЅРµ сядзець. Пасля тут цэлы дзень. Вечарам Саня прыходзіць. Р† ён РЅРµ бачыў. Сабакі? Адвёў, РїСЌСћРЅР°, СЏРє заўсёды… Што Р¶ што РЅРµ бачылі. РЈРЅСЊ там чорны С…РѕРґ Сѓ РґРІРѕСЂ. Там часам нават РјРЅРµ можна РЅРµ заўважыць, СЏРє прыходзяць ці выходзяць. Але ён С–Рј СЂСЌРґРєР° карыстаецца. Двор РЅРµ дужа зручны.  

Двор сапраўды РЅРµ быў зручны. РЈСЃРµ гэтыя РїСѓРЅС–, закамаркі, безжыццёвыя Р· выгляду галубятні, гаражы. Р† СЏРіРѕРЅС‹ гараж. Замкнёны. Невядома нават, ці пусты, ці Р· машынай. Рђ Р·Р° РїСѓРЅСЏРјС– той самы пустыр С– РґСЂСЌРІС‹ ля парніковай гаспадаркі. Рћ, божа РјРѕР№!  

РЇ пацягнуўся дадому, РЅРµ ведаючы, што Р№ думаць. РЇРєС– д’ябал РјРѕРі затрымаць СЏРіРѕ Сћ Вільні? Знайшоў нешта Сћ архіве? РўРѕ РјРѕРі Р±С‹ С– звякнуць.  

РќРµ Сћ дужа добрым настроі зайшоў СЏ Сћ СЃРІРѕР№ РґРІРѕСЂ С– ўбачыў Хасэ-Марыя Лыганоўскага, СЏРєС– корпаўся Сћ кветніку пад нашымі вокнамі. Жываплот вакол кветніка Сћ адным месцы парадзеў, С– лекар якраз высаджваў РЅР° тое месца нейкія кусцікі. РњСЏРґР·СЏРЅС‹ твар ад паветра С– працы быў Р· глыбінным румянцам. Капялюш ляжаў РЅР° лаўцы, С– СћСЃСЏРјСѓ двару відаць была хвалістая грыва срэбных валасоў.  

– Гісторыку-дэтэктыву асабістае прывітанне! – сказаў ён.  

– Кандацьеру ад псіхалогіі – узаемна, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ СЏ.  

РЃРЅ прытаптаў зямлю вакол перасаджаных сцяблін, адкруціў паліўны кран, адмыў ад гразі СЂСѓРєС– С–, выціраючы С–С… насавіком – РїР°-лекарску – палец Р·Р° пальцам, бадзёра сказаў:  

– Закурым, сусед.  

РўСѓС‚, Сѓ зацішку, нават прыгравала. РњС‹ селі РЅР° лавачку, СЏ распячатаў пачак С– пачаставаў СЏРіРѕ. РЃРЅ сачыў Р·Р° гэтым працэсам пільнымі шэрымі вачыма.  

– Слухайце, – раптам сказаў ён, – Сѓ вас часам Сѓ сваяцтве РЅРµ было людзей… РЅСѓ Р· пэўнымі адхіленнямі Сћ псіхіцы?  

Пазней, калі СЏ, РЅР° СЃРІРѕР№ жах, зразумеў, што СЃР° РјРЅРѕСЋ сапраўды нешта РЅРµ РґР° ладу, СЏ часта ўспамінаў гэтую першую размову С– тое, што заўважыла СћСЃС‘ гэта спрактыкаванае РІРѕРєР° СћСЃС–РјС– знанага псіхіятра. Заўважыла яшчэ тады, калі нават СЏ РЅРµ заўважаў нічога. Рђ тады СЏ толькі зарагатаў.  

– Ды РЅРµ! Здаровыя СћСЃРµ былі, СЏРє РїРЅС–.  

– РўРѕ Р№ РґРѕР±СЂР°, – ён Р· відавочнай палёгкаю зацягнуўся, – значыць, гэта проста РїСЃС–С…С–РєР° кавалера. РўРѕРµ, што С– Сћ РјСЏРЅРµ. Р† Сћ Хілінскага. Р’Р° СћСЃС–С… такіх.  

– Ды што такое?  

– Метадычны РІС‹ Сћ РґСЂРѕР±СЏР·СЏС…. РЇ РІРѕСЃСЊ быў Сѓ вас. РЈСЃС‘ РЅР° сваім, спрадвеку заведзеным месцы. Там папера, там попельніца, там строга адно, Р° там – С– навекі – іншае. Пачак адкрываеце так. Малако – толькі Сћ адной малочніцы. Кветкі купляеце толькі РЅР° Барскай Сѓ кіёску, хаця побач кветкавы магазін. Голіцеся, РїСЌСћРЅР°, таксама толькі Сћ аднаго майстра.  

– Р­РіРµ, – зарагатаў СЏ. – Калі РЅСЏРјР° СЏРіРѕ, то няголены пайду або СћРґРѕРјР° пагалюся.  

– Р† лазеншчык Сѓ вас толькі адзін. Р† РЅРµ будзеце РєРЅС–РіСѓ чытаць, пакуль СЂСѓРє РЅРµ памыеце. Р†, калі РєРЅС–РіР° старая, абавязкова памыеце пасля. Р† раз РЅР° месяц выбіванне кіліма, Р° раз РЅР° РґРІР° тыдні – пыласос СЏРјСѓ.  

– Слухайце, – сказаў СЏ, – але адкуль РІС‹ гэта ведаеце?  

– РЇ РЅРµ ведаю. РЇ “умозаключаю”, раблю вывады.  

– Але нашто?  

– Прафесійная звычка. Папрацавалі Р± Р· маё.  

– РќСѓ С– СЏРєС–СЏ Р¶ вывады?  

– Ды вас СЏРЅС‹ РЅРµ датычацца. Проста метадычнасць закаранелага кавалера. РЈ такіх або Сћ хаце гармідар С– свінюшнік, боты РЅР° стале, або РІРѕСЃСЊ такое… Але ўвогуле гэта часам бывае адзнакаю пэўных адхіленняў Сѓ псіхіцы. РџСЂС‹ эпілепсіі, РїСЂС‹ пачатках некаторых іншых хвароб.  

– РќСѓ калі так меркаваць, то большасць немцаў эпілептыкі. Р† ўвогуле, СѓСЃРµ, хто СЏРє мага зручней арганізуе працу.  

– РќРµ смейцеся. Р’РѕСЃСЊ вам адзін прыклад, але важкі – Дастаеўскі.  

– Вельмі ўлешчаны, – сказаў СЏ.  

РњС‹ засмяяліся. Ці РјРѕРі СЏ думаць, што РјРЅРµ сапраўды давядзецца звяртацца РґР° СЏРіРѕ? Р† РЅРµ Сћ такі ўжо далёкі час.  

РќР° пляцоўцы СЏ ўбачыў Хілінскага, СЏРєС– якраз заходзіў Сѓ кватэру.  

– Р—РЅРѕСћ нешта? – ён уважліва разглядаў РјСЏРЅРµ.  

РЇ расказаў.  

– З’ехаў кудысь. – Адам быў страшэнна стомлены. – РњРѕ так С– сядзіць Сѓ Вільні. Рђ што РЅРµ папярэдзіў аб затрымцы – тут усякае можа быць. РќРµ малы. Р† РЅРµ такія ўжо РІС‹ СЃСЏР±СЂС‹, што сарочкі РЅСЏРјР° калі перамяніць.  

– РЈСЃС‘ Р¶ СЏ адзіны СЏРіРѕРЅС‹ сябар. Р† РЅРµ РјРѕРі ён Р·-Р·Р° хваробы жонкі так затрымацца. РЃРЅ жа кожны дзень званка чакаў. РЇ страшэнна непакоюся, Адаме.  

– Добра. Калі ўжо так, то РІРѕСЃСЊ зараз пазваню Шчуку – РјС‹ Р¶ прыяцелі. Хай навядзе даведкі, ці РЅСЏРјР° там каго… неапазнанага. Р† тэлефон твой дам. Хай табе сорамна Р±СѓРґР·Рµ, калі гэты… твой… свечнік віленскі табе прывязе. РќСѓ, бывай, лабузю. Пазваню, памалюся Р±РѕРіСѓ дый С– завалюся спаць.  

…Мінула яшчэ РґРІР° РґРЅС–. Недзе Сћ чацвер ці Сћ пятніцу, РјРѕ Сћ чатыры гадзіны раніцы, калі РЅРµ раней, зазваніў тэлефон. Спалоханы спрасонку, СЏ схапіў трубку.  

– Алё. Хілінскі ад твайго С–РјСЏ званіў? – прагучаў РЅС–Р·РєС– голас.  

– Так, – Р· цяжкасцю прыпамінаючы, аб чым С–РґР·Рµ справа, адказаў СЏ. – РљРѕСЃРјС–С‡ ля тэлефона.  

– Патрэбны твае паслугі. РўС‹ РЅРµ РјРѕРі Р±С‹ пад’ехаць для пазнавання?  

– Р’СЏРґРѕРјР°, – голас Сѓ РјСЏРЅРµ сеў.  

– Машына праз дзесяць хвілін Р±СѓРґР·Рµ ля пад’езда.  

– Так. Апранаюся С– адразу спускаюся СћРЅС–Р·.  

Дрыжучы ад перарванага СЃРЅСѓ, хвалявання С– холаду, Сѓ поўным непаразуменні, што Р± то магло азначаць, СЏ спусціўся РїР° сходах Сѓ золкі туман, РЅС–Р±С‹ РЅР° РґРЅРѕ малочнага возера. Праз нейкую хвіліну Р· гэтага туману вынырнулі вясёлкавыя, размытыя плямы фараў.  

РЈ “казле” было пасля вуліцы горача ад матора С– неяк асабліва СЃРѕРЅРЅР°. РўСЂС‹ чалавекі, што ехалі СЃР° РјРЅРѕР№ – праўдзівей, везлі РјСЏРЅРµ, – увесь час надрыўна С– вельмі заразліва пазяхалі. Пахнула бензінам, мокрым СЃСѓРєРЅРѕРј С– яшчэ чымсьці. Чалавек РіРѕРґ пяцідзесяці, што сядзеў побач СЃР° здаравенным шафёрам, працягнуў РјРЅРµ цёплую С– моцную СЂСѓРєСѓ. Гэта С– быў РђРЅРґСЂСЌР№ Шчука. Быў ён СЃР° звычайнымі рысамі твару, што называецца “без асаблівых прыкмет”, каб РЅРµ паўдзесятка шнараў РЅР° шыі С– руках. Урэшце, РЅРµ вельмі Р№ прыкметных. Рђ поціск СЏРіРѕРЅС‹ РјРЅРµ заўсёды падабаўся: СЏ РїСЂР° многае РјСЏСЂРєСѓСЋ РїР° поціску.  

Лейтэнант, СЏРєС– прымасціўся побач СЃР° РјРЅРѕСЋ, прыемна пачырванеў С– СЃСѓРЅСѓСћ РјРЅРµ халаднаватую далоньку.  

Клепча… Якуб… Іванавіч… вельмі прыемна.  

РќСѓ, гэты быў, прынамсі, устойлівы. Р† РЅР° тым РґР·СЏРєСѓСЋ Р±РѕРіСѓ.  

Машына рванула Р· месца, С– толькі тут СЏ заўважыў, што Р·Р° ёю сляпуча мірганулі фары РґСЂСѓРіРѕР№. РЎРєРѕСЃСѓ, краем РІРѕРєР°, СЏ ўбачыў, СЏРє прыстройваецца РґР° нашага картэжу адзін матацыкл… РґСЂСѓРіС–.  

Пачуццё было надзіва непрыемнае. РЇ ледзь РЅРµ пачаў думаць, Р° можа, СЏ СћСЃС‘ Р¶ зрабіў Сѓ жыцці нешта такое… сам, можа, С– РЅРµ думаў, Р° СЏРЅРѕ Р· пункту гледжання крымінальнага кодэкса… Пасля, раззлаваўшыся РЅР° СЃСЏР±Рµ самога, СЏ СћСЏРІС–Сћ яшчэ горшае глупства: што гэта СЏ СЂСЌР·С–РґСЌРЅС‚ С– еду патаемна РЅР° спатканне Р· шэфам (божа РјРѕР№, колькі Р¶ гэта СЏ наглядзеўся дрэнных карцін) Сѓ нейкі лясны РґРѕРј. РќР° прыём нейкага пасла гэта РЅРµ паходзіла, РЅРµ хапала сонечнага святла С– ганаровага каравула.  

– Р† РІРѕСЃСЊ ён С– кажа прадаўцу, – Клепча відавочна расказваў далей анекдот. – “А ці ёсць Сѓ вас аленева сядло?” Магазін жа завецца “Дары прыроды”. “Не, – кажа прадавец, – ёсць натаценія”. Рыба Сћ СЃСЌРЅСЃРµ. “Ну Р° ласіна ёсць?” – “Натаценія ёсць”. – “Гм, РЅСѓ Р° хаця каўбаса хатняя ёсць?” – “Бярыце натаценію, Сѓ ёй фосфару шмат”. – “Ведаеце што, – кажа пакупнік, – РјРЅРµ РЅРµ трэба, каб… свяцілася…”  

Шафёр коратка гмыкнуў, Шчука толькі галавой пакруціў.  

– Р—Р° такія старыя анекдоты РїСЂС‹ С–С…РЅСЏР№ мірапамазанай вялікасці Мікалаі, ведаеш, што рабілі?  

– РќСѓ?  

– Ссылалі туды, РґР·Рµ козам СЂРѕРіС– правяць… РЈ Аляску.  

– Аляску РґР° таго часу прадалі, таварыш палкоўнік, – сказаў Клепча.  

Палкоўнік РЅР° хвіліну замяўся.  

– Ды СЏ РЅРµ РїСЂР° таго Мікалая кажу. РЇ РїСЂР° Першага. Твайму Р¶ анекдоту горай.  

– Рђ якая Р¶ тады, РђРЅРґСЂСЌР№ Арсенцевіч, натаценія была?  

– Гэта праўда, РЅР° вялікі жаль, – РЅРµ было. Уніклівы ты чалавек, Клепча, скрупулёзны. Дока!  

– РўСЂСЌР±Р° Р¶ ведаць, РђРЅРґСЂСЌР№ Арсенцевіч. Іначай такіх памылак наробіш.  

– РќСѓ С– РґРѕР±СЂР°. – Шчука павярнуўся РґР° РјСЏРЅРµ, але чамусьці толькі Сћ профіль. – Расказвайце.  

РЇ расказаў. Страшэнна РјРЅРµ было РЅРµ РїР° сабе. РЇ РЅРµ разбіраўся РЅС– Сћ тым, што робіцца, РЅС– што СЏРЅС‹ такое гавораць, СЏРє РЅРµ разбіраўся пасля РЅС– Сћ дэталях апазнання, РЅС– Сћ тым, хто Р· С–С… следчы абласной пракуратуры, Р° хто старшы ўмацаванай аператыўнай РіСЂСѓРїС‹. РЎСЏРє-так яшчэ РјРѕРі сказаць, што РІРѕСЃСЊ гэта “праваднік службовага сабакі” – так, здаецца, гэта называецца, – С– то таму толькі, што РїСЂС‹ С–Рј быў сабака. РЈ даміно згуляць, выпіць – гэта так, але СћСЃС‘ жыццё СЏ хацеў быць – РїР° справе – далей ад людзей С–С…РЅСЏР№ прафесіі. Таму што гэта толькі Сћ кепскіх раманах чалавек б’е Сћ ладкі С– скача ад радасці Р· той прычыны, што РґР° СЏРіРѕ Сћ РґРѕРј кожны дзень пачала ўчашчаць міліцыя. РќР° месцы следчага СЏ Р± Сѓ такіх выпадках абавязкова зацікавіўся, чаго-то ён скача? Але тады С– рамана РЅРµ было Р±! Таму што скрынку Р· доларамі абавязкова знайшлі Р± тут жа Сћ клумбе Сћ гэтага веселуна, С– РЅРµ трэба было Р± прыглядацца РґР° падазроных паводзін хлопчыка Пеці С– РґР° таго, адкуль пенсіянер Сінічка Р±СЏСЂСЌ грошы РЅР° штодзённыя РѕСЂРіС–С– Р· “мадэлькамі”.  

Р—Р° шклом машыны, СЏРє РЅР° здымку, паступова пачалі праяўляцца праз туман чорныя РґСЂСЌРІС‹. Туман плыў аднекуль хвалямі, РїСЌСћРЅР°, Р· РЅС–Р·С–РЅС‹. Машыну пачало кідаць РЅР° каранях РґСЂСЌСћ. Пасля СЏРЅР° спынілася С– РґСЂСЌРІС‹ скончыліся, Р° вачам адкрылася вялікая паляна Сћ хаосе туману, СЏРєС– варушыўся над ёй.  

РњС‹ выйшлі, С– толькі тут Шчука спытаў:  

– РќСѓ Р° галоўны неспакой?  

– РњРЅРµ здалося, што драпіны вакол замка.  

– Віця, – Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ Шчука РґР° матацыкліста, – адвязі Сцепанца, каб стаў ля кватэры… Адрас?.. Р’РѕСЃСЊ РїР° гэтаму адрасу. РђРґРІСЏР·С– С– адразу вяртайся.  

Гук матацыкла хутка заглохнуў Сѓ ватным тумане, С– Р·РЅРѕСћ стала ціха. РњС‹ ішлі РїР° пластах зляжалай графітнай лістоты. РЇ Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° гадзіннік, але заўважыў РЅРµ час, Р° тое, СЏРє над СЃСѓРєРЅРѕРј паліто вачавідна мітусіліся мікраскапічныя кропелькі туману.  

Край паляны. РЇ глянуў С– раптам убачыў ля самых РЅРѕРі дробныя бязгучныя ўсплёскі, СЏРєС–СЏ Р·СЂСЌРґРєСѓ лізалі РїСЏСЃРѕРє, С– зразумеў, што гэта РЅРµ паляна, Р° возера, густа ахутанае імглой. Р† адразу СћСЃС‘ стала РЅР° сваё месца, С– СЏ нават пазнаў тое, што вакол. Р† гэтую крывую Р±СЏСЂРѕР·РєСѓ Р· шарападобным капам-наростам РЅР° ёй, С–, крыху далей, цьмяны цень чаўна РЅР° прыколе, С– стаўбур чорнага РґСѓР±Р° ля вады. Пазнаў возера Романь, РєСѓРґС‹ РјС‹ так часта выязджалі рыбаліць Р· Мар’янам.  

Р† тады прадчуванне нейкай вялізнай Р±СЏРґС‹, нават упэўненасць Сѓ ёй, сціснула маё сэрца.  

Р— паляны РЅР° беразе даляцелі глухія галасы, выплылі цені. Некалькі чалавечых, адзін – сабачы. Ля сабакі стаяў маўклівы чалавечак СЃР° смешным абліччам. РќР° РјСЏРЅРµ, пакуль тое, ніхто РЅРµ звяртаў увагі, С– СЏ прыстроіўся РґР° СЏРіРѕ.  

– РљРѕСЃРјС–С‡.  

– Старшына Велінец, – сіпата сказаў ён.  

– Рђ сабака? РЈ-Сѓ, саб-бака РјРѕР№.  

– Рам, – С– ціха абазваў: – РќРµ раю.  

– Укусіць?  

– Бескарысна.  

Палкоўнік прайшоў паўз нас, С– толькі тут СЏ зразумеў, чаму ён трымаўся заўсёды Р· правага Р±РѕРєСѓ С– паказваў толькі профіль: Сѓ СЏРіРѕ амаль РЅРµ было правага РІСѓС…Р°. РЇ ведаў, што гэта Сћ СЏРіРѕ. РЈ сорак пятым ці сорак сёмым РіРѕРґР·Рµ трапіў недзе пад Ашмяной Сѓ СЂСѓРєС– банды Боўбеля. РќРµ надта вясёленькая гісторыя. Дапытваў СЏРіРѕ намеснік, С– толькі таму ноччу Шчуку ўдалося ўцячы. Сам РЅРµ выпусціў Р±С‹.  

Клепча сказаў Р±С‹ РїСЂР° Шчуку: “Стары, пагрызены, загартаваны Сћ бітвах воўк”.  

– Да нас ён звыкнуў. Рђ РІС‹ – свежы чалавек. Але гэта РЅРµ сорам. Гэта каб звыклі.  

РЇ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, што старшына заўважыў С– гэта, Р° РЅРµ заўважыў, што РјС‹ РЅР° “ты”. Але тут ад РєСѓРїРєС– людзей даляцелі галасы, С– СЏ пазнаў С–С…: глухі голас палясоўшчыка С– Р·РІРѕРЅРєС–СЏ дысканты РґРІСѓС… дзяцей.  

– Леснічоўка мая тут… РЅР° беразе… РќСѓ, прыехаў…  

– РЃРЅ часта тут ловіць, РґР·СЏРґР·СЊРєР°.  

– Рђ РјРЅРµ што. Дзеці ходзяць Сѓ школу… – глухі Сћ тумане голас.  

– РњС‹, РґР·СЏРґР·СЊРєР°, зараснікам, наўмання. Машына стаіць, – гэта дзіця.  

– “Запарожац” стаіць, РґР·СЏРґР·СЊРєР° палкоўнік.  

– Дзень, значыцца, стаіць пустая… Р† РґСЂСѓРіС– таксама… Рђ РЅР° трэці ўжо СЏ трывогу падняў. Р† човен РЅР° вадзе, бачу… Сѓ глыбіні затокі, халера РЅР° СЏРµ.  

Вецер, паступова ўздыхаючы, пакрысе пачаў зганяць Р· возера туман.  

Ясней праступілі сілуэты людзей С– нешта цёмнае, доўгае, што ляжала РЅР° траве ля С–С…РЅС–С… РЅРѕРі.  

Над затокаю калыхаўся вэлюм, то падымаючыся, то Р·РЅРѕСћ ападаючы РЅР° ваду. РЈСЃС‘ Р¶, хаця С– павольна, СЏРіРѕ падносіла, С– СћСЃС‘ часцей праяўляўся РЅР° вадзе сілуэт чаўна, постаці людзей, СЏРєС–СЏ, стоячы Сћ С–Рј, скарадзілі РґРЅРѕ, С– пляма Р±СѓСЏ РЅР° вадзе. РЇ здагадаўся, што гэта месца здарэння.  

– Падыдзіце, РљРѕСЃРјС–С‡, – сказаў голас палкоўніка.  

РЇ падышоў. Р— таго, цёмнага С– доўгага, адкінулі брызент.  

РЇ ўбачыў, што тое ляжыць РЅР° пажоўклай леташняй траве, С– тут РјСЏРЅРµ замуціла. Вопратка была падобная, але твар… Твару РЅРµ было. “Ракі, ці што?” – недарэчна падумаў СЏ.  

Успыхнулі яшчэ раз бліцы. РЇ адвярнуўся, С– Шчука, відаць, зразумеў, што РјРЅРµ кепска: тысячы трупаў бачыў СЏ РЅР° вайне, але паспеў адвыкнуць, Р° тут яшчэ гэта быў… РЅРµ, ужо РЅРµ быў.  

– РЃРЅ? – спытаў Шчука.  

– Твар – самі бачыце. Вопратка дужа падобная. Канстытуцыя – рыхтык ягоная. Прабачце, СЏ павінен адысці.  

РЇ сеў РЅР° пень. РЇ глытаў нешта, Р° СЏРЅРѕ СћСЃС‘ сядзела Сћ глотцы. Вясёлага было мала РІР° СћСЃС–С… гэтых падзеях. РђРґ вас С–РґР·Рµ абражаная жанчына. Ваш лепшы РґСЂСѓРі загінуў. Ягоныя словы, СЏРіРѕРЅС‹ неспакой…  

– РќСѓ што гэта, СЏРє красная дзеўка, – сказаў лейтэнант Клепча.  

РЇ раззлаваўся, С–, РґР·С–СћРЅР°, РјРЅРµ адразу стала лягчэй.  

– Р’РѕСЃСЊ што, лейтэнант, – сказаў СЏ. – Калі Р± пасля такога пераплёту СЏ, скажам, спытаў Р±С‹ Сћ вас, СЏРєРѕР№ РІС‹ РґСѓРјРєС– аб творчасці Первенцава, або пачаў дасціпна гаварыць аб дасягненнях народнай гаспадаркі краіны – тады РјСЏРЅРµ трэ было Р± неадкладна браць пад белыя СЂСѓРєС– С– везці Сћ Навінкі.  

– Маўчыце, Клепча, – абарваў СЏРіРѕ Шчука. – Адыдзем РґР° машыны, РљРѕСЃРјС–С‡.  

РЃРЅ хацеў адцягнуць маю ўвагу, РґР·СЏРєСѓР№ СЏРјСѓ.  

– Што было Сћ СЏРіРѕ Сћ кішэнях? – спытаў СЏ.  

– Каша Р· тытуню, хлеба, паперы С– іншага. РЃРЅ курыў?  

– Апошні час дужа мала. Яшчэ што?  

– Баначка Р· матылём. Р’РѕСЃСЊ. Р† Сћ чаўне РґРІР° буйныя шчупакі.  

– Ягоная, – сказаў СЏ. – Але РЅРµ РјРѕРі ён такога Р±СѓР№РЅРѕРіР° шчупака… Р† што ён, увогуле, шчупака РЅР° матыля лавіў? Лухта якая!  

– РЎРїС–РЅС–РЅРі знайшлі, – даляцеў РїР° вадзе голас Р· чаўна. – Відаць, шчупак зацягнуў пад РєРѕСЂС‡ – вудзільна С– патанула.  

– РќСѓ, бачыце, – сказаў Шчука.  

– РђРґ чаго гэта здарылася? – спытаў СЏ.  

– Упаў Р· чаўна Сћ ваду. Патануў. РЇРє Сѓ СЏРіРѕ СЃР° здароўем?  

– РЃРЅ быў дужа С…РІРѕСЂС‹ чалавек.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ. РњРѕРі быць прыпадак.  

РњС‹ падышлі РґР° машыны.  

– РЇРіРѕРЅС‹ “Запарожац”, – РїР° аглядзе сказаў СЏ. – Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏ РЅРµ веру, што гэта ён. Так, машына, так, вопратка. Але Р¶ аблічча… РЅСЏРјР°. Але Р¶ гэты, здаецца, вышэй ростам. Р† потым, чаму паехаў адзін?  

Р— лесу, Р· туману, вынырнуў РґР° машыны Велінец Р· сабакам.  

– Рам следу ад машыны РЅРµ СћР·СЏСћ, – сіпата сказаў ён. – Р† РЅРµ РґР·С–РІР°. Колькі дзён! Акрамя таго, снег яшчэ ляжаў. Дождж злізаў СЏРіРѕ. Р† Р·РЅРѕСћ снег. Р† Р·РЅРѕСћ стаяў… Відаць, канчаткова РІСЏСЃРЅР°.  

– Няўжо бываюць неапазнаныя? – спытаў СЏ.  

Палкоўнік РЅРµ адказаў.  

…Яшчэ праз гадзіну РјС‹ ішлі РґР° машыны. Цела ўжо забралі. Наперадзе ішлі Велінец С– Клепча С– гаварылі ўжо аб нечым іншым.  

– Ды зразумей ты, – гарачыўся Клепча, – матэрыял ягонага гарнітура.  

– РќСѓ ладна, – Р· С–СЂРѕРЅС–СЏР№ цадзіў Велінец, – касцюм Р· матэрыялу, партыю СЏРєРѕРіР° ўкралі. Доказ РјРЅРµ яшчэ! РќСѓ Р° каб, скажам, ён быў калісь паліцаем, чакаў патаемна Сћ душы “выбуху народнага гневу” С– РЅР° гэты выпадак трымаў Сѓ страсе арсенал – ён што, тады хадзіў Р±С‹ РїР° вуліцах С– плошчах Р· кулямётам Сѓ руках? Глупства! Матэрыял СЏРіРѕ С– апраўдвае. Дый характар СЏРіРѕРЅС‹. Самае, напэўна, страшнае злачынства Сћ ягоным жыцці – Сѓ жонкі Р· шуфляды тры рублі сцягнуў РЅР° гарэлку.  

Рђ РјСЏРЅРµ калаціла! Р† ад раптоўнага ўсведамлення непапраўнасці, С– ад РіРѕСЂР°, С– ад нейкай няяснай надзеі, С– ад злосці РЅР° гэтых, СЏРєС–Рј СѓСЃС‘ адно, СЏРєС–СЏ так хутка СћСЃС‘ забылі, пераключыліся СЃР° смерці чалавека РЅР° нейкі матэрыял РґС‹ яшчэ Р№ жартуюць.  

…У маленечкім мястэчку Чурсы спыніліся перакусіць. РЇ глядзеў РЅР° гэтыя паўсотні дамоў, лялечную чайную, флігель ад разбуранага Сћ вайну палаца С– гіганцкія, туманна-мокрыя, чорныя РґСЂСЌРІС‹ старажытнага парку С– ўспамінаў, СЏРє улетку РјС‹ хадзілі тут Р· Мар’янам С– збіралі РЅР° прынаду слімакоў. Іх тут было безліч РЅР° берагах шматлікіх зялёных ставоў, Сѓ роснай прахалоднай траве. РЇ РЅС–РґР·Рµ столькі С–С… РЅРµ бачыў. Р† такіх вялізных, Р· яблык велічынёй. “Француз Р±С‹ звар’яцеў Р· радасці”, – сказаў тады Мар’ян. Р† РІРѕСЃСЊ СЏ глядзеў, С– Сћ РјСЏРЅРµ пякло вочы С– нешта Сћ РіСЂСѓРґР·СЏС….  

– Ласіна ёсць, – прыбег Клепча, – мабыць, нехта РїР° ліцэнзіі забіў РґС‹ здаў Сѓ чайную. Пашанцавала. РЈ РњС–РЅСЃРєСѓ РЅРµ дастанеш.  

– Бы Сћ лепшых дамах Ландона, – сказаў Велінец.  

РЈ чайной СѓСЃРµ размясціліся пад дрэннай РєРѕРїС–СЏР№ Р· карціны “Томаш Зан С– Адам Міцкевіч РЅР° беразе Свіцязі”.  

– Абажаю аленяў, – сказаў Клепча, умінаючы ежу.  

– РЈРіСѓ, – сказаў Шчука, – яшчэ Р· часоў дзіснееўскага Бембі Сћ РєС–РЅРѕ. Надзіва гожая С– шляхетная істота. Пяшчотная, мяккая.  

РЇ РЅРµ РјРѕРі есці. Заказаў дзвесце грамаў “Белавежскай”, цяпнуў СЏРµ нагбом, СЏРє апошні алкаш, С– закурыў, адчуваючы, СЏРє паволі апякае РјРЅРµ СћСЃС‘ СћСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ.  

Адчуваў, што СЏ несправядлівы, што гэта штодзённая С–С…РЅСЏСЏ работа С– РЅРµ паміраць жа С–Рј Р· голаду, С– СћСЃС‘ адно пагарджаў С–РјС–. Р† таму нямала Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, калі палкоўнік пайшоў С– прынёс сабе С– РјРЅРµ РїР° сто пяцьдзесят, сеў С–, раптам, таксама амаль адштурхнуў талерку.  

– РќРµ магу. Р—Р° столькі РіРѕРґ, Р° РЅРµ РјРѕРі звыкнуць. Вып’ем, Антон Глебавіч. – Р† пасля паўзы: – Ненавіджу свалачоў… Пакуль РЅРµ здохну…  

РЈ гэты момант Клепча заўважыў РЅР° карціне Занавы бакенбарды С– раптам сказаў:  

– Рђ чаго-то Пушкін? РҐС–Р±Р° ён быў РЅР° Свіцязі?  

– Гэта Зан, – магчыма, занадта СЂСЌР·РєР° сказаў СЏ.  

– РќСѓ Р° гэты… Зан… С…С–Р±Р° ён…  

– Памаўчыце РІС‹, калі ласка, – абарваў СЏРіРѕ Шчука С– толькі тут адказаў РЅР° мае словы, сказаныя яшчэ РЅР° Романі: – Бывае С– так, што РЅРµ апазнаюць. Р СЌРґРєР°, але бывае. Дай Р±РѕРі памяці, Сѓ 63-Рј ці Сћ 64 РіРѕРґР·Рµ пісьменнік ваш адзін, РЅСѓ, Р· гэтых, маладых РґС‹ ранніх, раманы яшчэ гістарычныя піша, плыў СЃР° сваякамі РїР° Дняпры ля Рагачова. Бачыць, нешта ружовае. Падумаў, што незвычайнай велічыні глушаная рыба (РІРѕСЃСЊ трэба яшчэ гэтых “шахцёраў” Р· Бабруйска прыціснуць, што ездзяць рыбу глушыць). Устаў РЅР° РЅРѕСЃРµ С– раптам стырнавому: “Вараці!..” Плыве спінаю дагары жанчына Сћ ружовай камбінацыі. РќСѓ, СѓСЃС‘ зрабілі, прыехалі нашы РїР° труп… Але Р№ дагэтуль невядома: хто, адкуль, СЏРє? Можа, аднекуль Р· Урала Сћ невядомай кампаніі прыехала, Р° можа, С– яшчэ аднекуль. Ці сама ўтапілася, ці, можа… Але выплыве. Так ці іначай, Р° СЏРЅР° выплывае рана ці РїРѕР·РЅР°, праўда. Так што Р№ ты, хлопец, РЅРµ квілі. Цяжка, СЏСЃРЅР°. Але суцешся хаця тым, што атрымаюць СЏРЅС‹, калі гэта забойства, – спаўна. Рђ ўжо РјС‹ пастараемся, перабяром СѓСЃС‘.  

– Што Р¶, – сказаў Клепча, – СѓСЃСЋ Беларусь дагары нагамі перакуліш? РЈСЃС–С… сваякоў перабярэш? Рђ тыя, можа, Р· Эстоніі?  

– Рђ ты С– эстонскіх перакулі, – сказаў Шчука. – Р†, дарэчы, вазьмі прыжыццёвае фота РґС‹ паездзі РїР° акрузе. Можа, нехта бачыў такога чалавека Сћ кампаніі Р· кімсьці знаёмым… напярэдадні.  

– Рђ РїР° тым здымку? РќР° беразе.  

– РџР° тым здымку людзі падумаюць, што паказваеш акцёра Аўсянікава Сћ ролі ценю бацькі Гамлета. Думаць трэба, хлопец.  

Калі машыны ўжо Р·РЅРѕСћ ляцелі РїР° плітачнай шашы алеяю трохсотгадовых ясеняў С– вязаў, Шчука раптам спытаў:  

– Што то Р·Р° РєРЅС–РіР°?  

РЇ расказаў.  

– Паказаць РЅРµ можаш? РђРіР°, тады заедзем РґР° цябе Сћ хату. Рђ пасля… можа, Р· намі РЅР° СЏРіРѕРЅСѓСЋ кватэру з’ездзіш?  

– Так… Слухай, ён жа трывожыўся! РЃРЅ казаў аб нейкай СЃСѓРІСЏР·С– Р· тым, СЃР° старажытным, злачынствам!  

– Гэта магло быць проста ад нерваў. Р† потым, каб РјС‹ займаліся СћСЃС–РјС– злачынствамі, зробленымі Р·Р° мільёны РіРѕРґ, Р· таго часу СЏРє малпа стала чалавекам, то каму было Р± разбірацца, хто ўкраў Сѓ СЃСЏР±СЂР° Раткевіча аўтаручку.  

Дзіўна, СЏРіРѕРЅС‹ грубаваты тон крыху супакойваў РјСЏРЅРµ.  

– Так што старажытным злачынствам займіся ты. РўС‹ знаўца, гісторык, табе С– карты Сћ СЂСѓРєС–. Рђ знойдзеш што-небудзь цікавае для сённяшняга РґРЅСЏ – РЅСѓ, тут РјС‹ заўсёды РґР° тваіх паслуг.  

– РўС‹ накшталт таго капеечнага крытыка, СЏРєРѕРјСѓ падавай творы толькі РЅР° злобу РґРЅСЏ. Рђ для гэтага газеты ёсць.  

РњС‹ заехалі РґР° РјСЏРЅРµ, узялі Сћ партфель РєРЅС–РіСѓ С– пакацілі РЅР° парніковую гаспадарку.  

Р† Р·РЅРѕСћ была алея напалову выпляжаных ліп, С– стары РґРѕРј, С– барокавая брама могілак. Толькі РЅР° РґРЅРµ спушчаных ставоў накапілася каламутная вясновая вада. Рђ СћРІР° РјРЅРµ СћСЃС‘ яшчэ жыла няпэўная надзея, што РІРѕСЃСЊ пазвонім, РІРѕСЃСЊ Сѓ глыбіні кватэры аддадуцца РєСЂРѕРєС–, лясне замок С– заспаны Мар’ян скажа РјРЅРµ:  

– Рђ ведаеш, што лічылася Сћ нашых продкаў дрэнным тонам?  

Ніхто РЅРµ адказаў РЅР° званок. РњС‹ стаялі С– чакалі РґРѕСћРіР°, С– СЏ чуў, СЏРє “Цэнзар Феакцістаў”, з’едлівая вахцёрка, адказвае Клепчу:  

– Два РґРЅС– назад СЏРє быццам чую – замок ляснуў. Гляджу – чалавек. Але дзверы зачыненыя. Пытае: “Што, там РЅС–РєРѕРіР° РЅСЏРјР°, бабуся?”  

– РЇРєС– хаця РїР° выгляду чалавек?  

– Рђ такі сабе… ну… РЅС–Р±С‹ крыху гарадскі, Р° крыху РЅС–Р±С‹ Р№ РЅРµ гарадскі.  

Урэшце прывялі панятых С– адкрылі замок. Р† надзея мая адразу знікла, Р° пачуццё Р±СЏРґС‹ ператварылася РІР° ўпэўненасць.  

Эльма ляжала нерухома РЅР° падлозе. Здаравенны тыгравы Эдгар, убачыўшы РјСЏРЅРµ, РЅСЏРїСЌСћРЅР° матлянуў азадкам. Вочы Сћ СЏРіРѕ былі няшчасныя С– слязіліся, С– ён адразу заплюшчыў С–С…. Нават РЅРµ ўстаў насустрач.  

РЈ перадпакоі СЂСЌР·РєР° С– моташна пахнула чымсьці.  

– РЃРЅ РЅРµ ездзіў Сѓ РЅС–СЏРєСѓСЋ Вільню, – упэўнена сказаў СЏ Шчуку, – іначай Р±С‹ адвёў сабак. РЃРЅ С– РЅРµ думаў з’язджаць больш чым РЅР° адзін дзень.  

– Сабак усыпілі, – сказаў Шчука.  

– РЈ той жа дзень усыпілі. Бачыце, яшчэ РЅРµ з’едзена ежа, РЅРµ выпіта вада. Толькі СЏРє маглі ўсыпіць РЅР° столькі дзён?  

– РњРѕ шукалі нешта? Калі Р·Р° адзін дзень РЅРµ знайшлі, то маглі паўтарыць РґРѕР·Сѓ.  

– Але СЏРє? Гэта выхаваныя РїСЃС‹. РЇРЅС‹ нічога РЅРµ возьмуць Р· нічыіх СЂСѓРє. Толькі Сћ Мар’яна… С– Сћ РјСЏРЅРµ.  

– Акрамя паветра, СЏРєРѕРіР° РЅС– Р· чыіх СЂСѓРє браць РЅРµ трэба, – Шчука паказаў РЅР° замочную РґР·С–СЂРєСѓ.  

– РЇ ведаю, чаго СЏРЅС‹ шукалі, – С– СЏ дастаў Р· партфеля РєРЅС–РіСѓ.  

– Што Р¶, давай прысядзем тут, – Шчука паказаў РЅР° РґРѕСћРіСѓСЋ скрынку для абутку, – каб РЅРµ перашкаджаць. Займіцеся хатай, лейтэнант.  

РњС‹ селі РЅР° скрынку С– пачалі ўважліва пераглядаць стары том. РЈСЃС‘ гэта было дарэмна. Што можна было заўважыць Р·Р° гадзіну, калі СЏ цэлыя РґРЅС– сядзеў над С–Рј.  

– Забяры, – сказаў урэшце Шчука, – думай С– далей над гэтым. РўСѓС‚ РЅРµ нашага СЂРѕР·СѓРјСѓ справа. Магчыма, нейкая складаная галаваломка. Рђ магчыма, С– прасцей. Каштоўнасць РєРЅС–РіС– вялікая?  

– Так.  

– РўРѕ, можа, ніякай загадкі С– РЅСЏРјР°.  

– Хочаце сказаць, што цана чалавечага жыцця РЅРµ большая Р·Р° цану гэтага хламу?  

– Ёсць такія, Р· вашага дазволу, людзі, для СЏРєС–С… жыццё РґСЂСѓРіРѕРіР° РЅРµ каштуе С– шэлега.  

– Зайдзіце, – сказаў Клепча, – паглядзіце сваім вокам, чаго РЅРµ хапае Сћ кватэры?  

РЇ зайшоў. РўСЂСѓСЃ, відаць, ужо скончыўся. Толькі адзін Р· РіСЂСѓРїС‹ яшчэ перабіраў паперы Сћ шуфлядзе стала. РџР°-ранейшаму лёталі пад столлю анёлы, РїР°-ранейшаму Юры папіхаў нагою цмока. Толькі Мар’яна РЅРµ было. Р† РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ болей.  

– РќРµ хапае РґР·РІСЋС… карцін, – глуха сказаў СЏ.  

– Тады, значыцца, РїСЂР° РєРЅС–РіСѓ Р№ РјРѕРІС‹ РЅСЏРјР°, – сказаў Клепча. – РњРѕ С– сапраўды барыгі-спекулянты. РќРµ выгарала, С– СћСЃС‘. Такая гісторыя, расказвалі, нядаўна Сћ Маскве была, РїР° вуліцы Качалава. Угаворвалі, угаворвалі прадаць – РЅСѓ С– СћСЃС‘ скончылася РЅР° гэтым. Р† званілі, тэрарызавалі пасля СЃР° злосці: выпаў кавалак Р· рук… Рђ РІРѕСЃСЊ карціны – гэта цікавей.  

– Таварыш палкоўнік, – чалавек Сѓ цывільным, што корпаўся Сћ шуфлядзе, працягнуў Шчуку аркуш паперы. – Гэта, бадай, цікавей Р·Р° карціны.  

Шчука прачытаў С– працягнуў паперу Клепчу. РўРѕР№ прабег вачыма, СЃРІС–СЃРЅСѓСћ С– паглядзеў РЅР° РјСЏРЅРµ. Палкоўнік СѓР·СЏСћ аркуш С– падаў СЏРіРѕ РјРЅРµ. Рђ калі СЏ, Сѓ сваю чаргу, прачытаў тое, што было напісана, Сѓ РјСЏРЅРµ непрыемна заняло дых.  

РђСЂРєСѓС€ быў РїР° ўсёй форме складзеным С– завераным Сѓ натарыуса запаветам, РїР° СЏРєС–Рј грамадзянін Мар’ян Пташынскі, РЅР° выпадак раптоўнай смерці, завяшчаў СѓСЃСЋ сваю маёмасць РґСЂСѓРіСѓ, грамадзяніну Антону Космічу, Р· умовай, каб азначаны РљРѕСЃРјС–С‡ утрымліваў былую жонку вышэйпамянёнага Пташынскага РЅР° ўвесь час СЏРµ хваробы.  

– Што Сћ СЏРµ? – спытаў Шчука.  

– Рак, – сказаў СЏ. – Ляжыць Сѓ Гомелі.  

– Значыць, РґСЂСѓРіС– СЃСЌРЅСЃ гэтага “на час хваробы” – РґР° смерці, – сказаў Клепча.  

– РќСѓ нашто Р¶ так, – сказаў Шчука. – Пазваніце, Клепча, РґР° нас, хай навядуць Сѓ Гомелі даведкі РїСЂР° стан, СЏРє СЏРµ?.. РїСЂР° стан Юліі Пташынскай.  

РќРµ паспеў лейтэнант пакласці трубку, СЏРє пачуўся званок Сѓ дзверы, С– сэрца маё Р·РЅРѕСћ упала ад неверагоднай раптоўнай надзеі. Рђ пасля тупа забалела, Р±Рѕ гэта быў СѓСЃСЏРіРѕ толькі той чалавек, СЏРєРѕРіР° бачыў Р· чамаданчыкам РЅР° беразе Романі. РЇ здагадаўся, што гэта, мабыць, медыцынскі эксперт.  

– Што-то РІС‹, РЇРіРѕСЂ Апанасавіч? – спытаў Шчука.  

– Хацеў, каб хутчэй даведаліся аб выніках ускрыцця, Р° РјРЅРµ РїР° дарозе, РЅСѓ і…  

– РўРѕ што выявілася?  

– РђРЅС–СЏРєС–С… слядоў гвалтоўнай смерці, – сказаў нізенькі СЂСѓРјСЏРЅС‹ лекар.  

– Што Р¶ СЏРіРѕ, анёл божы?  

– Магчыма. РЈ СЏРіРѕ РґРІР° РјС–РєСЂР° С– адзін інфаркт. Завал сэрца – РІРѕСЃСЊ прычына. Мабыць, стаяў Сѓ чаўне С– тут здарылася. Упаў Сѓ ваду С– захлынуўся.  

– Чаго Р¶ ён адзін ехаў?! – Сѓ роспачы крыкнуў СЏ.  

– Ягоная справа, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Клепча.  

– РЇСЃРЅР°, што ягоная. Р† ніколі, ніколі ён РЅРµ Р±СЏСЂРѕРіСЃСЏ! Ніколі!  

– Што Р·Р° карціны прапалі? – спытаў Шчука.  

– Гэта С– падазрона, – сказаў СЏ. – Каб кралі – кралі Р± іншыя. Гэту. Гэту. Гэту. Ім цаны РЅСЏРјР°. Рђ тыя РґР·РІРµ – поўная лухта, толькі што РЅРµ новая. “Хрыстос Сѓ Эмаусе”, нямецкай школы канца мінулага стагоддзя, С– англійская “Кромвель ля магільнай СЏРјС‹ Карла І”. Гэтую ён Сѓ Кіеве Сћ ЦУМе РєСѓРїС–Сћ адразу пасля вайны.  

– РџРѕРјРЅСЋ СЏ гэтую карціну, – раптам сказаў Шчука, – РґРѕСћРіР° СЏРЅР° Сћ С–С… РЅР° сцяне вісела. Пашкоджаная крыху СћРЅС–Р·Рµ. Кромвель Сѓ паланкіне сядзіць.  

РЇ вылупіў вочы:  

– РќСѓ Р№ памяць!  

– Памяць прафесійная.  

– Дакладна. Прадзёртая была. РЃРЅ рапараваў. Вялізныя РґСѓСЂС‹, СЏСЂРєС–СЏ. “Кромвель” гэта “пад Рэмбранта наддае”. РЃРЅ С–С… РЅРµ цаніў.  

– РўРѕ, можа, РЅРµ разабраліся? – спытаў лекар. – Убачылі, што вялікія, Сѓ вочы кідаюцца – РЅСѓ С– ўзялі.  

– Рђ чаго тады РЅРµ ўзялі яшчэ чаго? – сказаў раптам “цывільны”. – Р’РѕСЃСЊ. Грошы. Р† шмат нешта грошай.  

Грошай было восемсот дваццаць рублёў.  

– РњРѕ спяшаліся? РќРµ ведалі? – спытаў Клепча.  

– Гэта барыгі РїР° мастацтву, – сказаў СЏ. – Хоць сёе-тое, РґС‹ разумеюць. РќРµ ўзялі Р± СЏРЅС‹ гэтых карцін. Можа, РґСЂСѓРіРѕРµ. РњРѕ РЅРµ цаніў, то прадаў. РЇРјСѓ дзеля жонкі былі патрэбны грошы.  

– Р† тое, – сказаў Шчука, – хай нашы пашукаюць РїР° антыкварыятах.  

…За акном ужо ляжала сутонне, С– РјС‹ збіраліся ісці, калі зазваніў тэлефон. Клепча Р·РЅСЏСћ трубку.  

– Так… Так… Дзякуй вам.  

– Што такое? – спытаў Шчука.  

– Званілі ад нас. Юлія Пташынская памерла пяць дзён таму…  

Выгляд Сѓ СЏРіРѕ быў надзіва значны. РЃРЅ глядзеў РЅР° РјСЏРЅРµ.  

– …і якраз Сѓ намеркаваны дзень смерці мужа. Р¦-цік-кава… РњРѕ С– карціны… для адводу вачэй.  

Чырвань кінулася РјРЅРµ Сћ шчокі. Толькі тут СЏ зразумеў, СЏРє можна расцаніць увесь гэты недарэчны, страшны збег абставін.  

– Слухайце, Клепча, РЅРµ будзьце быдлам!  

– РќСѓ-РЅСѓ!  

– РЃРЅ мае рацыю, РЇРєСѓР±Рµ, – сказаў Шчука. – Гэта быў найлепшы СЏРіРѕРЅС‹ сябар.  

– РђРґР·С–РЅС‹ С– назаўсёды, – глуха сказаў СЏ. – Р† СЏ РґР° канца жыцця рабіў Р±С‹ толькі Р·Р° хлеб, абы выбіць дзеля СЏРіРѕ яшчэ РіРѕРґ жыцця. Рђ калі РІС‹ лічыце, што СЏ такая пачвара, якая можа брата Р·Р° шэлег забіць, то ведайце: тут РЅСЏРјР° нічога, што пасля смерці Мар’яна РЅРµ павінна было Р± быць аддадзена музею РЅР° ягонай радзіме.  

– Хто гэта ведае? – ужо тонам ніжэй спытаў Клепча.  

– РЇ гэта ведаю. Так што калі СЏ чымсьці С– разжывуся, то гэта РґР·РІСЋРјР° сабакамі. Р— маімі раз’ездамі гэта Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ патрэбна, але СЏ С–С… РЅРµ РєС–РЅСѓ, СЏ С–С… Р±СѓРґСѓ трымаць, пакуль РЅРµ памруць… у… памяць…  

РЈ РјСЏРЅРµ ўжо душыла Сћ горле ад крыўды С– ад непрыязні РґР° гэтага чалавека. Уратаваў РјСЏРЅРµ Шчука, іначай гэта чорт ведае чым магло скончыцца.  

– Бярыце сабак С– нясіце Сћ машыну, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ ён. – Памажы, Клепча. Р† Р·РјРѕСћРє урэшце, халера РЅР° цябе… Прабач, РљРѕСЃРјС–С‡, СЏ зараз закіну вас дадому. Хата Р±СѓРґР·Рµ яшчэ некалькі дзён апячатаная. Пасля атрымаеш ключ, каб гэта ліквідаваць. РЇ дастану вам машыну, каб перавезці СћСЃС‘ гэта, СЏРє завяшчаў нябожчык.  

– Нябожчык, – сказаў СЏ, – значыць… РЅСЏРјР° надзеі, што РЅРµ ён.  

– РќСЏРјР°, – сказаў Шчука. – РќР° жаль, РЅСЏРјР°.  

Калі РјС‹ Р· С–Рј даставілі РґР° РјСЏРЅРµ сабак – Эльма так С– РЅРµ прачнулася С– СЏ валок СЏРµ РЅР° руках, цяжкую, СЏРє цяля, – ён адпусціў машыну С– раптам сказаў РјРЅРµ:  

– Там побач Р· рэстаранам Сѓ вас што, кафэ? Р† сядаць РЅРµ трэба?  

– РќРµ трэба. Р† Р·Р° РјРЅРѕСЋ яшчэ РґРѕСћРі гонару.  

РЃРЅ моўчкі павёў РјСЏРЅРµ пад СЂСѓРєСѓ. Р† толькі калі РјС‹ ўжо стаялі ля стойкі С– прысёрбвалі каву Р· каньяком, азваўся нечакана РјСЏРєРєР°:  

– Плача нутро? РўРѕ Р¶ Р±Рѕ, СЏ гэта ведаю. Сам двойчы перажыў такое… Дык РІРѕСЃСЊ, Антоне, калі нешта СћСЃРїРѕРјРЅС–С€, калі нешта знойдзеш – ты Хілінскаму скажы. РњС‹ Р¶ СЃСЏР±СЂС‹, ён РјСЏРЅРµ праінфармуе, – уздыхнуў. – РЇ Р¶ ведаю, мала радасці чалавеку, РґС‹ яшчэ ўразліваму, цягацца РїР° нашых установах.  

Паклаў РјРЅРµ СЂСѓРєСѓ РЅР° плячо.  

– А на Клепчу, хлопец, не сярдуй. Ён яшчэ малады, дурны, жарсткаваты ад маладосці. Зарываецца, як шчанюк-выжал. Жыццё яго не біла, не ламала. Вось ламане, як нас з Адамам, будзе ведаць цану дабрыні і даверу да таго, каго трэба. Пераканаецца, якая гэта палёгка, калі ніхто ў другі раз не б’е цябе доўбняй па галаве.

РњРЅРµ СћСЃС‘ Р¶ давялося яшчэ зайсці РґР° Клепчы, хаця СЏ РЅРµ жадаў гэтага горай Р·Р° смерць. Здарылася так, што вечарам наступнага РґРЅСЏ ён пазваніў РјРЅРµ С– ласкава праінфармаваў, што РЅС– Сћ адным камісійным магазіне горада тых карцін – прабачце – РЅСЏРјР° С– што, значыцца, меў месца крадзеж. Значыцца, СѓСЃС‘ было проста.  

– РќРµ, РЅРµ проста, – сказаў СЏ Сћ трубку. – РќРµ ведаю, СЏРє Р· ягонай смерцю, але ён РЅРµ паехаў Р±С‹ РЅР° Романь, чакаючы звестак ад жонкі. Маглі скарыстацца адсутнасцю. Бо нехта, скажам, абяцаў Р·Р° Евангелле вялікія грошы. Шукалі СЏРіРѕ, РЅРµ знайшлі, прыхапілі, што трапілася пад СЂСѓРєСѓ, РґС‹ С– СћСЃС‘. Рђ маглі С– забіць Сѓ нейкі невядомы спосаб.  

– РўРѕ што Р± РІС‹ параілі, шаноўны Антон Глебавіч?  

– РЇ ведаю? РЇ стаў Р±С‹ шукаць таго, хто ўмаляў прадаваць СЏРјСѓ РєРЅС–РіСѓ, РјРѕ ён С– падгаварыў узломшчыкаў.  

– Рђ можа, сапраўды схапіла сэрца, упаў, захлынуўся? Рђ кватэру абрабавалі пасля?  

– Вашы гіпотэзы, РІС‹ С– правярайце.  

РЇ паклаў трубку. РЇ цярпець СЏРіРѕ РЅРµ РјРѕРі Р·Р° адно толькі падазрэнне.  

РЈ гэтыя РґРЅС– СЏ зрабіў адно адкрыццё. Круціў РєРЅС–РіСѓ С– так С– гэтак С– знайшоў Сѓ РґР·РІСЋС… мініяцюрных чырвоных літарах РЅС–Р±С‹ ўплеценыя Сћ завіткі лісцікі, кветкі С– РІС–Р·СЌСЂСѓРЅРєС– – ініцыялы. Можа, РјРЅРµ гэта С– здалося, але СЏРє часам бачыш Сѓ пляме РЅР° сцяне партрэт або пейзаж, так бачыў СЏ Сћ РґР·РІСЋС… мініяцюрах ініцыялы ПДА – Пятро Давыдавіч Альшанскі – С– Р’РҐРђ – Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі. Гэта, здаецца, сцвярджала той факт, што Евангелле належала С–Рј, але СЏ РЅРµ ведаў, чым гэты так званы факт можа РјРЅРµ дапамагчы. РќСѓ, скажам, РјРѕРі быць такі пабуджальны матыў, СЏРє выкраданне фамільнай каштоўнасці. Але РґР·Рµ там, РґР° д’ябла, члены той фаміліі? Хутчэй Р·Р° СћСЃС‘, што матыў быў адзіны: спекуляцыя.  

Р† РІРѕСЃСЊ праз РґРІР° РґРЅС– шаноўны пан Клепча пазваніў РјРЅРµ С– ветліва запрасіў РґР° СЃСЏР±Рµ. Самі разумееце, што гэта было РЅРµ тое запрашэнне, СЏРєРѕРµ можна ігнараваць. РЇ з’явіўся С– ўбачыў Сѓ прытульным такім кабінеціку РґР·РІРµ карціны, прыхіленыя РґР° сценкі.  

– РЇРЅС‹?  

– РЇСЃРЅР°, што СЏРЅС‹. РЈРЅСЊ, бачыце, РЅР° адваротным баку “Кромвеля” зацыраваны след пашкоджання.  

– РЇРіРѕРЅС‹ почырк? – ён працягнуў РјРЅРµ квітанцыю.  

– Почырк РЅРµ СЏРіРѕРЅС‹. РџРѕРґРїС–СЃ СЏРіРѕРЅС‹.  

РЃРЅ пачырванеў. Людзі ягонага тыпу РЅРµ любяць, калі С–Рј заўважыш, што СЏРЅС‹ няправільна гавораць. РњРЅРµ С– памаўчаць Р±С‹, але занадта ён РјРЅРµ абрыднуў.  

Пасля СЏ меў яшчэ РґРІР° прыемныя знаёмствы. РђРґРЅРѕ – Р· сівенькім РґР·СЏРґРєРѕРј – антыкварам, гэткай сабе дзюбатай птушачкай Р· надзіва элегантнымі С– рухавымі ручкамі. Другое – СЃР° здаравенным выпешчаным бамбізам, такім фацэтам Сѓ шэрым гарнітуры Р· мяккай дарагой РІРѕСћРЅС‹. Р† гальштук РґР° гэтага гарнітура пасаваў, С– СЃСЂСЌР±РЅС‹ стары сыкгнет, менавіта сыкгнет, Р° РЅРµ пярсцёнак. РќРµ пасавалі толькі вышыбайлавы РІСѓСЃС–РєС–, але гэта ўжо ад густу кожнага чалавека.  

– Дык СЏ вам С– кажу, – гарачыўся РґР·СЏРґРѕРє, – што тут С– графічнай экспертызы РЅРµ трэба. Гэта Пташынскага СЂСѓРєР° – РјРЅРµ ўжо С– РЅРµ ведаць.  

– Словы, – сказаў Клепча.  

– Што словы?! Што?!  

– Словы, кажу, надта спецыфічныя, ведаеце.  

РўСѓС‚ ён РјРЅРµ ўпершыню спадабаўся. Але РґР·СЏРґРѕРє СѓР·РІС–СћСЃСЏ:  

– Крымінальныя раманы пішаце?! Дэтэктывы друкуеце?! РўРѕ што РІС‹ хочаце, каб людзі РЅРµ ведалі спецыфічных выразаў? Што?! Рђ што датычыцца, што РІС‹ карцін РЅРµ бачылі, то СЏ галоўны антыквар, то СЏ такі быў Сѓ ад’ездзе С– квітанцыі схаваў, Р° карціны РЅР° складзе былі. Р† РІРѕСЃСЊ С–С… выставілі, што?! Р’С‹ Р¶ бачыце, калі здаў.  

– Р—Р° РґРІР° РґРЅС– РґР° смерці, – сказаў Клепча, – РІРѕСЃСЊ чаму было шмат грошай. Слухайце, Р° РІС‹ гэта дакладна ведаеце, хто званіў Пташынскаму наконт РєРЅС–РіС–?  

– РќСѓ, С…С–Р±Р° СЏ што? РЇ дакладна! Спыталі Р± Р· самага пачатку Сћ РјСЏРЅРµ, С– РЅРµ спатрэбілася Р± тых дурных падазрэнняў, так? Р† ён рады быў сам сказаць Р· пачатку. Р’РѕСЃСЊ ён хацеў купіць, Барыс Гутнік! Ужо СЏ што, Бору РЅРµ ведаю, каб РЅРµ ведаць, хто хацеў купіць.  

– Р— СЏРєРѕР№ прычыны хацеў купіць?  

– Кнігалюб. Рђ што, нельга?  

– Гандлюе кнігамі.  

– Дык СЏ Р¶ РЅРµ чуў. Часам РјСЏРЅСЏРµ.  

Прывялі С– Бору, таго самага выпешчанага бамбізу.  

– РЇ званіў, – спакойна прызнаўся ён, разглядаючы дагледжаныя пазногці. – Толькі ніякага шантажу РЅРµ было. Р† ніякага “чалавека вясковага выгляду”, што быў РЅР° выстаўцы РєРЅС–РіС–, РЅРµ ведаю… Так, разы тры званіў. РЈСЃС‘ думаў, што перадумае… РќСѓ, проста хацеў гэтую РєРЅС–РіСѓ.  

– Для працы?  

– РќРµ СћСЃРµ, хто любіць РєРЅС–РіСѓ, ужываюць СЏРµ для працы. РЇ проста люблю РєРЅС–РіСѓ. Рђ РІС‹ С…С–Р±Р° РЅРµ?  

Хацеў Р±С‹ СЏ ведаць чалавека, СЏРєС– Сћ наш адукаваны век прызнаўся Р±, што ён цярпець РЅРµ можа РєРЅС–Рі. Хоць РґР° гэтага РјС‹, РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, дараслі.  

Клепча сумеўся, Р° малады бамбіза дужа сур’ёзна вёў далей:  

– Гэта адзіная мая страсць, таварыш лейтэнант. Р—Р° гэта, РїР°-РјРѕР№РјСѓ, РЅРµ судзяць. Р† калі ўжо “кнігі суць СЂСЌРєС–, што напаяюць сусвет”, то СЏРє можна вінаваціць таго, хто прагне С– п’е. РЇСЃРЅР°, званіў, РЅРµ хацеў выпускаць Р· СЂСѓРє.  

– Вам РЅРµ здаралася гандляваць кнігамі? – спытаў Клепча.  

Гутнік палез Сѓ кішэнь пінжака С– выняў газету.  

– Гэта яшчэ нашто?  

– Сёння якраз, ідучы СЃСЋРґС‹, атрымаў. Беластоцкая “Ніва”. Бачыце, падзяка Р·Р° тое, што перадаў Сѓ бібліятэку дзвесце пяцьдзесят назваў РєРЅС–Рі. Каб гандляваў, наўрад ці зрабіў Р±С‹ такое. Менш каштоўныя, СЏРє лепшых набярэцца, адразу аддаю. Можаце праверыць.  

– Рђ РјС‹ С– праверылі, – сказаў Клепча, – тут РІС‹ РЅРµ хлусіце, СѓСЃС‘ праўда. Р† тут аддавалі, С– Сћ Віцебск, С– польскім беларусам.  

РЇ РЅРµ ведаў, чаго Клепча трымае РїСЂС‹ гэтых допытах РјСЏРЅРµ. Папрасіў дазволу закурыць, Р±Рѕ “аж вушы Сћ РјСЏРЅРµ ад жадання папухлі”, раскрыў пачак.  

– Дайце С– РјРЅРµ, – папрасіў раптам бамбіза. – Дзякуй. Што-то такое? “БТ”? РљСѓСЂСЌС† Р· РјСЏРЅРµ РЅС–СЏРєС–, але, разумееце, расхвалявала РјСЏРЅРµ гэтая гісторыя.  

Няўмела зацягнуўся, аж шчокі РґР° Р·СѓР±РѕСћ прыліпнулі С–, паказваючы РЅР° газету, сказаў РЅС–Р±С‹ проста Сћ прастору, але Р· відавочным жаданнем ушкуліць Клепчу:  

– Імя надрукавалі. Ветлівыя людзі. Рђ тут С– сабака РЅРµ скажа “дзякуй”.  

Гэты чалавек пачаў выклікаць РґР° СЃСЏР±Рµ прыхільнасць. Нават ягоныя РІСѓСЃС–РєС– РЅРµ здаваліся ўжо РјРЅРµ фатаўскімі.  

Ідучы дадому, СЏ думаў, што С– апошнія ўскосныя доказы рухнулі. Нічога РЅРµ дало ўскрыццё, нічога РЅРµ дало знікненне карцін. РќС– Сћ кватэры, РЅС– РЅР° месцы, РґР·Рµ загінуў Мар’ян, РЅРµ было знойдзена аніякіх слядоў. Наконт РєРЅС–РіС– званіў РЅС– Сћ чым РЅРµ вінаваты кнігалюб, дый невядома, ці РєРЅС–РіСѓ шукалі ўзломшчыкі, што ўсыпілі сабак.  

…Мінуў тыдзень. Ніхто мне не званіў, ніхто не выклікаў мяне, і па гэтых прыкметах я зразумеў, што следства з поваду заўчаснай смерці Мар’яна Пташынскага, хутчэй за ўсё, зайшло ў тупік.

Працаваць СЏ РЅРµ РјРѕРі. Бавіцца – таксама. Неадчэпныя РґСѓРјРєС– аб Мар’яне С– ягоным нечаканым канцы мучылі РјСЏРЅРµ С– ўдзень С– ўначы. Заставалася адно: тупа С– ўпарта сядзець над ягонай кнігай С– думаць, думаць, думаць. Думаць без усякай надзеі РґР° нечага дадумацца, без усякай Р·РјРѕРіС– звесці канцы Р· канцамі. Адзінае, што было тут ненадрукаванае, гэта маргіналіі¹ , каментарыі хуткапіссю. Часцей Р·Р° СћСЃС‘ містычнага характару, накшталт: “Збылося РїСЂС‹ каранаванні” або “спраўдзілася Сћ вешчым СЃРЅРµ такога С– такога”.  

РњРЅРµ ўжо даўно хацелася плявацца, С– аднак…  

РЈ той вечар СЏ вырашыў зрабіць апошнюю СЃРїСЂРѕР±Сѓ.  

Пад зялёным абажурам гарэла асабліва моцная лямпа. Святло біла РјРЅРµ Сћ вочы, С– таму СЏ апусціў каўпак яшчэ ніжэй, каб СЏРЅРѕ падала толькі РЅР° РєРЅС–РіСѓ. Ці СЏ выснажыўся Р·Р° апошнія РґРЅС–, ці так падзейнічала ціша, але СЏ РЅР° хвіліну задрамаў С–, мабыць, асунуўся ніжэй Сѓ крэсле. Рђ калі расплюшчыў вочы, яшчэ замглёныя СЃРЅРѕРј, убачыў РЅР° левай балонцы ледзь прыкметныя цёмныя РєСЂРѕРїРєС–. РЈР·РЅСЏСћ галаву – СЏРЅС‹ зніклі. Апусціў – Р·РЅРѕСћ з’явіліся. Р† тады СЏ зразумеў, што бачу РЅРµ РєСЂРѕРїРєС–, Р° ледзь прыкметны “цень ад кропак”, ад нейкіх шурпатасцей паперы. Заплюшчыў вочы, правёў кончыкамі пальцаў С– адчуў С–С… навобмацак. РЇ перагарнуў балонку С– ўбачыў, што гэтым невідочным, мікраскапічным пукатасцям, СЏРєС–СЏ С– давалі падобны РЅР° россып парушынак цень, адпавядалі значна меншыя Р·Р° шпілечную галоўку ўмяцінкі, зробленыя, можа, тупым канцом іголкі. Пазней СЏ СћРїСЌСћРЅС–СћСЃСЏ, што Сћ гэтым месцы СЏРЅС‹ яшчэ былі буйныя. Каб РЅРµ шчаслівы збег абставін, каб РЅРµ гэтае нізкае месцазнаходжанне крыніцы святла С– маіх вычэй – СЏ так Р±С‹ нічога С– РЅРµ даведаўся. Але толькі гэта С– было шанцаваннем. Далей прыйшла чарга РЅР° ўменне.  

Гэтыя націскі былі размешчаны без усялякай сістэмы. РЇ налічыў дзевяць такіх пад літарай Рђ, дзесяць пад літарай РЎ С– Рі.Рґ. Калі гэта С– быў тайнопіс, то такі, СЏРєРѕРіР° РЅРµ разгадаеш. Крыптаграма? Анаграма? Рђ чорт СЏРіРѕ ведаў, СЏРє называўся той спосаб Сѓ СЃСЏСЂСЌРґРЅС–СЏ РІСЏРєС–. Выскачыла РјРЅРµ Р· галавы тая назва. РќСѓ, СЏ вам тады растлумачу сутнасць. Патэнтнага Р±СЋСЂРѕ тады РЅРµ было, Р±СЋСЂРѕ адкрыццяў таксама. Скажам, вучоны рабіў нейкае адкрыццё, але хацеў мець яшчэ крыху часу, каб СЏРіРѕ праверыць. Але СЏРє зрабіць, каб РЅРµ перахапіў нехта іншы, каб пасля можна было давесці СЃРІРѕР№ прыярытэт? Тады ён зашыфроўваў вынаходніцтва.  

РЇРЅРѕ, скажам, заключалася Сћ адным сказе: “У шэфа РґРѕСћРіС–, чырвоны ад РІС–РЅР° нос”. Няўдалы прыклад, Р±Рѕ тут давялося Р± шыфраваць Р·СѓСЃС–Рј РїР° іншай прычыне, РЅРµ РїР° навуковай, Р° РїР° адміністрацыйнай, але няхай.  

Р† РІРѕСЃСЊ наш навуковец выпісваў адтуль, колькі разоў сустракаецца тая ці іншая літара, С– запісваў гэта так: Сћ-1, Рѕ-3, СЂ-1, С‹-2, С–-2, Сѓ-1, С„-1, РЅ-3, РІ-2, СЃ-1, С‡-1, Рі-1, Р°-3, С€-1, СЌ-1, Рґ-2. РђР±Рѕ: ўооорыыіі С– Рі.Рґ.  

Калі чалавек паміраў, таямніца аб шэфавым РЅРѕСЃРµ памірала разам Р· С–Рј. РќРµ ведаю, ці можа Сћ такім выпадку дапамагчы нават самая складаная электронная машына Р· безліччу перабраных С– выпрабаваных варыянтаў.  

РўРѕР№, хто адкрыў нешта, завяраў шыфроўку Сћ натарыуса, рассылаў іншым буйным вучоным С– пасля спаў спакойна, ведаючы, што ніхто гэтага РЅРµ разгадае, што ўчастак застаўся Р·Р° С–Рј.  

Рђ ўрэшце быў факт, калі, здаецца, Галілей – СЏ РЅРµ астраном С– таму, магчыма, расказваю вам легенду або Сћ нечым скажаю рэчаіснасць, але сутнасць гісторыі была прыблізна такая, С– СЏ РїСЂР° гэта недзе чытаў – застрахаваўся такім чынам С–, ледзь РЅРµ Кеплер, РЅРµ паленаваўся перабраць СѓСЃРµ магчымыя варыянты С– падстаноўкі літар С– заявіў, што зашыфраваны сказ гучыць так: “Прывітанне вам, блізнюкі, Марса параджэнне!” Рђ калі гэта так, то Галілей адкрыў спадарожнікі Марса. Было, праўда, некалькі лішніх літар, здаецца, тры, але тады С– гэта назнарок рабілі, дзеля большай упэўненасці.  

Праз некаторы час Галілей СѓСЃС‘ праверыў С– выступіў Р· паведамленнем, што змест ягонага адкрыцця, калі адкінуць шэсць лішніх літар, такі: “Высачайшую планету трайною назіраў”.  

Выявілася, што ён адкрыў кольцы Сатурна.  

Але СЏ ніколі РЅРµ быў Галілеем С– ніколі РЅРµ Р±СѓРґСѓ Кеплерам, дый чорт СЏРіРѕ РІРѕР·СЊРјРµ цярплівасці РЅР° РґРІР° гады падстановак С– варыянтаў, каб пасля зведаць цікавы факт, што Сћ жонкі такога С– такога РЅРѕРіС– крывыя С– валасатыя.  

Таму СЏ падумаў, што ўмяцінкі могуць быць С– РЅР° іншых аркушах С– што СЏ С–С… проста РЅРµ заўважыў. Гэтыя СЏ прыкмеціў РЅР° першай балонцы “Апакаліпсіса”, С–, РїР° логіцы РґСѓРјРєС–, можна было меркаваць, што С– астатнія, калі СЏРЅС‹ ёсць, будуць зробленыя невядомым шыфравальшчыкам РЅР° першых балонках кожнай РєРЅС–РіС–.  

Гадзіны РґР·РІРµ заняло прагляданне РЅР° святло, аж пакуль СЏ РЅРµ дабраўся РґР° “Новага тэстаменту”. Р† тут СЏ заўважыў…  

РЇ выпісваў літары. Нешта атрымлівалася.  

«Я есм перыв(Гэта значыць первы, першы – аўтар наблытаў, бо тэксту кнігі не хапала.)і опошні...»

РњРЅРµ карцела ўзяцца Р·Р° “Апакаліпсіс”. Неяк падсвядома СЏ меркаваў, што асноўная частка тайнопісу там, што РјРѕР·Рі сярэдневяковага чалавека абавязкова павінен быў Р±С‹ праводзіць нейкую паралель паміж сваёй таямніцай С– таямнічасцю “Адкравення”, што ён павінен быў РЅС–Р±С‹ спаборнічаць Сѓ незразумеласці Р· самім апосталам Іаанам. Але СЏ стрымаўся С– вырашыў сачыць слова Р·Р° словам, аж пакуль РЅРµ заяснее надзея.  

Р’С‹ ўжо ведаеце, што Сћ агульную вокладку былі пераплецены без усялякага парадку С– без СЏРєРѕР№ Р±С‹ там РЅС– было сістэмы РєРЅС–РіС– Р·СѓСЃС–Рј рознага зместу. Урэшце, СЏ дабраўся РґР° Статута 1588 РіРѕРґР°.  

Нашч…  

РЇ поўзаў РїР° гэтых радках, літарах С– націсках, слепячы вочы РЅС–Р·РєС–Рј агнём пяцісотватнай лямпы.  

…атку разумному – нашчадку разумнаму.  

РЇ ўпаў Сѓ нейкую раз’юшанасць работай, Сѓ нейкі шалёны азарт. РЈСЃС‘ Р¶ гэта была шыфроўка пачатку РҐVІІ стагоддзя. Яшчэ быў жывы Леў Сапега, яшчэ РЅРµ нахлынулі шведы, яшчэ старажытная РјРѕРІР° гучала, гучала РЅР° РїРѕСћРЅС‹ СЂРѕС‚ Р№ РІР° ўрадзе С– Сћ СЃСѓРґР·Рµ. Р† паступова РЅР° асобным аркушы ўзніклі выпісаныя РјРЅРѕСЋ словы:  

РЃРЅ назнарок РЅРµ дзяліў сказа РЅР° словы, гэты шыфравальшчык. Але тут ён дапусціў адну ўласцівую СћСЃС–Рј людзям памылку: пісаў літары СЏРє найгусцей менавіта там, РґР·Рµ словы дзяліліся. РЇ праверыў, РґР·Рµ стаіць “ъ” пасля зычнай, С– пераканаўся, што гэта так. Р† тады СЏ стаў дзяліць сказ РЅР° словы С–, адначасова, перакладаць СЏРіРѕ. Шкодзіла тое, што невядомы аматар таямніц назнарок парушаў сучасную СЏРјСѓ старабеларускую граматыку, каб цяжэй было здагадацца. Рђ можа, недастаткова ведаў СЏРµ. Але Р¶ Р·СѓСЃС–Рј адступіць ад СЏРµ ён РЅРµ РјРѕРі. РЃРЅ заўсёды так ці йначай заставаўся Сћ СЏРµ палоне.  

Нашчадку разумнаму РІСЏРЅСѓСЋ (завяшчаю) медзь пасярэбраную. Р† РєРѕРјСѓ медзь, таўчы Р’ (тры) фунты (Р·) паловаю. Чарговасць (такая): карэнчыкі лацне (зручна) пачатак схавалі, медзь укрыла астанняе  (астатняе).

Не дужа гэта было зразумела, але нейкі сэнс намячаўся. Што ж, далей, давай далей.

...аче каженикъ галавою кепъ РЅРё украдзеш (РЅСЂР·Р±СЂР».) бязецна загамую Р±Рѕ клюкою СЂРѕР·СѓРјРЅС‹ складзи Р·РјСЋ лсвцаю дымам складзи канонъ вшыткае вакол меди каб меци занехаеш (РЅСЂР·Р±СЂР».) Р·Р° завораю.  

Каб ты РґР·Рµ згарэў Р±С‹ СЃР° сваёю шыфроўкаю, халера! Але нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€, папаўзеш далей, хаця вучоныя нашы так С– РЅРµ ўдасужыліся Р·Р° сто РіРѕРґ даследаванняў зрабіць адносна РїРѕСћРЅС‹ слоўнік старабеларускай РјРѕРІС‹ (слоўнічкі Сћ канцы некаторых гістарычных прац Сѓ лік РЅРµ ўваходзяць, дый каштуюць няшмат).  

аче (калі) каженикъ (скапец) галавою, кепъ.

Чамусьці РјРЅРµ прыйшло Сћ галаву венгерскае кер, С– Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ прыйшло РґР° галавы, што Р№ РїР°-польску дурань – кіер. Ото СЏ Р№ выявіўся – кепъ.  

“Калі скапец галавою, дурань, (то) РЅРµ ўкрадзеш (РЅСЂР·Р±СЂР») подла. Загамую (затрымаю), Р±Рѕ клюкою (тут РЅРµ хапала слова, але можна было ўявіць, што “клюкою”, ключом хітрасці або СЂРѕР·СѓРјСѓ). Разумны, (то) складзі змяёю, лесвіцаю, дымам…” Дымам? РџСЂС‹ чым тут дым?!  

“Канонъ (то Р±РѕРє пярэдадне, Р° можа, Сѓ значэнні спачатку) вшыткае (СѓСЃС‘ цэлае, СѓСЃС‘ РґР° канца) вакол медзі, занехаеш (РЅРµ звернеш увагі, выпусціш Р· увагі (РЅСЂР·Р±СЂР») Р·Р° завораю (Р·Р° завалаю)”.  

Пасля СЏ паспрабаваў перакласці СћСЃС‘ гэта РЅР° сучасную чалавечую РјРѕРІСѓ. Атрымалася, Р·Р° выключэннем цёмных месц, так:  

“Я, першы С– апошні, нашчадку разумнаму завяшчаю медзь пасярэбраную. Іншаму, медзь таўчы, Сѓ тры фунты (Р·) паловаю. Чарговасць такая: карэньчыкі зручна пачатак схавалі, (Р°) медзь укрыла астатняе. Калі (ты) скапец галавою, дурань, (то) РЅРµ ўкрадзеш (РЅСЂР·Р±СЂР») подла. Затрымаю (Р±Рѕ) цябе ключом (хітрасці?). (Калі) разумны, (то) складзі змяёю, лесвіцаю, дымам… Складзі спачатку СћСЃС‘ цэлае вакол медзі. РќРµ звернеш увагі (РЅСЂР·Р±СЂР», можа – “застанецца”?) Р·Р° завалаю…”  

Калі СЏ запісаў апошнюю літару – РјСЏРЅРµ аж Сѓ РїРѕС‚ кінула. Р† нельга сказаць, каб СЃСЌРЅСЃ гэтага запісу стаў больш СЏСЃРЅС‹ пасля перакладу. РЇРє С– раней, СЏ РЅРµ ведаў, Сѓ чым тут справа, што РґР° чаго С– СЏРє.  

РЇ падрыхтаваў сабе вады Р· варэннем, РєС–РЅСѓСћ туды некалькі кубікаў лёду, узрэзаў свежы пачак цыгарэт, СЃРєС–РЅСѓСћ туфлі С– заваліўся РЅР° тахту, пакурваючы С– прысёрбваючы ваду, Р±Рѕ Сћ РјСЏРЅРµ ад гэтых дурацкіх лінгвістычных практыкаванняў глотку РЅС–Р±С‹ наждаком прадзерлі.  

Чорт СЏРіРѕ ведае, нешта такое, схаванае пад карэннямі, – СЏРЅРѕ спачатку.  

Рђ тое, што потым, нехта схаваў пад меддзю, халера РЅР° тую медзь С– РЅР° тое РґСЂСЌРІР° Р· карэннямі. Р† калі ты РЅРµ дурань, то гэтае нешта, гэтую медзь, гэтыя карэнні або тое, што схавана пад С–РјС–, абкруці змяёю С– дымам вакол яшчэ нейкай медзі, каб нешта РЅРµ засталося Р·Р° завалаю… РќСѓ, Р° СЏРє абкруціш, то што Р±СѓРґР·Рµ? Другое прышэсце? Булён Р· бобам? Дуля Р· макам пад РЅРѕСЃ?  

РЇ ўстаў, падышоў РґР° акна С– прыпаў лобам РґР° халоднай шыбы. Стаяла ўжо РЅРѕС‡. РЈ чорнай люстры шкла адбіваўся РјРѕР№ твар, агеньчык лямпы, Р° праз СѓСЃС‘ гэта праступаў непрытульны гарадскі краявід Р· апошнімі агнямі Сћ вокнах С– Р· чорным асфальтам, РїР° СЏРєС–Рј навыперадкі скакалі расхвастаныя, раздзертыя ветрам вадаспады дажджу.  

Быў РЅР° мяжы таго, каб кінуць СѓСЃС‘ гэта. Больш РІР° ўсёй РєРЅС–Р·Рµ РЅРµ было паметак, С– Р±РѕРі СЏРіРѕ ведае, што схаваў пад сваім тайнопісам той даўні чалавек, РїР° костачках СЏРєРѕРіР° прагрукатала ўжо некалькі стагоддзяў.  

“Кіну”, – вырашыў СЏ.  

Але Сћ той жа момант СЏ СћСЏРІС–Сћ, СЏРє далёка Р·Р° мяжой горада, РЅР° новых могілках, РґР·Рµ нават С– РґСЂСЌСћ яшчэ РЅСЏРјР°, Р° толькі пруткі выбіваюцца Р· халоднага глею, ляжыць Сѓ гэтай самай ледзяной персці тое, што было калісьці Мар’янам, лепшым, адзіным, можа, апошнім маім сапраўдным сябрам РЅР° гэтай клятай зямлі. РЃРЅ завяшчаў РјРЅРµ гэтую таямніцу, ён непакоіўся, ён, магчыма, загінуў Р·-Р·Р° СЏРµ. Бо хоць РІС‹ РјСЏРЅРµ расстраляйце, Р° СЏ РЅРµ верыў, што СћСЃС‘ тлумачыцца так проста: завалам сэрца С– падзеннем Сѓ ваду. РЇ РЅРµ верыў. РЈ РјСЏРЅРµ было першабытнае, жывёльнае прадчуванне, СЏРє Сѓ сабакі, што СћСЃС‘ гэта РЅРµ так, С– калі слядоў РЅРµ знойдзена, калі нішто РЅРµ ўкрадзена, калі ніхто невінаваты Р· дапытаных РґР° гэтага часу – гэта РЅРµ азначае, што С–С… РЅСЏРјР°, што новых слядоў РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Урэшце, СЏ проста быў абавязаны перад ягонай памяццю.  

Р† таму СЏ Р·РЅРѕСћ закурыў, сціснуў палаючую галаву халоднымі рукамі С–, сабраўшы СћСЃСЋ сваю напятую, сцюдзёную рашучасць, паспрабаваў засяродзіцца, сканцэнтраваць СѓСЃСЋ сваю ўвагу толькі РЅР° адным.  

“Медзь… змяя… дым… РџСЂС‹ чым тут, РґР° д’ябла, дым?.. Медзь напісана там, СЏРє мед… Рђ РјРѕ гэта РЅРµ “медзь”, Р° “мёд”? Лухта сабачая лезе Сћ галаву, шаноўны сябар РљРѕСЃРјС–С‡, лухта С– трызненне СЃС–РІРѕР№ кабылы! Таму што СЏРєС– асёл Р±СѓРґР·Рµ хаваць нешта там Сѓ мёд? РҐС–Р±Р° забітага РЅР° вайне знатнага чалавека залівалі Сћ труне мёдам, каб давезці цэлым РґР° радавой магільні ці РґР° бальзаміроўшчыка? Але ўявіце сабе чалавека, СЏРєС– расшыфраваў, шукаў, забіў РЅР° гэта палову жыцця С– СћСЃС‘ толькі дзеля таго, каб адшукаць труп. Гэта, прабачце, гумар шыбеніка. Дый потым, што можна намотваць вакол мёду? РќРµ, СЏСЃРЅР° Р¶, што гэтае нешта трэба матляць вакол нейкага меднага прадмета. Рђ нашто?.. РќРµ, Р· гэтага канца нічога РЅРµ выходзіць… Карэнні скрылі пачатак. Дрэва Р· карэннямі… Стоп! Рђ чаму РґСЂСЌРІР°? РџСЂР° РґСЂСЌРІР° РЅС–РґР·Рµ РЅРµ сказана!.. Р† ўрэшце існуюць РЅР° свеце амонімы… Так… РќСѓ, ну… Карэньчык можа быць РЅРµ толькі Сћ дрэва… Карэньчыкі могуць быць тытунёвыя… Карэньчык можа быць… у… РєРЅС–РіС–. РЈ РєРЅС–РіС–, чорт пабірай! РЈ РєРЅС–РіС–!”  

РЇ РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° стала, РґР·Рµ ляжала РєРЅС–РіР°. РЇ РЅРµ РјРѕРі пачакаць, РЅРµ РјРѕРі абдумваць СѓСЃС‘ гэта далей. Таму што яшчэ аднаго расчаравання СЏ РЅРµ вынес Р±С‹. РЇ страшэнна баяўся С– адначасова РЅС–Р±С‹ загадзя – С– цвёрда – ведаў, што РЅРµ памыляюся. Бо СЏ быў ідыёт, СЏРєС– нават РЅРµ здагадаўся, што лепш Р·Р° СћСЃС‘ можна замаскаваць СЂСЌС‡ РЅР° вачах РІР° СћСЃС–С….  

Карэньчык шчыльна прылягаў РґР° аркушаў, але РЅРµ быў прашыты ніткамі, С– гэта РјСЏРЅРµ крыху супакоіла. РЇ СћР·СЏСћ жалезную лінейку С– пачаў асцярожна прасоўваць СЏРµ Р·Р° карэньчык. Лінейка ўваходзіла дужа павольна С– Р· ціхім патрэскваннем: аддзіраўся клей. Р† гэта было так, нібыта сталёвы ланцэт Р· патрэскваннем рэзаў маю ўласную плоць. РќСѓ так, гэта было варварства, СЏСЃРЅР°, але СЏ РЅРµ РјРѕРі болей чакаць. Р† СЏ РЅРµ рэзаў РїР° РєРЅС–Р·Рµ, Р° проста адсоўваў гэтую СЂСѓРґСѓСЋ СЃРєСѓСЂСѓ, хай сабе С– аддзіраючы прыклеенае. Пасля склею Р·РЅРѕСћ. Грунтоўна С– старанна.  

РЃРЅ, урэшце, адстаў. РЇ Р·С–СЂРЅСѓСћ Сѓ прасвет С– заўважыў, што там РЅС–Р±С‹ нешта жаўцее. Дзе пінцэтам, Р° РґР·Рµ С– пальцамі СЏ цягнуў, варушыў С– паступова выцягнуў гэтае жоўтае…  

…І амаль крыкнуў, уражаны, калі РЅР° стол перада РјРЅРѕСЋ лягла, урэшце, складзеная ўдвая стужка пергаменту. Доўгая стужка, РЅР° СЏРєРѕР№ былі раскіданы літары, напісаныя старажытным, чорным С– парудзелым атрамантам. Інкаўстам, СЏРє называлі СЏРіРѕ РїСЂРѕРґРєС– Сћ тыя часы.  

Я тут жа змераў пергамент. Даўжынёю ён быў, як разгорнеш, у 63 сантыметры, шырынёю – у 49 міліметраў. Літары былі раскіданы, як ім хацелася, але нават там, дзе яны складалі радок (заўсёды пад пэўным вуглом да палоскі), – я нічога не мог зразумець. А між тым гэта не магло быць адвольнай камбінацыяй знакаў, бо суседнія радкі гучалі так:

ZІN РЯЪ ХМНВ FІNІS.

Прынамсі, адно слова Finis было зразумелае. Р† слова тое было лацінскае. Р† азначала СЏРЅРѕ “канец”. Але варта было перайсці РґР° суседніх кавалкаў, напісаных родненькай нашай кірыліцай, С– адразу выходзіла лухта накшталт такога:  

Скажыце, РІС‹ чулі калі-небудзь РїСЂР° слова, СЏРєРѕРµ пачынаецца Р· цвёрдага знака, або РїСЂР° цвёрды знак, СЏРєС– выгодна размяшчаўся пасля галоснай? РЇ – РЅРµ.  

Р† СЏ чытаў, С– СћСЃС‘ гэта гучала, СЏРє Сѓ звар’яцелага рабіна, што чытае беларускую РєРЅС–РіСѓ РЅР° СЏСћСЂСЌР№СЃРєС– манер, Р· канца.  

Рђ чорт! Рђ чаму С– сапраўды РЅРµ ўявіць, што гэта напісана “з канца”, наадварот. Скажам, метадам, СЏРєС– тады лічыўся дасканалай шыфроўкай, Р° цяпер перайшоў Сѓ карыстанне дзяцей, калі СЏРЅС‹ гуляюць Сѓ таемныя суполкі.  

Тады першай літары алфавіта павінна адпавядаць апошняя.  

Рђ – гэта СЏ, Р° СЏ – гэта Р°.  

Гм, РІРѕСЃСЊ С– адпаведныя кавалкі “яа”. Р† яшчэ “яа”. Р† яшчэ. Значыць, гэта “ая”. Падобна РЅР° тое, што канчаткі прыметнікаў жаночага СЂРѕРґСѓ, тыпу “тоўстая”, “дурная”. РќСѓ што Р¶, Сѓ гэтым нешта ёсць. Цалкам магчыма, што гэта С– ёсць дзіцячыя хітрыкі “літарэі”, калі алфавіт дзялілі напалам, першую палову пісалі злева направа, Р° РґСЂСѓРіСѓСЋ справа налева, пад ёю, С– пасля замянялі літару Р· верхняга радка літарай Р· ніжняга С– наадварот.  

Што Р¶, паспрабуем С– РјС‹.  

Колькі Р¶ гэта Сћ СЏРіРѕ было літар Сѓ старабеларускім алфавіце? РќСѓ, Сѓ часы Кірылы Тураўскага было сорак РґР·РІРµ. Але нават ужо Сћ той час амаль РЅРµ ўжывалася літарࠠ– дзерв. Рђ ўжо РґР° РҐVР† стагоддзя С– пагатоў.  

Шыфравальшчык наўрад ці ўжываў яшчэ Р№ такія знакі, СЏРє СЋСЃС‹ простыя С– ётаваныя. Выкраслім С– С–С…. Літары “от”, “ксі”, “псі” РЅРµ былі Сћ пашане Сћ старажытных беларусаў, асабліва Сћ РјС–СЂСЃРєС–С… дакументах. РџСЂРѕРґРєС– вызначаліся рацыяналістычнасцю С– схільнасцю спрашчаць непатрэбна складаныя рэчы. Што С–Рј было Сћ аўтаматычна перанесеных Р· грэчаскага алфавіта знаках? Падумаеш – “ксі” Сћ слове “Аляксандр”? Можна С– РґР·РІСЋРјР° літарамі напісаць.  

РЇ РґРѕСћРіР° думаў над тым, ці ўжываў РјРѕР№ чалавек такія літары, СЏРє “зяло”, “і дзесяцірычнае”, “фіта”, “яць” С– Рі.Рґ. Р† вырашыў, што РЅРµ ўжываў. Замест С–С… цалкам можна ўжыць звычайныя Р· С– С„. Рђ СЏРјСѓ трэба было СЏРє мага спрасціць сваю справу.  

Такім чынам, складзены РјРЅРѕСЋ “алфавіт шыфравальшчыка” набліжаўся РґР° сучаснага беларускага алфавіта, Р· тым выключэннем, што Сћ С–Рј РЅРµ было літар СЌ (СЏРµ Сћ той час увогуле РЅРµ было) С–, РІСЏРґРѕРјР°, Сћ. Бо кірылаўскі алфавіт СЏРµ РЅРµ ўжываў, С– РјС‹ нават РЅРµ ведалі Р±, ці існаваў такі РіСѓРє Сѓ нашай тагачаснай фанетыцы, каб РЅРµ ўскосныя меркаванні С– каб РЅРµ беларускія РєРЅС–РіС–, што пісаныя арабскім шрыфтам, СЏРєС– мае С– РґР·, С– мяккае ць, С– шмат іншых рэчаў такога СЂРѕРґСѓ.  

Затое, РїР° СЂРѕР·РґСѓРјРµ, СЏ ўключыў Сѓ алфавіт літару С€ (шта), досыць распаўсюджаную Сћ тагачасных тэкстах. Такім чынам, Сѓ РјСЏРЅРµ атрымалася трыццаць літ ар, або РґРІР° рады РїР° пятнаццаць.  

РќР° адным баку былі такія літары (СЏ, РІСЏРґРѕРјР°, даю сучаснае С–С… напісанне, Р° РЅРµ вычварнае тагачаснае).  

Р† больш нічога РґР° самага канца ўсёй шасцідзесяцітрохсантыметровай паласы. РЇ падставіў літары.  

ЯК ЛА ТІ Н

“Як латін…” Нешта складалася. Але чаму толькі гэта? Напісаў, пасля раздумаў С– перагарнуў стужку? Можа быць.  

Першая літара РЅР° адвароце С‰. Гэта значыць Рµ. “Як латіне”.Р† тут РґРѕР±СЂР°. РџСЏ значыць СЂР°. Што Р¶ СЏРЅС‹ СЂР°? Пако етнас? Глупства, пане дабрадзею. Але РІРѕСЃСЊ дзесяты радок С…РјРЅРІ Finis падыходзіць – куть Finis. “Як латіне ракуць Finis”. Што Р¶, гэта чалавек яшчэ Р№ тут шыфраваў? Пісаў першы радок, дзесяты, дваццаты, Р° пасля запаўняў прамежкі іншымі радкамі? Але дваццатым радком было нейкае дурацкае ані С‹ Р±. Гэта СЏ малпячай сваёй часткай падумаў расшыфраваць СѓСЃС‘ Р· налёту.  

Калі СЏ пераклаў літарэю РЅР° звычайную нармальную чалавечую РјРѕРІСѓ, РЅР° палосе з’явілася такое.  

Першая палова стужкі:  

Другая палова стужкі:  

Пытанне першае: чаму пісаў наўскос? Пытанне РґСЂСѓРіРѕРµ: чаму пергамент увесь носіць сляды колішняй змятасці С–, СЃСЏРј-там, плямы ад клею? Пытанне трэцяе: СЏРєС–Рј метадам запісу карыстаўся той чалавек?  

Р’РѕСЃСЊ слова “капь”, старая мера вагі. РЇРЅР° паўтараецца. РЇСЃРЅР°, што гэтыя радкі павінны быць побач, Р±Рѕ хутчэй Р·Р° СћСЃС‘ тут пералічваецца нешта. Але паміж словамі капь зта С– капь срла РЅРµ дзесяць, Р° адзінаццаць радкоў. РќРµ, гэта Р·РЅРѕСћ РЅРµ тое. РўС‹ Р·РЅРѕСћ ледзь РЅРµ ўдарыўся РїР° лёгкай дарозе. Р—РЅРѕСћ. Р† таму Р·РЅРѕСћ пакарай СЃСЏР±Рµ цяжкай працай, чалавеча.  

Думай, хлопец! РЇРє Р±С‹ РЅС– здавалася, што СЃСЌРЅСЃ лёгкі, – думай. Думай! Варушы мазгамі. Чаму палоса змятая? Чаму наўскос? Чаму плямы клею, белыя кавалкі, чаму РЅРµ змяты менавіта той канец, РЅР° СЏРєС–Рј тыя, адзіныя РЅР° ўвесь РґСЂСѓРіС– Р±РѕРє, літары?..  

РЈ кніжным шыфры ёсць словы: “…складзі змяёю, лесвіцаю, дымам… Складзі спачатку СћСЃС‘ цэлае вакол медзі”.  

Р† тут РјСЏРЅРµ СЏРє стукнула. РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ адзін сярэднявечны беларускі спосаб дасылання таемных лістоў. Два военачальнікі, дыпламаты або змоўшчыкі загадзя рабілі сабе РґРІР° прадметы аднолькавай формы. Кожны меў РїСЂС‹ сабе адзін Р· С–С…. Калі трэба было даслаць данясенне, адзін Р· С–С… наматваў РЅР° СЃРІРѕР№ прадмет палосу паперы, даўжыня С– шырыня СЏРєРѕР№ былі загадзя абумоўленыя. Пасля тэкст пісалі СћР·РґРѕСћР¶ гэтага прадмета. Потым палосу разматвалі. РќР° раскручанай стужцы нічога нельга было зразумець, Р±Рѕ словы, часткі слоў, нават літары былі цяпер Сѓ самых розных СЏРµ канцах. РўРѕР№, хто атрымоўваў данясенне, накручваў СЏРіРѕ РЅР° СЃРІРѕР№ прадмет пад загадзя агавораным вуглом… С– чытаў… Ганец РЅРµ ведаў зместу. Выпадкова трапіўшы Сћ СЂСѓРєС– ворага, ён нічога РЅРµ РјРѕРі выдаць. РЈСЃРµ, нават злосныя непрыяцелі, ведалі гэта, С– рабілася такое РЅРµ Р· недаверу РґР° ганца, Р° проста каб чалавека РЅРµ мучылі дарэмна.  

Пакуль што СћСЃС‘ сыходзілася. Р† змятасць. Р† рады, пісаныя “наўскос”. Р† плямы клею, Р±Рѕ С–Рј для зручнасці, каб РЅРµ раскручвалася падчас пісання, замацоўвалі стужку. Р† нават тое, што некалькі літар было РЅР° адным баку, Р° СћСЃС‘ астатняе РЅР° РґСЂСѓРіС–Рј. Відаць, прадмет быў складанай формы С– шыфравальшчык перакруціў палосу, каб СЏРЅР° зручней абвілася вакол нейкага выступу. Паспрабуйце, сапраўды, навіць вакол чагосьці непаслухмяны пергамент! Гэта вам РЅРµ пакорлівая папера.  

РЈСЃС‘ сыходзілася, СѓСЃС‘ было, акрамя… акрамя таго, што СЏ РЅРµ меў С– ніколі РЅРµ РјРѕРі мець – прадмета, РЅР° СЏРєС– тая стужка навівалася тры Р· паловай сотні РіРѕРґ назад.  

РђРґР·С–РЅ разумны нашчадак меў частку чагосьці важлівага, тое, што “скрылі карэнні”. Але ён РЅРµ ведаў, Сѓ руках СЏРєРѕРіР° РґСЂСѓРіРѕРіР° разумнага нашчадка знаходзілася “медзь”, тое, РЅР° што трэба матляць, РЅРµ ведаў СЏРµ формы. Рђ значыць, СѓСЃРµ мае намаганні пайшлі “на псы”.  

…Чаму “на псы”? Думай, хлопец, думай! Справа, РІСЏРґРѕРјР°, Р±СѓРґР·Рµ дужа цяжкая, калі той “прадмет”, скажам, меў форму РґРІСѓС… конусаў, складзеных асновамі. Дужа цяжкай, але С– тут магчыма. Ды толькі наўрад ці карысталіся СЏРЅС‹ прадметам такой складанай формы… Часцей Р·Р° СћСЃС‘ палоса пергаменту ці паперы матлялася РЅР° жазло пэўнай даўжыні… Рђ што такое жазло?.. Гэта той самы кій… Рђ што такое РєС–Р№? РљС–Р№ – гэта, калі вызначаць прыбліжана, той самы цыліндр, хай сабе складанай канфігурацыі, РґР·Рµ таўсцейшы, Р° РґР·Рµ С– танейшы. Калі гэта так, то чаму РЅРµ вырашыць задачу, якая здавалася нязмерна цяжкай мазгам звычайнага сярэдневяковага чалавека (“наш, просты сярэдневяковы чалавек”) С– СЏРєСѓСЋ зараз можа вырашыць нават вучань дзевятага класа, калі Сћ СЏРіРѕ, РІСЏРґРѕРјР°, РЅР° плячах галава, Р° РЅРµ кавун.  

РЇ пішу СћР·РґРѕСћР¶ прадмета. Палоса можа навівацца РЅР° гэты прадмет пад любым вуглом. Вугал РјС–Р¶ карацейшай адлегласцю РїР° нармалі (шырыня палосы), аднесеныя РґР° даўжыні радка ёсць РєРѕСЃС–РЅСѓСЃ вугла намоткі. Змераў даўжыню радка пад вуглом. РЇРЅР° – 58 міліметраў. Рђ шырыня самой палосы – 49 міліметраў.  

49\58 = 0,82

РќСѓ РІРѕСЃСЊ, гэта пайшло ўжо крыху цікавей. Дзе гэта мая лагарыфмічная лінейка? РЇ Р¶ РЅРµ карыстаўся ёю Р· часоў раскопу Сћ Гарадзішчы С– звязанай Р· гэтым гісторыі. Чорт пабірай, гэта РјРѕРі дадумацца толькі бацька: падсунуў СЏРµ пад насценны прайгравальнік, каб РЅРµ драпаў фарбы.  

РќСѓ, 0,82 Р±СЏСЂРѕРј Сѓ квадрат. Атрымоўваецца, што матлялі пад вуглом Сѓ 200. РќР° жаль, прадмет, здаецца, С– сапраўды быў складанай канфігурацыі. Мяркуючы РїР° змятасцях, крыху таўсцейшы РЅР° абодвух канцах С– СћСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ. Але гэта нічога. Дзе вугал іншы – адпаведна С– разлічым. Дый, нягледзячы РЅР° патаўшчэнні, шаг (вугал намоткі) Р±СѓРґР·Рµ адзін, павінен быць адзін. Проста Сћ такіх месцах пергамент Р±СѓРґР·Рµ заламвацца, заходзіць пад наступны віток або напаўзаць РЅР° СЏРіРѕ, С–, значыцца, вугал амаль РЅРµ зменіцца, Р° проста застануцца РЅР° стужцы белыя, незапоўненыя літарамі месцы. Што РјС‹ Р№ бачым Сѓ нашым выпадку.  

Цяпер іншае. Цяпер больш складанае. РЇРє вылічыць дыяметр рэчы, РЅР° СЏРєСѓСЋ трэба матаць СѓСЃС‘ гэта? РўСЂСЌР±Р° знайсці хаця Р± адзін радок, СЏРєС– супадае. Скажам, напісана:  

/ РјР° / РјР° /  

І тады разгарнуць стужку і змераць адлегласці паміж складамі, замерыць яе.

А гэта штука роўная ?D.

Пашукаем такі радок. Ёсць такія радкі. Р’РѕСЃСЊ РїР° СЃСЌРЅСЃСѓ бадай такое: “етнас… цю моею… Рѕ маю то ма”. “(РЁС‚)., Рѕ маю, то ма… етнас… шо моею”. РђР±Рѕ – капь срла. Малайчына, што пералічваў, разумнік, што даў РјРЅРµ гэты ключ! РўС‹ Р№ РЅРµ думаў, што даеш РјРЅРµ РЅРµ вядомае табе ?D. РўС‹ РЅРµ меў С– зялёнага паняцця, што адсюль, D дыяметр рэчы, РЅР° СЏРєСѓСЋ ты матаў сваю таямніцу, СЂРѕСћРЅС‹ змеранай адлегласці РјС–Р¶ радкамі, што супадаюць. Роўнай гэтай адлегласці, падзеленай РЅР° 3,14. Галавастыя людзі твайго семнаццатага стагоддзя таксама ведалі гэта, але ведалі крыху іначай – СЏРє-то СЏРЅС‹ гэта ведалі? – ага, СЏРЅС‹, наколькі РјРЅРµ памятаецца, ведалі гэта, прынамсі РЅР° Беларусі, СЏРє 22\7. Што Р¶, С– гэта хлеб, амаль тое самае Р· разыходжаннем Сѓ чацвёртым знаку. Але ты наўрад ці вадзіў знаёмства Р· галавастымі людзьмі. Галавастыя людзі, СЏРЅС‹ непакояць, таму РІС‹ С–С… РЅРµ любіце, стараецеся РЅРµ паважаць, С– гэта галоўная ваша памылка СћРІР° СћСЃРµ часы, шаноўныя панове-магнаты. Таямніца твая нават для галавастых тваёй СЌРїРѕС…С– ляжала РЅР° паверхні.  

Р’РѕСЃСЊ СЏРЅР°, твая таямніца. Тваё “жазло” было дыяметрам Сѓ РґРІР° сантыметры Р· РґРІСѓРјР°-трыма міліметрамі. Дыяметр патаўшчэнняў РїР° канцах даходзіў РґР° чатырох сантыметраў, патаўшчэнне РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ – РґР° трох (што Р± то магла быць Р·Р° СЂСЌС‡? Але гэтага СЏ РїСЌСћРЅР° ніколі РЅРµ даведаюся, дый малаважна!).  

РЈСЃРµ гэтыя патаўшчэнні, вельмі шаноўны, практычна можна адкінуць. Р’РѕСЃСЊ так! Дарэмна задурваў сабе галаву.  

…Я пайшоў РЅР° РєСѓС…РЅСЋ С– пачаў шукаць СЃСЏСЂРѕРґ свайго прычындалля нейкі прадмет дыяметрам Сѓ РґРІР° сантыметры.  

Р† знайшоў. Чапёлка, СЏРєРѕР№ бяруць Р· агню патэльні, была акурат РґРІР° сантыметры РґРІР° міліметры дыяметрам, хоць кранцыркулем мерай.  

Што Р¶, цяпер падрыхтуем тры-чатыры дакладныя РєРѕРїС–С– Р· паперы, каб пергамент застаўся непарушны, каб РЅРµ падзерці СЏРіРѕ, каб РЅРµ пэцкаць клеем. Проста перавядзём праз капірку – С– РЅРµ алоўкам, Р° канцом запалкі – СѓСЃРµ гэтыя літары. Гатова. РќСѓ РІРѕСЃСЊ, Р° далей Р±СЏСЂРѕРј, хлопец, цыліндр вылічанага дыяметра, чапёлку С–, пад вылічаным вуглом, накручваем РЅР° СЏРіРѕ паперу, чытаючы тэкст.  

РЇ мучыўся Р· гэтым РґРѕСћРіР°. Прыклейваў С– прымінаў тыя месцы, РґР·Рµ былі белыя плямы, С– Р·РЅРѕСћ мераў вугал намоткі, С– вёў-вёў далей, аж РґР° пасінення.  

Зроблена.  

РЇ прыклеіў канец, пачакаў, пакуль клей падсохне, С– пачаў чытаць СѓР·РґРѕСћР¶ прадмета, РЅС–Р±С‹ РєСѓРєСѓСЂСѓР·Сѓ грыз. Толькі што вачыма:  

Р† далей:  

РџСЂС‹ далейшым павароце цыліндра выявілася наступнае.  

РўСѓС‚ СЏРјСѓ РЅРµ хапала месца, але, гледзячы РїР° тым, што апошнія словы былі лаянкай “лайно (РіРЅРѕР№, памёт, адкіды), псіно”, – чалавек, СЏРєС– запісваў гэта, аж задыхаўся ад ярасці, аж гарэў ад жадання дадаць яшчэ нешта. Р† таму ён загарнуў палосу С– напісаў РЅР° месцах, РґР·Рµ было РЅРµ запісана яшчэ некалькі слоў:  

Калі запісаць РїР°-чалавечы, то тэкст гэты гучаў так.  

«Якь латіне ракуть Finis ані судъ ані падсудакъ ані паконъ не взыщуть і што маю, то матнасцю моею буде і што не володевъ, а падскарбі нажывъ.

Рђ шукаті ту кгмахъ кутні ложніца ключавая пуста. Рђ РґСЂСѓРіР° РѕС‚ куту там глыбе контрафекту РѕРєСЂСѓС‚   СЃС‚СѓРїСЉ плінфай Р±Рѕ заклавъ Р±С– клет ніжні ложа дубаснае ложніца камена С– тымъ РїР° жываце заволаныхъ РЅС– дачакаціса Р·Р° завораю еда Р±РѕРі струбе клетъ РІСЂС…РЅС– павкапь зта капь срла каменію РЅРµ мал сыкгн скоец ман універсалы грам якмсці Р° кустодъ кальваріе зрецелна Р° невісно Р±Рѕ Z С– N пад камараю овай.

Пачынь кмотръ а кмотра жона лайно псіно з вопю і людожртм до сурм ала агела агні довеку АМАНЪ».

Нельга было сказаць, каб С– гэта было так ужо зразумела. Але тут хаця можна было скласці слоўнічак С– падставіць пад незразумелыя словы сучасны СЃСЌРЅСЃ. Р† СЏ пачаў лазіць РїР° СћСЃС–С… выпісках, РїР° СћСЃС–С… сваіх картатэках, РїР° слоўнічках Сѓ “Гісторыі кнігі”, Сѓ Карскага, Сѓ іншых кнігах.  

Паконъ – закон. Кгмахъ – гмах. Ложніца – спальня. Контрафект – малюнак, вобраз. РћРєСЂСѓС‚ – карабель. Плінфа – старажытная вельмі пляскатая цэгла. Дубасны – Р· яловай кары. Заваланыхъ – закліканых. Завора – завала, засаўка. Еда – мабыць, егда – С…С–Р±Р°, няўжо, інакш. Павкапь, капь – РґРІР° С– чатыры РїСѓРґС‹. Скоецъ – манета. Кустодъ – вартаўнік. Невісно, РЅСЏРІС–СЃРЅС‹ – гэта архаічнае сляпы, невідушчы. Значыць, С– тут нешта “слепа”, “нябачна”, Р° можа, С– проста “не знойдзеш”. Кмотръ – РєСѓРј. Лайно – РЅСѓ, гэта слова Р· лексікона Зізанія С– азначае нечыстоты, адкіды, РіРЅРѕР№, памёт. Калваріе – месца кары, лобнае месца, галгофа, могільнік (ад лацінскага calva – чэрап).  

Рђ што такое людожртм? Мабыць, “людажэрствам”. Хітрыў, зараза, цітлы РЅРµ Сћ належных словах ставіў, РЅРµ там, РґР·Рµ трэба.  

Падставім цяпер тое, што зразумела. Перакладзем.  

“Як лаціняне кажуць: Finis (канец)! РђРЅС– СЃСѓРґ, ані падсудак (чыноўнік, або пісар земскага павятовага СЃСѓРґР°), ані закон РЅРµ ўзышчуць, С– што маю, то маетнасцю (маёмасцю) маёю Р±СѓРґР·Рµ, С– (тое), што РЅРµ валадзеў, Р° падскарбім (дзяржаўным казначэем) нажыў.  

Рђ шукаць тут гмах кутні, спальня ключавая, пустая. Рђ трэцяя, ад куту² , там, глыбей малюнка карабля, восем ступ цэглаю, Р±Рѕ заклаў (абы?) клець (паверх ніжні), ложа Р· яловай кары, спальня каменная, С– тым пасля жыцця закліканых Р·Р° завалаю РЅРµ дачакацца, С…С–Р±Р° (што) Бог устр(Сѓ)Р±Рµ (уструбіць). Паверх верхні – паўкаць золата, каць СЃСЂСЌР±СЂР°, камення РЅРµ (РѕР±)мал(СЊ) (нямала), сыкгнеты, макеты (ускрыты?), універсалы (СЏ)РіРѕ Рє(аралеў)скае Рј(Рѕ)сці, Р° вартаўнік лобнага месца відаць, Р° РЅРµ знойдзеш, Р±Рѕ Z i N (?) пад хамараю (?) гэтай.  

Спачні, РєСѓРј С– кумава жонка, РіРЅРѕР№ сабачы, Р· лямантам С– людажэрствам РґР° сурмаў анёла (С– Сћ) д’яблавым агні давеку”.  

Такі прыблізна быў СЃСЌРЅСЃ гэтага страшнаватага Сћ чымсьці дакумента. Але што такое “хамара” С– што такое “Z i N”?  

Хамара. Слова гучала не па-славянску, хаця і нагадвала наша “камора”. Падобна на старажытнаяўрэйскае? Ці арабскае? Ці грэчаскае? Але ў першых дзвюх мовах я разбіраўся, як… А трэцюю ледзь ведаў. І, аднак, палез у слоўнік. І, дурням шанцуе, знайшоў.

Што азначае “скляпенне”:  

Але што такое Z i N? Што гэта РјРЅРµ нагадвае? Хімічную формулу? Але адкуль Сѓ тыя часы С…С–РјС–СЏ С– СЏРµ формулы? Алхімія – гэта так. РўРѕ што гэта, што?.. Алхімія… Алхімічны знак?  

РЇ пачаў пакутліва ўспамінаць СѓСЃС‘, яшчэ РЅРµ забытае РјРЅРѕСЋ, Р· тых часоў, калі вывучаў вядзьмарскія працэсы, алхімічныя знакі.   – золата або сонца. Рђ СЏРє беларускі алхімік абазначаў рэторту? РђРіР°, . Рђ спірытус?.. Рў-так... – нягашаная вапна.  

Што Р¶ такое Z i N?  

Р† тут раптам РЅС–Р±С‹ ўсплыло нешта Р· самага РґРЅР° памяці. РќСѓ, так, так. Z i N – знак замазвання. Знак, СЏРєС– ставілі, калі нейкае рэчыва замазвалі РЅР° , РЅР° гадавы або С– большы тэрмін.  

Р†, значыць, сказ гэты трэба было чытаць прыблізна так:  

“…вартаўнік лобнага месца. Відаць, Р° РЅРµ знойдзеш, Р±Рѕ замазана пад скляпеннем гэтым”.  

РЎСЌРЅСЃ быў малазразумелы – аўтар пагарджаў усякай граматыкай, нават склонамі, але ад гэтага РЅРµ менш страшны. Рђ можна было, іначай расставіўшы знакі прыпынку, зразумець СѓСЃС‘ гэта С– так:  

“Лобнае месца відочнае, Р° РЅРµ знойдзеш, Р±Рѕ замазана пад скляпеннем гэтым”.  

Але нават РїСЂС‹ такім, СѓСЃС‘ яшчэ цьмяным, хаця С– больш зразумелым, прачытанні было Сћ гэтым запісе нешта трывожнае, нешта страшэнна змрочнае, падступна-вытанчанае С– гнюснае. РЇ скураю адчуваў гэта. Р† ведаў, што цяпер СЏ РЅРµ РєС–РЅСѓ гэтай загадкі, СЏРєС– РЅС– быў Р±С‹ адказ.  

Загадкі, схаванай пад нейкім невядомым скляпеннем. Загадку, СЏРєСѓСЋ СЏ павінен быў вырашыць Сѓ памяць майго СЃСЏР±СЂР°, была СЏРЅР° прычынай СЏРіРѕ смерці або РЅРµ была.  

_______________  

1 Маргіналіі – паметкі РЅР° палях.  

2 На пергаменце – “друга от куту”. (Заўв.рэд.)

РЇ адарваўся ад папер. Вочы гарэлі, быццам засыпаныя РїСЏСЃРєРѕРј, РІР° СћСЃС–Рј целе была млявасць, РЅС–Р±С‹ нехта РґРѕР±СЂР° адмалаціў РјСЏРЅРµ валікам ад канапы.  

Калі СЏ адхінуў шторы, Р·Р° акном пачынала днець. Вельмі павольна, каламутна С– непрытульна. Значыць, СЏ працаваў цэлую РЅРѕС‡. Нездарма так страшэнна балела галава. Так балела, што цяпер СЏ РЅРµ здатны быў Р±С‹ ўспомніць табліцу множання РЅР° пяць.  

РЇ ненавіджу лекі, прымаў С–С…, РЅРµ лічачы тых разоў, што сур’ёзна хварэў, СѓСЃСЏРіРѕ разоў пяць Р·Р° жыццё (гэта таксама адзін Р· маіх дурацкіх комплексаў), але тут СЏ РЅРµ вытрымаў. Праглынуў таблетку папаверыну, паляжаў хвілін пятнаццаць, С– калі боль прытупіўся, толькі тады выкінуў РґР·РІРµ попельніцы недакуркаў, адчыніў СѓСЃРµ РІРѕРєРЅС‹, умыўся халоднай вадой, узрэзаў пачак цыгарэт, закурыў С– стаў думаць, што Р¶ РјРЅРµ рабіць Р· таямніцай, якая дасталася РјРЅРµ Сћ СЂСѓРєС–.  

РЈ гэты момант пачуўся стук Сѓ сценку: С–С… вялікасць Хілінскі, мабыць, жадалі папіць СЃР° РјРЅРѕСЋ чайку. Таксама Р· комплексамі. Ці, можа, толькі з’явіліся? Р’РѕСЃСЊ С– РґРѕР±СЂР°, Р±СѓРґР·Рµ Р· РєС–Рј параіцца. РќСЏРјР° РјРЅРµ цяпер, Мар’яне, Р· РєС–Рј раіцца. Р—СѓСЃС–Рј РЅСЏРјР°, браце.  

Даўшы сабакам есці, СЏ пайшоў РґР° суседа.  

РЇРє РЅР° такую раннюю гадзіну, то хата была ідэальна прыбраная.  

– РќРµ клаліся яшчэ?  

– Гм, Р° чаго Р± гэта СЏ павінен быў класціся?  

– Праца нейкая была?  

– РЇРє заўсёды. РќСѓ што, стары, прапусцім РїР° чарчыне РґС‹ Сѓ шахмацішкі?  

– Каньяк? РЈ такую рань?  

– Рђ ты што, хочаш, каб СЏ Сћ РґР·РІРµ гадзіны ночы пачынаў? Р†, скажам, Р· дэнатурату С– РїС–РІР°?  

– Аднак Сѓ дзевяць гадзін… неяк яно… РЈРЅСЊ нават амерыканцы лічаць, што раней пяці нязручна. РђРґР·С–РЅ там нават бізнес зрабіў: выпусціў для бізнесменаў партыю гадзіннікаў, РґР·Рµ СћСЃРµ лічбы – пяцёркі. Бо раней пяці – нязручна.  

– Пяці раніцы? – спытаў Хвілінскі.  

– РќСѓ, ведаеш, – абурыўся СЏ.  

– Чалавеча, – Р· раптоўнай сур’ёзнасцю сказаў Хілінскі, – ты ўвогуле маеш уяўленне, РґР·Рµ ты С– калі ты?  

– Шаснаццатага красавіка. Пан Хілінскі прапануе РјРЅРµ каньяк Сѓ дзевяць гадзін раніцы С– шкадуе, што РЅРµ прапанаваў РјРЅРµ гэтай работы, абудзіўшы Сћ пяць гадзін. Столькі часу згубілі! Зараз былі Р± ужо гатовенькія.  

– Дзевяць гадзін вечара шаснаццатага красавіка.  

Р—Р° акном, сапраўды, РЅРµ днела, Р° цямнела.  

– Чорт, – сказаў СЏ. – Няўжо гэта я… суткі?.. РўРѕ Р¶ Р±Рѕ галава трашчала.  

– Шахмацішкі адмяняюцца, – глуха сказаў Хілінскі, наліваюцы чаркі. – РќСѓ што такое здарылася? Раскажы, калі ёсць ахвота, СЏРє гэта ты РґРЅСЏ РЅРµ заўважыў?  

– РЇ расказаў. РЃРЅ сядзеў, РіСЂСЌСћ келіх далонню С– цяжкавата думаў.  

– РќСѓ Р№ фантазёр, – урэшце РЅСЏРїСЌСћРЅР° выціснуў ён.  

– Чаму фантазёр?  

– Ды неяк яно… гм… дэтэктыўна занадта… Р† спрэчна… хаця С– цікава… РўСѓС‚ табе здарэнне, тут табе, РЅС–Р±С‹ Р· чароўнай скрынкі, шыфр… РўСѓС‚ табе, СЏРє РЅР° заказ, галава, якая Р·Р° суткі гэткую работу зрабіла. РќРµ РїР° спецыяльнасці працуеш.  

– Захапіўся.  

– Рђ малайчына, чорт пабірай! Дэшыфроўшчыкам Р±С‹ Сћ штаб. Рђ то часам месяцамі б’юцца. Што зараз думаеш рабіць?  

– Буду шукаць месца.  

– Дзе СЏРіРѕ адшукаеш? РҐС–Р±Р° ўжо СѓСЃСЋ краіну перакапаць.  

– Паеду Сћ Альшаны. РљРЅС–РіР° знойдзена там. РљРЅС–РіР° належала Альшанскім, што можна меркаваць РїР° ініцыялах С– РїР° супадзенню гістарычных падзей С– шыфроўкі…  

– РќСѓ, займайся, займайся…  

РЇ быў крыху пакрыўджаны гэтай абыякавасцю.  

– Рђ РІС‹ С…С–Р±Р° РЅРµ зацікавіліся?  

– Ды што Р¶, хлопец… РќРµ наша гэта кампетэнцыя. РќРµ мая С– РЅРµ Шчукі.  

– РЇРє гэта? Рђ калі, сапраўды, Пташынскі РЅРµ захлынуўся, Р° забіты, Р±Рѕ нехта баяўся, што ён стаіць РЅР° шляху адкрыцця чагосьці?  

– Рђ РІС‹ ўпэўнены, што ён забіты?  

– Так, – пасля паўзы сказаў СЏ.  

– Але Р¶ С– экспертыза, С– следства, С– СћСЃС‘ супраць гэтага.  

– РЇ ўпэўнены, – сказаў СЏ. – Насуперак экспертызе, следству, чорту, насуперак СѓСЃСЏРјСѓ. Нешта РІР° СћСЃС–Рј гэтым жудаснае. РЇ прадчуваю гэта. Падсвядома.  

– Прадчуваць – ваша асабістая справа, – сказаў Хілінскі. – Р’С‹ – асоба прыватная С– можаце сабе дазволіць гэтую раскошу. Рђ РІРѕСЃСЊ калі пачынае “падсвядома прадчуваць” правасуддзе, юстыцыя, сама дзяржава… тады…  

РЃРЅ нервова лыкнуў каньяку.  

– Тады пачынаецца – бывалі ўжо такія выпадкі – паляванне РЅР° ведзьмаў, макарцізм, татуля Дзювалье, РґС‹ ці мала яшчэ што. Р† пасля СћСЃС–Рј даводзіцца РґРѕСћРіР°, дзесяцігоддзямі плаціць Р·Р° гэта, разлічвацца. Нават невінаватым. Занадта гэта дорага абыходзіцца, СЏ веру. Цяжка, пакутліва. Р† ўвогуле, справядліва веру.  

Хілінскі дапіў келіх.  

– Слухайце, хлопча, РЅРµ крыўдуйце РЅР° РјСЏРЅРµ, але гэта так. Р’С‹ ўражаны смерцю РґСЂСѓРіР°, РІС‹ РЅРµ верыце, што ён РјРѕРі РІРѕСЃСЊ так, сам, пайсці ад нас. Р’С‹ шукаеце помсты, каб стала крыху лягчэй. Але тут нішто РЅРµ гаворыць РЅР° карысць помсты. Нават званкі, тлумачэнне СЏРєС–Рј ёсць. Нехта шукаў Сѓ кватэры. Нехта ўсыпіў сабак. Але гэта маглі быць звычайныя барыгі, СЏРєС–СЏ падсачылі ад’езд вашага СЃСЏР±СЂР° С– скарысталіся Р· СЏРіРѕ.  

– РЇРЅС‹ шукалі РєРЅС–РіСѓ.  

– Магчыма. Але нават калі гэта так, нават калі СЏРЅС‹ цьмяна ведалі РїСЂР° адкрытую вамі таямніцу, нават калі СЏРЅС‹ С– РІС‹ сутыкнуліся РЅР° адным шляху РґР° СЏРµ – гэта РЅРµ мае адносін РґР° смерці Пташынскага. Гэта выпадак, супадзенне. Паверце, экспертыза была дужа старанная. РђР± гэтым паклапаціліся, верце РјРЅРµ. РЈ СЏРіРѕ было страшэнна хворае сэрца. РЃРЅ РјРѕРі пражыць яшчэ гады, Р° РјРѕРі С– памерці кожны дзень. Р† таму Шчука, мабыць, Р±СѓРґР·Рµ далей весці следства РїР° справе ўзлому, але РЅС–РєРѕРјСѓ Р· С–С… РЅСЏРјР° справы РґР° таго, што сёння адкрылі РІС‹.  

Закурыў.  

– РќСѓ СЏРє вам растлумачыць. РќСѓ РІРѕСЃСЊ ёсць звесткі, што Сћ Кладна недзе схаваны архіў айнзацштаба. Ведаеце, што гэта такое?  

– Ведаю. Ведамства Розенберга. Рабунак каштоўнасцей.  

– Правільна. Закапаў нехта Франц Керн Р· іншымі. Р’РѕСЃСЊ гэта справа людзей, СЏРєС–С… СЏ калісь РґРѕР±СЂР° ведаў. Рђ падзеі амаль чатырохсотгадовай даўнасці – гэта справа РЅРµ наша. РўС‹ Р± яшчэ папрасіў расследавання справы забойства Напалеона.  

– Р† папрасіў Р±С‹. Рабілі Р¶ аналіз ягоных валасоў РЅР° мыш’як. РЈ сучаснай следчай лабараторыі. Выявілі: быў атручаны.  

– РќСѓ гэтую паслугу С– СЏ табе магу зрабіць. Што табе трэба?  

– Зрабіць аналіз чарніла. Прагледзець РєРЅС–РіСѓ Сћ інфрачырвоных праменнях. РќСѓ С– іншае там. РџРѕСћРЅС‹ агляд.  

– Гэта – чаму РЅРµ зраблю. РџР°-СЃСЏР±СЂРѕСћСЃРєСѓ. Чаму РЅРµ памагчы? Дый увогуле цікава. Рђ астатняе – ты адкрыў, ты С– рабі. Памятаеш, СЏРє ты справу Дастаеўкай-Карловіч аднаўляў РґС‹ разблытваў? Толькі для цікавасці РјРЅРµ расказваў. Р† тут тое Р¶. РќСѓ, лагічна, калі хочаш, будзем абдумваць разам. Гімнастыка для мазгоў. РќСѓ, С…С–Р±Р° юрыдычную параду Шчука можа даць, дый то. РўС‹ РїСЂР° юрыспрудэнцыю таго часу больш ведаеш. Права страшэнна змяняецца. Р† разблытвай сам. РўРѕ С– тут плавай сам. РќРµ шукай дапамогі. РўСѓС‚ дай Р±РѕРі Шчуку СЃР° сваімі дакументамі РґС‹ знаходкамі справіцца.  

Падліў РјРЅРµ:  

– Цікавая для цябе штука. Проста “востраў скарбаў”. Рђ СЏРє наконт тых кропак? РќСѓ, 9СЃ, 20в… Няўжо С– вылічальная машына тут нічага РЅРµ зрабіла Р±?  

– Рђ што СЏРЅР° зробіць? Прасцейшы прыклад – “Вова-дурань” Р† РЅ, Р† Рґ С– Рі.Рґ. Перабрала варыянты С– выдала, дый чамусьці РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ: “На РґСѓСЂСЊ, Вова”. РЇ РЅРµ магу С–С…, варыянты, перабраць, РЅСѓ С– Сћ СЏРµ такая самая логіка. Ды Сћ чалавека С– ўвогуле гэты працэс лепшы, толькі што С–РґР·Рµ больш павольна.  

– Мала суцяшае, – сказаў Хілінскі.  

– РЇРЅР° выдасць СѓСЃРµ варыянты, што маюць хаця нейкі СЃСЌРЅСЃ, сотні тысяч, але выбар зрабіць РЅРµ здолее. РЈ СЏРµ фармальная логіка. Таму чалавек загадзя С– адмаўляецца ад такіх задач.  

– РЇСЃРЅР°, – сказаў Хілінскі, – значыць, свядомае прызнанне разумовага банкруцтва. Непераможнасці зведаць.  

– Глупства, – сказаў СЏ. – Адмаўленне загадзя – РЅРµ сведчанне бяссілля чалавечай логікі. Чалавек можа зрабіць правільную выснову РЅР° падставе далёка няпоўнай інфармацыі. Р† можа загадзя прадбачыць, што ніякая інфармацыя РЅРµ дасць магчымасці зрабіць вывад. Р† гэтае адмаўленне загадзя ад невырашальнай задачы РЅРµ сведчанне бяссілля, Р° сведчанне ўсемагутнай сілы чалавечай логікі.  

– Што Р¶, біце РЅР° усемагутнасць. Прызнацца, крыху зайдрошчу.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – сказаў СЏ. – Зараз пайду высыпацца.  

– “Разбуди, РєРѕРіРґР° раскинет ветви РїРѕ-весеннему наш старый сад”, – змрочна сказаў ён.  

Р—Р° акном была абрыдлівая красавіцкая слата.  

…Я адчыніў дзверы С– адразу адчуў, што Сћ маёй кватэры нехта ёсць. РЎРєС–РЅСѓСћ туфлі С– прайшоў Сѓ кабінет. Так С– ёсць: саладкаваты цыгарэтны пах.  

РќР° канапе, падкурчыўшы пад СЃСЏР±Рµ прыгожыя РЅРѕРіС–, сядзела С– грэла рукамі ступні жанчына.  

– Р—РѕСЏ?  

– РќСѓ так, ты РЅРµ чакаў?  

– Даўно?  

– Бачыш, толькі зайшла. РќРѕРіС– пакалелі.  

РЇ прынёс Р· кладоўкі халат С– накінуў ёй РЅР° РЅРѕРіС–.  

– Дзякуй. РЇ столькі хадзіла РїР° гэтай слаце. Столькі хадзіла.  

Дзіўны быў Сѓ СЏРµ выгляд. РќС–Р±С‹ накапала Сћ вочы беладоны. Р—СЂСЌРЅРєС– вялізныя-вялізныя, спыненыя. Р’СѓСЃРЅС‹ белыя, РЅС–Р±С‹ СЏРЅР° падціснула С–С…. РЇ спачатку быў спалохаўся.  

– Што Р· табою?  

– Нічога. РўС‹ хочаш спытаць, нашто СЏ тут? Ды бачыш, прыпаўзла. Знаеш, СЏРє РЅРµ дужа разумныя сабакі. Разумныя ідуць РїР° апошняе Сћ лес. РЇ толькі каб аддаць табе ключ. РЈРЅСЊ ён, РЅР° століку.  

– Рђ СЏ РїСЂР° СЏРіРѕ С– забыўся, – шчыра сказаў СЏ. – З’есці чаго РЅРµ хочаш? Выпіць?  

– РќРµ трэба нічога.  

РЇРЅР° змоўкла.  

–Слухай, – сказаў СЏ, – казаў жа СЏ табе, кінем гэта. Заставайся – С– СћСЃС‘. Толькі шчыра – чуеш? – шчыра СћСЃС‘ скажам СЏРјСѓ.  

– Ды РЅРµ, – амаль бязгучна сказала СЏРЅР°. – Права РЅРµ маем. Права РЅРµ маем. Падман. Нінавошта СЏ болей РЅРµ маю права. РќРµ маю.  

– Перастань ты СЃСЏР±Рµ катаваць, – РєС–РЅСѓСћ СЏ. – РќСѓ здарылася, РЅСѓ лухта. Кончым Р· гэтым, С– СћСЃС‘.  

– РќРµ лухта, – сказала СЏРЅР°. – РЇ С– прыйшла, каб скончыць. Болей РЅРµ прыйду. Пагляджу РІРѕСЃСЊ толькі і… Нічога, ты хутка забудзеш, што здарылася. Р† ты РјСЏРЅРµ жорстка РЅРµ СЃСѓРґР·С–.  

– Ды СЏ Р№ РЅРµ думаю, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ СЏ. – РќСѓ давай вып’ем крыху “нямешанага кадара”.  

– Давай, – усміхнулася СЏРЅР° вільготнымі вачыма. – Толькі давай будзем тут. РќС–РєСѓРґС‹ РЅРµ пойдзем.  

РЇ расчысціў стол ад слядоў начной працы С– паставіў РЅР° СЏРіРѕ што меў.  

– РўС‹ што збіраешся рабіць Сѓ наступныя РґРЅС–?  

– Пакуль нічога. Дні праз тры з’еду.  

– РљСѓРґС‹?  

– РЈ Альшаны РїР° справе. Гэта пад Кладна. Вёска.  

– Надоўга?  

– Тыдні РЅР° тры, можа, месяц.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, значыць, бывай. Можа здарыцца С– так, што сустрэнемся. Выпадкова. Хто ведае, што СЏРЅРѕ С– СЏРє.  

– Слухай, Р—РѕСЏ. РЇ яшчэ раз табе кажу…  

– РќРµ кажы глупства. РќРµ паўтарай гэтага. Сам ведаеш, слабасць жаночая. Але толькі РЅРµ СЃР° РјРЅРѕР№. РЇ вырашыла ўжо.  

– РќРµ Р±СѓРґСѓ. Хаця РјРЅРµ кепска. Але, магчыма, СЏ С– пераканаю цябе.  

– Паглядзім. Паглядзім.  

Дзіўныя, дзіўныя вочы.  

– Рђ што ты гэтыя РґРЅС– рабіў?  

– Ды тут галаваломку адну старажытную рашаў.  

– Р† вырашыў?  

– РќРµ дужа. РќРµ РґР° канца.  

– РќСѓ, памагай табе Р±РѕРі. Хай шчасціць. РўС‹ Р¶ глядзі вазьмі цёплыя шкарпэткі. Некалькі. РЈ вёсцы слата. Блакнотаў пару. Цыгарэт. Кавы растваральнай, Р±Рѕ там РЅРµ дастанеш. Р† ручак пару зарадзі. Р† плёнак вазьмі для апарата. Р† РЅРѕР¶. Р† брытву.  

Нешта знарочыстае С– няпэўнае было Сћ гэтай клапатлівасці. Так, РїСЌСћРЅР°, жонка выпраўляе Сћ дарогу мужа, здрадзіўшы СЏРјСѓ або ведаючы, што неадменна здрадзіць, што вышэйшы, непахісны лёс няўхільна РІСЏРґР·Рµ СЏРµ РґР° гэтага.  

– РЈСЃС‘ вазьму, – сказаў СЏ. – РЈ РјСЏРЅРµ СЃРїС–СЃ. РЇ – вопытны РЅР° камандзіроўкі. Р† ўвогуле… метадычны стары кавалер.  

– РќРµ трэба табе больш заставацца С–Рј. Чуеш, прашу цябе. Кепска гэта канчаецца.  

РќСѓ так, – няўдала пажартаваў СЏ. – Хто жэніцца – Сѓ таго жыццё сабачае, затое смерць чалавечая, Р° хто РЅРµ – Сѓ таго сабачая смерць, але затое чалавечае жыццё.  

– РџСЂС‹ цяперашніх сваяцкіх пачуццях С– смерць РЅРµ заўсёды бывае чалавечая, – падхапіла СЏРЅР°.  

– Ды што Р· табою?  

– Плачу, – сказала СЏРЅР°. – Р† над сабою. Р† над табою. Р† над СѓСЃС–РјС–.  

Р† раптам злавіла Сћ паветры выключальнік Р±СЂР°, націснула СЏРіРѕ.  

– Хадзі РґР° РјСЏРЅРµ, – голас быў хрыплаваты С– адчайдушны. – Апошняя наша Р· табой… часіна… Даруй РјРЅРµ.  

РЈ тоне гэтым было нешта такое, што нельга, немагчыма было сказаць “не”.  

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Праз гадзіну СЏ праводзіў СЏРµ. Р† колькі СЏ РЅС– казаў, каб СЏРЅР° заставалася, колькі РЅС– ўмаўляў, колькі РЅС– казаў, што заўтра сам пайду гаварыць Р· СЏРµ мужам, СЏРЅР°, бледная, толькі адмоўна круціла галовой.  

– РќРµ праводзь РјСЏРЅРµ. РќСѓ РІРѕСЃСЊ, СЏ РЅРµ хацела, каб РЅРµ было гэтага вечара, каб РЅРµ было ўспамінаў. РЇ пайду. РЇ страшэнна, страшэнна стамілася.  

РњС‹ стаялі Сћ пад’ездзе, С– калі Сћ СЏРіРѕ зайшоў Хілінскі, распячатваючы пачак цыгарэт, СЏРЅР° нават С– РЅР° імгненне РЅРµ адарвалася ад РјСЏРЅРµ. Стаяла, СѓСЃСЏ дрыжучы.  

Хілінскі, праходзячы паўз нас, зрабіў незнаёмы твар. Рђ СЏРЅР°, РЅРµ паспеў ён узняцца С– РЅР° адзін марш, прыпала РґР° маіх вуснаў.  

– Памятай… Даруй… РќРµ памінай РјСЏРЅРµ, калі ласка, ліхам. Бывай.  

Адарвалася ад РјСЏРЅРµ С– выскачыла Сћ дзверы, пад дождж, СЏРєС– шалёна паліваў увесь вялізны горад, СѓСЃРµ СЏРіРѕ мокрыя бліскучыя дахі С– чорныя голыя РґСЂСЌРІС‹.  

…Хілінскі СћСЃС‘ яшчэ поркаўся Р· ключом, С– СЏ спыніўся ля СЏРіРѕ закурыць.  

– Засмучаная, – раптам сказаў ён. – Гаротна засмучаная.  

– Вам РґР·С–СћРЅР°? – СЃСѓС…Р° сказаў СЏ.  

– Крыху, – сказаў ён. – РќРµ мая гэта справа, але СЏ, Антоне, думаю, што ведаю людзей. І… нешта РЅРµ належыць СЏРЅР° РґР° тыпу чуллівых. РўСѓ-СѓРіР° ведае, што, СЏРє С– нашто. Нават калі панчохі купляе, нават калі Сћ першы раз аддае пацалунак. РќСѓ, аднак, гэта больш РіРѕРґРЅР°, чым нейкая цызя, што пеўня ад РєСѓСЂСЌР№ ганяе Р·Р° “задзірлівасць”… Але засмучаная. РџСЌСћРЅР°, нешта сур’ёзнае здарылася.  

– Гэта мая былая СЃСЏР±СЂРѕСћРєР°, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ СЏ.  

– Ухваляю.  

– Што былая?  

– РќРµ, што СЃСЏР±СЂРѕСћРєР°.  

– Мае паводзіны людзі калісьці назвалі Р± заганнымі – “предосудительными”, – РіРѕСЂРєР° сказаў СЏ.  

РЇ РЅРµ стаў тлумачыць чаму, але ён, відаць, зразумеў.  

– Сабе ты гэта даруеш? Можаш гэта сабе дараваць? РўРѕ нашто асуджаць Р·Р° тое самае іншых? Р† хто мае права асуджаць?  

Размова рабілася страшэнна непрыемнай. РњС‹ абодва адчувалі СЃСЏР±Рµ няёмка. РЃРЅ, Р±Рѕ атрымалася так, што ён утруціўся Сћ справу, якая СЏРіРѕ РЅРµ датычылася. РЇ, Р±Рѕ, шукаючы чалавечага голасу, ценю спагады Сћ С–Рј, непатрэбна распусціў язык. Божым дарункам было Сћ гэты час з’яўленне свежага чалавека, РґС‹ яшчэ Р· такімі прадметамі Сћ руках, што РІР° ўсякага палезлі Р± РЅР° лоб вочы.  

РџР° сходах падымаўся Ксаверы-Інэзілья Калаўр-Лыганоўскі Р· медным абліччам. Бязлітасныя ягоныя вочы глядзелі паўзверх круглага шчыта, С– ўзброены ён быў дзідай СЃР° здаравенным бронзавым наканечнікам.  

– Гатова, – ціха сказаў СЏ, – дастукаўся Р· пацыентамі. РќСѓ, прынамсі, РЅРµ Напалеон. Свежая манія.  

– Р† ён убачыў РЅР° сцяне злавесны, чорны прывід дзеда-мароза, – сказаў Лыганоўскі, крыху прысаромлена СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ С– дадаў: – Р’РѕСЃСЊ мастаку РЅСЏСЃСѓ. Масайскія РґР·С–РґР° С– шчыт. Аксесуары для малюнка. Намалюе С– Р·Р° гэта абяцаў парапараваць.  

– Рђ СЏ думаў, што ўрэшце з’явілася новая манія, што гэта РІС‹ ўваходзіце Сћ ролю Чомбэ, – сказаў СЏ.  

– РќСѓ што РІС‹! РќРµ так ужо кепска ідуць мае справы. Р† РЅРµ так СЏ РЅС–Р·РєР° паў.  

– Адкуль гэта Сћ вас? – спытаў Хілінскі.  

– Рђ РІС‹ Р± зайшлі неяк РґР° РјСЏРЅРµ.  

– РќРµ так ужо кепска ідуць мае справы, – іранічна паўтарыў ягоныя словы Хілінскі.  

– Здагадваюся, паколькі РІС‹ яшчэ тут, Р° РЅРµ Сћ маім дэпартаменце. Рђ РІС‹ зайдзіце проста паглядзець, – сказаў псіхіятр.  

– Цікава, – сказаў СЏ. – Проста хоць Сѓ музей.  

– Рђ Сћ РјСЏРЅРµ С– ёсць… амаль музей. РЇРЅРѕ С– РїРѕР№РґР·Рµ калісь Сѓ музей.  

Бронза наканечніка была ўкрыта такім тонкім карбаваннем, што СЏ зачараваўся.  

– Праўда, адкуль такое РґР·С–РІР°?  

– РЇ, РјРѕР№ даражэнькі, медыцыну Сћ Празе штудзіраваў.  

– РўРѕ там, што, СѓСЃРµ людзі нават РЅР° Карлавым мосце Р· такімі рэчамі ходзяць? – спытаў Адам.  

– Р† нават праз увесь горад, аж РґР° самых Высачан. Калі спозняцца РЅР° апошні трамвай. Каб бараніцца Сћ выпадку чаго. РђРґ начных гіен.  

Закурыў Р· намі. Ужо сур’ёзна сказаў:  

– Чэхі тады стыпендыю давалі… прыгнечаным. Украінцам, лужычанам, нам. Але работу РЅР° радзіме знайсці было нельга… РќСѓ С– рассеяліся. Дзе СЏ РЅРµ працаваў! Р† Сћ Індыі РЅР° СЌРїС–РґСЌРјС–С– халеры, С– Сћ Нігерыі РЅР° соннай хваробе, С– чорт яшчэ ведае РґР·Рµ. Даводзілася быць майстрам РЅР° СћСЃРµ СЂСѓРєС–. Р† што Р·СЂРѕР±С–С€? Чалавек, калі памірае, ведае толькі слова “лекар”, С– пляваць СЏРјСѓ РЅР° такія паняцці, СЏРє “фтызіёлаг” ці “псіхіятр”. Урэшце, РїСЂС‹ РјРЅРѕРіС–С… хваробах цікавейшыя адхіленні Сћ псіхіцы. Р† РјС‹ дужа кепска ведаем С–С…, вельмі мала займаліся С–РјС–.  

– Р† колькі Р¶ РіРѕРґ РІС‹ нюхалі тую экзотыку? – спытаў СЏ.  

– Хапіла. Год дзесяць. Р’СЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ Сћ трыццаць восьмым РіРѕРґР·Рµ.  

Згасіў цыгарэту.  

– Р’РѕСЃСЊ РІС‹ С– зайдзіце неяк. РќРµ Сћ якасці пацыентаў, Р° паглядзець. Пацыентамі лепей РЅРµ трэба.  

– Самыя слушныя словы, СЏРєС–СЏ СЏ калі-небудзь чуў, – сказаў Хілінскі.  

РњС‹ зарагаталі. Доктар палез далей, трымаючы РґР·С–РґСѓ наперавес.  

– Апошні аплот белых каланізатараў С– гіен імперыялізму паў РЅР° сыходзе гэтага РґРЅСЏ, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Хілінскі. – Маладая Афрыка расправіла крылы насустрач цяжкай, але аптымістычнай РІСЏСЃРЅРµ.  

– Р’С‹ С–С… там толькі не… – сказаў СЏ. – РќРµ “ньям-ньям” ці СЏРє гэта?  

– Два РґРЅС– СЏРє перастаў РЅСЊСЏРј-РЅСЊСЏРј, – адказаў зверху Лыганоўскі. – Рђ будзеце здзекавацца Р· прагрэсіўных з’яў, РљРѕСЃРјС–С‡, СЏ спушчу гэты шчыт вам РЅР° галаву.  

РњС‹ пасмяяліся С– разышліся РїР° кватэрах.  

Настрой РјРѕР№ РІР° СћСЃРµ наступныя РґРЅС– быў абрыдлівы. РЇ ўладжваў свае справы, але нават СЏРЅС‹ РЅРµ маглі прымусіць РјСЏРЅРµ забыцца.  

Дабіўся дазволу РЅР° абследаванне замка Сћ Альшанах, атрымаў ад інстытута ліст аб тым, хто СЏ такі С– што райвыканком просяць спрыяць РјРЅРµ Сћ абследаванні касцёлаў, цэркваў С– старых будынін.  

Пакаваў пакрысе рэчы. Р† СћСЃС‘ РЅРµ РјРѕРі С– РЅРµ РјРѕРі забыць таго апошняга вечара.  

РўСЂСЌР±Р° было яшчэ адвезці сабак РґР° бацькі С– купіць тое, чаго цяжка дастаць РЅР° вёсцы. Р† СЏ загадзя дамовіўся наконт расчыннай кавы Р· прадаўшчыцай, маёй “блатмайстрыняй”, С– дамовіўся Р· Пахольчыкам наконт дзесяці блокаў “БТ” С– каменьчыкаў для запальнічкі, С– РєСѓРїС–Сћ, РїР° Зоінай парадзе, блакнотаў С– шкарпэтак С– сёе-тое для “аптэчкі”.  

Р† СћСЃС‘ ўжо было гатова, нават бутэлечка вечнага чарніла Сћ поліэтыленавым мяшэчку С– РєРЅС–РіР° 1908 РіРѕРґР° выдання “Альшаны” (Княства, староства С– павет Альшанскі, Сѓ С–С…РЅС–Рј гістарычным быцці). Р† СЏ РєСѓРїС–Сћ яшчэ пятнаццаць “шэсцьдзесят пятак” С– тры каляровых “ДС” С– дастаў Сѓ знаёмага фатографа дзесяць шырокіх “орвакалёраў”, Р° Сћ знаёмага прадаўца дзесяць “орвакалёраў” РІСѓР·РєС–С…. Р† дастаў добрага чаю С– адрамантаваў СЃРІРѕР№ “Харків”. Р† навастыў СЃРІРѕР№ ножык, С– РєСѓРїС–Сћ пластыра, каб заклейваць футляры для касет, і… Словам, працы РјРЅРµ хапіла, С– СЏ пастараўся зрабіць запасы, каб РЅРµ псаваць камерцыі сталічным прадаўцам.  

Але раней трэба было яшчэ раз схадзіць РЅР° Мар’янаву кватэру (перадачу рэчаў Сѓ музей дазволілі адкласці РґР° майго вяртання Р· Альшан). РЇ РЅРµ хацеў ісці туды без сведкаў, Р° галоўнае таму, што гэта было Р± занадта цяжка – ісці туды аднаму. Таму СЏ зайшоў РґР° Хілінскага, С– “Абель Р· Бобкін-стрыт” згадзіўся раздзяліць СЃР° РјРЅРѕР№ кампанію. Праўдзівей, Р· ахвотаю перарваў сваё сённяшняе “dolce far niente”¹.  

РќР° вуліцы дзяўчаты часта СћСЃС‘ яшчэ азіраліся РЅР° СЏРіРѕ: высокі, але РЅРµ такі бамбіза, СЏРє СЏ, “трохкутны”, плячысты, але амаль Р·СѓСЃС–Рј без клубоў. Р† СЏ шкадаваў, што такі цудоўны СћР·РѕСЂ СЂРѕРґСѓ чалавечага прападае, але Р№ РґР° глыбіні душы шкадаваў СЏРіРѕ С– разумеў. Урэшце, ён РЅРµ варты быў шкадавання. Хутчэй здзіўлення С– павагі.  

Сэрца маё Р·РЅРѕСћ балюча сціснулася перад дзвярыма, калі СЏ падумаў, што РЅРµ пачую СЏ сабачага Р±СЂСЌС…Сѓ, РЅРµ адчыніць РјРЅРµ дзверы РјРѕР№ РґСЂСѓРі. Р† Сћ кватэры тхнула нежылым, застаялым паветрам. РЇ адкрыў фортку, СѓР·СЏСћ сабе некалькі СЏРіРѕ ўлюбёных РєРЅС–Рі, невялікую мадэль карабля (ніхто ўжо, акрамя РјСЏРЅРµ, РЅРµ ведаў, СЏРє ён СѓСЃС‘ жыццё марыў аб РјРѕСЂС‹, але быў лагер, была РґР° С– пасля вайна, было сапсутае сэрца), Р·РЅСЏСћ СЃР° сцяны адну гравюру Р· добрых, але РЅРµ музейных С– падарыў СЏРµ Адаму:  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ С– СћСЃС‘.  

Р† тут СЏ заўважыў РЅР° століку ля фатэля РєРЅС–РіСѓ. РЇ ведаў, тут заўсёды ляжалі апошнія РєРЅС–РіС–, СЏРєС–СЏ ён чытаў, С– СЏ захацеў паглядзець, што гэта было, апошняе.  

Гэта была “Кніга джунгляў”. РЇ вырашыў узяць С– СЏРµ, С– тут Р· РєРЅС–РіС– выпаў маленькі лісцік паперы.  

Ляжаў, відаць, як закладка, а агляд памяшканная, вядома ж, быў павярхоўны.

Мар'СЏРЅ  

Збірайся, бяры для выгляду вуды і неадкладна выязджай на Романь. Калі затрымаюся крыху - павудзь гадзінку-паўтары. Вельмі трэба.

РЇ падаў запіску Хілінскаму.  

– Гэта што?  

– Нічога. РњРѕР№ почырк. Р† папера мая.  

– Р† што Р¶ атрымоўваецца?  

– Атрымоўваецца, што забіў СЏ.  

РЈСЃС‘ СћРІР° РјРЅРµ РЅС–Р±С‹ скамянела. Адам уважліва агледзеў РјСЏРЅРµ.  

– Р’РѕСЃСЊ што, хлопча, давай ты РјРЅРµ гэтую пісульку, Р° СЏ адвязу СЏРµ Шчуку… Досыць таго, што ты РЅР° ёй адбіткі пальцаў зрабіў.  

РЃРЅ СѓР·СЏСћ паперку чыстым аркушам паперы.  

– Р† кніжку тваю заўтра давай Шчуку. Сапраўды, нешта тут РЅРµ тое. Рђ Р· тваёй палоскі зрабі РєРѕРїС–СЋ.  

– Зрабіў.  

– Рђ палосу схавай. РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Вазьмі яшчэ Р№ гравюру С– каці дахаты. РЇ – туды. Едзь. Рђ то РЅР° табе Р±РѕРі твару паменшаў.  

…На сходах чамусьці РЅРµ гарэла святло. РЇ быў ужо РЅР° РґРІР° маршы ніжэй сваёй хаты, калі пачуў нейкі РґР·С–СћРЅС‹ РіСѓРє. Нешта РјСЏРЅРµ насцеражыла, С– СЏ застыў. Рыпенне паўтарылася. РЇ быў ужо РЅР° адзін марш ніжэй сваёй пляцоўкі, калі Р·РЅРѕСћ пачуў ціхі СЂСЌР·РєС– скробат С– заўважыў Сѓ цемры невыразны сілуэт, цьмяны чалавечы цень. Нехта ўзломваў замок маёй хаты. Р† тады СЏ РЅР° дыбачках стаў падымацца. Скрыгат. Яшчэ скрыгат. РЇ быў ужо амаль РЅР° месцы, калі той, відаць, нешта адчуў. Раздаўся ляскат, РЅС–Р±С‹ нехта выдзіраў ключ, Р° пасля цень мітуснуўся паўз РјСЏРЅРµ, штурхануў плечуком – РєРЅС–РіС– ўпалі – С– РєС–РЅСѓСћСЃСЏ СћРЅС–Р· РїР° сходах. Некалькі імгненняў СЏ стаяў ашаломлены, Р° пасля рвануў Р·Р° С–Рј, што, уважаючы РЅР° цемру, было нялёгка.  

Яшчэ зверху СЏ ўбачыў, што дзверы РЅР° вуліцу зачынены, С– пусціўся РґР° выхаду РЅР° РґРІРѕСЂ. РќР° двары сядзелі РЅР° лавачцы РґРІРѕСЂРЅС–Рє Кухарчык С– малодшы лейтэнант Росцік Грыбок, СЏРєС– вымахаў РЅР° здаравенную грыбіну, С– пакурвалі, нягледзячы РЅР° прахалоду.  

– Ніхто РЅРµ прабягаў?  

– Ніхто, Антоне Глебавіч, – адказаў Грыбок.  

– Таварыш РљРѕСЃРјС–С‡, – завёў быў РґРІРѕСЂРЅС–Рє. – Рђ РІРѕСЃСЊ што РІС‹ думаеце…  

РЇ махнуў СЂСѓРєРѕР№ С– пусціўся РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№ Сѓ сутарэнне. РЇРЅС‹ былі прыадчынены, таму што агеньчык запальнічкі закалыхаўся. Але СЏРЅС‹ заўсёды былі прыадчынены: ніхто Сћ нас там нічога РЅРµ хаваў. Р† РЅР° С–С… варушылася леташняе яшчэ павуцінне. Рђ РЅР° парозе быў пыл. “Цьху! РќРµ РјРѕРі жа ён улятучыцца?”  

Свецячы запалкамі, СЏ ўбачыў, што РєРѕСЂРєС– крыху адкручаныя, С– ўкруціў С–С…. Пасля выйшаў РЅР° РґРІРѕСЂ С– спытаў Сѓ курыльшчыкаў:  

– Даўно РІС‹ тут разам?  

– Пару хвілін, – сказаў Кухарчык. – Рђ РІРѕСЃСЊ СЏРє, скажыце РІС‹ РјРЅРµ, грыфель Сѓ аловак засоўваюць. Колькі ўжо думаю.  

– Склейваюць вакол СЏРіРѕ РґР·РІРµ палавінкі, – сказаў СЏ, махнуў СЂСѓРєРѕР№ С– паплёўся наверх.  

РўСѓС‚ РјРЅРµ прыйшла Сѓ галаву яшчэ РґСѓРјРєР°, што ён РјРѕРі заскочыць Сѓ пакой дзяўчат, С– хаця СЏ падумаў, што ад РІС–СЃРєСѓ тут Р±С‹ Р№ РґРѕРј СЂСѓС…РЅСѓСћ, пазваніў С– зайшоў.  

Звычайны, РїР°-студэнцку, РїР°-дзявочы абстаўлены пакой, толькі што Р· парай афіш, РЅР° СЏРєС–С… гэтыя прыгажуні былі адзначаны самым дробным шрыфтам.  

РќР° крэслах (ложкі былі бялюткія) сядзела трох гожанькіх дзяўчат С– стаяў… малады чалавек, РЅР° гэты раз без РІСЏРґСЂР°. РЃРЅ быў моцна Сћ куражы С– злёгку пахістваўся. Рђ тыя падхіхіквалі СЏРє РЅС– Сћ чым РЅРµ было.  

– Дзяўчаты мае, сонца майго жыцця! Р’С‹, мае нефертушачкі…  

– Колькі ён тут?  

– Р— паўгадзіны, – віскнула гожая брунетачка Р· хітранькай усмешкай. – Насмяяліся.  

– Ганіце СЏРіРѕ Сћ шыю, – махнуў СЏ СЂСѓРєРѕР№.  

Р† палез РґР° СЃСЏР±Рµ наверх, С– толькі ля самых сваіх РґР·РІСЏСЂСЌР№ РјСЏРЅРµ СЏРє стукнула, С– СЏ пачаў Р·РЅРѕСћ спускацца.  

Р† Сћ гэты час ляснулі парадныя дзверы. РЇ РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° С–С…, расчыніў, але РїР° вуліцы вяртаўся Р· РєС–РЅРѕ народ, С– чорт СЏРіРѕ РЅР° ёй было каго заўважыць.  

Дзверы Сћ сутарэнне: павуціння РЅСЏРјР°.  

“Ёлуп Р· дэдуктыўным мысленнем! Павуціння СЏРјСѓ! Пад С–Рј можна прапаўзці, РЅРµ зачапіўшы парога. Р† няўжо ты думаеш, што той РЅРµ абмысліў слядоў адступлення? Ідыёт! Перачніца старая! РЇСЃРЅР°, што калі палез Р±С‹, то атрымаў Р±С‹, РїСЌСћРЅР°, РїР° чэрапе. Р† РґРѕР±СЂР°. РџР° такім чэрапе толькі Р№ атрымоўваць”.  

Але РЅР° гэтым вечар РЅРµ скончыўся. Ледзь СЏ паспеў запаліць святло С– ляснуцца РЅР° тахту, зазваніў тэлефон. РЈ РјСЏРЅРµ заўсёды прадчуванне, калі тэлефон – РґСЂСЌРЅРЅР°. РЇ РЅРµ хацеў падымаць трубкі, але той аж разрываўся. Давялося зняць, С– тут СЏ пачуў здалёк роспачны лямант Косціка Красоўскага:  

– Антон! Рђ-антон!  

– РЇ. Што такое?  

– Антон!!! Божа! Божа!  

– Ды што Р· табою?  

– Зо… Зо… Зо…  

РўСѓС‚ СЏ зразумеў: РЅРµ толькі нешта РЅРµ РґР° ладу. Здарылася нешта непапраўнае.  

– Кастусь, супакойся.  

– К… К…  

– РќСѓ што? Што?  

– Зоя… памерла.  

– РЇРє? – РїР°-РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ спытаў СЏ, яшчэ нічога РЅРµ разумеючы.  

– К… к… калій цыян. Р† запіска: “Я прадала свайго сапраўднага, – ён зрабіў націск РЅР° гэтым слове, – мужа. РќРµ вініце РЅС–РєРѕРіР°, акрамя мяне”.  

– РЇ еду! Еду!  

– Н… РЅРµ. РЇ еду… РўСѓРґС‹, – рыданні былі такія, СЏРєС–СЏ РјРЅРµ СЂСЌРґРєР° даводзілася чуць.  

Р† ён паклаў трубку. Р† тут РЅР° РјСЏРЅРµ абурылася СћСЃС‘. Р†, галоўнае, СЏ РЅРµ ведаў – чаму? Што здарылася Сћ РґРІР° апошнія прыходы? Нічога. РЈСЃС‘ тое Р¶, С– нават рукапісы РЅР° стале, С– СћСЃС‘ РЅР° сваім, упарадкаваным, месцы: чыстая папера – справа, спісаная – злева, попельніца – тут, цыгарэты – тут. Свет перавярнуўся, але толькі для РјСЏРЅРµ. Р† тая самая пахмурая красавіцкая РЅРѕС‡ Р·Р° акном, С– Р·РЅРѕСћ, здаецца, сячэ РІРѕРєРЅС‹ дождж. РќСѓ так, расставаліся.  

Але Р¶ гэта было вырашана даўно – РїСЂС‹ чым тут раптам СЏРµ слёзы.  

“Яна рыхтавалася, гэта СЏСЃРЅР°, цяпер СЏ зразумеў. Чаму? Калі Сћ ёй было шкадаванне РїР° РјРЅРµ толькі СЏРє аб згубленай забаўцы. РЈ РјСЏРЅРµ было крыху больш сур’ёзна, але таксама… Чаму Р¶ зараз так ломіць душа? Што СЏ падмануў Красоўскага? РЇ РЅРµ ведаў аб гэтым, Р° СЏРЅР° РЅРµ надавала гэтаму значэння. Што раптам змянілася?”  

РЇ сядзеў С– тупа глядзеў Р·Р° акно Сћ РЅРѕС‡. Пасля пайшоў, СѓР·СЏСћ том энцыклапедыі. “Цианистый калий”. “Ужываецца Сћ працэсе атрымання золата С– СЃСЂСЌР±СЂР° Р· руд…” Нашто РјРЅРµ золата С– СЃСЂСЌР±СЂР°? “Вельмі атрутны”. Прызнакі атручвання: лоб жаўтаваты, СЃС–РЅСЋС…Р° РЅР° выліцах С– шыі, РІСѓСЃРЅС‹ злепленыя, СЃРєСѓСЂР° ледзяная С– сухая.  

РќРµ, РЅРµ РјРѕРі СЏ ўявіць Р—РѕСЋ Р· жаўтаватым лобам С– ледзяной скурай. “О божа неўблажымы! Што СћСЃС‘ Р¶ здарылася?”  

РЈСЃС‘ было скончана РјС–Р¶ нас. РЈСЃС‘ было ўвогуле скончана. Чаму Р¶ Сѓ РјСЏРЅРµ пачуццё такой РІС–РЅС‹?! РЇ Р¶ умаўляў, ледзь РЅРµ ўмаляў СЏРµ.  

Р† РІРѕСЃСЊ канец.  

Чэрап РјРѕР№ расколваўся… Стужка… РљСЂРѕРєС– пад акном. Смерць Мар’яна…  

Яшчэ адна смерць…  

Р—РЅРѕСћ згасла неба.  

Р† тут пачалося маё… няладнае.  

Р—Р° акном дождж. Мокрыя плямы ліхтароў. Цягнецца нябачны саладкавы дымок тытуню. Р† раптам дробныя рознакаляровыя РєСЂРѕРїРєС–, СЏРє РЅР° карцінах пуантылістаў С– СЏРє выбух, СЏРє чорныя крылы. Р† цемра, С– СЏ ляжу РЅР° тахце, С– павольна, слаіста сцелецца нада РјРЅСЋ блакітны туман, Сѓ СЏРєС–Рј устаюць мілыя абліччы.  

…Раніцай СЏ пазваніў Хілінскаму С– расказаў РїСЂР° СћСЃС‘.  

– РќС–РєСѓРґС‹ РЅРµ заходзь, – устрывожыўся ён. – РќС– аб чым РЅРµ думай. РќС– аб экспертызе, РЅС– аб чым. Р† ўвогуле, збірай ты манаткі С– едзь Сѓ свае Альшаны. Р—Р° маю галаву, Сѓ выпадку чаго, РЅРµ непакойся, знойдуць.  

_______________  

1 Салодкае няробства (іт.).

РЇ люблю Кладна больш Р·Р° іншыя гарады. Люблю Р·Р° прытульнасць зблытаных РЅР° павуцінне, залітых ранішнім сонцам вулачак, Р·Р° шырокую плынь ракі, што змяіцца водарасцямі, Р·Р° грыфель сцен С– аранжава чашуйчатую чарапіцу касцельных дахаў, Р·Р° СћСЃС‘ тое, што недабурыла вайна.  

Р—Р° РґР·С–РєС– вінаград, што абвівае крэмавыя РјСѓСЂС‹, Р·Р° зелень. Р† хаця зелені РЅРµ было, Р° над горадам проста горача С– СЃС–РЅРµ свяціла неба канца красавіка – СЏ СћСЃС‘ адно РЅС–Р±С‹ крыху адышоў ад закамянення. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, дзейнічаў РЅРµ РїР° інерцыі.  

Аўтобус РЅР° Альшаны быў толькі пад вечар, але СЏ РЅРµ зайшоў нават Сѓ цудоўны мясцовы музей: РјРЅРµ РЅРµ хацелася глядзець РЅР° рэчы, РјРЅРµ хацелася глядзець РЅР° людзей. Р† крыху адыходзіць, прыпаўшы РґР° С–С… цеплыні. Першае маё прыпадзенне адбылося, аднак, РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј Сѓ тым ключы. РЇ зайшоў Сѓ другарадны рэстаран, адзін Р· тых, што раніцай чайная, Р° рэстаран толькі Р° РґСЂСѓРіРѕР№ палове РґРЅСЏ. Р†, аднак, ужо натрапіў РЅР° тое, чаго РЅРµ люблю, РЅР° тое, СЏРє невялічкі аркестр рыхтаваўся РґР° сваёй занадта гучнай музыкі. Папрасіў біфштэкс, яшчэ сёе-тое С– бутэльку РїС–РІР°.  

“Рэстаран” быў сучасны, без РєРѕРїС–Р№ Хруцкага РЅР° сценах (бедны мастак!), але затое Р· роспісамі, РЅР° СЏРєС–С… плылі розныя “царэўны-лебедзі” С– “лады” (дзеўкамі Р± С–Рј старымі застацца ці замуж далёка выйсці, РґС‹ каб С–Рј Р±РѕРі сем дачок даў). Р† страшэнна РЅРµ гарманіравала Р· гэтым мэбля: шафкі для РїРѕСЃСѓРґСѓ, сталы, крэслы С– цяжкая старая стойка. Р† тут ужо зараз было хмельна С– моцна накурана.  

Афіцыянтка Сћ белым венчыку прынесла РјРЅРµ СћСЃС‘ С– прытулілася РґР° падаконня непадалёк ад РјСЏРЅРµ.  

РЇ еў С– слухаў “гвар”.  

– Нічога, алкаголікаў лечаць.  

– Пазычыў ёй грошы. Ніхто Сћ гэта РЅРµ паверыць, але гэта так.  

– П’яныя, СЏРє гарылы, былі.  

– Глупства зрабіў. Пачаў бараніцца ад міліцыі. Рђ гэтага рабіць РЅРµ след. Р— уладаю РЅРµ звязвайся, – павучаў нейчы станоўчы голас. – Проста пайдзі дарогаю. РџСЂСЌС‡.  

Біфштэкс быў Р· РіСѓРјС‹ СЃР° сталёвым каркасам. Але, СЏРє казаў калісьці камісар нашага атрада: “Вычарпай СѓСЃРµ сілы РїСЂС‹ выкананні задання, мабілізуйся – Р° зрабі”.  

РЇ – мабілізаваўся.  

Тым часам аркестр, відаць РїР° заказу, раўнуў апрацаванае Сћ сучасным суперджазавым РґСѓС…Сѓ папуры Р· беларускіх песень. Р† гэта было ўжо занадта. Два смаркачы Р· кудламі, Р·Р° суседнім столікам, падпявалі С– рыдалі адзін аднаму Сћ камізэлькі.  

Афіцыянтка прыкрыла ружовай далонькай СЂРѕС‚, хаваючы пазяханне.  

– Гэта што Сћ вас, заўсёды такая РіРЅСЋСЃСЊ? – спытаў СЏ.  

– Амаль заўседы, – СЃСѓРјРЅР° сказала СЏРЅР°. – Акрамя РїРѕР·РЅСЏР№ ночы С– выхадных. РЈ вялікія рэстараны перасталі хадзіць.  

– РЈРіРј, – сказаў СЏ. – Перасталі. РўСѓС‚ дырэктар С– аб’явы дае, С– СћСЃС‘ бегае РїР° ўстановах, С– арганізоўвае калектыўныя наведванні: “Напіцеся Сћ нашым рэстаране”. Ніхто РЅРµ напіваецца.  

– Тады дырэктара лаюць, – сказала СЏРЅР°. – Моцна.  

Упершыню Р·Р° апошнія РґРЅС– СЏ засмяяўся.  

…Аўтобус адыходзіў каля СЃСЏРјС–. Заставалася нешта Р· гадзіну РґР° захаду. РџРѕСћРЅС‹ аўтобус людзей, СЏРєС–С… так СЂСЌРґРєР° сустракаеш Сѓ РњС–РЅСЃРєСѓ. Бурым зімовым загарам загарэлыя твары, хатулі, галава качкі, што тырчыць Р· кошыка. РЇ сеў РЅР° задняе сядзенне: кідае, але затое вышэй Р·Р° СћСЃС–С… С– СћСЃС–С… можна аглядаць – С– паляцеў насустрач РјСЏРєРєС–Рј, ружовым ужо ад нізкага сонца ўзгоркам, Сѓ лясы, СЏРєС–СЏ свяціліся добрым светла-аранжавым агнём, С– слухаў музыку РјРѕРІС‹, С– РїС–Сћ, С– РЅРµ РјРѕРі напіцца.  

Божа, такую размову Р· такой лаянкай можна пачуць РІР° СћСЃС–Рј свеце – ад Аляскі РґР° Аўстраліі – толькі Сћ беларускіх аўтобусах С– РЅР° нашых рынках, асабліва РЅР° Магілёўскім, Рагачоўскім, РЅСѓ С– яшчэ крыху РЅР° Слуцкім. Можна было калісь С– РЅР° Камароўцы, але там цяпер саромеюцца цывілізацыі С– міліцыянераў. Кажуць, праўда, нешта РїСЂР° адэскі “Прывоз”, але СЏ бываў там С– скажу: РЅРµ тое, РЅРµ тое.  

Чым СЏРЅС‹ прыкрашалі сваю РјРѕРІСѓ, гэтага СЏ Р· павагі РґР° вас РЅРµ выкажу. Але аўтобус гаманіў С– РЅРµ крыўдаваў РЅС– РЅР° РєРѕРіР°.  

– РЈ СЏРіРѕ Сћ родным РґРѕРјРµ заўсёды карчма.  

– РќСѓ гэта лепей, чым карчма была Р± СЏРјСѓ заўсёды родным домам.  

Хлопцы Р· гарадскімі валізкамі. Апусцілі акно С– крычаць дзеду, СЏРєС– выходзіць РЅР° вуліцу Р· глухога, Сѓ цямнеючых шатах РґСЂСЌСћ, вясковага кветніка:  

– Гэй, РґР·СЏРґР·СЊРєР°, сядзіце Сћ хаце, РЅРµ выходзьце РЅР° вуліцу, Р° то вас тралейбус задавіць.  

– РђР±Рѕ метро.  

– Гы-РіС‹-РіС‹, – С– падымаюць акно.  

– РќСѓ гэта ты ўжо занадта. Захлусіўся. Нерэальная С– таму дурная фантазія. Адкуль Сѓ такой Занюханцы метро?  

Рагочуць. Едуць дадому, насустрач святу. Рђ СЏ еду насустрач сутонню. Р† СЏ расчулены, С– нават слёзы просяцца РЅР° вочы.  

– Рђ, ты, хлопча, часам РЅРµ быў Сѓ Навінках?  

– РќРµ быў.  

– РќСѓ то трапіш.  

– Разам пойдзем.  

Р† ўмешваецца нейкі Р·СѓСЃС–Рј сабе інтэлігент:  

– Рђ гэта СЏРіРѕ лупнулі меднай каструляй РїР° галаве. РўРѕ ён Р· таго часу калі-нікалі загаворваецца… РЅР° тэму аб медных рудніках РЅР° Балхашы.  

– Рђ ён, відаць, Сѓ Булак-Балаховіча калісьці служыў. РљРѕРЅСЏРј хвасты круціў. Р† таму дасюль баіцца званкоў Сѓ дзверы.  

Цемра бегла насустрач, падскоквала С– ападала наперадзе плахта святла, аўтобус засынаў, Р° СЏ сядзеў С– слаба ўсміхаўся чамусьці.  

…Да Альшан, маленечкага мястэчка, СЏ дабраўся гадзін Сѓ дзесяць Р· нечым вечара. Можна было разгледзець толькі агні Сћ вокнах, цьмяныя мётлы голых яшчэ дрэваў, РґС‹ пляму святла ля клуба, РґС‹ натоўп ля СЏРіРѕ, пераважна Р· моладзі – вясёлай, бесклапотнай.  

– Дзе тут можна начлег знайсці? Р† каб бліжэй РґР° замка.  

– РђР№, дзядзечка, – пляснула рукамі нейкае дзяўчо. – РўРѕ гэта вам Альшанка трэба. Гэта прыгарад. (РЇРЅР° так С– сказала: “прыгарад”, С– СЏ ледзь РЅРµ пырснуў СЃР° смеху.) Р† кіламетра РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. РЈРЅСЊ туды, С– СћСЃС‘ РїСЂРѕ-оста, РїСЂРѕ-оста.  

РЇ чартыхнуўся. Памылка. Р† РЅРµ першая. Памылкі нават Сѓ працах РїР° гісторыі. Чорт Р±С‹ С–С… пабраў! Свайго РЅРµ ведаць. РЈСЃС‘ адно СЏРє славутая Мала-Мажэйкаўская царква, шэдэўр наш, РЅР° самай справе стаіць Сѓ вёсцы Мураванае. Р† невядома, хто першы СЏРµ назваў Мала-Мажэйкаўскай. Рђ сотні ёлупаў паўтарылі Р·Р° С–Рј, РЅРµ ўдасужыўшыся нават пабываць РЅР° месцы. Працаўнікі мастацтвазнаўства, мастакі, гісторыкі, архітэктары. Работнічкі.  

РЇ ўжо Р·СѓСЃС–Рј быў сабраўся ісці, калі нехта сказаў:  

– Пачакайце. Р’РѕСЃСЊ загадчык клуба С–РґР·Рµ. Вячорка.  

Падыходзіў невялічкага расточку чалавек. Валасы РЅС–Р±С‹ прыліпнулі РґР° круглай галавы. Хада нейкая ладненькая, вясёлая.  

– Зеляпушчанак… Мікола Чэсевіч.  

– РљРѕСЃРјС–С‡. Антон Глебавіч.  

– Дык РІС‹ РґР° нас? Хадзем разам.  

– Вячорка, РґР° заўтра, – сказаў нехта нам наўздагон.  

– Чаго гэта СЏРЅС‹ так? – спытаў СЏ, калі РјС‹ заглыбіліся Сћ цемру.  

– РђС‚. Гэта СЏРЅС‹ РїР°-вулічнаму. Паважаюць, Р° адвыкнуць РЅРµ могуць. Паважаць, здавалася Р±, РЅСЏРјР° Р·Р° што. Шэсць класаў Сѓ РјСЏРЅРµ асветы. Але Сћ нас РЅРµ толькі РєС–РЅРѕ С– танцы, Р° С– лектары, С– РїР° РґРІР° спектаклі Сћ месяц. Р’СЏРґРѕРјР°, пад суфлёра.  

РЇ быў вельмі рады спадарожніку. РЈ гэтым цямноцці рысь пераламала Р± СѓСЃРµ чатыры лапы, Р° СЏ РґР° раніцы абавязкова Р± трапіў назад Сѓ Кладна, Р° тут спакойна ішоў сабе побач Р· маленькім чалавечкам, СЏРєС– ўпэўнена каціўся наперад. Р† было Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ так С– кепска, Р±Рѕ пахнула РІСЏСЃРЅРѕР№ С– РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј яшчэ прасохлая зямля спружыніла пад нагамі.  

– РўРѕ чаму Р± вам РЅРµ падвучыцца?  

– Р­-СЌ, РґР·Рµ там. Р† гаспадарка, С– клуб. Р–РѕРЅРєР° СЂСѓРєС– РЅР° рабоце сцерла. Часта аж стогне РЅР° печцы. Ды РЅР° маё месца СЃСЋРґС‹ С– мёдам РЅРµ прывабіш С– РЅР° ланцугу РЅРµ прывядзёш.  

– Чаго так?  

– Месца глухое. Р† – чартаўшчына нейкая Сћ нас Сѓ наваколлі завялася. Сам Р±С‹ зароў РґС‹ збег некуды, дык РЅСЏРјР° РєСѓРґС‹. РќСѓ, але нічога.  

– Якая чартаўшчына?  

– Рђ самі пабачыце… РќСѓ, РЅРµ думайце, што Сћ нас там так ужо кепска. РЈ нас там замак, касцёл – прабачце, РІСЏРґРѕРјР° – Р· плябаніяй, млын, ссыпныя пункты, філіял клуба. Р’РѕСЃСЊ пачнуцца работы, народу прыбудзе – Р±СѓРґР·Рµ ён функцыяніраваць С– там тры РґРЅС– РЅР° тыдзень. Тады хоць разарвіся. РќРµ, месца Сћ нас добрае, але СћСЃС‘ прыгарад… Рђ РІС‹ СЃСЋРґС‹ чаго?  

РЇ сказаў, што Р±СѓРґСѓ даследаваць замак.  

– Замак Сѓ нас-СЃ РѕРі-РіРѕ. Недагледжаны толькі. РЈ нас СЏРіРѕ ўжо тыдні РґРІР° СЏРє даследаваюць. Навука! Археолагі. Дзяўчына РєС–СЂСѓРµ. Ды ладненькая. Худая толькі. Нічога. РЇРє кажуць, дзеўкай поўная вуліца, Р° жонкай поўная печ.  

– Рђ РґР·Рµ Р± там спыніцца можна Сћ вас?  

– Ды, РЅР° першы выпадак, хаця Р± С– Сћ РјСЏРЅРµ. РќР° пару дзён.  

– Чаму так?  

– Рђ далей вам наўрад ці самім захочацца. Бо… СЏ Вячорка. Бацька РјРѕР№ быў Вячорка. Р† дзед. Што казаць, люблю бяседу. Р† РЅРµ тое там каб Р±РѕР№РєР° ці лаянка – такога СЏ сам выкіну. Рђ бяседу абшчэнія СЃСЂСЌРґР·С– людзей.  

Не, усё ж добра “абшчацца з людзьмі”. Я ішоў і пасмейваўся сам сабе. Добра мне было і пасля, калі зразумеў, што агеньчыкаў Альшанкі не было відаць проста таму, што парк быў такі густы, і гэта ён, нават яшчэ голы, закрываў іх, і што агеньчыкаў тых няшмат, і што чуваць рознагалосы брэх сабак, і што хата Вячоркі такая ўтульная з сярэдзіны, беленая, з ручнікамі, з печчу і газавай плітой у трысцене, з трыма пакоямі і бакоўкай з асобным уваходам, куды гаспадар з жонкай, Марыяй Сямёнаўнай, мажной смяшлівай кабетай, адвялі мяне.

Раніцай, калі СЏ, паснедаўшы, выйшаў Р· хаты, дык ажно ахнуў, настолькі СћСЃС‘ вакол было хораша. Невялікая, двароў РЅР° пяцьдзесят – семдзесят вёсачка, “прыгарад”, шырока раскінулася РїР° схілах акруглых РјСЏРєРєС–С… узгоркаў С– патанала Сћ садах, РґР·Рµ ўжо зялёнымі хмарамі марылі хмызы агрэсту. Нешырокая рачулка дзяліла гэтыя РґР·РІРµ грады ўзгоркаў С– самую вёску. РЇРЅР° змяілася, гэтая рэчка, хутка знікала Р· вачэй С– злева С– справа, С– таму РЅРµ адразу можна было зразумець, адкуль далятае пляск вады РЅР° млынавым коле. Справа, далёка, відаць было ссыпныя магазіны.  

Р† гэтыя зялёныя ад РјРѕС…Сѓ дахі, С– ледзь прыкметны зялёны налёт РЅР° галінах РґСЂСЌСћ. Р† гарлавое, лянотнае гарланне пеўняў, С– зямля гародаў, чорная, ільсняная, якая аж паравала пад свежапабеленымі стваламі яблынь. Р† РґР·РІРµ вежы касцёла наводдаль.  

Р† над СѓСЃС–Рј гэтым СЃС–РЅСЏРµ-СЃС–РЅСЏРµ глыбокае неба, СЏРєС–Рј аж хацелася дыхаць.  

Найперш СЏ пайшоў РґР° касцёла, Р±Рѕ першы РєС–РЅСѓСћСЃСЏ Сћ вочы. Дый хто ведае лепей гісторыю таго ці гэтага месца, СЏРє РЅРµ настаўнік гісторыі С– РЅРµ ксёндз.  

Касцёл быў магутны, Р· РґР·РІСЋРјР° высачэзнымі вежамі. РўРѕРµ велікапышнае С– адначасова простае беларускае барока, СЏРєС–Рј СЏРЅРѕ было РЅР° пачатку XVII стагоддзя. Рђ можа, РЅР° самым канцы XVI. РќР° адной Р· вежаў быў “дзыгар” – каляндар-гадзіннік, СЏРєС–, РЅР° маё здзіўленне, ішоў.  

Дзверы касцёла, нягледзячы РЅР° будзённы дзень, былі адчынены. Убаку, пад разложыстымі старадаўнімі дрэвамі, стаяў матацыкл. РЇ падумаў, што гэта цывілізацыя С– што РІРѕСЃСЊ нехта здорава ўмудрыўся падкаціць РЅР° С–Рј пад самы касцёл свенты.  

РЈ дзвярах з’явіўся чалавек невысокага росту Сћ цывільным, каротка стрыжаны. Шатэністыя валасы ўжо моцна сівелі. Усмешка была РїР°-дзіцячы хітраватая, твар лісіны, але Сћ нечым прыемны. Такі, напэўна, быў РІР° Уленшпігеля. Насцярожвалі толькі вочы: то смяюцца, Р° то прамільгне Сћ С–С… нешта пранізліва-ўважнае, быццам пытае цябе РґР° РґРЅР°. РўРѕ шэрыя прамяністыя, Р° то шэра-ледзяныя вочы.  

– Чы тутай ест пан пробашч?  

Р† тут загучала чысцейшая – Сѓ тэатры Купалы пашукаць – беларуская РјРѕРІР°:  

– Так. Чым магу быць карысным грамадзяніну-у…?  

– РљРѕСЃРјС–С‡ Антон.  

– Леанард Жыховіч. Дык што прывяло вас Сѓ гэты гожы, але забыты куток роднай старонкі?  

– Ойча…  

– РЇРєС– СЏ вам “ойча”? РЇ быў С– ёсць заходнебеларускі просты хлопец. Прынамсі, для вас, Р° РЅРµ для касцельных дэвотак.  

РЈ РґРІСѓС… словах СЏ, РЅРµ адкрываючы сваёй мэты, сказаў, што прыехаў даследаваць замак, С– паказаў дакументы.  

– Гм. Добра, хаця дакументы ёсць, – РЅР° маё здзіўленне, ён СѓР·СЏСћ С–С… С– ўважліва разгледзеў. – Рђ то Р·Р° апошні час чагосьці дужа РјРЅРѕРіС–СЏ зацікавіліся гэтым няшчасным замкам… СЏРєРѕРіР°, магчыма, СЃРєРѕСЂР° Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ.  

– Чаму?  

– Даб’юць людзі, калі РЅРµ дабіў час.  

– Рђ што?  

– Збіраюцца бурыць кавалак РјСѓСЂР°. Будуць рабіць РґРІРѕСЂ для быдла.  

– Гм. Нават калі РґРІРѕСЂ для быдла, – Жыховіч няўхвальна пакасіўся РЅР° РјСЏРЅРµ, але ўбачыў, што СЏ ўсміхаюся, – то што, брамы РЅСЏРјР°?  

– Ёсць. Вузкая. Рђ РЅР° выпадак пажару, прабачце, правілы пажарнай бяспекі прадугледжваюць РґРІР° ўваходы. Рђ касцёл глянуць РЅРµ хочаце?  

– Р—Р° тым С– прыйшоў.  

Зайшлі. Ксёндз прысагнуў калена. РЇ, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ.  

РџСЂРѕРґРєС– РЅРµ кленчылі. Проста заходзілі, думалі, колькі С–Рј трэба, С– Р·РЅРѕСћ выходзілі РґР° жыцця.  

Вялізная пячора касцёла была тое, што завецца “змрок, напоены святлом”. РЈ нефах паўцемра. Пад скляпеннямі, РЅР° алтарнай частцы, РЅР° калонах – радаснае С– ўзнёслае святло. РќР° роспісах, разьбленні, шматлікіх фігурах.  

РќРµ маю тут Р·РјРѕРіС– апісаць СѓСЃС‘ багацце старажытных абразоў. Некаторыя Р· XIV стагоддзя. РќРµ магу апісаць С– запісаў, СЏРєС–СЏ зіхацелі цёмнай С– светлай барвай, жоўтым С– глыбока-СЃС–РЅС–Рј. Нельга апісаць С– цудоўнай, старой дыспрапорцыі фігур алтара. РџСЂР° гэта нельга.  

Калі РјС‹ ўлезлі РґР° аргана, СЏРєС– матава свяціўся чорным, залатым, крыху ржавым С– прыглушанай зеленню, ксёндз раптам сказаў РјРЅРµ:  

– Гэта яшчэ што? Рђ РІРѕСЃСЊ калі Р· карніза глядзець – галава закружыцца ад прыгажосці.  

Карніз апаясваў знутры, Р· трох бакоў, увесь храм, вісеў РЅР° вышыні метраў васемнаццаці, меў лёгкі СЃС…С–Р» СѓРЅС–Р· С– шырыню сантыметраў семдзесят.  

– Хадзем, – С– Леанард Жыховіч лёгка пералез цераз балюстраду хораў, пайшоў, СЏРє РїР° дарозе, РїР° гэтым кашмары.  

– РќРµ РґСЂСЌР№С„! – сказаў СЏ сабе С– літаральна адарваў СЂСѓРєСѓ ад балюстрады. Рђ пасля ўжо было СћСЃС‘ адно. РЇ глянуў СѓРЅС–Р·, убачыў фігуркі людзей, Р· мезены палец, С– фотаапарат адчувальна пацягнуў РјСЏРЅРµ СћРЅС–Р·. Ксёндз ішоў наперадзе С– даваў талковыя, выразныя С– ўразумляльныя тлумачэнні. РЃРЅ, здавалася, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ думаў, што іншы можа ісці РїР° гэтым мосце Сћ пекла Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ СЏРє РїР° дарозе:  

– Бачыце, волхвы! РЇРєС– каларыт!.. Рђ Маці Божая – гэта Р¶ цуд! Якая прыгажосць! Галава кружыцца!  

РЈ РјСЏРЅРµ сапраўды кружылася галава ад “гэт-кай прыгажосці”! РЇ стараўся толькі ліхаманкава РЅРµ чапляцца Р·Р° РјСѓСЂ, РґС‹ гэта С– РЅРµ ўдалося Р±, Р±Рѕ ён плаўна пераходзіў Сѓ паўкола скляпення.  

Калі СЏ ўрэшце вылез Р·РЅРѕСћ РЅР° С…РѕСЂС‹ С– Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° маленькіх, Р±С‹ Сћ перакулены бінокль, людзей СѓРЅС–Р·Рµ, СЏ адчуў, што яшчэ хвіліна С– СЏ стану РјРѕРєСЂС‹, СЏРє мыш.  

– РќСѓ СЏРє? – трыумфальна спытаў Жыховіч.  

– Цудоўна! – сказаў СЏ. – Wunderbar. Р† часта гэта РІС‹ так “развлекаетесь”?  

– Рђ што? – РЅСЏРІС–РЅРЅР° сказаў ён. – Голуб часам заляціць, б’ецца – нельга Р¶, каб разбілася божая істота. Ідзеш адчыняць акно.  

– Нельга, каб разбілася божая істота, гэта верна, – сказаў СЏ, глянуўшы СћРЅС–Р·.  

Калі спусціліся СћРЅС–Р·, Сѓ сонечную паўцемру, РјСЏРЅРµ СћСЃС‘ яшчэ РЅС–Р±С‹ пагойдвала. Калісьці, падлеткам, СЏ Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ баяўся вышыні, РјРѕРі сядзець РЅР° даху пяціпавярховага РґРѕРјР°, звесіўшы СћРЅС–Р· РЅРѕРіС–. Але “да яснай халеры”, СЏРє кажуць палякі, РЅРѕРіС– Сћ трыццацівасьмігадовага Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ такія, СЏРє Сѓ васемнаццацігадовага.  

– Што вас яшчэ цікавіць? – спытаў ксёндз.  

– Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі.  

– РўРѕР№?  

– РўРѕР№. Што то быў Р·Р° чалавек?  

– Слуп веры. Шмат што для СЏРµ зрабіў. РЈ прыватнасці, гэты касцёл.  

– Словам...  

– Словам, ледзь РЅРµ блажэнны.  

– Beatus?  

– Beatus.  

– Рђ што то Р·Р° легенда РїСЂР° СЏРіРѕРЅСѓСЋ жонку?  

– Рђ, С– РІС‹ чулі? Р—РјРѕРІР° Валюжыніча С– ўцёкі?  

– Легенда шырокавядомая.  

– Што Р¶, няўдзячная жанчына. РЇРє РјРЅРѕРіС–СЏ Р· С–С…. Нездарма СЏРµ Р±С–СЃРєСѓРї Геранім Р· Кладна папракаў. Уцяклі, скарб пабраўшы. РЎСѓРґРґР·СЏ Станкевіч (Р° РІС‹ ведаеце, тады СЃСѓРґРґР·СЏ почасту быў С– следчы), сярэдневяковы беларускі Холмс (Р° ён быў чалавек для тых часоў гуманны, катаванні, СЂСЌС‡ тады звычайную, прымяніў толькі РґРІР° разы Сћ жыцці), пагоню спыніў, Р° тады С– сам магнат пакаяўся, што быў Сѓ гневе.  

– Але Р¶ казалі...  

– Р† ён С– людзі РЅР° Евангеллі кляліся, што ўцекачы жывыя... Шкада, скончыўся СЂРѕРґ. Р† апошні Р· С–С… павёў СЃСЏР±Рµ РЅРµ найлепшым чынам. Удавец, дзеці памерлі – СЏРјСѓ Р± РїСЂР° Р±РѕРіР° думаць. Рђ ён...  

– Што ён...  

– Зблытаўся Р· немцамі, – коратка РєС–РЅСѓСћ ксёндз.  

– РЇРє?  

– РќСѓ РЅРµ Р· гестапа. РўСѓС‚ шэфам Кладзенскай акругі гестапа быў такі... Р°, РЅСѓ СЏРіРѕ. Дык Альшанскі звязаўся Р· С–РјС– толькі пад самы канец. Рђ тут камрадамі СЏРіРѕ былі камендант Альшан, граф Адальберт фон Вартэнбург, РґС‹ Р· айнзацштаба Франц Керн. Р† гэта РіРѕСЂС€, чым Р· гестапа.  

– Так, Сѓ поўным СЃСЌРЅСЃРµ РіРѕСЂС€.  

– Чаму згадзіліся Р· маёю думкай?  

– Гэта ведамства Розенберга. Рабунак каштоўнасцей. Набыткаў людскога генія Р·Р° стагоддзі.  

– Так. Р† ўжо чаго СЏРЅС‹ Сћ Кладзенскай акрузе РЅС– нарабавалі! Толькі РІРѕСЃСЊ Альшанскі цэлы быў. РђР¶ пакуль Сѓ маі сорак чацвёртага РЅРµ пачала гуляць РїР° загаду Гімлера “kommenda 1005”, заціранне слядоў злачынства, “акцыі санітарныя”.  

– Р† што тады?  

– Тады палац Альшанскага разам СЃР° скарбамі згарэў. Рђ сам ён прыбраўся Р· немцамі. РџР° чутках, неўзабаве памёр... РќСѓ гэта ён адзін такі быў... Рђ нагробак таго Альшанскага – РІРѕСЃСЊ ён.  

РќР° высокім, метры Сћ РґРІР° вышынёю, ложы Р· дужа-дужа рэдкага зялёнага мармуру ляжаў Сѓ паставе спячага чалавек Сѓ латах. Меч ляжаў РїСЂС‹ баку, шалом адкаціўся набок. Магутная пастава, шырачэзныя РіСЂСѓРґР·С–, РґРѕСћРіС–СЏ зграбныя РЅРѕРіС–. Твар мужны, Р±СЂРѕРІС‹ нахмураныя, СЂРѕС‚ цвёрда сціснуты, але нейкая такая складка Сћ гэтых вуснах, што РЅРµ хацеў Р±С‹ СЏ Р· С–Рј звязвацца РїСЂС‹ жыцці, С– РґРѕР±СЂР°, што гэта РјРЅРµ РЅРµ пагражае. Рассыпаліся буйныя валасы.  

Р† кагосьці РјРЅРµ нагадвае гэтая статуя. Р— тых, каго бачыў Сѓ жыцці. Крыштафовіча, СЏРєС– выратаваў РјСЏРЅРµ тады пад Альберцінам? РќРµ, Сѓ таго твар быў мякчэйшы. Кагосьці Р· артыстаў? Габена? РќРµ, Сѓ гэтага аблічча РЅРµ такое простае, хаця такое Р¶ суровае. Жана Марэ? Падобна. РђР±Рѕ кагосьці Р· гістарычных асоб? Медычы? Калеоне? Рђ, СѓСЃРµ надгроб’і досыць падобныя адно РЅР° адно. РЇРє большасць сяредневяковых статуй. Нягледзячы РЅР° некаторыя індывідуальныя рысы. Бо заказчык або нашчадкі хацелі бачыць Сѓ творы, Сѓ сваім партрэце нешта, акрэсленае самой эпохай.  

РњС‹ выйшлі, СЏ Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° касцельную галерэю. Якраз Сѓ гэты момант пачаў РјСЏРєРєР° біць “дзыгар”.  

– РЈ вайну стаяў, – сказаў ксёндз. – Але СЏ, прыйшоўшы СЃСЋРґС‹, вырашыў адрапараваць. Рђ рапараваў наш арганіст. Механік хоць РєСѓРґС‹. Р† нават каляндар працуе. РќСѓ, РїСЂР° сёе-тое РЅРµ здагадаўся. Механізмы Р¶ Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ тыя. Месячны каляндар хлусіць, невядома СЏРєС–СЏ там валікі-малаточкі С– чамусьці увагнутыя люстэркі. РўСѓС‚ С– Галілей РЅРµ разабраўся Р±.  

– РЇ, РЅР° жаль, таксама. Прафан. РќСѓ С– СЏРє арганіст?  

– Выключны. Рэдкасць гэта – здабыць добрага арганіста. Толькі...  

– Што?  

– Часам гарэзнічае. РЈР·СЏСћ аднойчы С– СЃСЏСЂРѕРґ імшы “Лявоніху” разануў... РќСѓ, Р° РґР·Рµ іншага ўзяць?  

– Рќ-РЅР°, вясёлы Сћ вас касцёл.  

– Бываюць весялейшыя, – ён РіСѓРєРЅСѓСћ касцельнага С– аддаў нейкія распараджэнні.  

РњС‹ падышлі РґР° чырвонай “Явы”. Ксёндз спрытна адкінуў падножку.  

– Ваша?  

– Так, – ён ўбачыў маё здзіўленне. – Р’РѕСЃСЊ С– адзін РјРѕР№ цывільны... РіРј... Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ С– паўшчуваў. “Што Р¶ гэта РІС‹ так СЃРІРѕР№ аўтарытэт падрываеце? Ксёндз. РќСѓ, чаму матацыкл?” Рђ СЏ СЏРјСѓ: “Таму, што грошай РЅР° машыну РЅРµ хапае”.  

– Дзе тут замак?  

– Рђ СѓРЅСЊ, цераз СЂРѕСћ. РЇ РЅРµ пайду Р· вамі. Брыдка часам глядзець.  

Матацыкл затрашчаў С– вокамгненна Р·РЅС–Рє Р· маіх вачэй. РЇ пакруціў галавою С– пайшоў Сѓ Р±РѕРє замка.  

Зелянела трава. РњСЏРєРєС–СЏ, ужо жывыя, удзячныя РІСЏСЃРЅРµ РґСЂСЌРІС‹ рыхтаваліся РґР° вялікай сваёй штогадовай справы: прабіць пупышкі, выпусціць лістоту, даць свету С– людзям зелень, прыгажосць, кісларод, літасціва прыбраць Р· паветра тое, што надыхалі людзі СЃР° сваімі заводамі, Р° пасля пажаўцець ад гэтага С– ад блізкага подыху Р·С–РјС‹ С–, нічога РЅРµ патрабуючы ўзамен, пакорліва, ціха С– рахмана апасці долу. Але РґР° гэтага яшчэ далёка, але СЏРєС–СЏ радасныя Сћ прадчуванні гэтай працы былі РґСЂСЌРІС‹ старажытнага, запушчанага, парадзелага дрэвамі С– пагусцелага хмызамі парку, СЏРєС– даўно стаў падобны РЅР° лістоўны лес Р· ліпамі, таполямі, пагрозна ўзнесенымі патрыярхамі-дубамі С– Р· падлескам ляшчыны, крушыны, глогу, парэчкі, перавітым ліянамі хмелю С– калючым ажыннікам.  

Было РґР·С–РІР° СЏРє хораша.  

Бліснула наперадзе яшчэ чыстая, непазелянелая вада (гэта прыйдзе пазней, Р· цеплынёй): рэчка РЅРµ рэчка, Р° хутчэй рукаў рэчкі, ператвораны калісьці Сћ СЂРѕСћ. Лядашчы мосцік ляжаў над вадой. Р† тут СЏ спыніўся, РЅС–Р±С‹ РјСЏРЅРµ нехта ўдарыў.  

Вачам адкрылася нешта такое, што РЅРµ РґР° веры, чаго РЅРµ бывае, РЅРµ павінна быць СЃСЏСЂРѕРґ гэтай разнежанай весняй прыроды, СЃСЏСЂРѕРґ гэтых ласкавых РґСЂСЌСћ С– зялёнай травы.  

РќР° тым баку ўзвышаўся РјСѓСЂ С– вежа (астатняе хавалі РґСЂСЌРІС‹), крыху-крыху толькі Сћ пражоўць, цёмна-свінцовага, амаль чорнага колеру.  

Замак. Р† СЏРєС– пагрозны, пачварны замак!  

Р† РЅРµ РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ, РЅРµ наводдаль, каб чалавек паспеў неяк падрыхтавацца, Р° твар Сѓ твар, СЏРє нечаканы цёс мяча.  

РЇСЃРЅР°, што парк быў пасаджаны пазней, калі замак перастаў быць замкам, Р° стаў палацам, хай сабе С– невыгодным, але прыдатным РЅР° тыя часы, С– СћСЃС‘ адно ўражанне было сапраўды ўразлівым, РЅС–Р±С‹ чалавек падышоў РґР° гушчару С– раптам убачыў там разверстую Сћ рыку пашчу льва.  

Р† гэта было так, таму што СЏ ўбачыў проста перад сабой цёмную С– дужа РЅС–Р·РєСѓСЋ арку брамы.  

Р† гэта была брама-праём, брама-тунель, брама-ўваход Сћ пячору страшнага гіганта-волата СЃР° злоснай казкі.  

Нават Р· нейкім трымценнем набліжаўся СЏ РґР° гэтай пашчы. Р† тут убачыў, што РјСѓСЂ Р· абодвух канцоў замыкаюць РґР·РІРµ кутнія вежы. Пяць граняў знадворку. Шостая, відаць, выходзіла РІР° ўнутраны РґРІРѕСЂ. РњСѓСЂ вышынёй метраў дзесяць – дванаццаць даходзіў вежам РґР° РїРѕСЏСЃР°, РґР° байніц СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏРіР° Р±РѕСЋ. Вежы былі пустыя С– часам свяціліся гэтымі байніцамі. Дахі РЅР° вежах спічастыя, С– засталіся ад С–С… амаль толькі РєСЂРѕРєРІС‹ РґС‹ латы С– толькі СЃСЏРј-там чарапіца.  

Замак разбiР»i РіРѕРґ дзвесце таму тагачасныя фашысты.  

РЇ iшоў брамаю-тунелем. РђРіР°, праёмы пад завалу знешнiС…, надворных, варотаў. РќС–Р· тунеля, СЏРє С– ўвесь, РІiдаць, замкавы РЅiР·, выкладзены цыклапiчнымi неабчасанымi валунамi. Сляды ўнутраных варот. Божа, даўжыня тунеля метраў пятнаццаць! Няўжо такой таўшчыні РјСѓСЂС‹? РќРµ, проста, РІiдаць, над тунелем было памяшканне.  

Р† святло. Што Р¶, планіроўка простая. Квадрат. Кожны Р±РѕРє метраў РїР° сто дваццаць. Злева тры вежы С– справа. Насупраць, калі РЅРµ лічыць РґР·РІСЋС… бакавых, яшчэ РґР·РІРµ, разам чатыры. Рђ СћСЃСЏРіРѕ, значыцца, РїР° перыметры, восем. РњСѓСЂ збольшага, трэці РЅР° РґР·РІРµ, Р·Р±СЏСЂРѕРіСЃСЏ, СЃСЏРј-там развалены амаль данізу, але ўваход калісьці быў толькі адзін. Р† РїР° перыметры РјСѓСЂРѕСћ (таўшчыня, там, РґР·Рµ развалена, РЅР° РІРѕРєР° метра паўтара-РґРІР°) рады вокан жылых памяшканняў. Вокан С– РґР·РІСЏСЂСЌР№. Так, РґР·РІСЏСЂСЌР№, Р±Рѕ там, РґР·Рµ РјСѓСЂС‹ РЅРµ развалены, абкружае С–С… каменная галерэя, РґР·Рµ закрытая аркамі С– дахам, Р° РґР·Рµ С– адкрытая, СѓРЅСЊ, злева С– там, РґР·Рµ збераглася, проста перада РјРЅРѕР№. Там калодзеж. Справа, калі зірнуць Р·Р° РјСѓСЂ, над верхавінамі РґСЂСЌСћ, вежы касцёла С– “дзыгар”.  

Але С– тут, СѓСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ, СѓРЅСЊ, Сѓ левым далёкім куце, відаць рэшткі капліцы.  

Фасады замка бедныя, Р° тут, там, РґР·Рµ сценка жылога памяшкання ўпала, відаць, што ўнутраны РґСЌРєРѕСЂ быў багаты.  

Верхнія паверхі некаторых вежаў былі, відаць, таксама жыллём. РЈРЅСЊ ляпніны РЅР° столях, СѓРЅСЊ віюцца сляды дымаходаў.  

“Ах, ёлупень! РђС…, бесталач, асталоп, паўдур’е, медны лоб, ёлуп хвашчоўскі! РўС‹ правільна, Р±Рѕ Р·РјСЏСЏ віецца С– вінтавая лесвіца віецца, вырашыў навіваць пергаментную стужку РЅР° нейкі прадмет. Р† РЅРµ стукнула Сћ РјСЏРєС–РЅРЅСѓСЋ тваю галаву, чаму “дымам”?  

Р’РѕСЃСЊ чаму. РЈРЅСЊ СЏРЅС‹ віюцца, твае дымаходы. Іх назнарок часам рабілі такімі. Нават знадворныя РєРѕРјС–РЅС‹ часам завівалі, каб дым Р· С–С… выходзіў калечкамі або вінтом. Яшчэ адно адрозненне, яшчэ адна магчымасць пакуражыцца перад іншымі РЅРµ толькі шпіцамі С– флюгерамі, рэшткі СЏРєС–С… відаць ужо там С– СЃСЏРј, але С– дымам. Р† гэта Р¶ РЅРµ Сћ адных Альшанах. РЈ, медная твая конаўка!”  

РќР°-Р°, замак. Р† СЏСЃРЅР° Р¶, што ёсць тут С– патайныя калодзежы, хады, сховішчы, склады, студні, сутарэнні (СЏСЃРЅР° Р¶, арчастыя), лабірынты пераходаў, каменныя РјСЏС…С–. Іначай СЏРєС– Р¶ гэта замак? Што РјС‹, горшыя Р·Р° іншых? Цікава Р±СѓРґР·Рµ тут пашукаць-папоўзаць.  

РќР° першых паверхах памяшканні ніжэйшыя, там, РґР·Рµ РјСѓСЂС‹ развалены, відаць, што скляпеністыя: РґРѕРј Сѓ разрэзе. Жыла там, РїСЌСћРЅР°, варта РґС‹ прыслуга. Вышэй былі залы, высокія, Р· лепкай, нішамі для РїРѕСЃСѓРґСѓ. Рђ СѓРЅСЊ камін. Мабыць, ёсць С– патаемныя СЃС…РѕРґС‹, СЏСЃРЅР° Р¶, таксама вінтавыя. Што Р¶, палазім хаця Сћ прыёмных залах для гулянак-папоек, хаця нічога там РЅСЏРјР°, Р° ёсць толькі РїСЂРѕР№РјР°, павуцінне, вільгаць С– пыл.  

Толькі тут СЏ апусціў вочы С– разгледзеўся РїР° двары. Р† РґРѕР±СЂР° зрабіў, Р±Рѕ давялося Р± абціраць туфлі.  

Відовішча было ахавае.  

РЇ заўсёды абураўся СЃРІС–РЅСЃРєС–Рј адносінам РґР° большасці старых будынкаў. Чаму свінарнікі чамусьці Сћ большасці любяць змяшчаць Сѓ старажытных фальварковых абсадах, калі там самае месца для клуба, раддома, бальніцы, стадыёна, спортпляцоўкі. Зялёныя шаты, цень, кісларод. Але гэтыя ўстановы чамусьці стаяць РЅР° пустыры. Рђ вакол пруцікі новых пасадак.  

Разбілі касцёл Сѓ Варончы – СЏРєС– клуб С– СЏРєС– сад побач, СЏРєС–СЏ раскошныя двухсотгадовыя алеі! Магутнае, спявучае, пышнае барока касцёла Сћ Шчорсах. РЇРєС– музей (Р° музей РІСЏСЃРєРѕРІС‹ побач, Сѓ цесным памяшканні)!  

Апраўданне знаходзяць Сѓ словах адной асобы, што трэба будаваць новае, Р° парахня (РјСѓСЂС‹ Сћ паўтара метра таўшчынёй) няхай рассыпаецца, хаця прыстасаваць “парахню” пад нешта бывае лягчэй, чым пабудаваць новае, СЏРєРѕРµ часам, калі ёсць “парахня”, можа крыху пачакаць. Хай сілы С– грошы будуць аддадзены яшчэ чамусьці.  

Што Р¶, С– асоба была добрая СЃРІС–РЅРЅСЏ, С– тыя Р· “апраўданнем”. РЇ звыкнуў ставіцца РґР° гэтага больш-менш спакойна.  

Але тут нават РјСЏРЅРµ стукнула. Двор быў літаральна завалены розным ламаччам С– хламам С– тым, што было калісьці высокакаларыйным беларускім сенам. Словам, каровіны праснакі С– авечы Р±РѕР±.  

Рђ проста перад сабой, РјС–Р¶ першай С– РґСЂСѓРіРѕР№ вежамі справа, СЏ ўбачыў натоўп. РЈ адным месцы РјСѓСЂ быў даламаны амаль РґР° зямлі РЅР° шырыню прыблізна трох метраў, Р° побач, РЅР° вышыні метраў чатырох, некалькі юнакоў Р· ламамі Сћ поце аблічча працавалі, разбіваючы цамянку: відаць, хацелі пашырыць пралом.  

РЇ падумаў, што гэта марныя штучкі, што тут С– шар-баба РЅРµ дужа Р± дапамагла С– што той, амаль скончаны, пралом зрабілі РЅРµ людзі, Р° час. Але тыя стараліся, што наверсе.  

Цэнтрам была РіСЂСѓРїР° людзей. РђРґР·С–РЅ Сѓ СЃС–РЅС–Рј падношаным гарнітуры С– Сћ ботах меў аблічча чалавека, СЏРєС– звыкнуў С– падпарадкоўвацца, С– загадваць, аблічча валявое С– жарсткаватае, грубавата-часанае. РџР° пагляду старшыня калгаса, СЏРє СЏРЅРѕ пасля С– выявілася. Было СЏРјСѓ РіРѕРґ пад пяцьдзесят, С– быў ён здаровы, СЏРє РєРѕРЅСЊ. Р† змякчала выраз СЏРіРѕ твару толькі гумарыстычная складка Сћ краёчку вуснаў. РќРµ спадабалася РјРЅРµ толькі, што быў ён Р· чубком, СЏРє Сѓ бедалагі-нябожчычка фюрэра. Р— некаторых часоў СЏ больш Р·Р° СћСЃС‘ РЅР° свеце РЅРµ люблю такой прычоскі РґС‹ яшчэ вусікаў падобнага тыпу, СЏРєС–С… Сѓ чалавека, РЅР° шчасце, РЅРµ было. Рђ то Р± СЏ зрабіў нешта несамавітае. Напрыклад, запусціў Р±С‹ Сћ СЏРіРѕ апаратам.  

“Гаспадар. Тым больш што С– пасёлак сельсавета тыпу Альшаны ляжыць РЅР° тэрыторыі калгаса”.  

Побач Р· С–Рј стаяў Р· партфелем Сѓ руцэ чалавек невысокага росту, таксама РіРѕРґ пад пяцьдзесят, але Р·СѓСЃС–Рј іншага тыпу. Твар шырокі, пасечаны дробнай сеткай зморшчын. Р† РЅР° гэтым твары цёмныя ўважлівыя вочкі. Чорная кароткая стрыжка, вялікія, РЅС–Р±С‹ Сћ Буды, вушы. РђРґ СЏРіРѕ РЅР° адлегласць Сѓ пятнаццаць сажняў прыемна тхнула перагарам, С–, мабыць, таму твар СЏРіРѕРЅС‹ быў дабрадушны. РўРѕРµ, што называецца “вясёлы Р· пахмелу”. Быў ён прысадзісты, крыху сагнуты С– махаў рукамі, РЅРµ выключаючы той, Р· партфелем, больш Р·Р° СћСЃС–С….  

Р† яшчэ адзін РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РјРЅРµ Сћ вочы. Убаку сядзеў РЅР° траве, РЅР° касагоры, магутнага складу С– РЅРµ менш чым сажнёвага росту чалавек Р· шырокім абліччам. Чорныя крылатыя Р±СЂРѕРІС‹, СЃС–РЅС–СЏ вялізныя вочы, арліны РЅРѕСЃ, гожы шырокі мужчынскі СЂРѕС‚. Аблічча надзіва інтэлігентнае, хоць РЅР° прафесарскую кафедру, але нейкае трывожнае С– дзікаватае, РЅРµ такое, СЏРє Сѓ звычайных людзей.  

РђР± тым, што гэта РЅРµ прафесар, сведчыла толькі тое, што быў ён апрануты бедна: Сѓ паркалёвай расхрыстанай РЅР° РіСЂСѓРґР·СЏС… сарочцы, картовых чорных портках, запраўленых Сѓ ялавыя старыя боты.  

Чалавек насіў кепку казырком назад (пасля СЏ даведаўся, што гэта адна Р· СЏРіРѕ заўсёдных адзнак, нават калі ён РЅРµ быў Сѓ мучным пыле, Р° РЅРµ хвілінны капрыз), С– вакол СЏРіРѕ круціліся дзесяткі РґРІР° сабак усякага росту С– масці С– пераважна дрэннай пароды.  

– РўСѓС‚, ці што, сутарэнні? – даляталі галасы.  

– РўСѓС‚ паўсюль сутарэнні. РЇРє Р±С‹ катора РЅРµ правалілася.  

– РќРµ. РќР° РІСЏРєС– будавалі. Лупась, хлопцы.  

Р† тут СЏ адчуў, што нешта мяняецца. Да РіСЂСѓРїС‹ дбайнікаў набліжалася РґРІР° чалавекі Сћ атачэнні чародкі дзяцей С– падлеткаў чалавек РЅР° дваццаць.  

Наперадзе крочыў невысокі С…СѓРґС‹ мужчына Сћ дужа акуратным чорным гарнітуры С– белай сарочцы Р· чорным гальштукам. Аблічча вясковага інтэлігента, простае С– нічым РЅРµ адметнае, С…С–Р±Р° што шнарам, СЏРєС– перасякаў левае брыво. Р—Р° акулярамі разумныя С– раздумлівыя вочы. Валасы моцна сівыя РЅР° СЃРєСЂРѕРЅСЏС….  

Другі быў высокі С– плячысты С– вельмі нагадваў нейкага амерыканскага каўбоя Р· фільмаў РїСЂР° РґР·С–РєС– Захад. Саламяныя валасы, аблічча, прадубленае сонцам С– ветрам РґР° адцення цёмнага золата. Шырокі С– высокі лоб, РЅРѕСЃ просты С– РЅСЏРґРѕСћРіС–, СЂРѕС‚ цвёрды, шчокі прыемна праваленыя.  

Р† СћСЃС‘ гэта асвятлялі вочы такой глыбокай СЃС–РЅС–, што рабілася радасна РЅР° душы.  

– Стой! Што РІС‹ гэта робіце? – яшчэ здалёк крычаў “каўбой”. – РЇРєРѕРµ ... РїР° СЏРєС–Рј праве?  

– Рђ ты РЅРµ Р±СѓРґР·СЊ Сѓ гарачай вадзе купаны, Змагіцель, – сказаў чалавек Сѓ СЃС–РЅС–Рј гарнітуры. – РўСЂСЌР±Р° – значыць трэба.  

– Р’С‹, Нічыпар Сяргеевіч, хаця С– старшыня калгаса, – сказаў інтэлігент, – Р° С– вам Р±С‹ РЅРµ шкодзіла СћСЃС‘ Р¶ паразважаць крыху над тым, што РІС‹ робіце.  

– Рђ РІС‹ РјРЅРµ, Рыгор Іванавіч, таварыш Шаблыка, РЅРµ РІР° СћСЃС–С… выпадках загадвайце, СЏРє РјРЅРµ гэтым калгасам кіраваць С– што С– СЏРє РјРЅРµ РЅР° СЏРіРѕ карысць рабіць.  

– Небяспека супрацьпажарная патрэбна? – спытаў той, Р· партфелем, С– “наставіцельна” СћР·РЅСЏСћ палец. – Патрэбна. Другі выхад патрэбен? Патрэбен.  

– Ды чаму тут гарэць? – спытаў нехта.  

– РќРµ кажыце. Р† камень часам гарыць. Р† стрэльба раз РЅР° РіРѕРґ сама страляе.  

– Гэта РїРѕРјРЅС–Рє, – спакойна сказаў Шаблыка. – РџРѕРјРЅС–Рє культуры, РїРѕРјРЅС–Рє гісторыі нашай. Р† потым, хто вас прымушаў Сѓ С–Рј загон для быдла рабіць? Зрабілі Р± убаку.  

– РќР° гэта затраты трэба, – сказаў апартфелены.  

– РџРѕРјРЅС–Рє. Пад аховай, – тлумачыў Шаблыка.  

– РЇРєС– РїРѕРјРЅС–Рє? Адкуль відаць, што РїРѕРјРЅС–Рє?! – пачаў нервавацца чалавек Р· партфелем.  

– Р’С‹ РЅРµ нервуйцеся, Тодар Ігнатавіч, – сказаў Шабыка. – Р’С‹ бухгалтар, РІС‹ можаце С– РЅРµ ведаць, што гэта – другая палова XVI стагоддзя.  

– Адкуль відаць?  

– Дошка была.  

– Дзе СЏРЅР°, дошка? – спытаў Тодар Ігнатавіч.  

– Здзерлі дошку! – СѓР·РІС–СћСЃСЏ раптам крыкам “каўбой”. – РЈ бур’яне СЏРЅР° валяецца! Рђ СћСЃС‘ ты, канторская СЃРєСЂСЌРїРєР°! РўС‹, Ганчаронак! РўС‹, чарнільная твая душа! РўС‹ людзей падцкоўваеш, РЅС–Р±С‹ гэты замак галоўны твой вораг.  

– Ціха, Міхась, – сказаў СЏРјСѓ Шаблыка, але “каўбой”, відаць, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ ўмеў СЃСЏР±Рµ трымаць С– ўжо Р·СѓСЃС–Рј азвярэў.  

– Скардзіцца РЅР° вас будзем. Рђ табе, Ганчаронак, СЏ дам дыхту. РЇ цябе неяк так прыму Сћ кулакі, так Р· РјРѕСЂРґС‹ РјСЏСЃР°...  

Вочы Ганчаронка былі Р± страшнаватыя, каб РЅРµ былі такія дурныя.  

– РЇ, РјС–Р¶ іншым, РЅРµ толькі бухгалтар. РЇ С– член пасялковага Савета.  

– Рђ-Р°, – іранічна працягнуў Шаблыка. – РќСѓ-Сѓ, калі член пасялковага Савета – тады абавязко-РѕРІР° трэба бурыць.  

– Ды супакойцеся, – сказаў старшыня.  

– Р’С‹ СЏРіРѕ паклічце РґР° спакою, Альшанскі, – сказаў старшыні Шаблыка.  

“Альшанскі? Адкуль Альшанскі? Р— тых? Ды быць РЅРµ можа. Апошні Р· немцамі ўцёк С– памёр. Ідыёт. Мала, ці што, Альшанскіх. РђРґР·С–РЅ Гаўрыла Сћ Полацку?”  

– Кажу вам, зрабіце загон наводдаль, Альшанскі, – сказаў Шаблыка. – Іначай будзем скардзіцца.  

– РќСѓ С– валіце, – сказаў старшыня, – вам жа горай Р±СѓРґР·Рµ.  

– РўС‹!РўС‹! – узбеляніўся “каўбой”. – Змагіцель. РўС‹... віслюк.  

– РџСЂР° новае думаць трэба, – сказаў старшыня, РЅРµ пакрыўдзіўшыся РЅР° “віслюка”, Р±Рѕ РЅРµ зразумеў.  

РЇ СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ. РЇ РґРѕР±СЂР° ведаю ўкраінскую РјРѕРІСѓ С– ведаю, СЏРє часам зручна абазваць РґСЂСѓРіРѕРіР° такім чынам. Тыпова беларуская хітрынка. Спецыяльна ўжываць Сѓ якасці лаянкі замест нашай – лаянку Р· іншых славянскіх РјРѕСћ. Р† душу адвёў, С– аблаяў, Р° той РЅС–С† РЅРµ ўтаропае.  

“Віслюк” РїР°-ўкраінску – “асёл”.  

– Так! Сапраўдны віслюк! Толькі віслюкі робяць такое.  

Затое Ганчаронак Тодар Ігнатавіч, бухгалтар С– член пасялковага Савета, чамусьці асабліва пакрыўдзіўся РЅР°, відавочна, невядомае СЏРјСѓ слова “віслюк”.  

– РђРЅСѓ, паўтары! РђРЅСѓ, паўтары, паўтары!  

– РЇ табе паўтару! – “каўбой” схапіў Ганчаронка загрудкі.  

– Высоцкі! – заблажыў той. – Чаго глядзіш РЅР° бандыцкае адроддзе?  

Р† тут ад натоўпу аддзяліўся высокі, выключна складзены С– збіты мужчына РіРѕРґ сарака Р· нечым. Валасы цёмна-русыя, светлыя вочы прыжмураны. РЈ рухах лянівая грацыя, РїР° СЏРєРѕР№ відаць: можа быць нечакана рухлівы. РќРѕСЃ прамы, СЂРѕС‚ няўлоўна ўсміхаецца. РЈ вялізнай далоні маленькая пужка.  

– Пастарайцеся, Ігнась Якаўлевіч, – сказаў ён сам сабе. – РќСѓ што, сапраўды, Р·Р° безабразія робіцца?  

Р† лёгка, СЏРє кацянят, развёў Ганчаронка С– Змагіцеля, трымаў С–С… выцягнутымі рукамі.  

– РќСѓ, няхораша. РќСѓ, Р±РѕР№РєР° Р±СѓРґР·Рµ, – ляніва ўмаўляў ён. – РќСѓ, міліцыя. РќСѓ, пятнаццаць сутак. РќСѓ, неба Сћ Р±СѓР№РЅСѓСЋ клетку. Бухгалтар вялікага калгаса, член пасялковага Савета – С– пятнаццаць сутак. Непрыгожа... Настаўнік роднага слова – С– тратуар перад школай падмятае. Непрыглядна, экзамены СЃРєРѕСЂР°. Вучні РїСЂР° Сымона Скарыну слухаць хочуць, Р° РІС‹...  

Чамусьці РЅРµ паверыў СЏ ягоным словам РїСЂР° Сымона Скарыну. “Прыдурваецца, здзекваецца”, – падумаў СЏ. Таму што была Сћ С–Рј гэткая старасялянская ветлівасць С– выхаванасць, але было С– нешта дужа інтэлігентнае.  

– Ігнась! – гарлаў Ганчаронак. – Пусці, дай дарвацца.  

– Ды РЅРµ пушчу, – ляніва сказаў Высоцкі.  

– РЎСѓРєР° ты! Пусці! Пусці, адроддзе свінскае! Пусці, чорт смалены, дымны!  

Р† тут Высоцкі невядома чаму азвярэў.  

– РўС‹ Р·Р° брата... Колькі Рј-РјРѕР¶... РўС‹, гадзяня... РўС‹, выпоўзіна.  

Адштурхнуўшы Змагіцеля, ён схапіў Ганчаронка, выдзер Сѓ СЏРіРѕ партфель, схапіў Р·Р° карак С– Р·Р° СЂСѓРєСѓ С– моўчкі пачаў карэжыць. Так, што стала страшна Р·Р° жыццё таго.  

– Рџ-пусці!.. Рџ-пусці.  

Настаў час умяшацца С– ратаваць СѓСЃС–С… ад гарачнасці.  

РЇ пачаў наводзіць апарат, выбіраць пазіцыю. Нехта сыкнуў, С– паступова авантура пачала сціхаць. Апошні выпусціў бухгалтара Высоцкі. Выгляд РІР° СћСЃС–С… быў збянтэжаны, Р° Сћ некаторых – спалоханы. РЇ нават РЅРµ чакаў.  

– Р’С‹ хто такі? – першым ачомаўся Альшанскі.  

– Рђ ці РЅРµ СћСЃС‘ адно?  

– Рђ нашто РІС‹ гэта робіце?  

– Рђ Р±СѓРґР·Рµ харошая ілюстрацыя РЅР° тэму: “Правілы С– РЅРѕСЂРјС‹ сацыялістычнага супольнага жыцця Сћ Альшанскім наваколлі”.  

Р† СЏ шчоўкнуў яшчэ С– РјСѓСЂ Р· юнакамі РЅР° С–Рј.  

– Гэй! Гэта яшчэ нашто? – крыкнуў здалёк старшыня Альшанскі.  

– РЇ Антон РљРѕСЃРјС–С‡. Прыехаў даследаваць Альшанскі замак С– касцёл. Маю адносіны РґР° арганізацыі РїР° ахове помнікаў, РјС–Р¶ іншым, С– гэтага РІРѕСЃСЊ вашага замка. Застаў прыемную карціну разбурэння. Р† “запечатлел”. Да ведама сучаснікаў С– РЅР° памяць нашчадкам. Удзячным нашчадкам.  

Дзеці вакол Шаблыкі зарагаталі. Р† гэты смех вывеў старшыню Р· цярпення:  

– Выньце плёнку.  

– Р† РЅРµ падумаю.  

РЃРЅ РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° РјСЏРЅРµ Р· грацыяй С– спрытам бегемота. Р—Р° С–Рј Ганчаронак С– Высоцкі. Р—Р° С–РјС– Змагіцель С– Шаблыка.  

– Падумалі Р± РІС‹, Нічыпар Сяргеевіч, што гэта адна Р· прыкрас краю, – паказаў старшыні РЅР° замак Шаблыка.  

– РўС‹ РјРЅРµ радзіму Р·Р° РјРѕР№ кошт РЅРµ ратуй, – РєС–РЅСѓСћ СЏРјСѓ старшыня.  

Да РјСЏРЅРµ падступілі Ганчаронак Р· Высоцкім.  

– РўС‹... ты адкуль... – РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ узялі Р± загрудкі.  

РЈ гэты момант чалавек Сѓ мучным пыле, Р· кепкай казырком назад С– Р· поўным картэжам беспародных сабак наблізіўся РґР° нас, прайшоў РјС–Р¶ нас, СЏРє разжараны РЅРѕР¶ праз Р±СЂСѓСЃ масла, стаў С– ўтаропіў дзікаватыя ўважлівыя вочы Сћ нашы абліччы. Разглядаў, лунатычна хілячы галаву то РЅР° адно плячо, то РЅР° РґСЂСѓРіРѕРµ, С– вочы былі нерухомыя, С– СЏ заўважыў, СЏРє СѓСЃРµ РЅС–Р±С‹ звялі, апусцілі СЂСѓРєС– С– адсунуліся. Чалавек паглядзеў, пакруціў адмоўна галавою С– адышоў РєСЂРѕРєС– РЅР° чатыры.  

– Рќ-РЅРµ Р°. Рђ? Рђ-Р°-РЅРµ! – ціха сказаў ён.  

Спрэчка Р·РЅРѕСћ была пачала разгарацца.  

– РќРµ смейце больш рабіць гэтага, – сказаў СЏ.  

– Хто гэта тут такі яшчэ? – падлез Ганчаронак.  

– Р—РјРѕСћС‡, Р° то СЏ табе.  

– Рђ РІС‹ РЅРµ крычыце РЅР° РјСЏРЅРµ, СЏРє нейкі афрыканскі папуас, – налязаў ён.  

– Новагвінейскі бушмен, – паправіў СЏ.  

Чым Р±С‹ гэта СћСЃС‘ скончылася – невядома. Але Сћ гэты момант ад РјСѓСЂР° даляцеў крык РґРІСѓС… дзесяткаў галасоў. РўСѓРґС‹ спяшаліся дзеці, С– РјС‹ таксама кінуліся туды.  

РќР° зямлі ляжаў, нязручна падкруціўшы левую СЂСѓРєСѓ, юнак РіРѕРґ семнаццаці. РђРґР·С–РЅ Р· тых, што толькі-толькі былі наверсе С– там дзяўблі ламамі. Гэты чарнявы юнак адзін Р· тых “кладзенцаў-гракоў”, СЏРє С–С… справядліва называюць.  

– Што Р· табой, Бронік? – Р· непрыхаванай трывогай спытаў Шаблыка.  

– Разбіўся? – гэта старшыня.  

– Здаецца, РЅРµ, – юнак сеў, моршчачыся С– падтрымліваючы правай левую СЂСѓРєСѓ.  

– Вывіх, – сказаў Ганчаронак. – Пацягніце Р·Р° СЂСѓРєСѓ.  

– РќРµ. – Шаблыка абмацваў хлопцаву СЂСѓРєСѓ. – Пералом. Хутчэй Сѓ бальніцу.  

Ведаю, СЏ рабіў жорстка, РЅРµ РїР°-чалавечы, але трэба было стрымаць тую малпу, якая вырашыла рабіць такое Р· замкам, РґС‹ яшчэ С– Р· рызыкай. РќСѓ Р° каб РЅРµ СЂСѓРєР°, Р° шыя. Р† таму СЏ шчоўкнуў С– гэтую сцэну.  

– РќСѓ С– РІРѕСЃСЊ, – ледзь РЅРµ заплакаў Высоцкі, паказваючы РЅР° тое месца, РґР·Рµ, відаць, хлопец пераламаў СЂСѓРєСѓ С– РґР·Рµ пінжак быў прадзёрты. – Р’Рѕ С– пінжак раздзёр.  

– Падумаеш, адзін пінжак, – Р· пагардай адказаў мужны Бронік. – РњРЅРµ гэта СћСЃС‘ адно СЏРє Радзівілу, калі Р± Сѓ СЏРіРѕ Сћ адным Р· маёнткаў парсючок Р·РґРѕС….  

–Малі, хлопча, Р±РѕРіР° аб здароўі, Р±Рѕ маліць аб СЂРѕР·СѓРјРµ табе РїРѕР·РЅР°, – сказаў СЏ.  

Старшыня, Ганчаронак С– Высоцкі відавочна сабраліся пакінуць поле Р±РѕСЋ. Але кінуць СЏРіРѕ без слова азначала прызнаць СЃСЏР±Рµ пераможанымі.  

Таму Альшанскі спытаў:  

– Гэта РІС‹ хаця дзеля чаго здымалі?  

– Бачыце, РЅРµ так даўно быў “Фіціль” РїСЂР° аднаго такога, – СЏ сказаў гэта, хаця С– ведаў, што кажу пустую пагрозу. – Магчыма, здымкі Сћ будучым С– прыдадуцца.  

– Выньце плёнку, – сказаў Ганчаронак.  

– Р’С‹, здаецца, РЅРµ ахова, Р° гэта РЅРµ нумарны завод, – адрэзаў СЏ. – Выму. РЈ цёмным пакоі Р· праявіцелем.  

Чаму так – РЅРµ ведаю. Але ніколі РЅРµ бачыў СЏ чалавека, СЏРєС– Р± так усхваляваўся.  

– Р’С‹...  

– Адставіць, – сказаў старшыня. – Сапраўды, пагарачыліся. Што нам, клінам сышоўся для загона гэты замак? Дый чаму тут, сапраўды, гарэць? Словам, Р±СѓРґР·Рµ загон. Гэй, спускайцеся адтуль! – паглядзеў РЅР° дзяцей, што сачылі Р·Р° сцэнай, С– прыбавіў спецыяльна для РјСЏРЅРµ: – Рђ Р· вамі пагаворым...  

– Так, – падхапіў Ганчаронак, – Р· вамі, што тут без РіРѕРґСѓ тыдзень, Р° падкопваецца пад аўтарытэт кіраўнікоў, РјС‹ яшчэ пагаворым.  

– Ахвотна. Тым больш што найболей падкопваюць аўтарытэт кіраўнікоў такія, СЏРє РІС‹.  

Альшанскі, відаць, хацеў быў вылаяцца, але махнуў СЂСѓРєРѕР№.  

РЇРЅС‹ пайшлі, С– тут нечакана загаласіў С–Рј услед чалавек Сѓ кепцы задам наперад:  

– РђРіР°! РђРіР°! Р’РѕСЃСЊ вам божая кара. Бурылі? Замак? Рђ РІС‹ ведаеце, што тут было? Р’РѕСЃСЊ вам... Што тут было! Р’РѕСЃСЊ вам божая кара.  

Р† рушыў Р·Р° С–РјС– Сћ суправаджэнні картэжу сваіх РїСЃРѕСћ.  

Р† толькі тут СЏ зразумеў, што чалавек гэты – вар’ят.  

– Змагіцель Міхась Іванавіч, – “каўбой” працягнуў РјРЅРµ СЂСѓРєСѓ. – Мясцовы выкладчык беларускай РјРѕРІС‹.  

– Шаблыка Рыгор Іванавіч, – сказаў РґСЂСѓРіС–. – Настаўнік гісторыі. Дзякуй вам, РІС‹ прыйшлі Сћ час.  

– Два Іванавічы, – сказаў СЏ. – Што Р¶, РљРѕСЃРјС–С‡ Антон Глебавіч. Гісторык.  

– РњСЏСЂРєСѓСЋ, самая справа нам зараз накіравацца Сћ “Чайную”, – сказаў Шаблыка. – РЇ РЅРµ люблю, але пасля сённяшняга Сћ РјСЏРЅРµ ад хвалявання С– палёгкі аж калені дрыжаць.  

– Р† Сћ РјСЏРЅРµ, – сказаў “каўбой”. – Дый Р·Р° знаёмства.  

РњС‹ пакінулі ўрэшце запаскуджанае поле Р±РѕСЋ, Р·РЅРѕСћ выйшлі Сћ парк, перайшлі мосцік, мінулі касцёл, аддыбалі метраў трыста ціхай вулачкай С– ўвайшлі Сћ “Чайную”, проста невялікі пакой СЃР° стойкай, дзесяткам столікаў, акном РЅР° РєСѓС…РЅСЋ С– трыма вокнамі РЅР° СЃРѕРЅРЅСѓСЋ ціхую вуліцу.  

Маладая С– надзіва свежая буфетчыца стаяла Р·Р° стойкай С– сумавала, Р±Рѕ народу яшчэ Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ было: рана. “Каўбой” адразу РїР°-каўбойску падкаціўся РґР° СЏРµ:  

– Данусечка... Р -радасць мая... РЇРє СЏ рад бачыць вас РїР°-ранейшаму маладой, СЏРє СѓСЃС…РѕРґ, поўнай, СЏРє РїРѕСћРЅСЏ, свежай, СЏРє раса.  

– Гэ-СЌ, РґС‹ ён помесь каўбоя Р· паэтам, – ціха сказаў СЏ.  

– Ды РЅСѓ вас, Міхась Іванавіч...  

– РЇ РЅРµ Міхась. РЇ Змагіцель. РЇ СћСЃС‘ змагу.  

– Р† РјСЏРЅРµ?  

– Р† вас, – люта адказаў настаўнік.  

Зрабіў жахлівую РјС–РЅСѓ С–, паказваючы РЅР° бутэльку каньяку, чулліва праспяваў:  

– “Дайте бедному шуту звездочку РІРѕРЅ ту”.  

Тая засмяялася.  

– Рђ што СЏРјСѓ, – сказаў Шаблыка. – Малады, кавалер, РґСѓСЂСЌРµ.  

РњС‹ селі Р·Р° стол С– выпілі Р·Р° знаёмства.  

– РќСѓ, гэтая гісторыя Р· Бронікам С–Рј цяпер надоўга ахвоту РґР° такіх штучак адаб’е, – сказаў Шаблыка.  

– РќРµ кажы, – сказаў “каўбой-паэт”. – Ганчаронак гэта такая СЃРІС–РЅРЅСЏ, што РЅРµ адвяжацца. РЇРє нянавісць Сѓ СЏРіРѕ нейкая сядзіць С– РґР° замка, С– РґР° многага. РЃРЅ гэта Альшанскага падбіў. Нутром чую.  

– Так, – Шаблыка круціў Сѓ руках акуляры. – РЇ Р± СЏРіРѕ таксама лічыў, што гад паўзучы, каб РјС‹ разам Р· С–Рј Сѓ гестапа РЅРµ былі.  

– РЈ гестапа? – СЏ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ.  

– РќСѓ так. РњСЏРЅРµ ўзялі РїР° падазрэнню Р·Р° падполле, хаця прамых доказаў РЅРµ было. Вядуць праз пакой, Р° ён стаіць рукамі Сћ сценку пад аховай сабакі. Убачыў – зрабіў выгляд, што РЅРµ пазнаў, дай Р±РѕРі СЏРјСѓ...  

– Р† СЏРє жа РІС‹ адтуль выйшлі?  

– Прадажныя СЏРЅС‹ былі. Нашага СЂСЌРґРєР° каго РєСѓРїС–С€. Аднаго-РґРІСѓС…. Рђ Сћ С–С… толькі аднаго-РґРІСѓС… С– РЅРµ РєСѓРїС–С€. Выкупілі нас. Тым больш што доказаў РЅРµ было. Ганчаронак, кажуць, трымаўся, язык праглынуўшы. Рђ тое, што характар РґР·СЏСЂРјРѕ, – справа дзесятая.  

– Р† СћСЃС‘ адно, – Р·РЅРѕСћ ускіпеў “каўбой”. – РЇ СЏРјСѓ “бандыцкага адроддзя” РЅРµ дарую.  

– Рђ чаму... – С– СЏ асекся, Р±Рѕ ледзь РЅРµ сказаў нетактоўнасці.  

Змагіцель торкаў відэльцам Сѓ катлету:  

– РўСѓС‚ сакрэту РЅСЏРјР°. РЈСЃРµ ведаюць. Быў СЏ РїР° дурасці пасля вайны некалькі месяцаў Сѓ бандзе, шчанюк зялёны, непаўналетні. Р -рамантыкі захацелася. РЈ філіяле банды Боўбеля-Куляша. Самога-та РЅРµ бачыў. Р† РґРѕР±СЂР°, што трапіўся РјРЅРµ харошы чалавек. Шчука было СЏРіРѕ прозвішча. РЃРЅ РјРЅРµ С– давёў, што СЏ такое. РќСѓ, СЏ сваю РІС–РЅСѓ выкупіў. Дзякуючы СЏРјСѓ С– РјРЅРµ РјРѕР№ філіял загадаў РґРѕСћРіР° жыць, часткова здаўшыся, Р° асноўную частку Р· самім Куляшом РґР° Палінскага балота прыціснулі С– знішчылі РґР° апошняга чалавека. Р† сам Кулеш зранены Сћ багне патануў. Рђ ён РјРЅРµ: “Бандыцкае адроддзе”. РЎ-СЃСѓРєР°!  

– Ладна, супакойся, – паклаў СЏРјСѓ СЂСѓРєСѓ РЅР° плячо Шаблыка.  

– Слухайце, Р° гэты хто, Сѓ кепцы казырком назад?  

– Рђ-Р°. Людзвік Лапатуха, – сказаў СЃСѓРјРЅР° Шаблыка. – Вар’ят. Ціхі. Часам толькі незразумелае гаворыць. РќСѓ С– кепка. Р† сабакі СЏРіРѕ страшэнна любяць. Бачылі? Табунамі ходзяць. Нямецкіх аўчарак толькі баіцца С– кідае Сћ С–С… камяні.  

– Адкуль жа ён такі, няшчасны чалавек?  

– РЈ нас тут Сѓ сорак чацвёртым немцы нейкую работу вялі, Р° пасля рабочых чалавек чатырыста, палякаў РґС‹ нашых, расстралялі Сћ паўкіламетры адсюль. Ды РїРѕРјРЅС–РєС– РІС‹ пасля самі ўбачыце, Сѓ парку стаяць. Наш РїРѕРјРЅС–Рє, агульны С– польскі. РњС‹ Р· адным польскім раёнам тут сябруем, то СЏРЅС‹ прыязджалі РґС‹ паставілі яшчэ сваім, – Змагіцель уздыхнуў. – Страшная была гісторыя.  

– Рђ Лапатуха тут РїСЂС‹ чым? – спытаў СЏ.  

– Кажуць, што ці РЅРµ СЏРјСѓ аднаму ўдалося Р·-пад расстрэлу неяк уцячы, – задуменна сказаў Шаблыка. – Ці ён быў адзіным выпадковым сведкам. Р† крануўся, гледзячы РЅР° ўвесь гэты жах. Але цяпер ад СЏРіРѕ ўжо ніхто нічога С– ніколі РЅРµ даведаецца. Р† быў жа РґРѕР±СЂС‹, культурны чалавек. Скончыў гімназію С– адзіны тады скончыў Р· СѓСЃСЏРµ Альшанскай акругі універсітэт. Пражскі. Некалькі РјРѕСћ ведаў. Рђ цяпер, бачыце, СЏРє СЏРіРѕ скруціла. Толькі С– можна дабіцца, што вартуе ён тут магілы. Прапаў чалавек. РњСЏС…С– РЅР° млыне цягае. Шкадуюць СЏРіРѕ.  

Гаварыць далей РЅР° гэтую тэму было непрыемна С– цяжка, С– таму СЏ перавёў размову РЅР° іншае:  

– Слухайце, Р° што гэта Сћ вас кажуць нібыта РїСЂР° нейкую жанчыну Р· нейкім там чорным манахам?  

– РђР°-Р°, працяг легенды Р· XVII стагоддзя, – скептычна СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Шаблыка. – Валюжыніч С– Ганна Альшанская. Чу-улі.  

– РќСѓ РЅРµ, – СѓР·РІС–СћСЃСЏ “каўбой-паэт”. – Р’С‹ можаце смяяцца, казаць, што СЏ ёлуп, Р° СЏ веру: ёсць нешта такое. Р† Р·Р° апошнія некалькі РіРѕРґ Р·РЅРѕСћ з’явілася. Ужо чалавек шэсць казалі. Людзі дарма шоргаць языкамі РЅРµ будуць, С– дыму без агню РЅРµ бывае.  

– Дык што?  

– Кажуць, сапраўды, Сѓ некаторыя ночы з’яўляюцца. Р† калі прыйдзеш Сѓ такую РЅРѕС‡ С– падыдзеш РґРѕР±СЂР°, то ідуць. Часам РїР° касцельнай галерэі, часам РїР° замкавай. Часам РїР° той С– РїР° РґСЂСѓРіРѕР№. Размытыя, туманныя. Ідуць С– знікаюць С– нічога РЅРµ гавораць.  

– РўС‹ каньяку болей РїС–, – сказаў Шаблыка.  

– Ды СЏ амаль С– РЅРµ п’ю. РЇРє ты. Але веру, ёсць нешта такое. Праходжваюцца, ідуць.  

РњС‹ глядзелі РЅР° ціхую С– РґРѕР±СЂСѓСЋ РІСЏСЃРєРѕРІСѓСЋ вуліцу, РЅР° Р±СЏСЂРѕР·С‹, СЏРєС–СЏ рыхтаваліся зазелянець, РЅР° бялюткія стаўбуры яблынь РЅР° вугальна-чорнай ільснянай зямлі.  

– Рќ-РЅР°, – сказаў СЏ, – гляджу СЏ, Сѓ вас тут ідылія.  

– Ідылія, – сказаў Шаблыка. – З кантрастамі.

Мінулі святы, звычайныя, СѓСЃС–Рј вам вядомыя святы Сћ маленькім пасёлку. Р— трыбунай, абцягнутай чырвоным, Р· самаробнымі сцягамі С– Р· сонцам С– першымі, нясмелымі яшчэ намёкамі РЅР° зелень, Р· дэманстрацыяй, якая складаецца пераважна СЃР° школьнікаў, С– Р· цікаўным парсюком, СЏРєС– вылез РЅР° вуліцу РЅР° агульнае ажыўленне, акурат РЅР° дарозе дэманстрацыі: людзей паглядзець С– СЃСЏР±Рµ паказаць.  

Рђ потым рыпае СЃСЏРј-там гармонік, перад клубам танцуюць пары. Р† закрадаецца Сћ сэрца СЃСѓРј, што табе гэтага ўжо Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ хочацца,што твае балі адшумелі С– пракаціліся.  

Прайшоў Р· настаўнікам С– вучнямі, проста каб РЅРµ быць аднаму, каб паглядзець РЅР° ажыўленне іншых, Р° вечарам уцёк Р· вячоркі ад Вячоркі (сапраўды, почасту СЏРЅС‹ Сћ СЏРіРѕ бывалі) РґР° Змагіцеля Сћ СЏРіРѕ кавалерскую хату (бацькі памерлі), РєСѓРґС‹ СЃРєРѕСЂР° з’явіўся Р№ Шаблыка, С– хораша РјС‹ Р· С–РјС– праводзілі свята, хаця нічога асабліва смажанага, печанага Сћ нас С– РЅРµ было.  

Чысла трэцяга СЏ заўважыў Р·Р° рэчкай, РЅР° ўзвышшы, што ляжала наўскос ад замка, чалавечыя фігуркі С– зразумеў, што археолагі, разведка СЏРєС–С… з’ехала незадоўга РґР° майго прыезду, прыехалі ўжо экспедыцыяй.  

Вырашыў ісці РґР° С–С…. РўСЂСЌР±Р° Р¶ было пазнаёміцца Р· будучымі “калегамі” РїР° рабоце. Тым больш што СЏРє давядзецца лазіць – СѓСЃС‘ адно заўважаць С– спатрэбяцца тлумачэнні. Хісткім мостам перайшоў рэчку, адразу зразумеў: узгорак, СЏРєС– ляжыць перада РјРЅРѕР№, – гарадзішча. Старое, адно Р· ранніх славянскіх Сѓ гэтых краях. Пазней стаяла РЅР° гэтым месцы, магчыма, С– крэпасць недзе РҐР† – ХІІ стагоддзяў.  

РЇ ўскараскаўся наверх, убачыў звычайную карціну: РЅСЏСЂРѕСћРЅС‹ квадрат метраў сто пяцьдзесят РЅР° дзвесце Р· узвышэннямі РїР° краях С– лёгкім прагібам пасярэдзіне, россып чарапкоў, драбнюткіх, Р· пазногаць мезенца, вымытых Р· восені дажджамі, велізарны, Р·СѓСЃС–Рј яшчэ голы РґСѓР± Сѓ адным Р· рагоў пляцоўкі С– людзей, СЏРєС–СЏ сядзелі пад С–Рј РјС–Р¶ раскіданага майна, розных там скрынак, пакункаў, бочак С– Р±РѕРі ведае чаго яшчэ.  

Было там трое дзяўчат РІР° ўзросце РіРѕРґ дваццаці С– хлопец гады, можа, РЅР° РґРІР° старэйшы Р·Р° С–С…, СЏРєРѕРіР° СЏ адразу пазнаў, Р±Рѕ сустракаліся Сћ нейкай сям’і. Сядзеў Р· гітараю Сћ руках белазубасты, С…СѓРґС‹, цёмнахваліставалосы С– “большие надежды подающий” будучы археолаг Генка РЎСЏРґСѓРЅ уласнай персонай. Рђ Р·Р° СЏРіРѕ спінаю ўзвышаліся РґР·РІРµ чатырохмесныя жылыя палаткі С– РґР·РІРµ палаткі пад інструмент С– іншае. РќР° такім фоне Генка Сћ сваіх страшэнна пацёртых, але сапраўдных тэхасах Р· мустангам РЅР° азадку, Сѓ чырвонай чорнаклятчастай каўбойцы выглядаў – “заскучаешь”. Рђ дзяўчаткі былі звычайныя, толькі што мілыя РїР° маладосці, Р· той пароды студэнтак-лабарантак, справа СЏРєС–С… шыфраваць, апрацоўваць матэрыялы, сядзець РЅР° раскопе С– займацца расчысткай.  

– “О сустрэчы Сћ джунглях ці РЅР° моры”, – убачыўшы РјСЏРЅРµ, заспяваў Генка.  

Быў ён слаўны, РјС–Р¶ іншым, песнямі ўласнага сачынення, хаця голасу, СЏРє большасць сучасных спевакоў, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ меў. Але Р±РѕРі Р· С–РјС–, уважаючы РЅР° адсутнасць голасу С– слыху, сучаснаму спеваку амаль беспамылкова можна прадказаць бліскучую будучыню.  

І, дзіўна, чым больш да таго ж дурнейшая была Генкава песня, тым большым поспехам яна карысталася сярод равеснікаў. А так што ж, хлопец як хлопец. Вось і зараз... імправізуе.

Рћ сустрэчы Сћ джунглях С– РЅР° РјРѕСЂС‹...  

Качка, шторм – гары СЏРЅРѕ агнём.  

РќР° Басфоры Р¶ гэнай гары РјРѕСЂР° –  

РўС‹ меня РЅРµ СЃРїСЂ-рашивай Рѕ нем.  

– Антону Глебавічу Космічу прывітанне,– ускочыў ён, калі СЏ падышоў.  

– Прывітанне С– таварышу Генадзю, СЏРєС– С–РјСЏ РїР° бацьку пакуль што РЅРµ заслужыў.  

– Знаёмцеся, – Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ прахвост Генка РґР° дзяўчат, – прыва-С‚ дацэнт РљРѕСЃРјС–С‡. Рђ гэта Тана Салей, Тарэса Гайдучык, Валянціна Волат. Наша таўстуха.  

“Волат” быў самы худзенькі С– малы С– таму засаромеўся РіРѕСЂС€ Р·Р° СћСЃС–С…, Р° СћСЃРµ аж заліліся чырванню: СЏРє “вузкія” спецыялісты СЏРЅС‹ крыху ведалі РїСЂР° РјСЏРЅРµ. РўСЂСЌР±Р° С–С… было ратаваць.  

– РќСѓ С– РІС‹ Р· С–Рј пазнаёміліся, дзяўчаты. Наш дурань.  

Дзяўчаты захіхікалі: напружанне было хоць С– грубасцю, Р° знята.  

– Рђ хто Р¶ Сѓ вас тут начальнік?  

– РќСѓ Р° чаму РЅРµ СЏ? – абурыўся Генка.  

– Такіх шалапутаў начальнікамі РЅРµ прызначаюць.  

– Яшчэ СЏРє часта, – зрабіў жаласную РјС–РЅСѓ Генка. – Толькі тады СЏРЅС‹ адразу перастаюць... шалапутамі. Рђ РјРЅРµ майго шалапуцтва шкада.  

– Цябе, СЏСЃРЅР°, СЃР° студэнтамі працаваць паставілі. Р— такімі Р¶ прайдзісветамі.  

– РњС‹ РїСЂРѕ-ойдзем... Нас дваццаць Р±СѓРґР·Рµ РЅР° раскопе, РґС‹ трыццаць школьнікаў наймём, – ён напяваў. – РЈСЃРµ гарадзішчы ўсёй Еўропы РјС‹ раскапаем... кетмянём. РЈ прыватнасці, гэтае гарадзішча ранняга сярэдневякоўя.  

– Стася Рэчыц Сѓ нас начальнік, – ледзь РЅРµ шэптам сказала “таўстуха”, Валя Волат, удзячная РјРЅРµ Р·Р° дапамогу. – Зараз СЏРЅР° прыйдзе.  

Рэчыц? РЇ, РІСЏРґРѕРјР°, чуў гэтае С–РјСЏ РїР° некаторых публікацыях, але асабіста СЏРµ РЅРµ бачыў. РќС– студэнткай, Р±Рѕ якраз тады часова адышоў ад выкладчыцкай работы, РЅС– Сћ апошнія тры гады. РџР° чутках, СЏРЅР° была Сћ аспірантуры Сћ Ленінградзе. Рђ спецыяліст, Р·РЅРѕСћ жа РїР° чутках, РґРѕР±СЂС‹.  

– РЈРЅСЊ... падымаюцца, – сказала бялявенькая, кірпаносенькая, жывенькая Таня Салей. – Р— РєС–Рј жа гэта?  

– Дзед Мультан, – сказала Тарэса, вельмі падобная РЅР° Таню, толькі што чарнявая С– крыху болей строгая. (Верхавод СЃСЏСЂРѕРґ трох, але сапраўды РЅРµ “гайдук”, Р° толькі “гайдучык”.)  

РџР° колішняму ўз’езду РЅР° гарадзішча (Р° СЏ, дурань, пёрся схілам, ледзь РЅРµ ўторкнуўшыся носам Сѓ зямлю) ішлі РґРІР° чалавекі. РђРґР·С–РЅ РіРѕРґ сямідзесяці, але яшчэ магутны С– вузлаваты, СЏРє РєРѕСЂС‡. Калісь, РїСЌСћРЅР°, высокі, Р° зараз крыху сагнуты, так што СЂСѓРєС– звісалі. Рђ побач Р· С–Рј ішла лёгкай хадою жанчына Сћ СЃС–РЅСЏР№ сукенцы С– такой самай СЃС–РЅСЏР№ хусцінцы РЅР° галаве.  

– Дзень РґРѕР±СЂС‹, – сказаў дзед. – Мультан маё прозвішча.  

– Станіслава Рэчыц.  

– Антон РљРѕСЃРјС–С‡.  

– РўРѕР№?  

– Сорамна, але выходзіць, што той. Рђ РІС‹ тая?  

– РќСѓ, калі заўважылі дзесь, дык тая.  

Цяпер СЏ РјРѕРі разгледзець С–С… лепей. РЈ дзеда былі СЃС–РЅС–СЏ, Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ выцвілыя, вочы, сівая кучма валасоў, РґРѕСћРіС–СЏ сівыя РІСѓСЃС‹ РїСЂС‹ дужа кепска голенай барадзе, РЅРѕСЃ тоўсты, СЂРѕС‚ усмешлівы С– іранічны.  

Р† РїСЂС‹ гэтым мядзведжым абліччы ён яшчэ С– гаварыў то тэнарком, то хрыплаватым басам С– ўвесь час збіваўся СЃР° старэчай саліднасці РЅР° нейкую мітуслівасць, РЅС–Р±С‹ РЅС–СЏРє РЅРµ РјРѕРі забыць, што Сћ юнацтве быў шалапутам. Стараўся, С– часам атрымоўвалася, але РґР° канца РЅРµ РјРѕРі.  

Жанчыне, Р° можа, дзяўчыне  

– дваістае ўражанне – магло быць РіРѕРґ дваццаць пяць. РќР° дзесяць Р· гакам маладзейшая. Калі СЏ загінаўся Сћ вагоне для быдла РЅР° перагоне Баранавічы – Слонім, была яшчэ Р·СѓСЃС–Рј дзіцем.  

РўРѕРЅРєС–СЏ яшчэ СЂСѓРєС– Р· вострымі локцікамі, але развітыя высокія РіСЂСѓРґР·С– С– РЅРѕРіС– РґРѕСћРіС–СЏ, мускулістыя. Мабыць, шмат хадзіла.  

Р СѓС…С– дакладныя, гожыя. Выраз аблічча С– голас прыемныя, РјСЏРєРєС–СЏ.  

Р† – рыжая. Але была гэта РЅРµ тая бясколерная, апельсінавая рыжына, што здараецца часцей Р·Р° СћСЃС‘, Р° быў гэта колер цёмнага чырвонага РґСЂСЌРІР°, што заўсёды адлівае глыбінным золатам. Р† СЃРєСѓСЂР° чыстая, без рабаціння, малочна-белая, Р·СѓСЃС–Рј без блакітнага адцення, што часта ўласцівае СЃРєСѓСЂС‹ рыжых. Ніякай касметыкі РЅС–РґР·Рµ, РґС‹ СЏРЅР° “ў полі”, пад ветрам С– сонцам, С– непатрэбная. Р† тым больш здзіўлялі натуральна цёмныя Р±СЂРѕРІС‹ С– веі Сћ кантрасце Р· вялікімі вачыма зялёна-блакітнай глыбіні.  

“Ну, досыць пяліцца, РљРѕСЃРјС–С‡. Гэты РїС–СЂРѕРі РЅРµ для нас, дый РЅРµ такая ўжо стаіць цаца перад табою. Бывалі лепшыя”.  

– Зайдзіце РЅР° хвіліну РґР° нас, – паказала СЏРЅР° РЅР° палатку.  

– РљСѓРґС‹ РјРЅРµ туды, – забасіў Мультан. – РЇ СЏРµ звалю.  

РЈ палатцы было вельмі чыста С– прытульна. Чатыры засланыя тапчаны, чатыры спальныя РјСЏС…С– Сћ галовах, галінка ядлоўцу Сћ вазачцы, брызент падлогі пасыпаны аерам.  

– Што Сћ вас – сёмуха?  

– РЈ нас заўсёды – сёмуха.  

РЇ амаль адразу заўважыў Сѓ СЏРµ прыстрасць РґР° парадку, Р° пасля, РїР° меры знаёмства, С– слабасць РґР° грунтоўных С– прыгожых рэчаў. Прычым – танна. Замовіць, напрыклад, мясцоваму ганчару дакладную РєРѕРїС–СЋ старажытнага збана, гаршка, РјС–СЃС‹. Аблітых падобнай паліваю. Проста каб прыемна стаялі РЅР° стале.  

– РќСѓ што Сћ вас, Антон Глебавіч?  

РЇ расказаў. Без падрабязнасцей, без гісторыі расшыфроўкі. Проста сказаў, што павінна быць пад знакам карабля, недзе пад РґСЂСѓРіРѕР№ вежай ад кутняй вежы падзямелле. РЇРЅР° РЅРµ здзівілася – мала для чаго нейкае там падзямелле можа быць патрэбна гісторыку.  

РЇРЅР° ўзяла шчуп С– сказала:  

– РќСѓ што Р¶, хадзем, паглядзім.  

Выйшлі РЅР° пляцоўку. Мультан – невядома чаго прыцёгся СЃСЋРґС‹, рабіць, ці што, РЅРµ было чаго – паплёўся Р·Р° намі. Часам згінаўся С– падбіраў нешта. Заразіўся падчас разведкі чалавек.  

– Што Р·Р° шчуп Сѓ вас такі цікавы?  

– Паглядзіце.  

Шчуп, востраканечны РїСЂСѓС‚, СЏРєС–Рј зручна мацаць РіСЂСѓРЅС‚ РЅР° пясках, быў зроблены Сћ выглядзе паморскай шпількі-заколкі. Куты С– адзін канец закручаны Сћ папярочны авал. Каб якраз пралезла СЂСѓРєР° С– РґРѕР±СЂР° трымалася Сћ стальной пятлі. Канчаўся авал вытанчаным завітком.  

РЈ РґСЂСѓРіС–Рј шчупе канец пятлі-ручкі змыкаўся С–, СЏРє стужка, тройчы абвіваўся вакол штыра шчупа.  

– Сама замовіла. Р’РѕСЃСЊ бярыце пакуль гэты. РЈ абодвух РїР° метру даўжыні. Можна мераць глыбіню Сћ раскопе. Р† РЅР° пясках мацаць зручна, – уздыхнула Р· усмешкай. – Але галоўным чынам для сабак.  

Яны пайшлі па краі гарадзішча. У спіну ім Генка заспяваў прачулым, дураслівым голасам на матыў “Степь да степь кругом”:

Р’ той степи глухой  

И-сто-СЂРёРє Сѓ-мирал.  

Р† пасля невялікай паўзы (СЏРє РЅР° гэта адрэагуюць):  

Перешли жене  

Вещи тощие,  

Передай ключи  

РћС‚ жилплощади…  

Рђ РґСЂСѓРіРѕР№ жене  

Рћ том промолчи,  

РћС‚ жилплощади  

РќРµ давай ключи.  

РЇ нагнуўся С– падняў камень, але Генка ўжо слізгануў Р·Р° палатку.  

– Што, С– сапраўды РґСЂСѓРіРѕР№ РЅРµ даваць ключоў? – засмяялася СЏРЅР°.  

– Дзякуй Р±РѕРіСѓ, РЅРµ маю такога шчасця РЅС– Сћ РґСЂСѓРіС–, ані Сћ першы раз.  

– Чаго Р¶ “дзякуй богу”?  

– Рђ так.  

– Чаго Р¶ так?  

– Спакайней. РЇ ўжо гады Р·Р° плячыма маю.  

– РЇРєС–СЏ там гады, – здалёк, дачуўшы, сказаў Мультан, – СЏРєС–СЏ вашы гады? РЈРЅСЊ СЏ, РІС‹ думаеце, чаму такі зарослы? Неахайны? Брытвы РЅРµ маю? Маю. Р† Сћ лазню РґРІР° разы РЅР° тыдзень хаджу. Рђ шчэць, СЏРє Сѓ кабана, Р±Рѕ жонка загадала галіцца раз РЅР° месяц. Бо яшчэ раўнуе, зараза.  

РЃРЅ наблізіўся, С– так РјС‹ падышлі РґР° краю гарадзішча, адкуль замак наводдаль было відаць, СЏРє РЅР° плане. Адсюль С– разбурэнні было відаць лепей.  

– Бураць, – ціха сказала СЏРЅР°. – Паступова.  

– Р† дошка здзёртая, – сказаў СЏ. – Валяецца СѓРЅСЊ Сѓ бур’яне.  

– РљСѓРґС‹ СЏРЅР° ўцячэ? – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Мультан.  

– Рђ хто СЏРµ ўкрадзе?  

– Удзячныя жыхары С– ўкрадуць.  

– РќРµ дам, – сказаў Мультан. – РЇ Р¶ вартаўнік. Касцёла. Р† заадно замка.  

– РќСѓ, дзед, РІС‹ наварутеце, – сказаў СЏ.  

– РћРіРѕ-РіРѕ, РґС‹ яшчэ СЏРє. Рђ дошка? Прыбіць дошку, С– СЏРє быццам СѓСЃСЋ справу зрабілі. Рђ дошка – сёння СЏРЅР° ёсць, заўтра РЅСЏРјР°, Р±СѓСЂС‹, Ванюха!  

– Мае рацыю, – сказала СЏРЅР°. – РЈРЅСЊ была дошка РЅР° Ружанах, РЅР° беларускім Парфеноне, валяліся Сћ двары бочкі Р·-пад мазуты. РќСЏРјР° СЏРµ – тыя Р¶ бочкі. РќСѓ дык РґР·Рµ там, кажаце?  

– “Другая ад кута”.  

– РђРґ СЏРєРѕРіР° кута? Дзе той РєСѓС‚?  

– Р† праўда, куты чатыры. Так што практычна пад кожным...  

– Практычна РЅР° РїСЃС‹ твая работа, хлопец, – сказаў Мультан.  

– Рђ далей ступ пад знакам карабля,– безнадзейна сказаў СЏ.  

– Восем ступ пад знакам карабля, – паўтарыла СЏРЅР°, палічыўшы РЅР° пальцах. – Рќ-РЅР°, нягуста.  

Мультан калупаў наском бота зямлю.  

– Р’РѕСЃСЊ што, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ ён урэшце. – Так ты тут нічога РЅРµ знойдзеш. РЇ РІРѕСЃСЊ што зраблю. РЇ табе СћРЅСѓРєР° свайго малодшага, Стасіка, прышлю. РЃРЅ сапраўдны Мультан. Р† ён Р· Васільком Шубайлам, сябрам сваім, такія сарвігаловы, што ўвесь замак Р· галавы РґР° пятак аблазілі. Можа, СЏРЅС‹ табе Сћ нечам памогуць.  

– Дзякуй, дзед. РђРґ дзяцей Сѓ такіх выпадках сапраўды можа быць болей карысці, чым ад дарослых.  

– РўРѕ Р¶ Р±Рѕ.  

– Што Р¶, – спытаў СЏ Сћ Сташкі. – Р’С‹ капаць пачынаеце? Але Р¶ яшчэ РјРѕРєСЂР°.  

– Падрыхтоўка. Пачнём РїР°-сапраўднаму, калі вучняў, Сѓ СЏРєС–С… экзаменаў РЅСЏРјР°, адпусцяць С– СЏРє крыху падсохне.  

– Шаблыка тут С–Рј памог, – сказаў дзед.  

– РЈРіСѓ. Варта капаць. РЈ выпадку чаго С– вам дапаможам. Р† заходзьце РґР° нас.  

– Што Р¶, Р±СѓРґСѓ рад.  

РњС‹ стаялі над адкосам. Вецер ляцеў, Р· Р±РѕРєСѓ замка, ад невялікай ракі. Відаць былі справа С– злева ставы, С– РЅР° левым Р· С–С… лялечны адсюль будынак млына. Было шырока-шырока.  

– Рђ гарадзішча гэта завецца Белая Гара, – сказала СЏРЅР°.  

– Так. Белая Гара, – сказаў дзед.  

Да касцёла нам Р· дзедам было РїР° дарозе. Ішлі, мянцілі языкамі РїСЂР° тое-сёе. Ля плябаніі РєС–РЅСѓСћСЃСЏ нам Сѓ РЅРѕРіС– рыжы пёс, сумесь дварнягі Р· ірландскім сетэрам. Прыціснуўшы вушы, пачаў ласкава скуголіць.  

– Кундаль. Кундаль, – трапаў СЏРіРѕ дзед. – Бач ты, быч ты, СЏРєС– тлусты. РЇРє мех. Нічога, РЅР° паляванне Р· табой пойдзем. Скінеш тады тлушч. Пойдзем РЅР° паляванне?  

Сабака аж скакаць пачаў ад радасці.  

– Верыце, прызвычаіўся, зараза, каб СЏРјСѓ здароўе, рыбу лавіць. Часам такую здаравенную прынясе. Р† РЅРµ ведаю, ці ён нырае пад СЏРµ, СЏРє вадалаз, ці СЏРє. Зайдзіце РґР° РјСЏРЅРµ, – сказаў Мультан. – Паглядзіце РЅР° вартоўню. Р’РѕСЃСЊ так кожную РЅРѕС‡. Р–РѕРЅРєР°, дзеці РґС‹ СћРЅСѓРєС– Сћ хаце, Р° СЏ тут. Таму баба галіцца часта С– забараніла... Раўнуе, халера.  

Вартоўня была самай незвычайнай Р· вартоўняў, СЏРєС–СЏ РјРЅРµ калі-небудзь даводзілася бачыць. Цэлыя РґРІР° пакоі. Р† вялікія.  

– РўСѓС‚ уваход асобны, – сказаў дзед. – Р† РЅС– Рє сялу РЅС– Рє гораду гэты асобны ўваход. Кліру паменела, то аддалі пад вартоўню РјРЅРµ. Рђ рэчаў столькі, што СћСЃРµ непрыгодныя, РґС‹ яшчэ некаторыя Р· былога палаца таксама СћСЃРµ СЃСЋРґС‹ знеслі С– скінулі.  

Гэта было сапраўды так. РЈ першым пакоі былі РіСЂСѓР±РєР°, тапчаны, стол С– табурэткі, але акрамя таго яшчэ С– зламаная фісгармонія, С– крэсла Р· высокай “біскупскай” спінкай, С– стары буфет чорнага РґСЂСЌРІР° (шклы Сћ С–Рј адсутнічалі, С– РЅР° паліцах было відаць конаўкі, шклянкі, чайнік, бульбу С– цыбулю россыпам).  

РЈ РґСЂСѓРіС–Рј пакоі Сћ куце ляжалі дошкі С–РєРѕРЅ С– рулоны іконных палотнаў, стаяў таксама стол РЅР° “арліных” ножках ( кіпці арлінай лапы сціскалі шары, РЅР° СЏРєС–С… стол С– стаяў) С– пара інвалідаў-крэслаў.  

Р† Сћ абодвух пакоях РЅР° сценах віселі партрэты. Некаторыя былі прадзёртыя, некаторыя пацямнелі РґР° таго, што амаль немагчыма было нешта РЅР° С–С… разгледзець. Рђ пасярэдзіне аднаго быў РєСЂСѓРі расплаўленай фарбы: відаць, ставілі РІСЏРґСЂРѕ Р· кіпетнем.  

Рђ партрэты былі, можа, С– РЅРµ дужа мастацкія, але музейныя. РќР° некаторых відаць было лацінскія надпісы або славянскую РІСЏР·СЊ.  

– Ксёндз СЃСЋРґС‹ перацягваў. Што Р· хат адкупіў, што РЅР° гарышчах знайшоў.  

– Палац жа згарэў.  

– Гэ-СЌ, РЅРµ так РјРЅРѕРіР° Сћ тым палацы С– дабра было. Сёе-тое паспелі выцягнуць.  

– РљСѓРґС‹ Р¶ СЏРЅРѕ падзелася?  

– Рђ хто СЏРіРѕ ведае. РўСѓС‚ перад вызваленнем такое чынілася. Рђ пасля, СЏРє немцы ўцяклі, Р° нашы яшчэ РЅРµ прыйшлі, было яшчэ РіРѕСЂС€.  

– Рђ што?  

– Боўбель-Кулеш разгуляўся. Р† разабраць нельга было, хто каму галаву скручвае.  

– Рђ РґРѕР±СЂР° тут Сѓ вас. РњРЅРµ Р± СЃСЋРґС‹ перабрацца.  

– Што, вячоркі Сћ Вячоркі абрыдлі?  

– Ды СЏ Р№ сам магу. Але тут ужо занадта.  

– Р† РІРѕСЃСЊ глядзі ты, харошы чалавек, загадчык клуба – пашукаць, дарма што адукацыі РЅРµ хапае, Р° РІРѕСЃСЊ гэткая паляндра ўчамярылася – С– нічога зрабіць нельга.  

Уздыхнуў:  

– РўСЂСЌР±Р° пагаварыць Р· РєСЃСЏРЅРґР·РѕРј. Глядзіш, С– РјРЅРµ ўначы РЅРµ так СЃСѓРјРЅР° Р±СѓРґР·Рµ. РќРµ будзеш жа СћСЃСЋ РЅРѕС‡ хадзіць, часам С– пасядзіш... Пагавару... Р† Стасіка вам заўтра Сћ дапамогу дашлю. РЃРЅ – Мультан, Р° СЏ ўжо РЅР° старасці пачынаю вулічную нашу мянушку апраўдваць – “Пацяруха”. Пацяруха старая С– ёсць.  

РЃРЅ вывеў РјСЏРЅРµ Р· цвінтара.  

– Дзед, – сказаў СЏ, гледзячы РЅР° галерэю, – Р° што гэта РїСЂР° жанчыну Р· манахам байкі брэшуць?  

Р† тут дзед пасур’ёзнеў:  

– Гэ-СЌ, каб гэта байкі! Праўда. Сам бачыў.  

– Р† Сћ замку бачыў?  

– РЈ замак ноччу РЅРµ хаджу. Баюся. Р† СћСЃРµ баяцца. Кажуць, С– там. Рђ СЏ РІРѕСЃСЊ тут бачыў, РЅР° гульбішчы. Ідзе нешта светлае, СЏРє само святло, Р° побач цень, РЅС–Р±С‹ сама РЅРѕС‡.  

– РћР№, дзед!  

– Брашу, думаеш? Каб РјРЅРµ СЃР° старой С– ўнукамі РґРЅСЏ РЅРµ пражыць.  

– Спецыяльна прыйду глянуць.  

– РЇРЅС‹ РЅРµ кожную РЅРѕС‡. РЇ аднойчы набраўся смеласці, улез РЅР° галерэю (Сѓ выпадку чаго, думаю, пальну СЃР° стрэльбы). Зніклі. Спусціўся РЅР° цвінтар – Р·РЅРѕСћ ідуць.  

РЈ хаце СЏ застаў стан ціхага адчаю. РЈ той дзень Зеляпушчанак павінен быў праводзіць брата, СЏРєС– прыязджаў РґР° СЏРіРѕ РЅР° свята Р· Данбаса, С– яшчэ РїСЂС‹ РјРЅРµ СЏРЅС‹ пайшлі РЅР° аўтобусны прыпынак Сѓ Альшаны.  

Марыя Сямёнаўна, поўная, добрая, сінявокая, была СћСЃСЏ Сћ слязах С– ламала СЂСѓРєС–. Невядома чаго, ці ад адчаю, ці таму, што СЏРЅС‹ Сћ СЏРµ кожную РІСЏСЃРЅСѓ С– восень нясцерпна балелі. Была СЏРЅР° Сћ “цукровым” Р·РІСЏРЅРµ. Рђ РІС‹ ведаеце, што такое цукровы бурак. РќС– РїР° сартыроўцы насення, РЅР° РїР° прарэджванню ўсходаў машын пакуль што РЅРµ прыдумана.  

“Трэба Р±СѓРґР·Рµ прывезці ёй Р· РњС–РЅСЃРєР° гліцэрыну, – падумаў СЏ. – Гэта Р¶ трэба, РЅРµ чуць РїСЂР° гліцэрын. Рђ СЂСѓРєС– Р¶ такія чорныя, парэпаныя, страшныя”.  

– Што, РЅРµ прыходзіў яшчэ?  

– РќРµ. Антоська, любенькі, даражэнькі, сустрэнь ты СЏРіРѕ, калі ласка, схадзі ты, сынок, Сѓ Альшаны, пашукай ты СЏРіРѕ.  

– РџР° СЏРєРѕР№ дарозе?  

Альшаны вёска доўгая, С– таму Сћ Альшанку Р· СЏРµ вядуць аж тры дарогі. Марыя Сямёнаўна вінавата глядзела РЅР° РјСЏРЅРµ, С– СЏ зразумеў, што давядзецца перамераць нагамі СћСЃРµ тры.  

– Добра. Дайце толькі РіСѓРјРѕРІС–РєС– ягоныя С– ліхтарык.  

– Сыночак, Бога маліць Р±СѓРґСѓ. Рђ РіСѓРјРѕРІС–РєС– – РЅР°. Бо С– сапраўды, можа, Сѓ поле выбрыў, можа, Сѓ Выдраў СЏСЂ скаціўся, можа, Сѓ канаве недзе ляжыць. Рђ РїР° С–С… жа яшчэ вада Р· пушчы бяжыць. Снег жа яшчэ, мабыць, Сѓ пушчы.  

Уздыхнуўшы, СЏ пайшоў ад асветленых вокан Сѓ цемру.  

Скакаў РїР° дарозе агеньчык ліхтарыка. РЇ абследаваў Выдраў СЏСЂ, там, РґР·Рµ ён падыходзіў амаль РґР° дарогі, – нічога. Перад самімі Альшанамі пацягнуўся лес Р· густым падлескам. РќР° ўзлессі нешта цямнела. РЇ павёў ліхтарыкам СѓР±РѕРє. Ля РґСЂСЌСћ стаяў Ганчаронак, відаць, толькі што скончыўшы спраўляць малую патрэбу, С– СЏ апусціў ліхтар. Мала прыемнага, калі РЅР° цябе свецяць Сѓ такі момант.  

Здалося РјРЅРµ ці РЅРµ, што Сћ гэты момант нешта варухнулася Сћ хмызах.  

Рђ бухгалтар – СЏ чуў РєСЂРѕРєС– – пашыбаваў РґР° РјСЏРЅРµ, лёгка пераскочыў канаву С– стаў побач.  

– Рђ-Р°, Антон Глебавіч, – сказаў прыязна, РЅС–Р±С‹ нічога РјС–Р¶ намі РЅРµ адбылося. – Рђ СЏ думаю, хто гэта свеціць. Закурыць РЅРµ знойдзецца?  

– Ёсць,Тодар Ігнатавіч. Вазьміце РІРѕСЃСЊ ліхтарык, пасвяціце.  

РЇ ўзрэзаў пачак нажнічкамі.  

– Вялікі сцізорык, – сказаў ён. – РЈСЃС‘ ёсць.  

– РЈСЃС‘. Нават, бачыце, выцягач, каб гільзу Р· казённіка выцягваць. Паляўнічы РЅРѕР¶.  

– Р† ногці можна пастрыгчы. РќСѓ РґРѕР±СЂР°, хадзем. Да Альшан побач, СѓСЃС‘ весялей.  

“Чаго ты пад лес пёрся? Мала табе было прыдарожнага кювета, каб яшчэ цераз СЏРіРѕ скакаць РґС‹ тупаць РїР° ўзараным? Урэшце, РЅРµ мая справа. Рђ дарога сапраўды карацей, калі ўдвух”.  

– РЇРєС–СЏ справы вас СЃСЋРґС‹ прывялі, Антон Глебавіч?  

– Замак Р±СѓРґСѓ абследаваць. Цікавая тут адна гісторыя Р· С–Рј звязана.  

– Новая?  

– Ды РЅРµ, дужа старая. Цёмная гісторыя тут трыста Р· лішнім РіРѕРґ назад адбылася.  

– Рђ каму справа РґР° трохсотгадовай гісторыі? – засямяяўся ён, відавочна здзіўлены.  

– РњРЅРµ.  

– РќСѓ С…С–Р±Р° што вам. Рђ тут С– нядаўніх хапае. РЈРЅСЊ лепей Р±С‹ Шаблыку спыталі РїСЂР° падполле, РїСЂР° гестапа.  

– Спытаю С– РїСЂР° гэта. РќРµ РјРЅРµ, дык іншым прыдасца. Тым, што для новай гісторыі існуюць.  

– РљРіРј.  

…Назад СЏ вяртаўся РґСЂСѓРіРѕР№ дарогай. РЈ адным месцы РјРЅРµ здалося, што Сћ полі Р·Р° канавай чарнее нейкі кшталт, С– СЏ скочыў туды, РґС‹ РЅРµ разлічыў С– чарпануў вады вышэй адной халявы.  

РќРµ, гэта проста ляжаў кароткі абрэзак бервяна.  

– Цьфу ты, чорт! – вылаяўся СЏ ад сэрца.  

РЇ падыходзіў ужо РґР° Альшанкі, С– справа ад РјСЏРЅРµ цьмяна праступалі РґСЂСЌРІС‹ С– цямнейшы Р·Р° РЅРѕС‡ чорны сілуэт замка. Р† тут раптам СЏ спыніўся. Р СЌР·РєР°, быццам знянацку наляцеў РіСЂСѓРґР·СЊРјС– РЅР° нешта вострае.  

РЈ адной Р· вежаў замка гарэў агонь.  

Невялічкі, ён Сѓ гэтай цемры здаваўся ружова-СЃС–РЅС–Рј. Р† калі СЏ ступіў некалькі крокаў наперад, Р·РЅС–Рє. Рђ калі СЏ павярнуў назад, загарэўся Р·РЅРѕСћ.  

“Што такое? Каму спатрэбілася запальваць агонь Сѓ гэтай чорнай, мёртвай, СЏРє труна – РЅРµ, мярцвей Р·Р° труну, – будыніне?”  

…У цемры, Сѓ закінутай, даўно мёртвай вежы СЂРѕСћРЅР° С– злавесна свяціў агонь. Р† нельга было РЅРµ думаць, адкуль С– чаму.  

Востра С– самотна гарэў уначы агонь.  

…Марыя Сямёнаўна СћСЃС‘ яшчэ была Сћ слязах. РЇ РєСЂСЌРєРЅСѓСћ, разумеючы, што давядзецца Р·РЅРѕСћ ісці Сћ РЅРѕС‡, трэцяй дарогай. Сцягнуў боты.  

– Дайце, гаспадынечка, СЃСѓС…С–СЏ анучы.  

Бог, відаць, пачуў мае маленні. Ледзь СЏ паспеў абуць боты, СЏРє РЅР° двары пачуўся рык матора, прабегла РїР° вокнах святло ад фараў, пачуўся Сћ сенцах тупат, Р° пасля дзверы адчыніліся С– РЅР° парозе ўсталі постаці Нічыпара Альшанскага С– Рыгора Шаблыкі, СЏРєС–СЏ вялі пад СЂСѓРєС– тленныя рэшткі таго, што было пару гадзін таму назад Міколам Чэсевічам Зеляпушчанкам, Р° РїР°-вулічнаму Вячоркам. РЃРЅ быў РјРѕРєСЂС‹ Р· РЅРѕРі РґР° галавы С– ледзь вязаў лыка. Рђ Р·Р° гэтай тройцай ішоў настаўнік беларускай РјРѕРІС‹ Міхась Іванавіч Змагіцель С– толькі што РЅРµ перастаўляў рукамі “нябожчыку” РЅРѕРіС–.  

– Р’РѕСЃСЊ, – сказаў ён. – РЈ кувеце знайшлі.  

Гаспадыня ахнула, заплакала, РЅР° гэты раз Р· радасці, С– кінулася разуваць гаспадара, сцягваць Р· СЏРіРѕ плашч, порткі, пінжак.  

Агульнымі намаганнямі РјС‹ ўзвалілі СЏРіРѕ РЅР° ляжанку, С– Марыя Сямёнаўна кінулася РїР° нейкі спіртавы настой, каб расціраць.  

– Жоначка, ты Р¶ РјРЅРµ лепей глотку СћСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ гэтым разатры, – Р±СѓР±РЅС–Сћ Вячорка.  

– Дам, дам. Рђ божа РјРѕР№. Рђ РґР·СЏРєСѓР№ вам, добрыя людзі. Рђ жывога Р¶ хаця прывезлі.  

Я пасмейваўся. Незласлівасць гэтая нагадала мне першае вясковае вяселле, на якім я быў. Паспаць мяне тады адвялі ў суседнюю хату. Я ляжаў, а ў вушах усё яшчэ аднастайна гудзела ўсё той самае:

Рђ РЅР° шэрым кані  

РЈ СЏР±-лы-РєС–  

Едзе Сћ Зосеньчын РґРІРѕСЂ  

РњС–-цеч-РєР°.  

Раніцай, калі СЏ прачнуўся, Сѓ печцы палаў агонь, гаспадыня ставіла туды гаршкі. Р† тут адчыніліся дзверы С– РґРІР° хлопцы ўнеслі Сћ хату трэцяга. РђРґР·С–РЅ нёс РЅРѕРіС–, РґСЂСѓРіС– – галаву (РЅРµ плечы, Р° менавіта галаву), Р° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅР° звісала самастойна С– пагойдвалася, СЏРє гамак. Р† тады гаспадыня пляснула рукамі С– Р·СѓСЃС–Рј без злосці, Р° толькі Р· бязмерным здзіўленнем працягнула:  

– Рђ-Р° СЃС‹-РЅРѕ-чак РјРѕР№! Рђ ты Р¶ казаў, што РЅР° сваіх нагах прыйдзеш!  

Варыяцыю таго здарэння бачыў СЏ перад сабою зараз. РћС… С– РґРѕР±СЂС‹ Р¶ наш народ РґР° такога! Р† СЏ толькі падумаў, што калі так Р±СѓРґР·Рµ далей – давядзецца з’язджаць. З’язджаць ад Вячоркі хаця Р± РґР° дзеда Мультана.  

Вячорка абмацваў здаравенныя гузакі РЅР° галаве С– мармытаў гаротна:  

– Білі РјСЏРЅРµ. РћР№, білі РјСЏРЅРµ!  

Пасля РјС‹ даведаліся, што ніхто СЏРіРѕ РЅРµ Р±С–Сћ, што СЏРЅС‹ Р· братам узялі “пасашок” перад аўтобуснай станцыяй, брат уехаў, Р° Чэсевіч замест дамоў патупаў рэвізаваць СЃРІРѕР№ клуб С– там некалькі разоў ударыўся галавой, Р° пасля, замест таго каб легчы Сћ клубе РЅР° канапе, папраставаў дахаты.  

– Ішоў-ішоў, – мармытаў Вячорка, – надта далёка ішоў. Р† Сћ канаву ўпаў… Р† ляжу ўпоперак… СЏРє грэбля… Р† вады Р· аднаго Р±РѕРєСѓ РјРЅРѕРіР°, С– СЏРЅР° цераз РјСЏРЅРµ РїРµ-СЂР°-ліваецца, цур-чыць… Р† машыны паўз РјСЏРЅРµ Р· фарамі “в-РІСѓ-Сѓ, РІ-РІСѓ-Сѓ, РІ-РІСѓ-у”. Рђ СЏРЅС‹ РЅРµ спыняюцца.  

– РЈРіРј, – сказаў Альшанскі. – Добра, што нас крыху занесла С– святло РЅР° канаву ўпала. Ляжыць, сапраўды, СЏРє грэбля. Р† адзін палец часам ад кулака адстаўляе. Гэта СЏРјСѓ здавалася – салютуе. РќР° РїРѕСћРЅС‹ СЂРѕСЃС‚ С– ўсёй СЂСѓРєРѕР№.  

– Дык РјРѕ чарачку, людцы РІС‹ мае?  

– Сёння РЅРµ хочацца, – сказаў Шаблыка.  

– Рђ РІСЏРґРѕРјР° Р¶, мае даражэнькія. Бо гэта Р¶ РЅР° гэткага шабадранца нагледзецца, дык век РЅРµ захочаш.  

РЇРЅС‹ пайшлі. Рђ Вячорка варушыўся РЅР° ляжанцы, увесь чырвоны ад расцірання, С– мармытаў досыць бязладна:  

– Р’-РІСѓ-Сѓ, РІ-РІСѓ-Сѓ... Рђ СЏ салютую... Рђ тут цені ішлі... Два... Р† сталі... Гамоняць... РќРµ бачаць, што побач.... грэбля ляжыць... РЇР№РєС– каменныя, страшныя... Другая справа Р·Р° паўночнай вежай... РЇР№РєС–...  

Блёкат быў незвычайны, але Р·СѓСЃС–Рј без СЃСѓРІСЏР·С–, С– СЏ ведаў, што заўтра гаспадар С– РЅРµ здолее ўспомніць РїСЂР° свае начныя прыгоды. Таму СЏ СћР·СЏСћ ад Марыі Сямёнаўны чарку (РјСЏРЅРµ СћСЃС‘ Р¶ крыху марозіла ад прамочаных РЅРѕРі) С– выйшаў Р· хаты, каб ісці Сћ сваю прыбудоўку.  

Глухая, як махровая сажа, ляжала над Альшанкай і, здавалася, над усім светам ноч. Нідзе ані агеньчыка. І толькі наводдаль узвышалася моцна ўсечанай пірамідай асветленая зверху слабым зарывам двух вогнішчаў нямая Белая Гара.

Вечарам СЏ вырашыў паехаць РЅР° дзень-РґРІР° дахаты, Р° РґР° таго часу крыху палазіць РїР° замку С– намеціць СЃСЏРєС–-такі план дзеянняў. Раніца Р·РЅРѕСћ выдалася свежая, але сонечная. РЈ такую раніцу РґРѕР±СЂР° РЅe Сћ падзямеллі лазіць, Р° сядзець РЅР° прызбе, РЅР° сонейку, каб ветрык РЅРµ даставаў, слухаць пеўняў С– думаць аб СЃС–Рј-тым. Але менавіта таму РјРЅРµ С– трэба было лезці. РўСЂСЌР±Р° брацца Р·Р° справу ўсур’ёз. Таму С– яшчэ таму, што так трывожна свяціў незразумелы начны агеньчык Сѓ вежы замка. Другой вежы справа ад паўночнай. Рђ можа, Сѓ першай ад СЏРµ. РЇ толькі прыблізна ўстанавіў, Сѓ СЏРєРѕР№.  

Падлога збераглася РІР° СћСЃС–С… залах жылых памяшканняў першага С– РґСЂСѓРіРѕРіР° паверхаў, але Сћ вокнах-байніцах ніжняга С– Сћ вокнах РґСЂСѓРіРѕРіР° паверхаў РЅРµ было ніводнага шкла, С– РїСЂРѕР№РјР° гуляла паверхамі свабодна, уздымаючы Р· купаў РґСЂСѓР·Сѓ пыл. Філары (калоны, што падтрымлівалі скляпенні) С– самі скляпенні былі абураюча С– агідна абабітыя. Нішы, Сѓ СЏРєС–С… стаяў, відаць, калісьці РїРѕСЃСѓРґ, вазы ці невялікія статуі, былі поўныя вапеннай крошкі. Нічога цікавага РІР° СћСЃС–С… залах СЏ РЅРµ знайшоў С– толькі пашкадаваў, што цалкам яшчэ прыдатны будынак марнее Сћ запусценні.  

РЈ чатырох абследаваных РјРЅРѕСЋ вежах Р·РЅС–Р·Сѓ была глухая падлога Р· магутных каменных квадратаў. Заставаліся чатыры вежы паўночнага Р±РѕРєСѓ. РЈ адной СѓРЅС–Р· вялі каменныя, сцёртыя РґР° апошняга прыступкі, але СЃРїСѓСЃРє канчаўся РЅР° глыбіні прыблізна трох метраў жалезнымі, таўшчынёй Сѓ СЂСѓРєСѓ кратамі. РќР° кратах вісеў магутны, вельмі стары цыліндрычны замок Р· тых, Сѓ СЏРєС–СЏ ключ увінчваецца, СЏРє гляйсар. Р† замок С– краты былі крывава-чырвоныя ад іржы. РЇ вырашыў, што наведаюся СЃСЋРґС‹ пазней.  

Пад наступнай вежай таксама быў нібыта ўваход Сѓ сутарэнне, але завалены каменнымі брыламі, жвірам, вапеннай крошкай С– смеццем. Патрэбна была РєС–СЂРєР° С– рыдлёўка. Значыць, С– гэты ўваход быў закрыты.  

– Антоне Глебавіч! – аддаўся недзе наверсе крык.  

Увесь пыльны, СЏ вылез РЅР° дзённае святло С– ўбачыў прысагнутую постаць дзеда Мультана-Пацярухі, Р° побач Р· ёю РґР·РІРµ фігуркі хлопчыкаў РіРѕРґ РїР° сем-восем кожны  

– Гэта РјРѕР№ Стасік, – Р· гонарам сказаў дзед Мультан.  

Стах быў дзёрзкае ўскудлачанае вераб’янятка. Калі, РІСЏРґРѕРјР°, уявіць альбіноса-вераб’я. Яшчэ РІСЏСЃРЅР°, Р° ён паспеў ужо ўшчэнт выгараць Р·Р° выключэннем глыбока-СЃС–РЅС–С… вачэй.  

– РќСѓ, здароў, Стах, – сказаў СЏ.  

– Здароў, калі здароў, – Р· саліднай дзёрзкасцю сказаў РІСЏСЃРєРѕРІС‹ Гаўрош.  

– Рђ гэта РІРѕСЃСЊ сябар СЏРіРѕРЅС‹, – сказаў дзед. – Васілька Шубайла. Гэтыя – памогуць. – Васілька глядзеў спадылба. Р† яшчэ Р·-пад кучмы гэткіх жа бясколерных ад сонца валосікаў.  

– РќСѓ, Васілька, Р° ты чаго Р¶ гэта такі сціплы РґС‹ нясмелы?  

– РўР°-Р°, – бязгучна сказаў Васілька С– ад прысаромленасці пачухаў адной босай нагой РґСЂСѓРіСѓСЋ.  

Дзед пайшоў, Р° РјС‹ селі РЅР° валуны, каб абмеркаваць план нашай ваеннай аперацыі.  

– РќСѓ, хто падзямеллі ведае?  

– РўСЂРѕС…С–, – сказаў Стасік. – Бо РґР° канца С–С… С– сам чорт РЅРµ ведае.  

– Рђ ты, Васілька?  

– РўР°-Р°, – адказаў той.  

– РќСѓ, Р· такімі арламі СЏ тут РіРѕСЂС‹ Р·РІСЏСЂРЅСѓ. Р† РІРѕСЃСЊ што перш Р·Р° СћСЃС‘ Р·СЂРѕР±С–Рј: учора бачыў СЏ ноччу СѓРЅСЊ Сѓ той вежы агонь. Што Р± то магло быць?  

– Гэт-та трэба скеміць, – разважліва сказаў Стасік.  

Рђ вочы загарэліся. Р† СЏ зразумеў, што стары Пацяруха Сћ ягоным узросце быў, відаць, такі самы: сумесь саліднага дамавітага мужычка С– маладога вастравухага сатыра.  

– РќСѓ, чаго СЃСЏРґР·С–Рј? – сказаў малады сатыр. – Палезлі, РЅРµ губляйма залаты час.  

– РўР°-Р°, – сказаў Васілька. – Да-Р°-ффай...  

Дарослы асталоп С– РґРІР° маладыя праз пралом забраліся Сћ вежу. РЈСЃСЋ СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ СЏРµ, аж РґР° першага СЏСЂСѓСЃР°, займаў слуп ад вінтавой лесвіцы. Але ніжнія прыступкі выпалі. РЈ слупе заставаліся толькі СЏРјРєС– ад С–С….  

– Дзядзька Антосю, – сказаў Стасік. – РЇ першы палезу, Р° РІС‹ Р·Р° РјРЅРѕР№. Бо калі СЏ сарвуся, РІС‹ РјСЏРЅРµ ўтрымаеце. Рђ калі РІС‹ першы палезеце С– сарвецеся – РјРЅРµ ўтрымаць Р±СѓРґР·Рµ цяжкавата.  

Стах палез, СЏРє вавёрка. Рђ Р·Р° С–Рј, крыху цяжкавата, палез СЏ, ставячы наскі Сћ СЏРјРєС– ад прыступак Сѓ слупе.  

Падымаліся РїР° спіралі. Вельмі пахвальны занятак для без пяці хвілін доктара навук.  

Р— СЏСЂСѓСЃР°, Р· вышыні праз байніцы было відаць Альшанку, С– плынь Альшанкі, С– палі, С– затравелую Белую Гару Р· маленькімі постацямі людзей РЅР° ёй. РЈРЅСЊ нават, здаецца, можна адрозніць Сташку. Р† Генку. Рђ можа, С– блытаюцца, Р±Рѕ СћСЃРµ Сћ джынсах.  

Але РЅРµ гэта нас цікавіла. РЇСЂСѓСЃ, Р· СЏРєРѕРіР° невялікі пралом Сѓ вежавым РјСѓСЂС‹ вёў РЅР° гару былых жылых памяшканняў, быў заселены. Прынамсі, яшчэ Р·СѓСЃС–Рј нядаўна.  

РќР° падлозе некалькі вялізных ахапкаў свежай мякенькай аўсянай саломы. РќР° цагляным выступе РјСѓСЂР° кроплі стэарыну.  

РЈ каміне – попел. Каб даўні – выдзьмула Р±.  

Васілька Шубайла, СЏРєС– спусціўся першы, раптам капануў нагою жвір.  

– РўС‹ чаго? – спытаў СЏ.  

– РўР°-Р°. Пылу РЅСЏРјР°.  

РЇ, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ заўважыў Р±С‹ гэтага. Рђ ён ужо выкапаў бляшанку “бычкоў Сѓ тамаце”. Пустую. З’едзеную нядаўна, Р±Рѕ жыжка яшчэ РЅРµ высахла.  

– Бандзюга, – сказаў Стах.  

– Чаму?..  

– РќСѓ, – ён няўхвальна паглядзеў РЅР° РјСЏРЅРµ. – Р† РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ СЏСЃРЅР°. Каб проста нейкі валацуга – нашто Р± СЏРјСѓ закопваць бляшанку?.. РљС–РЅСѓСћ Р±С‹, С– СћСЃС‘.  

– Маеш рацыю, арол. Р† РґРѕР±СЂР°, што Сћ вас харошыя вочы.  

Пасля РјС‹ асцярожна агледзелі сутарэнне пад адной Р· вежаў. РЇ баяўся, што здарыцца абвал, С– РЅРµ пусціў туды дзяцей. Але СЏРЅС‹ Р¶, СЏРЅС‹ Р¶ такі Р·Р±СЂРѕРґ, што гнаць С–С… ад цікавага – дарэмная справа. РЇРє ката ад сала. Пракраліся С– пачалі шныпарыць РїР° кутах. Р† нічога РЅРµ знайшлі.  

Р† тады СЏ адпусціў сваю гвардыю РЅР° некалькі дзён. Папрасіўшы, каб самі РЅРµ лазілі. Бо яшчэ здарыцца нешта, Р° тады – СЏРє глянеш Сѓ вочы дзеду Мультану С– бацькам Шубайлам?  

...Калі СЏ, пыльны С– Р±СЂСѓРґРЅС‹, ішоў паўз будынак праўлення, старшыня Альшанскі паклікаў РјСЏРЅРµ Р· акна.  

Звычайны кабінет старшыні калгаса. Доўгі стол, крэслы, партрэты. РџР° кутах – снапы розных збожжавых, відаць, прэміяваных калісьці, але цяпер, Р· мінулага РіРѕРґР°, ужо досыць пыльных. Рђ РЅР° крэслах, паабапал стала, Альшанскі С– Высоцкі.  

– Дзень РґРѕР±СЂС‹, Нічыпар Сяргеевіч... Дзень РґРѕР±СЂС‹...  

– Ігнась Якаўлевіч, – схіліў галаву Высоцкі.  

– Сядайце, Антон Глебавіч, – неяк занадта... РЅСѓ, РЅС–Р±С‹ прабачэння просячы, сказаў Альшанскі.  

РњС‹ маўчалі. Гаварыць, уласна кажучы, РЅРµ было РїСЂР° што. Пасля старшыня РєСЂСЌРєРЅСѓСћ:  

– Р’С‹ РІРѕСЃСЊ што, РљРѕСЃРјС–С‡. Плюньце РЅР° тое, што тады было. Р† РЅР° СЏРіРѕ, – ён матлянуў галавою некуды, С– СЏ зразумеў, што мае ён РЅР° ўвазе Ганчаронка.  

– Чаму?  

– РќРµ вартая гэта справа, бязглуздая... РќСѓ нашто нам каты драць?  

– Баіцеся, што нагарыць? – проста спытаў СЏ.  

– Баяцца? РќРµ. Але непрыемна. Р†, рацыю маеце, нагарыць. Чаму РЅРµ адмаўляўся, выконваючы бязглуздыя загады... Праўдзівей, чаму дурныя парады слухаю... Рђ Ганчаронак зараз таксама дзесятаму засцеражэ. Дошку РјС‹ знайшлі. РЈ бур’яне. Рђ думалі, што Р·РЅСЏСћ нехта Р· раёна ці вобласці, што каштоўнасці гэтая СЂСѓС–РЅР° РЅРµ мае.  

– Рђ С…С–Р±Р° так бывае, каб без ведама мясцовых?  

– РђРЅСЏРіРѕР¶, – сказаў раптам Высоцкі. – РЈРЅСЊ старшыня вопытам ездзіў мяняцца пад Давыд-Гарадок. Дык там лотры нейкія таксама дошку знялі. Р† таксама СћСЃС‘ гэтак, СЏРє РјС‹ падумалі.  

– Р† разбіраць пачалі ўжо царкву. Але тут настаўнік гісторыі Р· РњС–РЅСЃРєР° пазваніў, С– такі тарарам СѓР·РЅСЏСћСЃСЏ, што Сћ раёне ледзь адбрахаліся, што, маўляў, старую знялі, Р±Рѕ праржавела, С– РЅРѕРІСѓСЋ трэба ставіць, – сказаў змрочна Альшанскі.  

– Р† РЅС–РєРѕРјСѓ Сћ галаву РЅРµ цюкнула, – сказаў СЏ, – што ані хвіліны без аховы, што старая павінна вісець РґР° новай?  

Р† сам зразумеў, што РЅС–РєРѕРјСѓ.  

– РќСѓ Р° Ганчаронак што Р¶? – спытаў СЏ.  

– РђС‚, – махнуў Альшанскі СЂСѓРєРѕСЋ, – хоча СћСЃС‘ жыццё гераічным “гестапаўскім” перыядам жыць. РЃРЅ С– падтрымаў РјСЏРЅРµ, калі СЏ завагаўся РЅР° хвіліну, Р° ці варта Сћ той бандуры праход бурыць. Кажа: “загад”... Але – плюньце. Тым больш такое здарылася РїСЂС‹ гэтым. Але лекары Сћ нас добрыя...  

– Плюну.  

– РќСѓ, Р° РєСѓРґС‹ РІС‹ сёння?.. – спытаў старшыня.  

– Р’РѕСЃСЊ памыюся РґС‹ пайду РЅР° аўтобусны прыпынак. Хачу РЅР° пару дзён Сѓ РњС–РЅСЃРє.  

– Нашто? Гэта РІС‹ адтуль можаце РґР° Кладна, Р° адтуль аўтобусам, – сказаў старшыня, – зручней РґР° станцыі. Езна. Дваццаць кіламетраў – С– проста РЅР° РњС–РЅСЃРє.  

– Нічога сабе зручней.  

– Дык сёння туды наш грузавік паедзе, машыны прымаць. Р† РІРѕСЃСЊ Ганчаронак паедзе, Высоцкі, Шаблыка. Шаблыка РїР° школьныя прылады. Загадзя. РќР° будучы РіРѕРґ. РњС‹ гэтага “ўзахапы С– напярэймы” РЅРµ любім. Даедзеце якраз РґР° цягніка вячэрняга. Дый РЅР° будучыню, РІРѕСЃСЊ Высоцкі, наш “возны”, прашу шанаваць. Кожны дзень Сѓ Альшаны, Сѓ іншыя месцы РїР° акрузе, кожныя РґРІР°-тры РґРЅС– – РЅР° станцыю. Р† “казёл” ёсць С– “Масквіч”, Р° часам даводзіцца Р№ так “аўсянай парай”.  

Уздыхнуў:  

– Падманула нас чыгунка. Дайшла калісь РґР° Езна, Р° пасля вільнула РЅР° паўночны захад С– пайшла, пайшла СћСЃС‘ далей, аж РґР° Кладна. Рђ адтуль аўтобусам – самі ведаеце. Рђ каб РґР° нас – быў Р±С‹ ўжо, можа, някепскі гарадок.  

– Калі Р±СѓРґР·Рµ магчыма – скарыстаюся.  

...Праз гадзіну Шаблыка, Высоцкі, Ганчаронак С– СЏ ўжо трэсліся Сћ кузаве грузавіка.  

Ніхто РЅРµ захацеў лезці Сћ кабіну РґР° шафёра, Р±Рѕ майскі надвячорак стаяў надзіва цёплы.  

РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ словы Р· той паэтычнай легенды:  

Слуцкай брамай начною таемна СЏРЅС‹ уцякалі:  

Месяц у хмарах нырае, а хмары імкнуць, нібы хвалі.

– Слухайце, Шаблыка, ёсць Сѓ замку Слуцкая брама? Р† чаму – назва? Брама Р¶ адна.  

– Ёсць. Праўдзівей, была. Слуцкая, або Нясвіжская. Адтуль калісь вёрст праз дзесяць была паваротка РЅР° РќСЏСЃРІС–Р¶ – Слуцак. Пасля СЏРµ цэглай заклалі. РЇРє С– РґСЂСѓРіСѓСЋ. РђРґРЅР° толькі трэцяя засталася. Галоўная. Слуцкая – гэта другая Р· таго Р±РѕРєСѓ, што супраць Галоўнай.  

Зараз СЏ быў амаль упэўнены, што гэта менавіта Сћ ёй гарэў начны агеньчык, бачны Р· аднаго пункта дарогі. Р† Сћ суседняй уваход Сѓ падзямелле.  

– Р— тым бокам, напэўна, С– ваенная гісторыя звязана, – сказаў Шаблыка. – Дошку Сћ пары кіламетраў ад вёскі бачылі?  

– Бачыў.  

Р† сапраўды, стаіць невялічкі абеліск Р· шэрага бетону, С– Сћ СЏРіРѕ ўмуравана мармуровая дошка:  

“На гэтым месцы пахаваныя

чатырыста савецкіх грамадзян,

па-зверску забітых

15 ліпеня 1944 года

нямецка-фашысцкімі захопнікамі.

Р’С‹ стаялі РґР° СЃРєРѕРЅСѓ,  

РЇРє гэта належыць людзям.  

Спіце спакойна,  

Радзіма РїСЂР° вас РЅРµ забудзе”.  

Езна было той невялічкай станцыяй (мала С–С… пасля вайны засталося РЅР° Беларусі), РґР·Рµ С– дагэтуль РЅР° будынку вісіць Р·РІРѕРЅ, Сѓ кветніку Р· аднаго Р±РѕРєСѓ высяцца таўшчэзныя таполі, Р° Сћ маленькай зале чакання цьмяна С– душна, С– плача, канькае невядома чыё кацяня.  

...Калі злезлі Р· грузавіка, Сѓ мікраскапічным станцыйным пасёлку ўжо заміргалі першыя агні. Высоцкі Р· Ганчаронкам пабеглі РїР° сваіх справах (умоўлена было РЅР° РїРѕР·РЅС– час), Р° Шаблыка, Сѓ СЏРєРѕРіР° Сћ Езна былі прыяцелі, перш чым ісці РґР° С–С… начаваць, Р° заўтра Р· раніцы ўзяцца Р·Р° работу, пакурваючы СЃР° РјРЅРѕР№ РЅР° пероне, глядзеў удалячынь, Р·Р° далёкі агеньчык светафора.  

– Р’РѕСЃСЊ чаму гэта так, Антосю, што Сћ юнацтве РґР° цягніка гуляць хадзілі, СЏРє РЅР° баль?.. Нейкае іншае жыццё побач пралятае... РќРµ наша... Можа, прыгажэйшае, Р° можа, такое, што сабаку РЅРµ пажадаеш. Рђ зараз РЅРµ цягне. Сядзеў Р±С‹ С– сядзеў РЅР° сваім месцы.  

– Мохам абрастаем, Рыгор. Старэем.  

– Відаць, так... Дык што ты там, Антосю, казаў РїСЂР° галаваломку?  

РЇ Сћ самых агульных рысах расказаў СЏРјСѓ аб СѓСЃС–Рј, РЅРµ згадваючы, РІСЏРґРѕРјР°, РЅС– РїСЂР° лёс Мар’яна, РЅС– РїСЂР° РєРЅС–РіСѓ, РЅС– РїСЂР° змест напісанага, РЅС– РїСЂР° СћСЃСЋ катавасію, якая раптам узнялася вакол легенды трохсотгадовай даўнасці.  

Шаблыка задумаўся.  

– Нешта РІР° СћСЃС–Рј гэтым ёсць, – урэшце сказаў ён. – Але СћСЃС‘ адно нічога РЅРµ атрымаецца. РўС‹ РЅРµ ведаеш таўшчыні С– даўжыні РєС–Р№РєР°.  

– РќСѓ, “начаткі”, СЏРє казаў неўміручы РЇРєСѓР±, С– РјС‹ ведаем, – сказаў СЏ. – Матэматыкі Сћ СЃСЌРЅСЃРµ.  

– РўРѕ што, блізкі РґР° разгадкі?  

– Досыць блізка.  

– РўРѕ маўчы ты тады, хлопе, С– РЅС–РєРѕРјСѓ – ані. Каб С–СЃРєСЂС‹ Р· цябе РЅРµ было чым выбіць. Справа нейкая... паскудная... Нечалавечая нейкая справа.  

– Што Р¶, Антон Глебавіч, – “изрек”, падыходзячы, Высоцкі, – давядзецца вам хочаш РЅРµ хочаш, Р° ехаць СЃР° РјРЅРѕР№ РґР° наступнай станцыі.  

– Чаго? – Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ Шаблыка.  

– Рђ, чорт РЅР° СЏРіРѕ, кладаўшчыка... Дамаўляліся – РЅРµ, пацёгся некуды Сћ суседнюю вёску. Нейкае там ці вяселле, ці пахаванне.  

– РўРѕ што РІС‹? – спытаў СЏ.  

– Ганчаронак тут застаўся, Р° СЏ РґР° СЏРіРѕ сваякоў ісці РЅРµ захацеў. Паеду РґР° Польнай. Там сябар, Сѓ СЏРіРѕ пераначую, Р° першым ранішнім – СЃСЋРґС‹.  

Падкаціў цягнік. Вогненным змеем Р· чужога свету. Прамільгнулі Сћ вагоне-рэстаране занадта ўзнёслыя воблікі мужчын С– занадта гожыя постаці жанчын. Некаторыя былі Р· келіхамі Сћ руках. Р† СћСЃРµ глядзелі РЅР° гэты асветлены лапічак зямлі, перад СЏРєС–Рј РґРѕСћРіС– час была цемра – Р· СЂСЌРґРєС–РјС– агнямі СЃСЏСЂРѕРґ палёў – С– пасля СЏРєС–С…, СЏРЅС‹ ведалі гэта, Р·РЅРѕСћ РЅР° РґРѕСћРіС– час Р±СѓРґР·Рµ цемра.  

– Гэй, тубыльцы! – загарлаў нейкі “піжамны” Р· падножкі. – РўСѓС‚ Сѓ буфеце РїС–РІР° РЅСЏРјР°?! Бо Сћ вагоне скончылася!  

Р† тут СЏ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ выразу жорсткай, неўблажымай нянавісці РЅР° твары Высоцкага. Такім звычайна лагодным С– заўсёды добрым твары.  

– Такім, СЏРє ты, РЅСЏРјР°, прыхадзень, – працадзіў ён. – Р† ўвогуле, каці, – гэта ўжо ўголас, – табе люру¹ глахтаць. РђР±Рѕ ўвогуле Рі...  

Жыццярадасны “прыхадзень” жыва забраўся назад Сѓ вагон, СЏРє слімак Сѓ сваю ракавіну. Можа Р№, паспрачаўся Р±, але ўбачыў – стаяць трох. Хаця СЏ С– Шаблыка былі тут ані СЃРЅРѕРј, ані духам...  

...Калі РјС‹ селі Сћ амаль пусты вагон С– Р·СѓСЃС–Рј пустое СЏРіРѕ аддзяленне, СЏ спытаў Высоцкага:  

– РќСѓ чаго РІС‹ СЏРіРѕ так?  

– РђС‚, – СѓСЃС‘ яшчэ сапучы, сказаў ён, – ты тут калаціся чорт ведае РєСѓРґС‹, вяртайся РЅР° досвітку назад, Р° ён – “тубылец”. Рђ колькі Р¶ тут памерзнута, колькі памокнута, пастраляна колькі, пабіта...  

– Рацыя, – сказаў СЏ. – РЇ таксама аднойчы ехаў. Лістапад. Золь. Прысмерак. Пейзажы паабапал чыгункі, самі ведаеце, СЏРєС–СЏ пасля немцаў. РќСѓ стаім, курым Сѓ тамбуры. Р† тут нейкі маёр глядзіць РЅР° туман РґС‹ дождж С– кажа: “Правільна немцы гэтую краіну “шайзэланд” называлі”. РЇ тут РЅРµ вытрымаў: “Калі табе жонка СЃР° РјРЅРѕР№ ці Р· РєС–Рј іншым СЂРѕРіС– наставіла, то РЅРµ крычы РїСЂР° сваю ганьбу. Калі слабак, то такой зямлі РЅРµ лай”, – С– РЅРµ стрымаўся: “А калі ты зараз РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€, СЏРє кажуць твае нацысты, “хальт маўль”² , то СЏ зараз дзверы адчыню С– цябе – Р· поўнага С…РѕРґСѓ пад адхон выкіну...” РЃРЅ чамусьці заторкнуўся. Пайшоў РґР° СЃСЏР±Рµ.  

РњРѕСЂРґР° мая, відаць, нават РїСЂС‹ адным успаміне зрабілася незвычайная, Р±Рѕ Высоцкі глядзеў РЅР° РјСЏРЅРµ, нейк занадта прыглядаючыся.  

Рђ РјРЅРµ стала раптам сорамна С– ўспаміну, С– таго, СЏРє СЏ тады расхваляваўся.  

Цягнік калаціла РЅР° сутыках. Высоцкі адвёў вочы, таксама расхваляваны.  

– Рђ чаму РІС‹ тут возным? – спытаў СЏ. – РЈ вас жа нейкая асвета ёсць. Гледзячы РїР° РјРѕРІРµ дый манерах.  

– РќСѓ, раз СѓСЃРµ Альшаны ведаюць РїР° плётках С– СћСЃС‘ адно раскажуць, то лепей ад РјСЏРЅРµ.  

– Верна. Плёткі Сћ такіх мястэчках РґР° страшнага СЃСѓРґР° дажывуць.  

– Асвета, СЏСЃРЅР°, так сабе. Чатыры класы польскай гімназіі. Вышыблі Р·Р° ўдзел Сѓ патрыятычным гуртку. Рђ пасля – вайна.  

– РўРѕ падвучыліся Р± недзе РЅР° бухгалтарскіх ці нейкіх агранамічных там курсах.  

– РќРµ. РЈСЃС‘-ткі С– той С– той – фігуры РЅР° сяле. Рђ СЏ гэтымі складанасцямі РїР° вушы наеўся. Траюраднага брата палякі павесілі перад самым вераснем.  

– Р—Р° што?  

– Рђ Р±РѕРі СЏРіРѕ ведае. РЇ Р· С–Рј амаль незнаёмы быў. Нібыта забіў правакатара, Р° тыя падстроілі справу так, што забойства крымінальнае. РќСѓ С– СЏСЃРЅР°, можа, хто С– заступаўся, Р° шырокая грамадскасць – РЅРµ... Другі, стрыечны, расстраляны немцамі Р·Р° падполле проста РЅР° вуліцы. Хто кажа Сћ Кладна, хто кажа, што вывезлі Сћ Беласток. Так што бачыце, нашаму брату РєСѓРґС‹ РЅС– РєС–РЅСЊСЃСЏ. Лепей СЏ ўжо тут. РЎРїСЂРѕСЃ, СЏРє СЂСѓСЃРєС–СЏ кажуць, малы, адказнасці РЅСЏРјР°. Ціха – С– гары СЏРЅРѕ СћСЃС‘.  

_______________  

1 Lura (польск.) – памыі.  

2 Заторкніся (ням.).

Раніцай СЏ пазваніў Сѓ Кладна Максіму Смыцкаму, аднаму Р· лепшых, калі РЅРµ лепшаму, знаўцу горада С– гісторыі СЏРіРѕ С– наваколля. Р†, РЅР° шчасце, застаў СЏРіРѕ РґРѕРјР°.  

– Слухай, Максіме, ты гісторыю Р· Альшанскім замкам чуў?  

– Дружа, ты РјСЏРЅРµ Р·Р° дзіця лічыш. Хутка пасадзіш Р·Р° парту С– прымусіш вучыць...  

– Што?  

– РќСѓ, “сам сабе катлетку смажыў С– запэцкаўся Сћ сажу” або “ў Мані верны быў баран, сабаку вярнейшым РЅРµ быць: РєСѓРґС‹ Р± дзяўчынка РЅС– пайшла – баран Р·Р° ёй бяжыць”.  

– РЈРіРј. РўС‹ яшчэ СћСЃРїРѕРјРЅС– “Anna und Marta baden”1. Замак Сѓ Альшанах бурыць хацелі...  

– Хто?.. РђС…, сек тваю векі... Хто?!  

– Гэтага сказаць РЅРµ магу. Слова даў. Абяцалі РЅРµ расцягваць. РўРѕ РІРѕСЃСЊ ты СЏРє “ахова помнікаў культуры” РїСЂР° гэта РїРѕРјРЅС– С– РїСЂС‹ выпадку настраш. Дошку РЅРѕРІСѓСЋ павесьце.  

– РђС…, чорт! Р† яшчэ легенда Р·Р° С–Рј такая прыгожая. Халлера!  

– Магчыма, СЏРЅР° С– мае пад сабою нейкі РіСЂСѓРЅС‚.  

– РЇРєС–?  

– Рђ ты РїСЂР° Р±СѓРЅС‚ Валюжыніча чуў? Р† пасланне Р±С–СЃРєСѓРїР° Кладзенскага?  

– “В лесу родилась елочка”.  

РЃРЅ быў вельмі падобны РґР° Мар’яна. Гумар Сѓ нас амаль РІР° СћСЃС–С… адзін: гумар СЌРїРѕС…С– С– СЏРµ манера жартаваць. Р† СћСЃС‘ Р¶ ён быў РЅРµ тое, РЅРµ тое. Хаця С– энцыклапедыя РЅР° РґР·РІСЋС… нагах.  

Р† тут РјРЅРµ нешта цюкнула Сћ галаву.  

– Максіме, што ты знаеш аб расстраляных Сѓ апошні дзень немцамі Сћ Кладна?  

– Ёсць такі РїРѕРјРЅС–Рє. Стэла, праўдзівей. Толькі тут С–С… палову нібыта расстралялі. Частку далей, пад Беластокам. Р† невядома, каго РґР·Рµ. Расстраляныя былі палякі С– беларусы. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, С– там С– там адэкватныя С– двухмоўныя стэлы.  

– РўСЌРєСЃС‚ памятаеш?  

– Памятаю, але лепей, дзеля вернасці, РїР° картатэцы.  

Хвіліна паўзы.  

– Ёсць, слухай, – С– далей тэкст.  

Tu spoczywaj? zwtoki

22 bojownik?w Ruchi Oporu,

zamordowanych przez hitlerowc?w

w dzie? 17.VII.1944

Р† далей пералік прозвішчаў:  

A.Ob?ocki z Krakowa.

P.Romski… . . . .

Яшчэ прозвішчы С– пасля, СЏРє апошняе пацвярджэнне:  

I.Stankiewicz z Olszan.

W.Wysocki z K?adna

oraz 17 os?b nieznanych.

Cze?? ich pami?ci.

І ніжэй па-беларуску:

Тут спачываюць астанкі

22 байцоў Руху Супраціўлення,

замардаваных гітлераўцамі

ў дзень 17.VII.1944 года

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

А.Аблоцкі з Кракава.

Рџ.Р РѕРјСЃРєС–... . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

І.Станкевіч з Альшан.

В.Высоцкі з Кладна,

а таксама семнаццаць чалавек невядомых.

Вечная слава памяці герояў.

– Дзякуй, Максіме. Да сустрэчы. – РЇ павесіў трубку.  

Чаму РјРЅРµ стукнула Сћ галаву спытацца РїСЂР° гэта? РЈ гісторыі гэтай СѓСЃС‘ было загадкай, С– таму даводзілася прыглядацца РґР° СћСЃС–С…. Што азначаў чалавек пад вокнамі? Выпадак Сѓ музеі? Усыпленне сабак? Забойства (так, СЏ падсвядома ведаў, што то было забойства, С– нават жадаў гэтага, іначай гэта была Р± занадта дурная смерць)? Запіска, напісаная маёй СЂСѓРєРѕР№? Дзіўныя С– дзікаватыя людзі Сћ Альшанцы (Р° СЏ ўмудрыўся праверыць: ніхто Р· С–С… ужо РґРІР° месяцы РЅРµ быў Сѓ нашым Р· Мар’янам горадзе)? Урэшце, СѓСЃСЏ гэтая гісторыя СЃР° старой легендай, С– дзіўная СЏРµ СЃСѓРІСЏР·СЊ Р· сучаснасцю, С– РґР·С–СћРЅС‹ паварот старой казкі. Ды С– ўвогуле, РєСѓРґС‹ РјРѕРі падзецца такі чалавек, СЏРє Валюжыніч? Хаця. РњРѕРі жа Кучум пасля апошняга разгрому пагнаць каня, С– сляды СЏРіРѕ, СЏРє кажа вялікі гісторык, “загубіліся Сћ цемры гісторыі”. Р† гісторыя гэта – мая гісторыя, Р° РЅРµ тая – дужа паскудная, дужа шмат Сѓ чым страшная гісторыя.  

Вельмі РјРЅРµ РЅРµ хацелася ісці РґР° Хілінскага, але трэба было. Можа, даведаўся чаго ад Шчукі? Але СЏ цягнуў С– цягнуў. Выйшаў РґР° “Святога Герарда”, РєСѓРїС–Сћ цыгарэт, РЅР° гэты раз “Шыпка” была, Р° “БТ” толькі адзін блок. Р† Р·Р° гэта РґР·СЏРєСѓР№ добраму чалавеку, што прыберажэ.  

– Р† надоўга, таварыш РљРѕСЃРјС–С‡?  

– Ды РЅРµ, РґРЅС– РЅР° РґРІР°, Р° там Р·РЅРѕСћ...  

– РЈСЃС‘ шукаеце? – пытае ён.  

– Шукаю.  

– Бывае, што С– знаходзіце?  

– Бывае, што Р№ знаходжу... Часцей Р·Р° СћСЃС‘ знаходжу... РўСѓС‚ лобам С– азадкам трэба РјСѓСЂ прабіваць. – РЇ цягну РІС–Р·С–С‚ РґР° Адама СЏРє магу. – Дурная справа няхітрая.  

– РЈРіРј. Тады Сћ гэтым горадзе тры чвэрці такіх, “няхітрых”.  

РЇ СћСЃС‘ Р¶ С–РґСѓ РЅР° галгофу. Р† калі Адам адчыняе РјРЅРµ дзверы, РјСЏРЅРµ, СЏРє Сѓ лоб чакухай. РўРѕР№, што РїР° абуху сякеры б’юць, калі СЏРЅР° завязне Сћ РїРЅС–.  

...сядзяць Р·Р° сталом С– чаёк папіваюць палкоўнік Шчука С– Росцік Грыбок. РњСЏРЅРµ ад гэтай ідыліі ўдарыла, РЅС–Р±С‹ аб РјСѓСЂ. Р† адначасова Р·РЅРѕСћ СѓР·РЅС–Рє жах. Праўдзівей, ён жыў увесь час. Жах перад той запіскай. Перад уласным почыркам. Шчыра кажучы, РЅС– РґР° таго, РЅС– пасля СЏ, Сѓ самых складаных абставінах, РЅРµ баяўся. Але адна справа забіць РЅР° вайне, Сѓ вулічнай бойцы Р· вулічным РґР·СЏСЂРјРѕРј, Сѓ стане афекту. Р† Р·СѓСЃС–Рј іншая справа, калі вашывыя грошы ўстаюць паміж табой С– другам, калі чалавек Р·Р° спадчыну забівае адзінага РґСЂСѓРіР°. Так подла выбавіўшы СЏРіРѕ Р· РґРѕРјСѓ.  

Толькі тады, калі людзі – СѓСЃРµ – зразумеюць гэта, толькі тады прыйдзе справядлівасць. Да гэтага СЏРµ марна чакаць.  

– Што гэта Сћ вас гаворка С– шумна, РЅС–Р±С‹ Сћ лазні?  

– Гулка, – нечакана сказаў Грыбок, – СЏРє Сѓ лазні або Сћ залі для наведвальнікаў Сѓ 9-Р№ клініцы.  

– Рђ што, С– там пабываў? – спытаў СЏ.  

– Пабываў. Але там ляжаць – гэта прабач РјРЅРµ, божа...  

Р† праўда, РєСѓРґС‹ ён туды, такі Грыбішча? Дурное меркаванне.  

– РЇ ўсюль пабываў, – сказаў Росцік.  

– РќСѓ РЅР° Паўночным полюсе РЅРµ быў, – сказаў СЏ.  

– Досыць вам, – раптам адрэзаў Шчука. – Р’С‹ што, РЅРµ бачыце, што ён нежывы ад прадчуванняў? Гэта ўжо Сћ нас, мясцовых РґСѓСЂРЅСЏСћ, звычка дасціпнічаць ледзь РЅРµ пад сякерай.  

– Праўда, – прызнаўся СЏ. – Часам страшэнна баліць галава. Праявы нейкія дзіўныя Сћ СЃРЅРµ.  

– Ператаміўся ты, хлопец, адпачні, паспі, паплавай, закахайся, – сказаў Шчука. – РљС–РЅСѓСћ Р±С‹ ты гэтую справу. Выедзенага СЏР№РєР° СЏРЅР° РЅРµ варта. Падумай, што тут РґР° чаго. Дзе плес, Р° РґР·Рµ лес? Дзе пасцель, Р° РґР·Рµ касцел? Рђ каб заспакоіцца – скажу: почырк РЅРµ твой, Антось. Экспертыза графалагічная. Амаль РЅРµ адрозніш, але РЅРµ твой. Папера – твая.  

РЈ РјСЏРЅРµ закруцілася Сћ галаве. РЇРЅР° Р·Р° апошні час так трашчала, што СЏ баяўся, Р° раптам гэта СЏ Сћ забыцці чагосьці нарабіў. Таму РЅР° апошнія словы СЏ РЅРµ адрэагаваў.  

– Хто Сћ РґРѕРј хадзіў? – сказаў Шчука. – Хто ведае почырк?  

– РќСѓ-Сѓ, бацька... цётка... Р’С‹... РќСѓ, суседзі... Мар’ян... Р—СЂСЌРґРєСѓ калегі РїР° працы.  

– Адпадаюць.  

– РќСѓ, РЅР° жанчын РЅРµ падумаеш, – раптам сказаў Хілінскі, – дый была СЏРЅР° адна. Р† зараз СЏРµ РЅСЏРјР°.  

РЇ ўдзячны быў СЏРјСѓ, што РЅРµ даў РјРЅРµ назваць С–РјСЏ Р—РѕС–. Апошняя гэта справа мужыку каціць бочкі РЅР° жанчыну, якая была Р· С–Рј.  

– Добра, – сказаў Шчука. – Гэта, напэўна, РЅРµ звязана Р· СѓСЃС–РјС– падзеямі, твая старая байка. Дарэчы, вазьмі РєРЅС–РіСѓ С– – РІРѕСЃСЊ тут РЅР° кальку зроблена некалькі РєРѕРїС–Р№... Арыгінал пакінем Сѓ СЃСЏР±Рµ. Рђ што Сћ цябе новага?  

РЇ коратка расказаў.  

– Р’РѕСЃСЊ гэта ўжо цікава, – сказаў Шчука. – Р† галоўнае, РјС‹ самі РЅРµ ведаем РїСЂР° расстраляных, хто, Р·Р° што С– СЏРє. Калі нешта цікавае даведаешся – гавары РІРѕСЃСЊ Р· С–Рј, – РєС–СћРЅСѓСћ РЅР° Адама. – Рђ сам сваёй справай займайся.  

Р­РіРµ Р¶, так СЏ С– магу заняцца толькі сваёй справай.  

– Рђ РїСЂР° таго Высоцкага, што Сћ трыццаць дзевятым павесілі, – цягнуў далей Шчука, – то СЏ памятаю той працэс. РђРґР·С–РЅ Р· найбольш шумлівых. Р† сапраўды, казалі – падкладка палітычная. Рђ больш нічога РЅРµ ведаем. РђСЂС…С–Сћ згарэў.  

РЇ Р·РЅРѕСћ наліў сабе вады С– выпіў.  

– Чаго ты п’еш, СЏРє Р· пахмелу? – спытаў Хілінскі.  

– Нешта смага апошні час мучыць. Р† Сћ галаве РґР·С–СћРЅС‹ туман... РќСѓ, Р° СЏРє наконт тых, расстраляных? Рђ наконт тых, што забілі Сћ Кладна?  

– Кажу табе, – сказаў Шчука, – архівы згарэлі. РђСЂС…С–Сћ СЃСѓРґР° – згарэў. РџСЂР° Варшаву С– казаць РЅСЏРјР° чаго. Р† кладзенскі архіў гестапа таксама невядома РґР·Рµ. Згарэў? Ці РЅРµ схавалі толькі самі немцы. Вывезці РЅРµ паспелі. Занадта хутка нашы ішлі.  

– Лічы, – умяшаўся Росцік, – 26 чэрвеня Віцебск, 27-РіР° – Орша, 28-РіР° – Магілёў, 3 ліпеня – РњС–РЅСЃРє, напярэдадні – Вілейку. Бачыш, СЏРє абкруцілі, абклалі. Тваіх кладзенскіх расстралялі 17-РіР°. РќСѓ, Р° Кладна РјС‹ ўзялі 18 ліпеня. Р† значыць, маглі РЅРµ паспець тыя вывезці архіў С– нарабаванае ведамствам Розенберга.  

– Рђ што ты рабіў, што быў скандал Сѓ Альшанцы? – Хілінскі круціў Сѓ руках адну Р· істужак.  

– Замак фатаграфаваў, – змрочна сказаў СЏ. – Выдам пасля плёнку японцам.  

– Прыціснуць табе калісьці твой РґРѕСћРіС– язык, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Грыбок.  

– РќРµ прыціснуць, – сказаў палкоўнік. – Таму Р· С–Рј С– дзелімся. Таму С– размова Р· С–Рј С–РґР·Рµ тут, Р° РЅРµ там... Нягледзячы РЅР° некаторых.  

– Стужка гэтая РЅРµ палімпсест², – раптам сказаў Хілінскі. – Выскаблівалі пергамент РїР° нейкай РґСЂСѓРіРѕР№ прычыне.  

– Маскіравалі нешта? – спытаў Грыбок.  

– Хто ведае? Р† думаю, што, можа, клей, СЏРєС–Рј прымацоўвалася стужка РґР° прадмета, – пахмура сказаў Хілінскі. – Толькі што гэта Р·Р° прадмет? Дзе СЏРіРѕ знайсці? – Р† дадаў, гледзячы РЅР° тое, СЏРє СЏ Р·РЅРѕСћ п’ю ваду: – РЈСЃС‘ Р¶ думай С– ты, Антось. Замест СЂСЌР±СѓСЃР°.  

– РЇ той СЂСЌР±СѓСЃ ужо С– без прадмета разгадаў. РњСЏСЂРєСѓСЋ, правільна.  

– Схіляюся РґР° тваёй РґСѓРјРєС–, Антось, што тут ёсць нешта, – сказаў Адам. – Наўрад ці чалавек РЅРµ зашыфроўваў Р±С‹ нешта РЅРµ важлівае. Але... РЅРµ лезь занадта Сћ справы РђРЅРґСЂСЌСЏ С– СѓРЅСЊ... Росціка. Твая справа – гісторыя. Твая справа – РІРѕСЃСЊ гэта. Рђ ты СЏРјСѓ часам падай толькі тое, што палічыш СЏРє патрэбнае... Р† СЏРЅС‹ табе патрэбнае скажуць... Што цябе тычыцца. Дапамогуць. Але дапаможаш пасільна С– ты.  

Р† ён Р· націскам сказаў:  

– Калі вырашаць Р·Р° патрэбнае заняцца справай.  

– Смерць майго Мар’яна – С– РЅРµ палічыць Р·Р° патрэбнае?..  

– Бо гаварыць РїСЂР° свае справы Р· іншымі, – перабіў ён РјСЏРЅРµ, – СЏРЅС‹ РЅРµ любяць. Рђ часам проста РЅРµ маюць права. Р† ты С–С… РЅРµ вінаваць. РќРµ лезь РґР° С–С…, Р° СЏРЅС‹ – РґР° цябе. Калі нешта сур’ёзнае здарыцца – разбяруцца самі.  

РЇ быў ледзь РЅРµ Сћ ярасці, хаця Р№ халоднай. РќРµ лічыць Р·Р° сур’ёзнае – такое?  

– РќРµ лезь ты Сћ бутэльку, – сказаў Шчука. – Калі гэта было забойства – рана ці РїРѕР·РЅР° СЏРіРѕ раскапаюць.  

– Хто гэта раскапае?  

– РњС‹.  

– Што Р¶, памагай Р±РѕРі, – СЃСѓС…Р° сказаў СЏ.  

Хілінскі выйшаў РјСЏРЅРµ праводзіць. Стоячы РЅР° гэтай занюханай пляцоўцы, размаўлялі.  

– Слухай, што гэта абазначае, тваё Р’?  

– РўСЂС‹, – сказаў СЏ.  

– Гм. РќСѓ РґРѕР±СЂР°. Р† РІРѕСЃСЊ што, паспытай, хто такі Боўбель. Банды СЏРєРѕРіР° Сћ вайну С– пасля вайны каля Альшан хадзілі.  

– Што, так важна?  

– Шчука лічыць.  

– Тады можна.  

– Лухта нейкая атрымоўваецца Р· гэтай палосай, – сказаў ён. – Акрамя РІРѕСЃСЊ тут: “Слуцкай брамы” С– слова “смага”.  

– Чаму так?  

– РќРµ ведаю... РќСѓ Р° СЏРє, рыбка там Сѓ вас ловіцца?  

– РќРµ ведаю, – Сѓ тон СЏРјСѓ адказаў СЏ.  

– Спытай, калі ловіцца, можа, Р№ СЏ РґР° цябе пад’еду. Рђ што яшчэ рабіць пенсіянеру?  

– Ведаеш, пенсіянер, – сказаў СЏ. – Каціся ты РґР° такой матары...  

– Качуся, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ ён С– зачыніў дзверы.  

_______________  

1 Ганна С– Марта купаюцца (РЅСЏРј.) – Заўв. СЂСЌРґ.  

2 Пергамент, на якім адзін тэкст выскаблены, а паўзверх яго напісаны другі.

Р† Р·РЅРѕСћ калоціць машыну РїР° дарозе Езна – Альшаны.  

Калі гэта можна, РІСЏРґРѕРјР°, назваць дарогай.  

Але археолагі РЅРµ скардзяцца. Р† Шаблыка СЃР° Змагіцелем. Р† Высоцкі Р· Ганчаронкам. Аднаму толькі РјРЅРµ здаецца, што РЅР° такой дарозе адно масла збіваць. Р† СЏ нават РЅРµ ведаю, пашанцавала РјРЅРµ ці РЅРµ, што Сћ акно цягніка СЏ ўбачыў СѓСЃСЋ кампанію РЅР° пероне (выгружалі нешта) С– Сћ апошнюю хвіліну, ледзь РЅРµ РЅР° хаду ўжо, скочыў.  

Можа, РјРЅРµ было Р± лягчэй, каб РЅРµ тое, што Сћ РјСЏРЅРµ Р·Р° апошні час такі цяжкі СЃРѕРЅ С– такая страшэнная смага.  

Нешта СЃР° РјРЅРѕСЋ робіцца няладнае.  

– Калі гэта, хлопцы, перастанем РјС‹ трэсціся РїР° гэтых дарогах? Дарогі С– дарогі, – РЅРµ вытрымліваю СЏ.  

– Ляжаш пад С…РІРѕР№РєСѓ – тады С– РЅРµ будзеш калаціцца, – змрочна кажа “каўбой” Змагіцель.  

– Часам думаеш, можа, СЏРЅРѕ С– лепей Р±С‹, – уздыхае Ганчаронак.  

– Тыповы беларускі погляд РЅР° рэчы, – іранізуе Шаблыка. – Што Р·Р° жыццё?.. Раніцай уставай, вечарам кладзіся, уставай – кладзіся, уставай – кладзіся. Р’Рѕ каб гэта лёг РґС‹ РЅРµ ўстаў.  

РЈСЃРµ рагочуць. РќРµ дужа весела. Такі ласкавы С– нейкі СЃСѓРјРЅС‹ майскі вечар, што хочацца верыць адначасова Сћ вечнасць С– Сћ тленнасць жыцця.  

– Р† сапраўды РІРѕСЃСЊ так, – кажа настроены РЅР° лірычны лад Ганчаронак. – Адтрубіў нейкія РіРѕРґ шэсцьдзесят – С– гамон. Р† каму тады справа, колькі твае косткі праляжалі Сћ зямлі? Праўда Р¶, пані Сташка?  

Вецер калоціць пасмачку СЏРµ каштанавых валасоў.  

– Глупства вярзеце, мужчыны, – раптам кідае СЏРЅР°. – Да СћСЃС–С… костак жывым людзям ёсць справа. Іначай, гучна кажучы, РЅРµ былі Р± РјС‹ людзьмі. Ёсць такі Сћ нас саматужны спосаб вызначаць, выкапнёвая гэта костка, дужа даўняя, першабытная або параўнаўча новая. Дакраніся языком. Калі ліпне – значыць, выкапнёвая. РЇ ўпершыню аспіранткай гэта пачула, РЅР° пасяджэнні сектара археалогіі. РќСѓ С– вырашыла паспрабаваць. Рогат стаяў РЅР° СћСЃСЋ залу.  

– Гэта што Р¶, С– чалавечыя ліжаце? – спытаў Высоцкі. – Вар’яцтва нейкае. Гідка Р¶.  

– Што Р· таго? – азваўся Генка. – Калі костцы мільён РіРѕРґ. РЇРЅР° тады чысцейшая, чым Сѓ нас СЂСѓРєС–. Рђ СЏ Р¶ РІРѕ сваім дзяўчатам аж СЂСѓРєС– ліжу, калі чагосьці рабіць РЅРµ хочацца.  

– Калі гэта? – абурылася Валя Волат. – Ды СЏ табе С– РЅРµ дала Р± СЂСѓРєСѓ, нават калі Р± сабраўся лізаць.  

– Таўсту-СѓС…Р°, – Р· пагрозаю сказаў Генка. – РћР№, вушы надзяру.  

– Гэта РјС‹ табе арцеллю надзяром, – сказала Тарэса.  

– Р† праўда, – падтрымала СЏРµ Сташка.  

– Рђ РїР°-РјРѕР№РјСѓ, дык СѓСЃС‘ адно, – сказаў Ганчаронак. – Што там РґР° старых костак? РџСЂР° свае трэба думаць. Тым больш што яшчэ невядома, каму было лягчэй косткі РїР° зямлі насіць, нам ці С–Рј. Р’РѕР№РЅС‹ тут, лагеры, хваробы розныя завяліся. РЈРЅСЊ хаця Р± паглядзіце РЅР° чэргі Сћ дантыстаў. Рђ СЏ аднойчы Сћ музеі РЅР° макеты старых магільнікаў глядзеў – дык такія РІР° СћСЃС–С… Р·СѓР±С‹ белыя.  

– Нам лягчэй косткі насіць, – сказала Сташка. – Сачыце Р·Р° зубамі, давайце С–Рј работу – С– РЅРµ патрэбен вам Р±СѓРґР·Рµ дантыст.  

– Рђ СЏРЅС‹ сачылі? – Р· падколам спытаў Тодар Ганчаронак.  

– Рђ ты спытаў Сѓ С–С…, колькі СЏРЅС‹ жылі? – СЂСЌР·РєР° павярнуўся РґР° СЏРіРѕ Шаблыка. – РќСѓ, Сташка...  

– Р СЌРґРєР° хто дажываў РґР° сарака, – сказала СЏРЅР°.  

– Таму С– Р·СѓР±С‹ белыя, СЏРє Сѓ сабакі, – вызверыўся Шаблыка. – РўС‹ таксама супраць сабачага колькі жывеш? Р’РѕСЃСЊ С– з’еў Р·СѓР±С‹. Р’РѕСЃСЊ табе С– адказ: каму РїР° зямлі лягчэй косткі насіць. Рђ калі чалавек зараз РЅРµ дажывае РґР° сарака, РіС–РЅРµ РЅР° вайне, РіС–РЅРµ Сћ печы, РіС–РЅРµ Сћ СЂРѕРІРµ – гэта РЅРµ жыцця РІС–РЅР°, гэта РІС–РЅР° іншых...  

“Чаго счапіліся? – падумаў СЏ. – РЇРє вар’яты ўсе”.  

Р† тут, РїР° аналогіі, Р° таксама таму, што размову трэба было перавесці Сћ іншае рэчышча, СЏ сказаў Высоцкаму:  

– Р’РѕСЃСЊ Лапатуха. РҐС–Р±Р° ён вінен Сѓ тым, што такі? Людзі зрабілі. Праўдзівей, нелюдзі. Р† што памрэ, можа, рана – таксама СЏРЅС‹.  

– РќРµ кажы, – сказаў Ганчаронак, – можа, СЏРјСѓ так проста зручней. Каб РЅРµ чапляліся... Знікае часам РЅР° некалькі дзён.  

– РЈРіРј, – Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° СЏРіРѕ Высоцкі. – Памятаеш Рохлю – вар’ята? РљС–Рј ён пасля, РїСЂС‹ немцах, выявіўся? РЈ адной машыне Р· шэфам кладзенскага РЎР” ехаў. Р’РѕСЃСЊ СЏРє, мае РІС‹ галубочкі.  

– РљС–РЅСЊ, – раптам РЅРµ вытрымаў С– СЏ, адчуваючы, што змена тэмы нічога РЅРµ дала, што РЅРµ адчапіцца нам ад тэмы вайны С– людскіх пакут. – Р† РЅРµ вярзіце РЅР° пакрыўджанага чалавека. Самі казалі, што нешта бачыў С–... Ды ўрэшце самі памятаеце, СЏРє ішлі РјС‹ паўз млын, Р° ён РјСЏС…С– насіў. Р† сабакі Р·Р° С–Рј.  

– Праўда. – Шаблыка раптам засмяяўся. – Р† адна, відаць, помесь Р· таксай. Падобная РЅР° пыласос “Ракета”.  

– Кепскі смех, – сказаў СЏ. – Рђ ён убачыў нас С– крычыць: “Сышчык пракляты! Падводка гіцляў! Замак СЏРјСѓ? Сышчыкам выдаць! РќР° след навесці! РќСѓ, пачакай! РњС‹ табе!” Хто гэта РјС‹? Хто Р· нас падводка? РўС‹, Тодар? Шаблыка? Высоцкі? РЇ?  

– РџСЃС‹ Р·Р° сволаччу хадзіць РЅРµ будуць, – строга сказала Гайдучык. – Бо адчуваюць, хто С–С… любіць, хто нязлосны.  

– Глупства, – раптам сказаў “каўбой”. – Гітлер СѓРЅСЊ таксама любіў сабак С– дзяцей. Ды справа Сћ тым, што любіў ён выключна нямецкіх сабак С– нямецкіх дзяцей. Дый то далёка РЅРµ СћСЃС–С…. Іначай РЅРµ блукалі Р± Сѓ нас РїР° лясах лагерныя адзіночныя РїСЃС‹ С– РЅРµ плакалі Р± нямецкія дзеці...  

“Не, СЏРЅС‹ СћСЃС‘ Р¶ атручаныя вайной. Рђ можа, Сѓ гэтым С– ёсць сакрэт СѓСЃС–С… апошніх падзей? Айнзацкаманда? Высяленне вёскі? РџРѕРјРЅС–РєС– расстраляным? Хто ведае? РЈСЃС–С… зачапіла. Нават Ганчаронка Р· СЏРіРѕ з’едлівай дабрадушнасцю. Нават Высоцкага. Рђ Лапатуха? РњРѕ сапраўды РЅРµ вар’ят? Р† праўда, чаму знікае?”  

...Ішлі РјС‹ РґР° Альшанкі ўжо Сћ цемры. Астатнія пайшлі РґСЂСѓРіРѕР№ дарогай, С– толькі нам Р· Высоцкім выпадала ісці разам.  

– Так, – Р·РЅРѕСћ завёў ён сваю шарманку, – С– чаго СЏРЅС‹ СћСЃРµ счапіліся? РџР°-РјРѕР№РјСѓ, дык жыві ціха, хоць фурманам, С– РЅС–РєСѓРґС‹ РЅРµ лезь.  

– Дарэмна. Р’С‹ чалавек Р· розумам. Р† пэўным імкненнем РґР° пашаны.  

РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, СЏРє ён адрэагаваў РЅР° “тубыльца” Сћ Езна.  

– РќРµ лезу.  

“Ну так, – падумаў СЏ. – Траюраднага Р·Р° польскім часам павесілі Сћ трыццаць дзевятым. Невядома Р·Р° што С– ці РЅРµ Р·Р° нешта, звязанае Р· палітыкай. Стрыечнага немцы Сћ Кладна Сћ сорак чацвёртым. РўСѓС‚ напалохаешся. Ды толькі СћСЃРїРѕРјРЅС–, колькі Сћ вайну загінула С– РЅРµ Р·Р° палітыку”.  

Рђ ён, РЅС–Р±С‹ адгадаўшы мае РґСѓРјРєС–, сказаў:  

– Хоць саву аб пень, хоць пнём аб саву – саве СћСЃС‘ адно. Р† РЅРµ хачу СЏ гэтага. Адпрацаваў, памыўся Сћ лазні ці Сћ рэчцы, стопку СћР·СЏСћ, павячэраў – жыву. Уначы прачнуўся – жыву. РљРѕРЅС– хораша пахнуць – аж СЃРјСЏСЋСЃСЏ ад радасці – жыву. Р† гары СЏРЅРѕ СћСЃС‘ ясным гарам. РњРЅРµ СћСЃРµ гэтыя галавасечкі – РґР°...  

РЇ толькі плячыма паціснуў.  

...Наступнага РґРЅСЏ СЏ, узяўшы ключ Сѓ Мультана, абследаваў тое падзямелле пад вежай, РґР·Рµ былі краты. Нічога незвычайнага: той жа пыл С– той жа РґСЂСѓР·. Толькі што некалькі заваленых хадоў Сѓ невядомае. Дальбог, хоць ты лайся.  

Калі выбраўся адтуль, згасіўшы ліхтарык, была тая мяжа паміж сутоннем С– ноччу, калі пачынаюць міргаць першыя Р·РѕСЂРєС–. РџРѕСћРЅСЏ, аднак, яшчэ РЅРµ ўзышла. Толькі неба Р· таго краю было крыху святлейшае. РЇ РЅРµ спяшаўся дамоў. Прыемна было прайсціся, калі абвявае аблічча майская РЅРѕС‡. Такая мяккая, РЅС–Р±С‹ дарагія СЂСѓРєС– гладзяць твар.  

РЇ выйшаў брамаю, перайшоў масток С– рушыў было РґР° плябаніі, калі РјРЅРµ здалося, што нешта выслізнула Р·Р° маёй спінаю Р· паркавага падлеску. Р† РЅР° гэты раз памылкі РЅРµ было: СЏ пачуў шолах крокаў, што аддаляліся ад РјСЏРЅРµ Сћ Р±РѕРє брамы.  

Цікаўнасць нарадзілася раней Р·Р° РјСЏРЅРµ, таму СЏ пачакаў трохі С– накіраваўся ўслед. РњС–РЅСѓСћ жарало ўвахода. Здалося РјРЅРµ ці РЅРµ Сћ слабым зарыве, СЏРєРѕРµ СћСЃС‘ мацнела, што мільгнуў РґРІСѓС…РЅРѕРіС– цень С– што гэты цень меў РЅР° галаве кепку казырком назад.  

“А, чорт! РќСѓ гэта трэба праверыць. Толькі трэба крыху пачакаць, пакуль ты РЅРµ зоймешся сваёй справаю ўпрытык”.  

РЇ выйшаў РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ двара С– прысеў там Р·Р° купаю бітай цэглы, трымаючы ліхтар напагатове.  

Цярпенне маё было ўзнагароджана. Ішлі хвіліны, С– РЅРµ ведаю, колькі С–С… там праплыло. Р† раптам ці РЅРµ Сћ байніцы “маёй” падазронай трэцяй вежы, здаецца, РјС–СЂРіРЅСѓСћ РЅР° імгненне агеньчык, Р° пасля адтуль даляцелі глухія ўдары чагосьці цвёрдага аб камень.  

“Можа, ломам? Р† чаму тады, падчас інцыдэнту, бурылі таксама тут?”  

Красціся Сћ той Р±РѕРє было вельмі нязручна. РќРѕРіС– небяспечна падварочваліся РЅР° камянях.  

Р’РѕСЃСЊ С– цёмная РґР·С–СЂРєР° ўвахода. РќСЏСЃРµ брыдкай тхланню, РЅС–Р±С‹ СЃР° спрадвеку РЅРµ чышчанай прыбіральні. РЇ слізнуў Сѓ вежу. Сапраўды, аднекуль удары. Р† зверху, С– нібыта аддаецца Р·РЅС–Р·Сѓ.  

“Прабівае нехта РјСѓСЂ? Нашто?”  

Прамень майго ліхтара ўпаў РЅР° РјСѓСЂ – так, свежыя адколіны РЅР° цэгле. Р† ўдары, глухія, РЅС–Р±С‹ Р· самой сцяны, адразу заглухлі.  

РЇ павёў ліхтаром угару, РїР° слупе абваленай вінтавой лісвіцы, туды, РґР·Рµ люк, што РІСЏРґР·Рµ Сћ ніжні СЏСЂСѓСЃ вежы. Люк чарнеў непрагляднай цемрай.  

Р† раптам адтуль упаў РјРЅРµ Сћ вочы нясцерпна СЏСЂРєС– СЃРЅРѕРї святла. Асляпіў.  

РЇ адступіў ад СЏРіРѕ хутчэй машынальна, але, РїР° дурасці, ліхтара РЅРµ згасіў. Р† тут жа РЅР° тое месца, РґР·Рµ СЏ толькі што стаяў, глуха вухнуўшы, упала вялікая каменная брыла СЃР° слядамі свежаадбітай цамянкі.  

Р—РЅРѕСћ ляціць СѓРіРѕСЂСѓ святло майго ліхтарыка. Р† Р·РЅРѕСћ адтуль, Сѓ адказ, меч святла. Дуэль ліхтароў. Р—РЅРѕСћ СЏ, РЅС–Р±С‹ прадчуваючы нешта, адскочыў. Р† тут жа нешта дзынкнула Сћ сценку. Ледзь РЅРµ РїР° тым месцы, РґР·Рµ толькі што была мая галава. Павёў туды ліхтарык – мокрая пляма РЅР° камені, Р° СћРЅС–Р·Рµ падрузгатаная пляшка С– – Р· жахлівай яснасцю – этыкетка Р· надпісам “Ласітэ”.  

Грукат недзе наверсе. Ніжэй С– ніжэй. Цішыня.  

Нягледзячы РЅР° цішыню, лезці туды аднаму наверх было Р± шаленствам. Р† СЏ, нясолана сербануўшы, выбраўся РІРѕРЅРєС–.  

РџРѕСћРЅСЏ ўжо была досыць высока. Няпэўнае святло СЏРµ скрала брыдоту запушчанага двара Р· гноем С– купамі камення. Р†, наадварот, падкрэсліла СћСЃСЋ пачварную веліч гэтых РјСѓСЂРѕСћ С– вежаў. Няроўныя РјСѓСЂС‹, вежы, СЏРє гранчатыя скалы, цёмная палоса галерэі.  

РњРЅРµ захацелася быць Сѓ першым лепшым месцы, абы РЅРµ тут.  

Р† СЏ пайшоў.  

“Ласітэ”. “Кропелька” РїР°-латышску. Адкуль Сѓ Лапатухі, калі гэта быў Лапатуха, латышская паляўнічая гарэлка? Ды яшчэ Р№ рэдкая”.  

Хацелася яшчэ раз акінуць позіркам увесь гэты чыгунна-чорны гмах. РџСЂС‹ месячным святле. РЇ азірнуўся. Там, РґР·Рµ падала святло, чэрнь была Р· адлівам Сѓ блакітнае. РЈ зацемненых месцах, Сѓ нішах С– РЅР° галерэі, панавала безвыходная цемра, так што раптам уставала перад вачыма своеасаблівая рэльефнасць гэтай махіны.  

Р† тут СЏ РЅРµ паверыў сваім вачам. РЈ цёмным правале галерэі, ад вонкавых сходаў, што вялі РЅР° СЏРµ, павольна паўзлі РґРІР° цені, цьмяна-светлы С– чорны.  

РќРѕРіС– мае прыкіпелі РґР° месца. Цені, сапраўдныя цені, ішлі РїР° гульбішчы. Аслупянеўшы, СЏ прастаяў РЅР° месцы невядома колькі. Р† толькі потым РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° шырокіх, месцамі павыбіваных сходаў. Забыўшыся РЅР° магчымую небяспеку, забыўшыся РЅР° СћСЃС‘, акрамя адзінай РґСѓРјРєС–: убачыць, праверыць, схапіць.  

Узляцеў. Нічога. Толькі дымнае святло блукала аркадамі. Р† цемра ляжала пад скляпеннямі. Р† нічога болей. РђРЅС– душы, хаця выйсці С–Рј РЅРµ было РєСѓРґС‹, акрамя сходаў, СЏРєС–РјС– ўзбег СЏ.  

Нічога С– РЅС–РєРѕРіР°.  

“Чорт пабірай, – думаў СЏ, ідучы РґР° плябаніі, – значыць, СѓСЃРµ СЏРЅС‹ мелі нейкую рацыю, калі гаварылі. Р† Мультан, С– іншыя, С– даўні паэт. Р’РѕСЃСЊ вам С– паршывы беларускі рамантызм?! Ці гэта ўжо СЏ супрычасціўся РґР° мясцовага вар’яцтва?  

РЈ РЅРѕС‡, калі чорныя РґСЂСЌРІС‹ ціха дрыжаць ад жаху,  

Па галерэях праходзіць дама з чорным манахам.

Халера Р± вас пабрала! РЈСЃС–С…!”  

...Заўтрашні дзень прыйшоў СЏСЃРЅС‹ С– сонечны, Сѓ СЂСЌРґРєС–Рј пошуме маладой, свежазялёнай лістоты. РЈ “маю” вежу адправіліся С– Сташка Р· кампаніяй, С– Мультан Р· мультаняткамі, С– нават сам старшыня Альшанскі.  

Р† РїРѕСћРЅС‹ канфуз. Ніхто Р± РЅРµ паверыў РјРЅРµ, каб РЅРµ свежыя адколіны СћРЅС–Р·Рµ, святлейшая колерам, незапыленая цэгла. Але СћСЃС‘ астатняе было СћСЃС–Рј, чым хочаш, толькі РЅРµ тым, што яшчэ ноччу СЏ бачыў РЅР° свае вочы. РќР° доле грувасцілася гара каменных асколкаў, РґСЂСѓР·Сѓ, цамянковага пылу. Велізарная каменная брыла, цэлы валун, заторкнула, РЅС–Р±С‹ корак бутэльку, лесвічны люк С– небяспечна вісела над галавой. Відаць, абурыліся перакрыцці РґСЂСѓРіРѕРіР°, Р° можа, С– трэцяга ярусаў. Разбіраць гэты хаос Р·РЅС–Р·Сѓ было смерці падобна. Зверху доступу туды РЅРµ было.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – уставіў свае тры грошы Альшанскі. – Рђ хтосьці казаў, што гэты будынак РЅР° РІСЏРєС–.  

– Так, – сказаў СЏ. – Калі СЏРјСѓ ніхто РЅРµ дапамагае ўпасці. Рђ хто ведае, ці РЅРµ дапамаглі гэтым перакрыццям сёння ўначы?  

– Рђ чорт СЏРіРѕ, – дыскантам сказаў Мультан С– дадаў басам: – Падобна РЅР° тое, што С– дапамаглі...  

– РўСѓС‚ бульдозерам расшчышчаць, – РїР°-блазенску сказаў Генка.  

– РЈРіРј, – сказаў Альшанскі. – Каб быў такі бульдозер, што лазіць РїР° сценах.  

– Р† каб нехта вам дазволіў гнаць РЅР° РїРѕРјРЅС–Рє культуры бульдозер, – РєС–РЅСѓСћ СЏ. – Хаця... гэта часам дазваляюць. РўСѓС‚ РІРѕСЃСЊ што, тут трэба ўваход заваліць. Рђ то Стась або Васілёк Шубайла могуць палезці С–...  

– Гэтых шалапутаў вёска ведае, – сказаў Альшанскі. – Р† РїСЂР° здарэнне вёска ведае. Завалім.  

– Адкуль вёска ведае? – спытаў Генка.  

– Гэ-Р°, голубе, – РєС–РЅСѓСћ Мультан, – РЅР° тое СЏРЅР° С– вёска. РўС‹ толькі што тут чарку збярэшся хільнуць, Р° Сћ Альшанах будуць ужо казаць, што ты РґР·РІРµ гадзіны СЏРє казлы РґР·СЏСЂСЌС€. Р’РѕСЃСЊ жа ведае аднекуль Ганчаронак, Вячорка С– іншыя. Рђ РјС–Р¶ тым Сѓ С–С…... СЏРє гэта... РЅСѓ, калі РјСЏРЅРµ тут РЅРµ было, Р±Рѕ СЏ пад Мінскам СЃРІС–РЅРЅС– пасвіў.  

– Алібі, – сказаў Альшанскі.  

– Р’Рѕ-РІРѕ. РЇРЅС‹ Р¶ Р·РЅРѕСћ Сѓ Езна ездзілі.  

– Правільна, – сказаў старшыня. – Нарад быў.  

РњС‹ выйшлі праз браму, С– адразу стала РЅС–Р±С‹ лягчэй дыхаць. РЇ сказаў РїСЂР° гэта.  

– Рђ РІС‹ падзякуйце СћСЃС–Рј, хто тут стагоддзямі РіРЅРѕР№ капіў, – РєС–РЅСѓСћ Шаблыка. – Р† панскаму, С– чатырохногаму калгаснаму.  

– РЃРЅ РЅРµ РїСЂР° тое, – сказаў “каўбой”. – Маральна, СЏРє кажуць, тут стала лягчэй дыхаць. Жывыя людзі. Жывуць, смяюцца, працуюць. Рђ нехта калі, часам, С– Сћ РІСѓС…Р° дасць, то Р№ тое лягчэй.  

Р—РЅРѕСћ трэ было пераводзіць размову РЅР° іншае. Р† СЏ, СЏРє заўсёды, зрабіў гэта няспрытна:  

– Чаму гэта, Нічыпар Сяргеевіч, Сѓ вас прозвішча такое? Р’С‹ што, Р· тых Альшанскіх?  

– Гэ-СЌ, РЅРµ абражайце, – сказаў здаравенны, СЏРє РєРѕРЅСЊ, старшыня. – Што, СЏ падобен?  

– Ды Р·РІРѕРЅРєСѓ РЅРµ.  

– РџР°-вулічнаму СЏРЅС‹ “Шаўцы”, – умяшаўся прыгорблены дзед Мультан.  

– Так, – сказаў той. – Але, самі ведаеце, паны часам свае прозвішчы прыгонным давалі, каб адрозніць. РќСѓ С– дзеля смеху давалі. Дакументаў РЅРµ было. РќСѓ Р№ вёска Р· часам звыкнула.  

Археолагі РЅР° чале СЃР° Сташкай накіраваліся РЅР° сваю Белую Гару (дай С–Рј Р±РѕРі, каб С–Рј там болей пашанцавала, чым гусітам РЅР° Белай Гары С– сербам РЅР° Косавым полі), Р° РјС‹ пайшлі РјС–РјР° млына РґР° вёскі. Р† тут Р·РЅРѕСћ нарваліся РЅР° сцэну Р· “Барыса Гадунова”. Ля грэблі сядзеў Сѓ атачэнні сваіх РїСЃРѕСћ увесь белы, напудраны РјСѓРєРѕСЋ, СЏРє П’еро, Людзвік Лапатуха Сћ славутай сваёй кепцы С–, заўважыўшы нас, пачаў, невядома Сћ каго, торкаць пальцам:  

– Жывы? – РњСЏРЅРµ аж прамарозіла, калі СЏ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ начную брылу каменя. – РЈ цябе Р¶ РєСЂРѕСћ Р· грудзей. РЇРє Сѓ Ганчаронка. РЇРє Сѓ фурмана. Сам бачыў Сѓ С–С…, сам... Уваскрос? Пярэварацень. Ваўкалака.  

– Што гэта Р· С–Рј? Нашто РЅР° нас?  

РњС‹ ўжо мінулі СЏРіРѕ, С– тады Альшанскі РєСЂСЌРєРЅСѓСћ С– паклікаў РґР° СЃСЏР±Рµ мажную СЂСѓРјСЏРЅСѓСЋ кабетку.  

– Наш загадчык медпункта. РђРЅСѓ, растлумачце, Агатка, што то такое Лапатуха. Рђ то ён, РљРѕСЃРјС–С‡, нешта РЅР° СћСЃС–С… касавурыцца пачынае.  

– Сапраўды, РЅР° жаль, вар’ят, – Р· харошай сумленнай усмешкай сказала СЏРЅР°. – Камісія пасля вайны была. Р† РґРІР° гады назад. Няшкодны толькі вар’ят.  

РЇ падумаў, што калі тая брыла “няшкодная”, то СЏРєС– чэрап павінен мець чалавек, каб гаварыць аб “шкоднасці”. Р† яшчэ падумаў, што СЏ РЅРµ веру Сћ СЏРіРѕ вар’яцтва. Бо адкуль ведаў РїСЂР° РєСЂРѕСћ? Р† яшчэ, калі ён С– сапраўды вар’ят, то ведае аб нечым болей, чым РјС‹, нармальныя. Р† маўчыць. Ці РЅРµ можа сказаць.  

Ішлі далей. Р† тут Альшанскі РјСЏРЅРµ Р·РґР·С–РІС–Сћ: СЂСЌРґРєР° калі РјРЅРµ даводзілася чуць Сѓ чалавечым голасе такую шкадобу С– такое спачуванне:  

– РќР° жаль, сапраўды РЅРµ Сћ сабе чалавек. Р†, РЅР° жаль, сапраўды пасля нечага страшнага... Р† адкуль такая жорсткасць Сѓ некаторых дзяцей? Гульня Сћ вайну. Р† адзін РЅР° гэтага няшчаснага “стрэльбу” навёў. Дык той заплакаў: “Хлопчык, РЅРµ трэба”.  

– РќСѓ С– што?  

– Лупцоўку РІС–СЃСѓСЃСѓ даць давялося, хаця С– апошняя гэта справа.  

Праз некалькі хвілін РјС‹ разышліся. РЇ пастаяў, пачухаў макітру С– нічога разумнейшага РЅРµ прыдумаў, СЏРє накіравацца РґР° чарговага “сумніцельнага” РєСЃСЏРЅРґР·Р°. РќСѓ СЏСЃРЅР°, каго Р¶ падазраваць, СЏРє РЅРµ РєСЃСЏРЅРґР·Р°? Р†, СЏСЃРЅР° Р¶, прыйшоў якраз Сѓ час. Айцец Леанард Жыховіч вёў бяседу, амаль хатнюю С– душакарысную, Р· дружкамі С– будучымі маладажонамі (“Хай жэняцца, больш старцоў будзе”, – сказаў Р±С‹ РјРѕР№ гаспадар Вячорка), тлумачыў С–Рј нешта накшталт таго, што СЏРЅС‹ павінны ўсур’ёз падумаць, пакуль РЅРµ РїРѕР·РЅР°, Р±Рѕ касцёл разводу РЅРµ прызнае С–, значыць, гэта РЅР° СћСЃС‘ жыццё. РўСѓС‚ СЏ згадзіўся Р· С–Рј. Сапраўды, РЅСЏРјР° чаго заводзіць валынку наконт вяселля, калі гэта РЅР° адзін месяц. РќР° адзін месяц – можна РЅРµ турбаваць РЅС– загс, РЅС– свяшчэнніка. Бывае С– так, але лепей РЅРµ варта.  

РЇ паплёнтаўся РґР° выхаду, прочкі, С– тут Р·РЅРѕСћ задумаўся, каго РјРЅРµ нагадвае статуя Р· зялёнага мармуру, падобнага РЅР° нефрыт.  

Так С– РЅРµ дадумаўся. Рђ РЅР° РјСЏРЅРµ, РЅР° надгроб’е, РЅР° РєСЃСЏРЅРґР·Р° С– іншых глядзеў драўляны старадаўні свенты пакутнік Себастыян, працяты шматлікімі стрэламі, СЏРєС–, здаецца, РЅРµ канаў, Р° знаходзіўся Сћ стане найвышэйшага, Р· СѓСЃС–С… вядомых, чалавечага экстазу.  

Рабіць РјРЅРµ, пакуль тое, РЅРµ было чаго, С– СЏ пачаў блукаць РїР° вёсцы, СЏРє Марка РїР° пекле, тым болей што было цёпла С– раскошнае, яшчэ РЅРµ запыленае, першае лістоцце аж свяцілася, РЅС–Р±С‹ Сћ СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ кожнага РґСЂСЌРІР° быў схаваны моцны тэатральны ліхтар.  

Але СЏ С– так зацягнуў “казань”. Таму дазвольце – пункцірам. Убачыў СЏ “каўбоя” Змагіцеля, СЏРєС– спускаўся Р· Белай Гары СЃР° Сташкай С– – гэта РјСЏРЅРµ чамусьці прыемна ўразіла – чародкай дзяцей. Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏ змрочна сказаў:  

– Дзень школьны. Час школьны. Чаго РІС‹ адтуль?  

– Вольных было чатыры гадзіны, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ “каўбой”. – “Вокан” нарабіў завуч, чорт такі. Пайшлі РЅР° раскоп. Вершы чыталі.  

– Р† РЅРµ нагарае?  

– Яшчэ СЏРє. Але што Р¶ Р· С–С… вырасце, калі такога часам РЅРµ рабіць?  

– Рђ РІС‹?  

– Рђ РјРЅРµ бакі РЅРµ купляць. РЇРє СѓСЃС–Рј, хто РЅР° “ігрышчы, РґР·Рµ... гудуць Сѓ кантрабас”.  

– Рђ адкуль РІС‹? – спытала Сташка, С– СЏ ўзрадаваўся.  

– РђРґ касцёла. Што там такое ксёндз?  

– Бог СЏРіРѕ ведае, – сказаў Міхась. – РњРЅРµ здаецца, тут СѓСЃРµ нейкія... Гм. Увесь нейкі памешаны РЅР° хадах, РЅР° катакомбах пад замкам... Дзеці, РєСѓРґС‹?!  

Тыя, сапраўды, палезлі былі цераз хісткія дубовыя парэнчы ледзь РЅРµ Сћ рачулку, якая тут разлівалася невялікім стаўком. Рђ РґР° нас падбіліся Стасік РґС‹ Васілёк Шубайла. Р† СЏРЅР° гладзіла С–С… РїР° спалавелых ужо зараз ад сонца галоўках. Рђ СЏ раптам адчуў, СЏРє гэта было Р± прыемна, каб гэта мае РґС‹ СЏРµ. Р† адначасова СћСЃРІСЏРґРѕРјС–Сћ, што Р· ёю, значна маладзейшай, гэта немагчыма. РџСЂР° іншае трэба было. Р† таму СЏ спытаў:  

– Стасік, Р° РґР·Рµ тыя падземныя хады?  

– РўСЂРѕС…С– ведаем. Р† дзед трохі ведаў. Р† ключ быў Сѓ дзеда, РґС‹ ён Р·РіСѓР±С–Сћ. Рђ РјРѕ пробашч забраў. Ды туды можна С– праз РґР·С–СЂРєСѓ, С– праз правал, РґР·Рµ дойлід ляжыць.  

– РЇРєС–?  

Змагіцель чуў канец размовы, вяртаючыся (выканаў прынцып беларускіх будачнікаў, СЏРєС–, РїР° словах Глеба Успенскага, гучаў: “тащить Рё РЅРµ пущать”).  

– Ды байкі, – сказаў ён. – Кажуць, што, калі тыя, Валюжыніч РґС‹ Альшанская, збягаць збіраліся, дойлід С–С… папярэдзіў: “ведаюць, сочаць”.  

– Чаму так?  

– Казалі – быў палюбоўнікам сястры Альшанскага. РќСѓ С–... чорт СЏРіРѕ ведае таямніцы чалавечых сэрцаў  

– РќСѓ, Р· С–РјС– невядома што здарылася, – сказаў СЏ. – Рђ Р· С–Рј?  

– Кажуць, сарваўся Р· абледзянелых рыштаванняў. Р† тая сястра заліла Сћ корсце, Сѓ калодзе СЏРіРѕРЅС‹ труп мёдам С– адвезла, каб зрабілі РјСѓРјС–СЋ. Р† дагэтуль ён там, Сѓ падполе, СЃСЏСЂРѕРґ іншых Альшанскіх ляжыць. Рђ СЏРЅР° так незамужняю С– памерла.  

– Значыць, РЅРµ сам Альшанскі быў фундатарам гэтага касцёла?  

– Людзі кажуць, сястра. Але гэта тыя Р¶ “шведскія курганы” РґС‹ “французскія магілы”. Запісаны – ён.  

Р† тут СЏ СћСЃС‘ Р¶ задумаўся. Чаму ён, той Альшанскі, лічыцца фундатарам, будаўніком СѓСЃС–С… касцёлаў наваколля? Р† гэтага. Падазрэнне – нядобрая СЂСЌС‡, але тут СЏРЅРѕ Р·РЅРѕСћ кранула маю душу. Раз хлусня Сћ гэтым – значыць, РјРѕРі схлусіць С– РЅР° СЃСѓРґР·Рµ, калі даваў клятву РЅР° Евангеллі, што тыя – жывыя.  

Развітаўшыся Р· С–РјС–, СЏ закурыў (шмат СЏ пачаў курыць) С– пашыбаваў праз праломы РґР° адзінай брамы замка. Вячэрняе апельсінавае святло клалася РЅР° маладую лістоту, С– замак СЃСЏСЂРѕРґ гэтай раскошы здаваўся брыдкай, але Р№ прыгожай (Р° гэта С– сапраўды бывае так) рапухаю СЃСЏСЂРѕРґ кветак. Прайшоў Сѓ браму С– ўбачыў РЅР° каменнай брыле РєСЃСЏРЅРґР·Р° Р· блакнотам Сѓ руках.  

– Што-то РІС‹ тут, ойча Леанард, – сказаў С– Р·РЅРѕСћ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ гэтаму прыемна-лісінаму выразу РЅР° разумным твары.  

– Думаць тут люблю.  

– Казані складаць?  

– Часам складаць казані, – сказаў “яшчэ адзін падазроны”. – Адпачываць.  

“А каб цябе, – думаў СЏ, – тыпова евангельскі тып, СЏРєС– РЅРµ пераносіць хлусні С– несправядлівасці”.  

Шмат чаму нядобраму навучыла С– РјСЏРЅРµ гэтая справа: недаверу РґР° СћСЃС–С… без выключэння людзей.  

– Р† хады ведаць?  

– Р† хады... Р’С‹ вячэралі сёння? РќРµ? РўРѕ хадзем РґР° РјСЏРЅРµ.  

...РЈ плябаніі РєСЃСЏРЅРґР·Сѓ належала – СЏ РЅРµ ведаю, колькі там – пакояў. РњС‹ сядзелі Сћ адным, цнатліва бялюткім, Р· мноствам розных статуй РЅР° сценах (часцей Р·Р° СћСЃС‘ кірмашовых, гіпсавых, СЏРє сучасныя кітайскія бажкі, размаляваных Сѓ ружовае С– блакітнае, але часам С– старых, драўляных, пабітых часам, Р· даўняй патрэбай Сѓ рэстаўрацыі). Рђ РЅР° стале быў абрус-самакорм (Р±Рѕ РЅРµ сам жа Жыховіч зрабіў СѓСЃС‘ гэта С– гарачым падаў РЅР° стол). РўСѓС‚ табе С– карп, запечаны Сћ цесце, С– траўнічак анісавы, С– “тапелец”, што кіпеў Сѓ масле (СѓСЃРµ старыя беларускія стравы, ледзь РЅРµ Р· першай нашай кухарскай РєРЅС–РіС–, “гаспадыні літоўскай”), С– “пакаштуйце гэтае варэнне СЃР° сцяблін аеру, самая ніжняя частка”.  

Р† РЅР° СћСЃС‘ гэтае гарганцюанства прымільна глядзеў вялікі чорна-белы (Р° вушы “страшэнна падобныя РЅР° локаны Наталлі Ганчаровай Р· партрэта Гаў”, СЏРє сказаў ксёндз) спаніэль РђСЃ.  

РђСЃ РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ “ас”, РїР°-нашаму – нічога, Р° РїР°-польску “туз”. Жыховіч паклаў СЏРјСѓ цукар РЅР° РЅРѕСЃ С– загадаў цярпець. Шагрэневая цюпка пакутліва моршчылася, ледзь РЅРµ плылі Р· вачэй слёзы. Р† ксёндз злітаваўся:  

– РђСЃ! Міліцыя!  

Пёс падкінуў цукар Сѓ паветра, схапіў СЏРіРѕ С–, падціснуўшы С…РІРѕСЃС‚, РєС–РЅСѓСћСЃСЏ пад ложак.  

– РќСѓ Р° калі сапраўды міліцыя? – засмяяўся СЏ.  

– РЈ такую гульню РїСЂС‹ ёй? Рќ-РЅРµ-Рµ... РђРЅСѓ, траўнічку.  

РђСЃ вылез Р·-пад ложка С– Р·РЅРѕСћ аблізаўся.  

– Ведаеце, што РјРЅРµ прыйшло Сћ галаву? Р— Шаўчэнкі.  

– Ведаю, – падумаўшы, сказаў ксёндз. – РЇРє дзеці РЅР° Вялікдзень РЅР° саломе хваліліся. Таму бацька чобаты справіў. РўРѕР№ маці хустку купіла... “А мені хрещена мати лиштву вишивала”.  

– Правільна, – “А СЏ РІ РїРѕРїР° обідала”, –  

Сирітка сказала”.  

– РќРѕ, то чаму “папу” С– праз сто РіРѕРґ Р· гакам РЅРµ накарміць “сіротку” абедам? Думаеце, СЏ РЅРµ бачу, СЏРє РІС‹ РЅР° РјСЏРЅРµ Сћ “век ракет С– атамаў” глядзіцё? Праз “хады” С– “таямніцы”.  

– РЇ РЅРµ гляджу.  

– РўРѕ Р¶ Р±Рѕ. Р† хаця апраўдвацца РЅС– перад РєС–Рј РЅРµ хачу – перад вамі чамусьці хочацца. Адчуваю нешта...  

– РќРµ трэба апраўдвацца.  

Жыховіч задумаўся. Нават твар СЏРіРѕРЅС‹ абвіснуў, пацяжэў.  

– Асаблівай ахвяры Сћ гэтым маім учынку РЅРµ было. РњРЅРµ С– дагэтуль сорамна, што СЏ паднёс царкве РЅСЏРіРѕРґРЅС‹ дар, але гэта праўда, ахвяры РЅРµ было.  

Р СѓРєР° СЏРіРѕ гладзіла вушы РђСЃР°.  

– Быў СЏ дужа рэлігійны. Больш, чым зараз. Р† Сћ вайну быў упершыню закаханы. Р† – СЂСЌС‡ амаль несумяшчальная – быў Сѓ падполлі... РЇРµ схапілі, СЏРє СЏ раніцай пайшоў РїР° цыгарэты... Курыце... Пасля вайны СЏ стаў РєСЃСЏРЅРґР·РѕРј... Асаблівай ахвяры РЅРµ было.  

...РЇ брыў ад СЏРіРѕ С– думаў, што сапраўды РјС‹ СћСЃРµ атручаныя бойкай. Магчыма, вар’яты. Але адкуль СЏ ведаў, хто, што С– СЏРє. Хаця Р± той ксёндз Жыховіч.  

Рђ меў вечар трагікамічную развязку. Досыць цяжкую С– досыць камічную. РЇ прыйшоў Сѓ сваю бакоўку С– заваліўся спаць. Досыць рана. Р† нават Сѓ СЃРЅРµ адчуваў, СЏРє Сѓ РјСЏРЅРµ баліць галава. Нешта Р· ёю Сћ апошні час рабілася. РЈСЃС‘ больш небяспечнае.  

РЎРѕРЅ быў таксама цяжкі. Тая самая галерэя, РЅР° СЏРєРѕР№ тады бачыў СЏ цені. Малады бялявы напаўхлопец-напаўмужчына (высокі, магутныя мускулы С– дзіцячыя вочы, такія СЃС–РЅС–СЏ, СЏРє СЂСЌРґРєР° бывае нават РЅР° гэтай зямлі). Маладая жанчына, чамусьці вельмі падобная РґР° Сташкі.  

– РЇ РЅРµ магу, – шапацела СЏРЅР°. – РЃРЅ выдаў нас, выдаў СЃСЏР±СЂРѕСћ, выдаў цябе.  

– РќРµ толькі выдаў, – РєС–РЅСѓСћ ён. – Прыбраў СѓСЃС‘ майно паўстання. РЇРє ты магла калісьці пайсці Р· С–Рј?  

– РЇ тады РЅРµ ведала цябе. Р† СЏ РЅРµ ведала, што ён можа...  

– РЃРЅ можа яшчэ С– атрымаць ад караля трэць Р·Р° выдачу СЃСЏР±СЂРѕСћ, гэты знатнік¹, – прагучаў глухі, але прыемны голас, С– СЏ ўбачыў, што РґР° С–С… падыходзіць дужа С…СѓРґС‹ С– высокі, светлавалосы чалавек.  

РўСѓС‚ СЏ здагадаўся, што гэта Грыміслаў Валюжыніч, ініцыятар “удару Сћ спіну”, жонка Вітаўта Хвёдаравіча Альшанскага Ганна-Гардзіслава С– дойлід касцёла, вежы СЏРєРѕРіР°, адзетыя рыштаваннямі, ужо ўзвышаліся над мурамі РІРѕРЅРєС–.  

– Гэты ісцінстваваць² РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, – сказаў Грыміслаў. – Для СЏРіРѕ ёсць РґР·РІРµ очыны³. РђРґРЅСѓ ён прадасць, але Р·Р° РґСЂСѓРіСѓСЋ зубамі Р±СѓРґР·Рµ трымацца, глоткі грызці Р·Р° свае скойцы⁴.  

– Родныя, – сказаў дойлід, – ён СѓСЃС‘ аднекуль ведае РїСЂР° вас. Р† таму ўцякайце. Пакуль РЅРµ РїРѕР·РЅР°. Р† вазьміце Р· сабою альмарыюм⁵ Р· грашыма. РЇРЅС‹ РЅРµ належаць СЏРјСѓ. РЇРЅС‹ – людскія, вашы. Тых, што ўсталі. Уцякайце. Сядайце недзе РЅР° Нёмане РЅР° РѕРєСЂСѓС‚⁶ С– некуды Сћ немцы. Пасля вернецеся, калі Р·РЅРѕСћ прыйдзе ваш час, калі трэба Р±СѓРґР·Рµ купляць Р·Р±СЂРѕСЋ. Здрадны СЂРѕРґ. Што продак Пятро, СЏРєС– РєРЅСЏР·СЏ Слуцкага выдаў, што гэты.  

– Што, РєРѕРЅС– ёсць? – спытала жанчына.  

– Ёсць РєРѕРЅС–, – сказаў Грыміслаў. – Ключаюся⁷ Р· табою, дойлід. Але столькі СЂСЌРјРЅСЏСћ⁸ золата, столькі каменняў, столькі сажоных⁹ тканей – С…С–Р±Р° С–С… павязеш Сѓ саквах?  

– Бярыце частку. Астатняе перахаваем тут.  

– РЇ РЅРµ хацеў, – сказаў Валюжыніч. – Але зэлжыў¹⁰ ён самае наша беларускае С–РјСЏ.  

– Р† няхай застанецца РЅС– Р· чым, – жорстка сказала жанчына. – Без РјСЏРЅРµ С– без скарбаў. Такі пакон¹¹. Р† няхай нас адтамталя дастане, акрутны, апаёвы¹² псарэц¹³. РЈ СЏРіРѕ свая СЃСѓРґР±Р°¹⁴, Сѓ нас – свая. Рђ табе, вялікі дойлід, РґР·СЏРєСѓР№ ад нас С– ад Р±РѕРіР°.  

– Дзякуй скажаце, СЏРє СѓСЃС‘ скончыцца РґРѕР±СЂР°.  

…І РІРѕСЃСЊ падае ўжо РЅР° толькі што засыпаную СЏРјСѓ вялізны спілаваны РґСѓР± (РґР·Рµ СЏ чытаў РїСЂР° такі спосаб захаранення скарбаў? – адзначае Сћ СЃРЅРµ падсвядомасць), С– РІРѕСЃСЊ ужо Р№ следу РЅСЏРјР°, С– РЅРѕС‡ вакол.  

…І РІРѕСЃСЊ ужо рвуцца Сћ РЅРѕС‡, РїСЂСЌС‡ ад РјСѓСЂРѕСћ замка РґР·С–РєС–Рј лесам РґРІР° РєРѕРЅРЅС–РєС–. РЈ аднаго РїСЂС‹ Р±РѕРєСѓ РґРѕСћРіС– меч, Сѓ РґСЂСѓРіРѕРіР°, меншага, РєРѕСЂРґ. Зніклі. Але праз некаторы час Сѓ нехлямяжых вежах чорнага гмаху замільгалі агні, забегалі РїР° галерэях. Шматгаловая РєРѕРЅСЃРєР°-чалавечая маса закішэла, заклубілася Сћ двары. Р— бязгучнасці нарастаў, рабіўся нясцерпным пагрозлівы РіСѓРє.  

Р† РІРѕСЃСЊ С…СѓРґС‹ чалавек падымаецца РїР° рыштаваннях вежы касцёла. Стаіць С– глядзіць Сѓ Р±РѕРє бязмежных лясоў, РґР·Рµ недзе далёка – Нёман. Р† тут праганая растапыраная пяцярня штурхае СЏРіРѕ Сћ СЃРїС–РЅСѓ, С– Сћ вачах непаразуменне… Імкліва набліжаецца зямля.  

Р† гэта ўжо РЅС–Р±С‹ РЅРµ ён, Р° СЏ падаю, СЏРє некалькі РіРѕРґ назад СЃР° скалы РЅР° Карадагу (РґР·С–РІР° С– ўласная кемлівасць тады ўратавалі РјСЏРЅРµ ад непазбежнага, – адзначае падсвядомасць).  

Гэтага РґР·С–РІР° РЅРµ ўратавала. РЇ Р·РЅРѕСћ гляджу зверху. Р† ён, маленькі зверху, ляжыць РЅР° зямлі, СЏРє лялька… Р—РЅРѕСћ СЏ СћРЅС–Р·Рµ. Над трупам стаіць каржакаваты чарнявы чалавек. Р’СѓР·РєС–СЏ вочы. Жорсткі прыкус вялікага рота. Срэбратканая чуга падае шырокімі складкамі. Рђ насупраць СЏРіРѕ досыць ужо летняя жанчына Сћ чорным.  

Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі С– ягоная сястра.  

– Пакладзіце Сћ корсту, Сѓ мёд, – РіРѕСЂРєР° кажа жанчына. – Р† Сћ Кладна РґР° бальзаміроўшчыка.  

– РўС‹, можа, С– Сћ касцёле СЏРіРѕ пакладзеш?  

– РќРµ толькі пакладу, але Р№ піжмом¹⁵ удастою. РЃРЅ рабіў – СЏРјСѓ С– ляжаць.  

– РќСѓ СЏСЃРЅР°, РІС‹ Р¶ размілаваліся. Рђ тое, што ён спраўца¹⁶ таго, што СЏРЅС‹ дабро маё паплюндравалі, што Сћ зэшлым часе¹⁷ продак Пятро здабыў, што СЏ здабыў?  

– Здрадай РІС‹ СЏРіРѕ здабылі. Зэлжылі С–РјСЏ беларускае, С–РјСЏ Альшанскіх. Р† шкада РјРЅРµ толькі, што СЏ Сћ зэшлыя часы РЅРµ магла прыдушыць СЏРіРѕ Сћ калысцы. Р† цябе таксама. Бо малодшая была. Р† гэта наша агульнае валоданне, каго хачу, таго С– кладу. Р† контарфект¹⁸ над труною СЏРіРѕ, беднага, несвоечасова павешу. Р† проўсты¹⁹ над С–Рј месяцамі спяваць будуць, каб узрадавалася ягоная душанька.  

– РќСѓ, ён С– цела РЅРµ забываў.  

– Затое ты забыў, смакоўніца бясплодная. Макула²⁰ РЅР° нашым народзе, хробак, туляп. РўС‹ С– Р· жанчынамі можаш толькі партаці²¹. РўРѕ што дзівіцца, што сапраўдная ад цябе ўцякла? РђРґ цябе ўцякла Р± С– касарылая.  

– Р† РЅРµ баішся?  

– Чаго? Ляпёшкі пагною²², кучы ўмёту²³?  

– РћР№, глядзі.  

– Каралю Р± СЏ данесла РїСЂР° твае выбрыкі, РґС‹ мярзячка²⁴ РјСЏРЅРµ Р±СЏСЂСЌ глядзець РЅР° цябе. Глядзі, – С– СЏРЅР° паказвае РЅР° вежу.  

Р† Р·РЅРѕСћ падае чалавек. Р† Р·РЅРѕСћ РґР·С–РєС– крык. Падаю СЏ.  

РЇ прачынаюся, заліты халодным потам. Настолькі гэта жыва. Р† РЅРµ адразу разумею, што ляжу Сћ бакоўцы С– што РјСЏРЅРµ торгае Мікола Зеляпушчанак РїР° мянушцы Вячорка, РјРѕР№ гаспадар.  

– Анцю, уставай… РњС‹ Р· кумам. Р† так нам без цябе СЃСѓРјРЅР°, так СЃСѓРјРЅР°, – ён усхліпвае. – РњС‹ плачам. Плачам. Уставай, Анцю.  

– Добра, зараз, – СЏ разумею, што РЅРµ адвяжацца С– што лепей зараз выйсці, Р° пасля непрыкметна пайсці: хутчэй Р·Р° СћСЃС‘ СЏРЅС‹ С– РЅРµ заўважаць.  

Калі СЏ прыйшоў РЅР° палову гаспадара, то ўбачыў гаспадыню РЅР° печы, стол, застаўлены стравамі С– параю “гусакоў”, Р° Р·Р° сталом РєСѓРјР°, невялічкага, лысага, СЏРє калена, чалавека, С– гаспадара.  

Спачатку СЏ хацеў адразу пайсці, але пасля “размова” зацікавіла РјСЏРЅРµ. Вячорка філасофстваваў, Р° гаспадыня (гэтага СЏ РЅРµ РјРѕРі зразумець) ціха смяялася РЅР° печцы.  

– РЈСЃС‘ РЅР° свеце – паразіт. Р† мурашка паразіт, С– пчала паразіт, С– авечка паразіт, С– РІРѕСћРє паразіт, С– ты паразіт, С– СЏ паразіт.  

– РЇ РЅРµ паразіт, – запярэчыў РєСѓРј.  

– Рђ хто калісьці Сћ калгасе яшчэ мех жыта ўкраў?  

– РЇ РЅРµ краў.  

– РќСѓ СћСЃС‘ адно. Ды ты паглядзі РЅР° СЃСЏР±Рµ. Р’Р° СћСЃС–С… сумленных людзей чупрына РЅР° галаве, Р° Сћ цябе – плеш. Р† кажаш, што РЅРµ паразіт.  

Торкаючы відэльцам Сѓ талерку, няшчасны РєСѓРј стараўся перавесці размову РЅР° іншыя, больш прыемныя, СЂСЌР№РєС–:  

– Рђ СЏ сала ем.  

– Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ! – Р† Р· абурэннем: – Ды чэсныя людзі – РјСЊСЏРєС–РЅСѓ! – ядуць. Рђ ты сала. Р† кажаш, што РЅРµ паразіт.  

РЇ пайшоў С– сеў Сѓ кветніку. Галава пасля СЃРЅСѓ С– СћСЃСЏРіРѕ балела несамавіта. РўСЂСЌР±Р° было менш курыць. РЇСЃРЅР°, што тут забаліць што хочаш. Р† гэтыя нажэрліся гары. РЇРє няшчасце гэта нейкае РЅР° люд. Рђ Р·Р° акном Р·РЅРѕСћ размова, высакапарная.  

– …прыкрашае траву тым, што яшчэ нядаўна было высакаякаснай беларускай ежай. РђР¶ шкада стала. Такі прадукт зглуміў, – С– пасля паўзы: – Аднаго поля ягады. Што Лапатуха, што Альшанскі Нічыпар, княскае адроддзе, што гэты СЋСЂРѕРґ айцец Леанард, пацук такі.  

“Трэба з’язджаць, – падумаў СЏ. – Да Мультана. Іначай спакою РЅРµ дадуць, п’яныя чэрці. Р† ўвогуле, чорт ведае што. РЈСЃРµ Сћ акрузе нейкія звіхнутыя, Р° СћСЃС‘, што даведаўся Р·Р° дзень, РЅРµ вартае С– выедзенага яйка”.  

_______________  

1 Знатнік – багаты, уплывовы.  

2 Ісцінстваваць – гаварыць праўду.  

3 Слова “очына” мела РґРІР° СЃСЌРЅСЃС‹: Р°) бацькі, РїСЂРѕРґРєС–; Р±) маёрат, маёмасць.  

4 Скоец – манета.  

5 Альмарыюм – скрыня, радзей шафа.  

6 РћРєСЂСѓС‚ – карабель.  

7 Ключацца – падыходзіць, быць вартым. РўСѓС‚ Сѓ СЃСЌРЅСЃРµ згаджацца.  

8 Рэмень – мера вагі.  

9 Сажоны – вышыты каштоўнымі каменнямі.  

10 Зэлжыў – зняславіў.  

11 Пакон – закон, наканаванне.  

12 Акрутны – жорсткі, люты. Апаёвы – запойны.  

13 Псарэц – РїСЃСЏСЂ.  

14 РЎСѓРґР±Р° – СЃСѓРґ, прысуд, правасуддзе, прадвызначэнне.  

15 Піжмо – РјСѓСЃРєСѓСЃ.  

16 Спраўца – вінаваты, зачыншчык.  

17 Зэшлычас – стары час.  

18 Контарфект – малюнак, вобраз.  

19 РџСЂРѕСћСЃС‚ – свяшчэннік, часцей Р·Р° СћСЃС‘ каталіцкі.  

20 Макула – лацінскае “пляма”, польскае “недахоп”, “загана”.  

21 Партаці – псаваць, РґСЂСЌРЅРЅР° працаваць.  

22 Пагной – РіРЅРѕР№.  

23 Умёт – гразь, РґР·СЏСЂРјРѕ.  

24 Мярзячка – прыкрасць, нуда, смутак.

Раніцаю СЏ РґСЂСѓРіС– раз зайшоў СЃР° сваёй прапановаю РґР° дзеда Мультана. Р† РјРЅРµ спадабалася Сћ СЏРіРѕ яшчэ болей.  

– Калі ласка, – сказаў ён, – РјРЅРµ што? Толькі начамі самотна Р±СѓРґР·Рµ. РЇ начамі хаджу.  

Р† РІРѕСЃСЊ СЏ перабраўся Сћ РґСЂСѓРіС– пакойчык небывала вялікай “вартоўні” дзеда. РўРѕР№, асабліва прытульны, нягледзячы РЅР° запушчанасць. Прытульны ад старых партрэтаў, ад складу непатрэбных С–РєРѕРЅ Сѓ адным Р· кутоў, ад таго, што адны дзверы (РґСЂСѓРіС–СЏ вялі непасрэдна Сћ дзедаву вартоўню) С– акно выходзілі проста РЅР° абсады С– цераз РЅС–Р·РєС– каменны РјСѓСЂ – Сѓ цяністы ўжо зараз сад. Калі высунуцца Сћ акно, справа было відаць “першакасцёл”, РґР° СЏРєРѕРіР° пасля быў прыбудаваны гмах навейшага Р· СЏРіРѕ цудоўным іканастасам моранага РґСѓР±Сѓ Р· пазалочанымі фігурамі (СЂРѕСћРЅС‹ СЏРјСѓ РјРЅРµ давялося бачыць С…С–Р±Р° што Сћ Будславе).  

Першым госцем быў Шаблыка. Прынёс вялізны пачак паперы: нямецкія лістоўкі С– нашы лістоўкі, газеты, Сѓ СЏРєС–С… казалі аб нападах партызан С– аб нападах РЅР° партызан. Р† аб расстраляных дзеячах СЂСѓС…Сѓ апору, С– аб заложніках. Было нават Р· дзесятак нумароў “Нашага шляху”.  

– Нашто ты гэта г… трымаеш?  

– РўСЂСЌР±Р° ведаць, хто ёсць хто С– хто быў хто. Нават калі гэта бессаромная прапаганда. Гэх, браток, колькі такой бессаромнай прапаганды РЅР° свеце! Глядзеў СЏ пасля вайны “Індыйскую грабніцу”. Вывад: “немец спрытны хлопец, паўсюль пройдзе”. Нейкія там фільмы РїСЂР° “Агента 007” – “англічанін спрытны хлопец, паўсюль пройдзе”… Цьху! РќР° жаль, нават першакласныя людзі часам РЅРµ паўсюль праходзяць. “Тому РІ истории РјС‹ тьму примеров слышим”. Р’РѕСЃСЊ, можа, нешта цікавае РїСЂР° тых С– знойдзеш. Хаця наўрад: Сѓ апошнія РґРЅС– тым было РЅРµ РґР° газет… Р’РѕСЃСЊ дастаць Р±С‹ газеты тых часоў, калі брат Высоцкага правакатара забіў. Хаця адкуль С–С… дастанеш? Такі пажар пракаціўся.  

– РќСѓ, мабыць, РЅРµ СћСЃС‘ Р¶ згарэла.  

Р— РґСЂСѓРіС–Рј візітам з’явіліся Васілька Шубайла С– Стасік Мультан. Р† РјС‹ адразу пашыбавалі Р· С–РјС– РґР° лазу Сћ падпол касцёла, проста квадратнай адтуліны, Р·Р° СЏРєРѕР№ С…РѕРґ ішоў СѓРЅС–Р·, СЏРє быццам тут збіраліся ссыпаць Сѓ бункер бульбу.  

– Р’С‹, РґР·СЏРґР·СЊРєР°, можаце плячыма РЅРµ пралезці, – сіпатым шэптам сказаў Васіль.  

– Пралезе. Рукамі наперад. Там нешта накшталт прыступкі. Да СЏРµ сантыметраў пятнаццаць.  

РЇРЅС‹ слізнулі туды, СЏРє маляўкі пад камень. Але нічога, пралез С– СЏ. РђРґРЅР° СЂСѓРєР° наперад, РґСЂСѓРіСѓСЋ – пад СЃСЏР±Рµ, каб далонню падштурхоўваць чэрава. Непрыемна, калі звісаеш над пустою цемраю.  

Але С– сапраўды, РЅРµ больш чым пятнаццаць сантыметраў РґР° каменнай пляцоўкі.  

РќРµ люблю СЏ гэтых падзямелляў, асабліва запушчаных. Затхла, паўсюль кавалкі атынкоўкі, стаяць саркафагі, С– Сћ кожным нечае былое жыццё. Вартае ці РЅРµ вартае гэтага саркафага – іншая справа. Р† асабліва РјСЏРЅРµ мярзіць такое відовішча пасля таго, СЏРє давялося РјРЅРµ бачыць “зацны гроб” аднаго вялікага саноўніка былых часоў. РњСѓРјС–СЏ ляжала Сћ РјСѓРЅРґР·С–СЂС‹ РїСЂС‹ СћСЃС–С… рэгаліях, але… без портак. Порткі былі суконныя, С– С–С… з’ела моль. Варта было ліслівіць, царадворстваваць, выракаць людзей РЅР° горшае, забіваць С–С…, каб пасля ляжаць без портак.  

– Р’РѕСЃСЊ дойлід, – сказаў Стах. – Камісія нейкая Р· РіРѕРґ назад прыязджала, здымала века. РЇРє жывы, ляжыць, толькі трохі СћСЃРѕС….  

Галасы нашы гулка выбухалі пад скляеннямі, так што Р№ гэтых маглі Р± разбудзіць. Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏ непамерна Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, калі паўзмрок прарэзала вертыкальная СЃРјСѓРіР° святла. Нечакана павярнулася вакол РІРѕСЃС– вялізная С–, СЏРє СЏ цяпер бачыў, непамерна тоўстая дошка (раней СЏ думаў, што проста РЅР° ёй калісьці нешта было напісана, РґС‹ фарба злезла), С– Сћ гэтым святле ўзнікла постаць чалавека СЃР° свечкай Сѓ руцэ.  

– Хто там? – спытала постаць, С– СЏ пазнаў РєСЃСЏРЅРґР·Р°. – Рђ-Р°, гэта РІС‹?.. РЇРєС–Рј чынам РІС‹ тут?  

РЇ паказаў СЂСѓРєРѕСЋ РЅР° лаз.  

– Нашто Р¶ РІС‹ так? РЇ сам Р±С‹ РјРѕРі паказаць. Р† было Р± зручней.  

– Прабачце, дзеці сказалі, што іншага С…РѕРґСѓ РЅСЏРјР°.  

– Р† дарэмна сказалі. РќСѓ РґРѕР±СЂР°, дзеці, ідзіце, гуляйце.  

РЃРЅ паказаў РЅР° патайныя дзверы, але малыя кінуліся Сћ лаз.  

– Каб РјРЅРµ С–С…РЅС– спрыт, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ ксёндз.  

– РЇРіРѕ Сћ вас С– зараз хапае.  

– РќРµ. Для некаторых рэчаў ужо РЅРµ. РўСѓС‚ пад касцёлам, дый пад замкам, цэлая сістэма хадоў. Кажуць, ёсць С– С…РѕРґ, што злучае касцёл С– замак. РЈ некаторыя Р· С–С… СЏ РЅРµ рызыкую хадзіць. Дужа СЂСЌРґРєР° РЅРµ хапае смеласці. Часцей – спрыту. Хочаце, СЏ вам некаторыя пакажу.  

– Чаго Р¶, ахвотна, – СЏ падумаў, што, можа, гэта Сћ нечым дапаможа маім пошукам.  

– РўРѕ хадзем.  

РЇ праціснуўся Р·Р° С–Рј Сѓ атвор. РўРѕ была нейкая касцельная прыбудова (СЏ кепска разбіраюся Сћ гэтай тапаграфіі). Жыховіч адамкнуў нейкія РЅС–Р·РєС–СЏ дзверы, С– вачам адкрыўся нешырокі калідор Р· нізкай скляпенчатай столлю. Гэта было падобна РЅР° пячоры Сћ Кіеўскай лаўры. Толькі што вакол быў РґР·С–РєС– камень, Р° РЅРµ сцэментаваны РїСЏСЃРѕРє.  

– Р† РґРѕСћРіР° ён цягнецца? – РњС‹ прайшлі ўжо, РјРЅРµ здалося, метраў сто пяцьдзесят, С– канца гэтаму РЅРµ было відаць.  

– Да канца РЅРµ даходзіў. РўСѓС‚ ёсць С– іншыя хады, бакавыя, але СЏ С–С… РЅРµ ведаю. Р† ніхто РЅРµ ведае. РўСѓС‚ падчас татарскага набегу недзе Сћ тысяча пяцісотым, ці што, РіРѕРґР·Рµ хавалася СћСЃС‘ насельніцтва Альшан С– навакольных вёсак.  

– РўРѕ што, катакомбы старэйшыя Р·Р° касцёл?  

– Непамерна старэйшыя.  

РЇ ішоў наперадзе. Раптам СЏ адчуў РЅС–Р±С‹ павеў нечага РїР° твары. Полымя свечкі затрапятала, адбіткі замітусіліся РїР° камені.  

– Асцярожна!  

РЈ той самы момант СЏ паслізнуўся, адчуў, што падаю, С– раптам адчуў неверагоднай сілы штуршок Сѓ СЃРїС–РЅСѓ. Такі, што ўзляцеў Сѓ паветра, мабыць, Р· метр патрымаўся так, Р° пасля РЅРµ дужа РјСЏРєРєР° прызямліўся Сћ пыл, адчуваючы, што ступакі мае вісяць над пустатой.  

– Езус Марыя! Матка Боска Астрабрамска. Матка Боска Бытэньска.  

– Што гэта было?  

– Студня. РЇ Р¶ сказаў, асцярожна!  

РЇ сапраўды ледзь пераскочыў дзякуючы ксяндзоваму штуршку круглы чорны правал Сѓ падлозе. Рђ можа…  

– Р† чаго РІС‹ паслізнуліся? РќСѓ так С– ёсць, – ён СѓР·РЅСЏСћ свечку СћРіРѕСЂСѓ. – Калонія кажаноў! Бач, Р·Р° Р·С–РјСѓ СЏРєС– блін РЅР° падлозе атрымаўся.  

РЃРЅ звесіўся С– правіснуў, гледзячы СћРЅС–Р·. Пасля СћР·СЏСћ каменьчык С– РєС–РЅСѓСћ Сѓ чорную пашчу. Праз незлічоныя стагоддзі адтуль даляцела РЅС–Р±С‹ Р·РІРѕРЅРєР°, Р° РЅС–Р±С‹ С– глуха: “Глок”. РўСѓС‚ РјС‹ абодва, калі аб гэтым можна меркаваць РїСЂС‹ свечцы, збялелі.  

Наступныя пару хвілін ішлі моўчкі. Калі-нікалі трапляліся Сћ сценах закратаваныя адтуліны пад іржавымі замкамі.  

– Ключы Сћ каго?  

– Ключы Сћ РјСЏРЅРµ, – сказаў ксёндз. – Р† ад замкавых хадоў таксама. РЈ РјСЏРЅРµ С– Сћ Мультана. Дзеці панадзіліся лазіць. Каб РЅРµ зваліўся каторы. Добра вам Сѓ СЏРіРѕ? Хаця, чаму Р¶? Чалавек РґРѕР±СЂС‹, станоўчы. Патомны вартаўнік. РђРґ прапрадзеда, Р° можа, Р№ раней.  

…Арганіст Сѓ пустым касцёле, калі РјС‹ папрамавалі праз прэсбітэрыюм РЅР° выхад, Р·РЅРѕСћ граў нешта падобнае РЅР° “Бычка”.  

– Чаго ён так?  

– Рђ, СЏ Р¶ вам казаў. РЃРЅ аднойчы падчас імшы С– “Лявоніху” ададраў.  

– Р† нічога СЏРјСѓ?  

– Трымаю. РЇ Р¶ вам казаў: майстра РЅР° СћСЃРµ СЂСѓРєС–. РўСѓС‚ С– арганіста знайсці цяжка, Р° гэты… яшчэ С– гадзіннік адрамантаваў. Р† каляндар амаль што. Р† сонечны С– месячны.  

РњС‹ паволі ішлі РґР° замка. Рђ РјСЏРЅРµ СћСЃС‘ РЅРµ пакідала РґСѓРјРєР°, чаму ён хацеў забіць РјСЏРЅРµ? Рђ РјРѕ СЏ С– сапраўды паслізнуўся? Тады – што азначалі словы Вячоркі? Ведае нешта ці проста п’яная балбатня?  

– Чуткі хадзілі, РІС‹ нешта шукаеце? – спытаў ён. – Р† трапіла вам Сѓ СЂСѓРєС– нейкая шыфроўка?  

“Ясна. РЈСЃС‘ тая злашчасная балбатня Сћ машыне РїР° дарозе Сћ Езна”.  

РЎСЏРє-так, Сѓ самых агульных рысах, СЏ расказаў СЏРјСѓ аб нязначным, асабліва напіраючы, што нічога РЅРµ расшыфраваў, Р±Рѕ РјРЅРµ невядомы прадмет, вакол СЏРєРѕРіР° трэба тую стужку намотваць.  

– Ведаючы матэматыку, гэта РЅРµ так цяжка, – Р·РґР·С–РІС–Сћ ён РјСЏРЅРµ, Р° пасля яшчэ раз Р·РґР·С–РІС–Сћ: – Літарэю спрабавалі? Рђ можа, спалучыць СЏРµ Р· Кеплераўскім прынцыпам?  

“Чаму ён РјРЅРµ зараз дапамагае, – падумаў СЏ. – Што Р·Р° чалавек? Адкуль?” Рђ ён, РЅС–Р±С‹ сапраўды ведаючы мае РґСѓРјРєС–, раптам сказаў:  

– Р’С‹ сабе можаце што хочаце думаць РїСЂР° тое, што адбывалася тут трыста РіРѕРґ таму. Гэта С– РґСѓСЂРЅСЋ невядома. Рђ РІРѕСЃСЊ што рабілася тут РЅР° нашай памяці! Гэта разблытаць! Тады, магчыма, С– таямніца нашага правалу выйшла Р± РЅР° свет.  

– РќСѓ Р° калі Р± С– раскрылі правакатара. Што тады РІС‹?  

– Хрыстос казаў, што ворагам трэба дараваць РЅРµ РґР° СЃСЏРјС– разоў, Р° РґР° сямідажды сямі…  

– Р† РІС‹?..  

– РЇ, РЅР° шчасце, РЅРµ Хрыстос. Р† нават РЅРµ самы лепшы Р· СЏРіРѕ служак.  

– Гэта СЏРє?..  

– Каб улады побач РЅРµ было – кішкі матляў Р±С‹, – раптам праз Р·СѓР±С‹ працадзіў ксёндз. – Р—Р° маю апошнюю. РњРЅРµ можна. РЇ – крыважэрны. РЇ – СЂСѓРєР° Ватыкана.  

Р† СЏ зразумеў: гэты сапраўды матляў Р±С‹ кішкі. РќРµ “рукой Ватыкана”, Р° сваёй, РІРѕСЃСЊ гэтай, здатнай РЅР° СћСЃС‘. РџСЂС‹ ўспаміне аб сябрах С– аб каханні, СЏРєРѕРµ загінула недзе Сћ сутарэннях РЎРЎ або РЎР” – хто ведае?  

РЇ пайшоў ад СЏРіРѕ Сћ самых растрапаных пачуццях. Нашы рамантыкі мінулага стагоддзя сказалі Р±, што пагрозныя “цені”, “анёлы начныя” кружлялі над маёй галавой. Чаму РєРЅС–РіР°? Нашто РґР·РІРµ смерці? Чаму чатырыста забітых Сѓ вайну? Каменныя брылы РјРЅРµ РЅР° галаву? Ксёндз над студняй? Банды Боўбеля С– Куляша? Лапатуха? Бязладная балбатня Вячоркі РїСЂР° цені С– нейкія страшныя СЏР№РєС–?  

Цені, анёлы начныя. Кашмарны, бязлітасны свет.  

РЇ РЅРµ ведаў, што СћСЃС‘ гэта – ружовая дзіцячая казка Сћ параўнанні Р· тым, што чакала РјСЏРЅРµ.  

Канец першай часткі

Май быў такі, што каб такіх РЅРµ бывала РЅР° зямлі – СЏРіРѕ варта было Р± выдумаць. Начамі некалькі разоў ласкава шапталіся Р· дахамі цёплыя, ледзь РЅРµ парныя дажджы. Раніцамі зямля курэла добрай парай нават праз шматлікія густыя парасткі, Р° РЅР° травах віселі падвескі Р· расы: Р·СЂРѕР±С–С€ РєСЂРѕРє С– раптам заззяе, Р·СЂРѕР±С–С€ РґСЂСѓРіС– – С– ўжо Сћ іншых месцах успыхваюць маленькія аранжава-зялёныя сонцы.  

Май абяцаў спакойнае лета, РґРѕР±СЂСѓСЋ восень, сытую Р·С–РјСѓ, С– мала хто Р· мужыкоў РЅРµ бласлаўляў СЏРіРѕ.  

Акрамя, мабыць, РјСЏРЅРµ.  

Для РјСЏРЅРµ ён быў РЅРµ квеценню садоў, якая пасля ўкрыла цёплым снегам зямлю, РЅРµ дажджамі, РЅРµ росамі, што прарочылі раскошныя жыватворныя РґРЅС–, Р° хутчэй нейкімі змрочнымі падземнымі сутарэннямі, пераходамі, бясконцымі катакомбамі РґС‹ кашмарамі РїР° начах.  

РЇ жыў, кажучы словамі старога ананіма:  

РќР° мяжы святла С– Р·РјСЂРѕРєСѓ,  

РќР° мяжы жыцця С– смерці.  

Рђ калі прыйшлі тыя падзеі – РґР° ўяўлення аб гэтых лазах, ямінах, правалах, падземных калодзежах прыйшлі С– яшчэ радкі (чые, СЏ забыў) аб тым, СЏРє:  

РЈ змрочным пекле, РґР·Рµ Р· чорным  

Агністы схапіўся Р±РѕРі.  

Таму настрой Сѓ РјСЏРЅРµ, СЏРє кажуць браты-палякі, быў “на псы”, калі недзе ўжо Сћ дваццатых чыслах месяца СЏ сядзеў РЅР° лавачцы ля Шаблыкавай хаты разам Р· гаспадаром С– Міхасём Змагіцелем, займаючыся вельмі ўхвальнай справай (РјС‹ паволі-паволі папівалі “беларускі бальсан”, змешаны СЃР° слязой божай, С– закусвалі Р· рэшата парніковымі трускалкамі (хай СЏРіРѕ Р±РѕРі любіць, гэтага Шаблыку, СѓСЃС‘ РЅР° свеце Сћ СЏРіРѕ ёсць або знойдзецца).  

Дундзелі Сћ залатым вячэрнім паветры хрушчы. Р—СѓСЃС–Рј ужо нізкае сонца зрабіла Р· Альшанкі райскую раку святла. Густыя ўжо шаты РґСЂСЌСћ нерухома рыхтаваліся РґР° СЃРЅСѓ.  

Р† размова Сћ нас ішла нейкая сонная С–, спачатку, РЅС– аб чым.  

– РўС‹ РІРѕСЃСЊ заўсёды што – “БТ” гэтае курыш? – лянотна спытаў Змагіцель.  

– Так.  

– Рђ СЏ РІРѕСЃСЊ выключна “Нёман”.  

– Дый СЏ люблю, але СЏРє пакуру РґРѕСћРіР° – кашаль. Кінуць РЅРµ спрабаваў?  

– Раз дзевяць месяцаў РЅРµ курыў. Рђ тут выбары. РџС–РІР° рэдкага РЅР° вёсцы прывезлі: “Лідскае”. Сушаная рыба знайшлася. РќСѓ, Р° СЏ СћСЂРЅСѓ вазіў РїР° тых, хто сваімі нагамі прыйсці РЅРµ можа. РЎСЏР±СЂС‹ набралі СћСЃСЏРіРѕ РЅР° маю долю С–, заразы, забыліся, тры пачкі “Нёмана” купілі. РЇРє толькі галасы падлічылі – складчына. Рђ СЏ намёрзся Р·Р° дзень РЅР° марозе, адвёў каня, прыйшоў, РЅСѓ, выпілі. Забыўся, закурыў. І… СЏРє РЅРµ было гэтых месяцаў.  

Шаблыку гэтая бяседа была такая цікавая, што Р·РґРѕС…РЅСѓСћ Р±С‹ разам Р· мухамі. Таму размова перайшла РЅР° тэму, ад СЏРєРѕР№, мяркуючы РїР° нашых літаратурных газетах, здохлі Р± РјСѓС…С– СћРІР° СћСЃС–Рј свеце: РЅР° “кніжнасць”.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ СЏРєРѕР№ ты, Міхась, РґСѓРјРєС– РїСЂР° Быкава?  

– Рђ нічога. РќРµ выдумляе. Відаць, што сербануў гэтай ваеннай раскошы аж пад пілотку. РќРµ тое што нейкі піша, СЏРє Саня лазенным венікам роту немцаў разагнаў… Р· танкамі.  

Мылі, мылі костачкі інжынерам чалавечых РґСѓС€ (пачулі Р± СЏРЅС‹ гэта Р· трыбуны), С– скончылася размова яшчэ РЅР° адной асобе, РґР° СЏРєРѕР№ СЏ ўвогуле стаўлюся цярпіма.  

– РќСѓ Р° гэты… Караткевіч? – спытаў Шаблыка.  

– Рђ нішто сабе. Толькі чумавы нейкі, дурашны. Левай СЂСѓРєРѕР№ правае РІСѓС…Р° цераз галаву чухае… Ніколі РЅРµ ведаеш, чаго ад СЏРіРѕ чакаць.  

– Кажуць, бабнік, – сказаў Змагіцель.  

– Рђ РїСЂР° каго гэтага РЅРµ кажуць? РўС‹ РІРѕСЃСЊ лепей, Антось, скажы, што ты так нарасшыфраваў? – перавёў РЅСѓРґРЅСѓСЋ размову РЅР° іншае Шаблыка.  

РЇ коратка расказаў РїСЂР° літарэю. Сказаў толькі, што цвёрда ўпэўнены, што патрэбная РјРЅРµ вежа – Р· паўночнага Р±РѕРєСѓ, там, РґР·Рµ была замураваная пасля Слуцкая брама. Сказаў С– РїСЂР° вугал намотвання (СЏ верыў гэтым хлопцам С– дужа спадзяваўся, што СЏРЅС‹, былыя дзеячы партызанкі С– падполля, умеюць, калі трэба, заціскаць Сѓ ціскі язык), але сказаў (даруй РјРЅРµ, божа, Р·Р° хлусню), што прадмета, вакол СЏРєРѕРіР° трэба матляць, Сѓ РјСЏРЅРµ РЅСЏРјР° С– што вызначэнне РїР° транспарціры вугла РјС–Р¶ асявой лініяй стужкі С– кірункам напісання слоў мала што дае, Р° канец РјРЅРµ С– Р·СѓСЃС–Рј РЅСЏСЏСЃРЅС‹ (С– гэта было праўдай). РќСЏСЏСЃРЅР° было толькі, СЏРєСѓСЋ вежу трэба лічыць ад кутняй. Трэцюю?  

– Рђ ты яшчэ пачухай СЃРІРѕР№ глобус, – сказаў Змагіцель, – можа, нешта надумаеш.  

Р† сапраўды, што заставалася рабіць?  

Р† тут раптам Р·Р° шчыкетамі кветніка пачалася дзікая какафонія. РќР° розныя ступені гвалту брахалі дзесяткі сабачых глотак, С– нечы голас верашчаў РЅР° СћСЃСЋ вуліцу:  

– Забойцы! Забойцы!  

РњС‹ падышлі РґР° агароджы. Справа рухаўся ўжо РІСЏРґРѕРјС‹ РјРЅРµ картэж: Лапатуха Сћ суправаджэнні дзесятка сабак. Рђ насустрач СЏРјСѓ ішлі старшыня Альшанскі С– бухгалтар Ганчаронак. Р† адчувалі СЃСЏР±Рµ, відаць РїР° СћСЃС–Рј, СЏРє РґР·РІРµ РјСѓС…С– Сћ місцы Р· кіслым малаком. РЈСЃРµ робяць вывады, СѓСЃРµ бачаць, Р° задавальнення аніякага.  

– Забойца! – гарлаў Лапатуха.  

– Чаму, Людзвік? – спытаў Альшанскі.  

– Р† РІС‹! Р† РІС‹! Заб’ець РјСЏРЅРµ! Схаваюся!  

– Чаму СЏ забойца? – спытаў Ганчаронак.  

– Таму, – С– РґР° Альшанскага: – Бычкоў забіваеш! Цялятачак! Авечачак! Схаваюся!  

– Ідзі, Людзвік, – СЃСѓРјРЅР° сказаў старшыня.  

Але вар’ят, заўважыўшы, пераключыўся ўжо РЅР° РјСЏРЅРµ:  

– РђРіР°, РґР° праўды ідзеш? Тым хутчэй галаву скруціш. Абселі ўжо цябе, абселі. Р† бац¹ табе РЅРµ паможа. Бац Сѓ сутане. Р’РѕСЃСЊ Боўбель, Боўбель прыйдзе. Прыйшоў.  

Р† РјС‹, С– тая пара рванулі ад СЏРіРѕ, нібыта ён размахваў РІСЏРґСЂРѕРј Р· варам.  

Ледзь адсапліся, пакуль РЅРµ перанеслі рэшткі “бальсану” С– рэшата Р· трускалкамі РЅР° РґСЂСѓРіС–, садовы, столік, Р·Р° хатай.  

– РќСѓ, джэнтльмены, – спытаў СЏ, – СЏРє самаадчуванне? Р† што гэты СЃРѕРЅ увогуле павінен азначаць?  

– РќРµ ведаю, сказаў Шаблыка. – Можа, сапраўды, Р· СЂРѕР·СѓРјСѓ з’ехаў чалавек. Рђ можа… надта ўжо зручны спосаб замаскавацца.  

– РќСѓ РєС–РЅСЊ, – сказаў Змагіцель. – РўСѓС‚ тады такое чынілася, што С– самы здаровы чалавек з’ехаў Р±С‹ Р· глузду. Рђ Сћ гэтага, відаць, РїСЃС–С…С–РєР° была хірлявая. Добра яшчэ, што хаця душою РЅРµ загавеў.  

– РЇРє гэта СћСЃС‘ было? – спытаў СЏ.  

– РќСѓ Сћ маі сорак чацвёртага РїР° загаду Гімлера, СЏРє РІСЏРґРѕРјР°, была створана “KommРµndР° 1005”, – сказаў Шаблыка. – Знішчэнне слядоў СѓСЃСЏРіРѕ, што СЏРЅС‹ тут нарабілі. “Акцыі санітарныя”. Прысуд загібелі РЅР° вёскі С– хутары, РґР·Рµ маглі быць сведкі. Нам яшчэ пашанцавала. РќРµ паспелі знішчыць, надта хутка лыжы падмазвалі. Але выселіць людзей – выселілі. РЈ лес. Рђ акцыі былі падпісаны, гэтыя, аб масавых экзекуцыях. Быў тут такі шэф кладненскай акругі гестапа. Р† падпісваў ён С–С… СЏРє “Przewodniczacy sadu gestapo”. Старшыня “суда” гестапа… РќСѓ С– пачалі тут РїР° акрузе машыны гойсаць. Рђ Сћ машынах – нашы Р· лесу сачылі Р·Р° С–РјС–. Рђ Сћ машынах РЎРЎ – оберштурмбанфюрэр, доктар права (СЏРє быццам можа быць нейкае права Сћ краіне бяспраўя) С– ён жа вышэйпамянёны шэф кладненскай гестапаўскай акругі, нехта РїР° прозвішчы Гешцёбер РґС‹ Р· С–Рј нейкі штандартэнфюрэр, палкоўнік, значыць. Ды оберштурмфюрэр Зейтц Р· памочнікам унтэрштурмфюрэрам Штофкенам (зямля СЏРјСѓ бітым шклом, такая сволач). РќСѓ С– Сћ іншых машынах драбнейшыя, шарфюрэр Лінц (гэты аховай кіраваў) С– чамусьці фон Р­Р№С…РіРѕСЂРЅ, маёр “ТОДТ”аўскіх частак, ваенна-будаўнічай арганізацыі. РЇСЃРЅР°, што РЅРµ будаваць СЏРЅС‹ нешта тут збіраліся, Р° хаваць… Рђ РјРѕ шукалі нейкага натуральнага СЏСЂР°, каб менш было работы РїР° засыпанню…  

– Р† дакументаў РЅСЏРјР°? – спытаў СЏ.  

– Шукалі РјС‹ С–С… некалькі РіРѕРґ назад. Бо некаторыя нашы людзі часам СѓСЃС‘ Р¶ пракрадаліся Сћ вёску забраць нешта забытае ці трохі ежы СЃР° схованак С–, хочаш РЅРµ хочаш, сёе-тое бачылі.  

– Хто?  

– Мультан. Арганіст. Ды ці мала яшчэ хто… РќСѓ РІРѕСЃСЊ. РЈ СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ ліпеня падступалі нашы. Р† тут Р·РЅРѕСћ пачалася катавасія. Гэтай акцыяй кіраваў ужо камендант Альшан граф Адальберт фон Вартэнбург.  

– Часам РЅРµ Р· тых? РќРµ сваяк таго Іёрка фон Вартэнбурга Іягана-Людзвіга, што Р· генералам Дзібічам Сѓ 1812-Рј Таўрагенскую канвенцыю заключыў? – спытаў СЏ. – РќСѓ, што немцы Р· расейскімі войскамі будуць супраць Напалеона ваяваць.  

– РЈРіРј. Рђ раней, Сѓ 1778–1789 удзельнічалі Сћ вайне Р·Р° Баварскую спадчыну. РќРµ прамыя нашчадкі, Р°, здаецца, ад траюраднага брата.  

– РўС‹ скуль ведаеш?  

– Рђ СЏ Сћ прамежку паміж РґР·РІСЋРјР° партызанкамі РЅРµ толькі РїР° падазрэнню Сћ “бандытызме” Сћ гестапа сядзеў, Р° РґР° гэтага Сћ гестапа некаторы час перакладчыкам служыў.  

– РЇРє?!  

– Рђ так.  

– РќСѓ С– што?  

– Сам бачыш. РќРµ Р· белымі мядзведзямі выхаваўчую работу РІСЏРґСѓ, Р° Р· юнацтвам. Значыцца, СЏСЃРЅР°, СЏРє СЏ немцам наработаў.  

– Рќ-так, – упершыню азваўся “каўбой”, – РЅРµ жыццё, Р° слоены РїС–СЂРѕРі: лес – перакладчык гестапа – падвальны падапечны гестапа – выкуп – Р·РЅРѕСћ РґР° лесу.  

– Добра, канчай. РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Рђ Р· графам Франц Керн Р· айнзацштаба, Р· ведамства Розенберга. Рабунак каштоўнасцей. Значыць, С– С–С… вывезці РЅРµ здолелі, Р±Рѕ кальцо амаль замкнулася... Рђ Р· С–РјС– штандартэнфюрэр Зігфрыд (прозвішча РЅРµ ведаю) С– – трымайся Р·Р° нешта, закачаешся – апошні Альшанскі стары, Юзаф-Ксаверы.  

– РЃРЅ, кажуць, памёр СЃРєРѕСЂР° пасля, – сказаў СЏ.  

– Рђ СЏ думаю, СЏРіРѕ памерлі, – сказаў Змагіцель. – Магло быць С– гэта.  

– РЇРє?  

– Рђ ты што думаеш, Вартэнбургу С– Керну патрэбны былі лішнія сведкі? Дык РІРѕСЃСЊ, увальваюцца тады Сћ Альшаны С– СЃСЋРґС‹ пад непрабойнай аховай некалькі “опеляў”, РґРІР° “даймлербенцы”, адна машына сістэмы “Монці” (дзень Рї..........СЊ – РіРѕРґ РЅР° рамонце) Р· эсэсманамі С– тры легкавушкі: “бээмвэшка” СЃС–РЅСЏСЏ, “опель-капітан” С– “мерседэс” Р· генералам. Р† амаль РІР° СћСЃС–С… машынах нейкія скрыні, цюкі, зашытыя Сћ брызент С– цырату рулоны. Рђ ля адной увесь час круціцца, рукамі махае С– распараджаецца стары Альшанскі, Р° РЅР° астатнія С– плюнуць РЅРµ хоча... РќСѓ, Р° пасля пагналі калоны РІСЏР·РЅСЏСћ С– проста мірных... Эсэсманы сваімі “вальтэрамі” РґС‹ “манліхерамі” трасуць, блокэльтэстары, блочныя старосты РґС‹ блокфюрэры РєС–СЏРјС– махаюць: “а РјРѕ Р·Р° руплівасць РґС‹ дбайнасць РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ С–Рј апошняй ямы”. Бо прадчувалі, РѕР№ прадчувалі СћСЃРµ. РЇРє РґРѕР±СЂС‹ сабака землятрус ці пажар Сѓ РґРѕРјРµ. Скулля гэтым старостам Р· макам, С– РЅРµ прысудзілі С–Рј немцы іншы лёс... Там С– нашы былі Сћ напаўвайсковай форме – Мультан бачыў. Некалькі чалавек. Але далёка было, РЅРµ пазнаеш Сѓ твар. Рђ нашы Р¶, сволачы.  

– Якая СЌРїРѕС…Р°, такія С– таленты, – Р· чорным гумарам сказаў Змагіцель.  

– РўС‹ Р±, Міша, С– РїСЂР° іншыя таленты нашай СЌРїРѕС…С– СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, – злосна Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Рыгор.  

– Р† СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ Р±С‹, РґС‹ тыя забыць РЅРµ даюць.  

Ужо ладныя прысмеркі ляглі РЅР° вёску, РЅР° Альшанку, лясы С– грувасткі чорны сілуэт далёкага замка. Шаблыка ўздыхнуў:  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Мультан Сѓ лесе сядзеў. Бачыў, СЏРє разгружалі скрыні, СЏРє валаклі некуды.  

– РЃРЅ пасля вайны С–С… нават шукаў. Мацаў латай РґРЅРѕ замкавага возера. “Глей, – кажа, – засмактаў”, – працадзіў “каўбой”.  

– Рђ СЏ думаю – дарэмна там шукаць, – сказаў Шаблыка. – Думаю, РЅРµ там. Думаю, ці РЅРµ Сћ рачулцы пад замкам, там прамоіны пад берагам. РђР±Рѕ, вярней Р·Р° СћСЃС‘, недзе Сћ катакомбах. Бо там д’ябал нагу зломіць, Р±Рѕ РґР° канца С–С… ніхто РЅРµ ведае. Ведаў толькі стары Альшанскі, Сѓ СЏРіРѕ план старадаўні быў.  

– Хто бачыў? – уздыхнуў СЏ.  

– Лапатуха.  

РЇ бязмерна Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ.  

– РЃРЅ гады РґРІР° РґР° трыццаць дзевятага Сћ замку бібліятэкарам працаваў. Бо РєСѓРґС‹ было паткнуцца беларускаму хлопцу, хай сабе С– Р· універсітэтам.  

Памаўчаў:  

– Р† ўвогуле, ён зашмат бачыў. РђР¶ РґР° небяспекі жыццю шмат бачыў. Р† апошнюю “акцыю” бачыў. Трызніць, балбоча, Р° СЃСЌРЅСЃ нейкі ёсць. РЇ РІРѕСЃСЊ толькі РЅРµ ведаю, ці ён СЏРµ таксама назіраў аднекуль, ці быў Сѓ калоне смяротнікаў. РЇ Р· паасобных словаў гэтага ягонага блекатання склаў для СЃСЏР±Рµ такую карціну, можа, С– няверную.  

– РЇРєСѓСЋ? – спытаў СЏ.  

– Бачыў, але РЅРµ РґР° канца. Цягнулі палонныя скрынкі РґР° гарба (там возера Р· аднаго Р±РѕРєСѓ, Р° рачулка-СЂРѕСћ С– замак Р· РґСЂСѓРіРѕРіР°). Смяротнікам пасля вочы завязалі, павялі туды, Р° праз пару гадзін, Р·РЅРѕСћ Р· завязанымі вачыма, – адводзяць назад. Р† Сћ лесе – залпы. Жывыя зносілі мёртвых Сѓ РєСѓРїС‹. Р† тут ці Лапатуха спалохаўся (ён, відаць, ужо С– тады быў – таго...) С– РєС–РЅСѓСћ назіральны РїСѓРЅРєС‚, ці ўдалося СЏРјСѓ дзівам уцячы. Рђ астатніх паклалі там, РЅР° горцы. Дзе пахаваныя – ведаеш.  

– Рђ хто ведаў С– ведае, РґР·Рµ СЏРЅС‹ тое схавалі?  

– РќСѓ нашых туды РЅРµ пусцілі. Вартэнбург пад Р±РѕРјР±С‹ трапіў Сѓ Дрэздэне, Р° “мастацтвазнаўцу” Керна нашы Сћ Беластоку пасля прылюдна павесілі.  

– Р’РѕСЃСЊ СЏРЅРѕ, – уздыхнуў СЏ. – Атрымоўваецца, ніхто РЅРµ ведае, што хавалі, РґР·Рµ С– СЏРє.  

– РЈСЃРєРѕСЃРЅР° здагадацца можна: архіў С– нарабаванае С– асабістае майно Альшанскіх. РўРѕ Р¶ Р±Рѕ замак пуставата выглядаў, СЏРє РјС‹ ўвайшлі. Рђ ведаеш? Лапатуха ведае. Ды гэта СћСЃС‘ адно што сабака ведаў Р±С‹. РќРµ кажа... Р† ніколі РЅРµ скажа.  

– Рђ можа, так, што прасвятленне?..  

– Наўрад ці, – сказаў Змагіцель. – Што могуць даць бязладныя лапатанні накшталт: “І РІС‹... Заб’еце РјСЏРЅРµ... Забойцы... Запавет С–С…РЅС– там”. Калі С– ёсць недзе там запавет Альшанскага РґС‹ РєРЅСЏСЃРєС–СЏ граматы РґС‹ сцверджанні годнасці магнацкай – каму СЏРЅС‹ зараз патрэбны? Апошні, апошні Альшанскі воляю божай “Умре”.  

Так, вясёлага было мала. РњС‹ сядзелі ўжо амаль Сѓ цемры, С– такая Р¶ цемра была Сћ нашых мазгах. РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ РїСЂР° сваё абяцанне Хілінскаму С– першы парушыў маўчанне:  

– Хлопцы, Р° што СЏРЅРѕ такое – Боўбель? Гэта СЏ для аднаго там чалавека. РЃРЅ С– сам трохі ведае, але СЏРјСѓ цікава, што ведаюць, СЏРє глядзяць РЅР° гэта тут, РЅР° месцы.  

– РљРіРј. – Змагіцель РєС–РЅСѓСћ Сѓ СЂРѕС‚ трускалку. – Гэта, браце, славуты бандыт. Тэрарызаваў Р· бандаю СћСЃС‘ наваколле Сћ 1945–1947 РіРі. Два С–С… тут такія былі. РЃРЅ РґС‹ Кулеш. РЈ акупацыю “партызанілі”. Рђ папраўдзе С–С…РЅСЏСЏ партызанка Сћ асноўным была – харчамі разжыцца РґС‹ каня ці кажух Сѓ мужыка ўзяць. РќСѓ, хлусіць РЅРµ Р±СѓРґСѓ, нападалі часам С– РЅР° немцаў. Пасты здымуць, камендатуру падпаляць, РјРѕСЃС‚ спалілі аднойчы, РґРІР° эшалоны пад адхон ракам паставілі. Яшчэ пакуль такое – цярпелі. Але перад вызваленнем бывалі Сћ С–С… ужо сутычкі С– Р· намі. Амаль СЏРє анархісты Сћ грамадзянскую: “Бі справа – белага, злева – краснага”.  

– Так, – сказаў Шаблыка, – аж РїР° сорак РІРѕСЃСЊРјС‹ пекла было Сћ нас. Праз С–С…. Вяртаюся аднойчы СЃР° СЃС…РѕРґСѓ ўначы – аж нехта цыгарку курыць Р·Р° нядальнім хмызам. РЇСЃРЅР°, перастраюць. Засада. РќСѓ СЏ “вальтэр” Р· кішэні, крадуся, думаю: “Гэта яшчэ хто каго”. Падышоў бліжэй – цьху ты, маць тваю РЅРµ займаць... Светлякі! Звычайны святляк!  

Пасмяяліся. Р† Р·РЅРѕСћ Шаблыка:  

– Рђ бывалі С– сапраўды засады. Дужа палявалі. Р—Р° СћСЃС–РјС–, Р° Р·Р° РјРЅРѕСЋ чамусьці асабліва.  

– Можа, баяліся.  

– Сам думаю. Магчыма, Сѓ бандзе быў нехта Р· калабарацыяністаў. Рђ СЏ РјРѕРі СЏРіРѕ выпадкова ведаць, Р±Рѕ РїСЌСћРЅС‹ Р¶ час “немцам служыў”. РњРѕРі апазнаць. Цалкам магчыма, што РїР° гэтай прычыне С– палявалі... РќСѓ РЅРµ ўпалявалі, С– РґРѕР±СЂР°. Рђ пасля міліцыя РґС‹ ястрабкі РґС‹ звычайныя людзі, СЏРєС–Рј ён РіРѕСЂС€ Р·Р° гнілую СЂСЌРґР·СЊРєСѓ агоркнуў, пачалі СЏРіРѕ ганяць, прыціснулі РґР° балота – С– гамон. Боўбель сам, здаецца, забіты.  

– Чаму “здаецца”?  

– Ніхто Р· нашых СЏРіРѕ Сћ твар РЅРµ ведаў, Р° “ягоныя” СћСЃРµ паляглі.  

– Так ніхто С– РЅРµ ведаў?  

– РЈ цемры – толькі нехта Шчука. Здаецца, Сѓ чынах цяпер. РЈ РњС–РЅСЃРєСѓ жыве. Рђ Р· тых, што бачылі РїСЂС‹ няпэўным святле С– СћСЃС‘ Р¶ жывыя выйшлі, – бадай што, ці РЅРµ адзін Ганчаронак.  

– Ганчаронак?  

– РќСѓ так. Боўбель паслаў Р· С–Рј “праважатым Сѓ апошнюю дарогу” хлопца, РґС‹, відаць, малавопытнага. Рђ Сћ Тодара Сћ кішэні махра была... Другая памылка, СЂСѓРє СЏРјСѓ РЅРµ звязалі... РўРѕ ён Сѓ балоце пасля РґРІР° РґРЅС– сядзеў, аж пакуль ноччу Сћ Альшаны РЅРµ прыйшоў С– Сћ жонкі РЅРµ даведаўся, што Боўбеля напярэдадні разбілі ўшчэнт.  

– Ніколі Р± РЅРµ падумаў, што гэткая мужнасць, – пакруціў СЏ галавой. – Гэты п’янюга, вечна ад СЏРіРѕ гарай РЅСЏСЃРµ.  

– РЃРЅ, кажуць, С– піць пачаў Р· таго часу. Рђ ўвогуле, мужны РЅРµ мужны, Р° гадзёнак ён, гэты Тодар Ігнатавіч, – сказаў Шаблыка.  

РЇ зразумеў, што ён РЅРµ можа дараваць бухгалтару, СЏРєС– справакаваў Альшанскага зрабіць замах РЅР° замак.  

РЇ ўстаў.  

– Давай праводзім СЏРіРѕ, – сказаў Змагіцель Шаблыку. – Рђ то столькі страшнага нагаварылі, што дзіця наша, перш чым бай-бай Сѓ люлю, яшчэ дарогаю недзе ўграшыцца.  

РњС‹ пасмяяліся С– трох рушылі Р· двара. Месяц, СЏРєС– толькі-толькі пачаў скідацца РЅР° ветах, заліваў няпэўным святлом пыл вуліцы, утаптаныя пешаходамі “тратуары”, цёмныя садкі. Ішлося С– дыхалася лёгка.  

– Рќ-РЅР°, – сказаў урэшце СЏ, – зямелька Сћ вас Р· фокусамі, страшнаватая. Р† РЅР° кожным РєСЂРѕРєСѓ фардыбачыць, СЏРє неаб’езджаная кабыла.  

– Рђ гэта таму, – сказаў Шаблыка, – што РјС‹ РЅР° сабе ездзіць РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ дазвалялі.  

– Наадварот, самі намагаліся, каб камусьці РЅР° спіцу ўзлезці, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ “каўбой”. – Толькі РЅРµ заўсёды гэта ўдавалася. Звёў РјСЏРЅРµ аднойчы лёс, адразу пасля вайны, Сѓ Літве Р· адным такім звышпатрыётам. РЇ сам Беларусі РЅР° мазоль наступіць РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ даў Р±С‹, але тут аж нават РјСЏРЅРµ крыху нудзіць пачало. “Наш Вітаўт мячом Сѓ вароты Масквы стукаў” (СЏРє быццам СЏ масквіч). РќСѓ СЏ СЏРјСѓ спакойна: “Стукаў, РґС‹ РЅРµ дастукаўся”. Бо С– праўда Р¶, РЅРµ адчынілі. Дый увогуле, малапачцівы гэты занятак: Сѓ чужыя дзверы стукаць. РЈ нас дык гэта толькі аднойчы такі выпадак быў Р· удавой РґС‹ п’яным Высоцкім...  

– Р’Рѕ! – схамянуўся СЏ. – РџСЂР° ўдаву пасля. Але РІС‹ Р¶ тут увесь час. Можа, ведаеце, Р·Р° што расстраляны немцамі Сћ Кладна Уладак Высоцкі, траюраднік нашага вознага?  

– Дужа цёмная, – сказаў Рыгор Шаблыка, – конча заблытаная справа. Ніхто РЅРµ ведае. РЇ ўжо С– сам шукаў для школьнага музея. Можа, РЅРѕРІС‹ нейкі герой невядомы? РќРµ, цемра, С– СћСЃС‘. РђСЂС…С–Сћ немцы, відаць, спалілі ці схавалі. Можа, нейкія рэшткі-адпіскі Сћ сталічным засталіся, то пашукаць...  

– Рђ што гэта Р·Р° гісторыя Р· выкананнем палякамі смяротнага прысуду над Крыштофам Высоцкім? РЈ 1939-Рј?  

– Рђ тая гісторыя таксама невядомая. Кажуць, забіў правакатара. Але тады РґР° гэтага мала каму справа была. Вайной нацягвала. Можа, таксама Сћ РњС–РЅСЃРєСѓ пашукаць? Ці Сћ Вільні. Бо Сћ Кладна судовыя архівы дымам пайшлі... Р’РѕР№!.. Рђ слухай, што РјРЅРµ Сћ галаву запала. РўСЂСЌР±Р°-такі разблытаць гэтую справу. Людзей сустрэць, сведкаў, калі архівы згарэлі. РњРѕ дапамогуць даведацца С– аб нашай альшанскай галаваломцы.  

– Чаму?  

– Рђ ты ведаеш, каму было даручана выканаць прысуд над Крыштофам С– яшчэ дзесяццю?.. Оберштурмфюрэру Штофхену Р· падначаленым шарфюрэрам Лінцам.  

– РќСѓ то што?  

– Рђ тое, што гэтыя РґР·РІРµ быдляціны ўдзельнічалі С– Сћ акцыі знішчэння нашых Сѓ Альшанцы. Штофхен – адзін Р· тых, хто кіраваў расстрэлам РЅР° грэблі, Р° Лінц кіраваў аховай аперацыі. Гэх, памяць твая кашэчая.  

РЇ быў цалкам згодзен Р· С–Рј С– вырашыў сёння Р¶ вечарам СѓСЃС‘ запісаць РїР° гарачых слядах. РњС‹ якраз праходзілі паўз хату Ганчаронка С– ўбачылі Сћ расчыненым акне РјС–Р¶ РґРІСѓРјР° вазонамі Р· алёнчынымі слязьмі СЏРіРѕРЅСѓСЋ пасечаную дробнымі зморшчынкамі храпу.  

– Крапіва Сћ квяціне, – сказаў непапраўны Змагіцель.  

– Гэй, СЃСЏР±СЂС‹, – азваўся бухгалтар, – калі ўжо РјС–РјР° йдзеце, то чаму РЅРµ заглянуць?  

Р†, сам РЅРµ ведаючы чаму, СЏ павараціў РґР° ганка. Астатнія, без вялікай ахвоты, нага Р·Р° нагу пацягнуліся Р·Р° РјРЅРѕР№.  

Хата была СЏРє хата. Вялікі пакой, адначасова “гасціная” С– “сталовая”, калі прыйдуць госці. Тахта, над СЏРєРѕР№ дыванок Р· аленямі С– замкамі, буфет, стол С– крэслы. РЈ адны такія дзверы Ганчаронак нас С– павёў. Выявілася – РєСѓС…РЅСЏ.  

РђРґ іншых кухань СЏРµ адрознівала толькі наяўнасць газавай пліты Р· балонам РґС‹ паліца, РЅР° СЏРєРѕР№ стаялі рэчы Р·СѓСЃС–Рј нечаканыя С– непрыдатныя Сћ хатняй гаспадарцы. Так Р±С‹ мовіць, “паліца ўпрыгожванняў”. Быў там стары чайнік-самавар для варкі мёду Р· травамі, відавочна, даўно нялуджаны, Р° таму непрыдатны, старадаўнія піўныя куфлі (адзін Р· ручкай Сѓ выглядзе чортавай фігуры), розныя збаночкі, вельмі старыя спарышы, глякі РґС‹ гарлачы пад малако.  

Р† Р·СѓСЃС–Рј ужо дзіўнае. Вельмі-вельмі стары таўкачык ад ступкі. Можа, аптэкарскай. Бо РЅР° С–Рј былі РЅРµ толькі медныя “ляпёшкі” РЅР° абодвух канцах, але С– пашырэнне СћСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ (гэта калі размешваеш напаўвадкі адвар Р· густа засыпаных Сѓ кіпецень траў). Таўкачык Р· поўнай пэўнасцю цягнуў РіРѕРґ РЅР° трыста Р· вялікім гакам.  

– Старадаўняя якая СЂСЌС‡, – сказаў СЏ.  

Ганчаронак тым часам наліў Р· адной вялікай бутэлькі (С–С… мноства стаяла ля адной СЃР° сценак) Сѓ гарлач нейкай вадкасці, Р° пасля напоўніў ёй шклянкі.  

– Прысаджвайцеся. РЎРІРѕР№ мёд пітны.  

РЇ глынуў С– ледзь РЅРµ задыхнуўся. Мёд варылі, відаць, РЅРµ толькі Р· гваздзікай, карыцай, перцам С– мушкатнай галкай, але С– РЅР° амаль чыстым спірце.  

– РќСѓ, Тодар Ігнатавіч, – ледзь аддыхаўся Шаблыка. – Калі РІС‹ кожны дзень РґС‹ такое...  

– Што, мачымордам празвалі, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ бухгалтар. – Рђ РІС‹ менш верце. Прапалашчу СЂРѕС‚ для дэзінфекцыі РґС‹ глыток зраблю, дык СѓСЃРµ ўжо С– кажуць: п’е.  

“Брэша”, – падумаў СЏ.  

Рђ Ганчаронак Р· заўсёднай сваёй з’едлівай лагоднасцю (Р° чалавек інстынктыўна РЅРµ верыць Сѓ такія спалучэнні) дадаў:  

– Гарэлкі РЅРµ РїС–Сћ, РїС–РІР° РЅРµ любіў, таму С– кар’еры РЅРµ зрабіў.  

– Рђ што, – сказаў Змагіцель, – падобна РЅР° праўду. РЇ аднойчы Сћ Навагрудку зайшоў Сѓ рэстаран. Праз колькі там часу С– ён заходзіць. Таксама нейкая справа СЏРіРѕ прывяла туды. РњСЏРЅРµ РЅРµ заўважыў. Сеў Р·Р° столік, дае афіцыянтцы заказ, Р° пасля: “І дзесяць грамаў гарэлкі”. РЈ той вочы РЅР° лоб палезлі: “Чаму?” Рђ ён: “Ды РјРЅРµ толькі для паху, Р° дурасці Сћ РјСЏРЅРµ С– сваёй хопіць”.  

РЈСЃРµ зарагаталі. Ганчаронак, СЏРє РјРЅРµ здалося, вымушана, РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј натуральна.  

Адчуўшы, што тэма размовы СЏРјСѓ чамусьці непрыемная, СЏ Р·РЅРѕСћ перавёў размову РЅР° таўкачык:  

– РЈ музей Р±С‹ СЏРіРѕ.  

Р† раптам ён РЅР° хвіліну Р·СѓСЃС–Рј нечакана ўзбеляніўся, хаця вельмі хутка СћР·СЏСћ СЃСЏР±Рµ Сћ СЂСѓРєС–:  

– Што РІС‹ РґР° РјСЏРЅРµ Р· гэтым таўкачом! РђРґР·С–-С–РЅ, РґСЂСѓРіС–-С–. Калі С– аддам, то Сћ музей, Р° РЅРµ вам С– РЅРµ СЏРјСѓ.  

– Каму СЏРјСѓ? – РњРЅРµ чамусьці захацелася ўзяць СЏРіРѕ нашармака, блефануць. – Альшанскаму? Высоцкаму?  

Здалося РјРЅРµ ці РЅРµ, але, РїР°-РјРѕР№РјСѓ, ён крыху сумеўся.  

– Ды Высоцкі прыстаў, СЏРє лазенны ліст РґР°...  

“Зноў Высоцкі, – падумаў СЏ, – паўсюль Высоцкі”.  

Але Ганчаронак ужо толькі СЂСѓРєРѕСЋ махнуў:  

– Высоцкі... Аддай РґС‹ аддай, СѓСЃС‘ адно ступкі Сћ цябе РЅСЏРјР°, Р° Сћ РјСЏРЅРµ ёсць.  

– Што Р·Р° ступка?  

– Ды Р·СѓСЃС–Рј маладая, РіРѕРґ ёй, можа восемдзесят. Рђ СЏ СЏРјСѓ таўкач аддай. “Чаму ты, кажу, РјРЅРµ сваю ступку для поўнага камплекта РЅРµ аддасі?” – “Мая, кажа, навенечкая, Р° твой таўкач даўно СЏСЂ – РјСЏРґР·СЏРЅРєР° паела. Рђ РјРЅРµ прыдасца. Можа, так СЏРµ адпалірую, што СЏРє новая будзе”.  

РЇ Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° таўкач – ён быў СЃРїСЂСЌСЃ Сѓ малахітавым налёце. Часам СЏСЂ нават выела РЅР° С–Рј невялікія РІРѕСЃРїС–РЅС‹.  

– Аддай, аддай, – бурчаў Ганчаронак, – СѓСЃС–Рј трэба, абы РЅРµ РјРЅРµ. Аднаму аддасі – РґСЂСѓРіС– пакрыўдзіцца. РќРµ, няхай пакуль Сѓ РјСЏРЅРµ паляжыць.  

– РЇРє хочаце.  

– Высоцкі... Высоцкі... РЇСЃРЅР°, рабіць мала чаго трэба, то СЃСѓРЅРµ РЅРѕСЃ, РґР·Рµ іншым няміла. Толькі нейкі стары кажа, СЏРє СЏРЅРѕ бывала – гэты ўжо тут, самы ўдзячны слухач. Калі арганіст “дзыгар” рапараваў, механізм РґС‹ цыферблат, то РіСЌРЅС‹ ўвесь час ля СЏРіРѕ сядзеў. РђРґР·С–РЅ раз С– РјСЏРЅРµ зацягнуў. Цікаўнасць, бачыце, СЏРіРѕ брала. Прыглядаўся: “Можа, С– самому калі давядзецца”. Рабіць РЅСЏРјР° чаго, то Р№ лазе.  

Праз некалькі хвілін РјС‹ развіталіся С– пайшлі, адмовіўшыся ад РґСЂСѓРіРѕР№ чаркі “мёду”.  

...Але хай РјСЏРЅРµ РїСЏСЂСѓРЅ лясне РЅР° божае нараджэнне, калі нашы прыгоды РЅР° гэтым скончыліся. РњС‹ падыходзілі РґР° замкавай брамы, С– тут РјРЅРµ цюкнула Сћ галаву:  

– Хлопцы, давайце зазірнем. Можа, СЏРЅС‹, гэтыя “пані Р· манахам”, С– сёння з’явяцца.  

Крыху падагрэтыя “мёдам”, СЏРЅС‹ згадзіліся. Р† РІРѕСЃСЊ РјС‹ досыць шумліва ўваліліся Сћ запаскуджаны РґРІРѕСЂ. Месяц асвятляў СЏРіРѕРЅСѓСЋ палову, ляжаў РЅР° вежах касцёла Р·Р° мурамі. Р† нічога.  

Р† раптам СЏ, зірнуўшы РЅР° галерэю крыху правей, чым Сѓ той раз, заўважыў:  

– Хлопцы, СѓРЅСЊ СЏРЅС‹.  

– Ды РґР·Рµ? Нічога РЅРµ бачу, – сказаў Шаблыка. – РћР№, РЅРµ, СѓРЅСЊ “яны”.  

РџР° галерэі, відаць, ужо канчаючы сваё начное шэсце, рухаўся цёмны РґРѕСћРіС– цень С– цень светлы.  

Секунда... трэцяя... зніклі.  

– РќСѓ, самі бачылі, што Р± гэта магло быць? – спытаў СЏ.  

– Рђ д’ябал РјСЏРЅРµ варожы забяры, калі СЏ ведаю, што гэта, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Змагіцель. – Містыка нейкая, так СЏРЅРѕ С– так, чэк тваю РґСЂСЌРє.  

– РќСѓ, – уздыхнуў Шаблыка, – Р·Р° лёс маладога пакалення можна РЅРµ непакоіцца. Настаўнік беларускага прыгожага пісьменства С…РІРѕСЂС‹ РЅР° містыцызм С– лаецца, СЏРє басяк.  

Пакінуўшы замак, РјС‹ паціснулі адзін аднаму СЂСѓРєС– С– разышліся. РЇ папрамаваў СѓР·РґРѕСћР¶ замкавага РјСѓСЂР° РґР° плябаніі. РўСѓС‚ было цёмна, месячнае святло падала толькі РЅР° Альшанку С– парк Р·Р° ёй, С– перасякалі гэта аліўкавае святло толькі чорныя цені ад вежаў.  

Р† тут, РЅС–Р±С‹ мала РјРЅРµ было РЅР° сённяшні дзень, СЏ пачуў справа, РЅС–Р±С‹ Р· самога нутра РјСѓСЂР°, спачатку нейкае невыразнае “бу-Р±Сѓ-бу”, Р° пасля РЅРµ менш невыразныя словы.  

РЇ СћР·РЅСЏСћ галаву – Сѓ бойніцы ніжняга Р±РѕСЋ цьмяна вымалёўвалася пляскатая белая пляма. Аблічча. Р† РЅР° гэтай невыразнай пляме варушылася нешта цёмнае. Р РѕС‚. РЇ РјРѕРі Р±С‹ чыркнуць запалкай, але словы раптам сталі больш выразныя, хаця С– ўрыўчатыя, С– Сћ гэтым ужо РЅРµ стала патрэбы.  

– Адыдзі. Адыдзі... РњРѕР№ РґРѕРј, РјРѕР№ замак, мая крэпасць. Р† што над ёй – маё... Р† пад ёй... РЇ вам дам, душагубцам, СЏ вам дам цыклон... Людажэры... Фашысцюгі клятыя... Жыць хачу!.. Жыць!.. Дзеткі глядзець, просяцца... Вартую, вартую С–С…... Р† патаемнасць вартую... Ізыдзі!  

РЇ міжволі паскорыў РєСЂРѕРє, абы РЅРµ чуць гэтага вар’яцкага блекатання, С– аж пакуль РЅРµ выйшаў РЅР° азораны месяцам краёчак става, наўздагон РјРЅРµ далятала:  

– Бу-Р±Сѓ-Р±Сѓ-Р±Сѓ.  

Падыходзячы ўжо РґР° плябаніі, СЏ падумаў, што так, магчыма, С– вар’яцтва, але нейкае дужа ўжо асэнсаванае. Зручнае для чалавека вар’яцтва. Лапатуху таксама нельга было пакуль выкрасліць СЃР° СЃРїС–СЃРєР°. РќР° СЏРіРѕ, пакуль тое, таксама яшчэ падала падазрэнне.  

_______________  

1 Бац – пацук (дыял.).

Ледзь СЏ паспеў РЅР° пару дзён вярнуцца Сћ родныя пенаты, ледзь СЃРєС–РЅСѓСћ рукзак, СЏРє забрынчаў Сѓ нежылой кватэры званок С– СЏ ўбачыў Сѓ дзвярах твар “містэра Сміта Р· Бобкін-стрыт”.  

– РЇ РЅР° хвіліну РґР° цябе... РќР° РІРѕСЃСЊ, тут РєРѕРїС–С– Р· тваіх істужак С– Р· тых літар, што РЅРµ расшыфраваў. Думай. Прыхавай толькі РґРѕР±СЂР°. Рђ РєРЅС–РіР° няхай пакуль застаецца Сћ Шчукавым ведамстве. Так больш надзейна... Р­, брат, РґС‹ ты нешта зблажэў РЅР° вясковых харчах... Дык РІРѕСЃСЊ, прыходзь Сѓ восем чай піць. Шчука прыйдзе.  

– Дзякуй. – РЇ ледзь паспеў сказаць гэта, Р° ён ужо выпарыўся.  

РђРґРЅСѓ РєРѕРїС–СЋ СЏ занунуў Сѓ патаемнік (палову), РґСЂСѓРіСѓСЋ палову засунуў Сѓ дзесяты том трэцяга выдання твораў Леніна, стар. 492, РґР·Рµ “Беларуская сацыялістычная грамада”. РўРѕРµ Р¶ зрабіў С– Р· іншымі паловамі. РЈ “Матэрыялы РїР° археалогіі”, выданне РђРќ Р·Р° 1960 Рі. Р’Р° ўспаміны Рђ. фон Цірпіца, Сѓ “Анталогію беларускага апавядання”, С‚. ІІ, стар. 289.  

Калі падчас маёй адсутнасці нехта С– зробіць дакладны вобыск, то чорта ператрасе СћСЃРµ выпадковыя РєРЅС–РіС–. Рђ калі РІР° СћСЃРµ адразу, то палез Р±С‹ С…С–Р±Р° адзін СЏ, балван, дый тое наўрад.  

РџСЂС‹ гэтым СЏ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, СЏРє зайшоў аднойчы Р· сябрамі РґР° знаёмага, таленавітага лайдака, С– ўбачылі РјС‹, што вакол кніжны развал, Р° гаспадар ліхаманкава гартае нейкі том.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ табе. Рђ РјС‹ хацелі табе прапанаваць РїР° РїС–РІР° збегаць... Рђ ты... Ды, відаць, ты працаваць пачаў.  

– Р­-СЌ, – Р· прыкрасцю адмахнуўся ён. – РќРµ Сћ тым справа. Р’РѕСЃСЊ схаваў ад жонкі сто рублёў Сѓ РєРЅС–РіСѓ, дый забыўся, Сѓ СЏРєСѓСЋ.  

Рагаталі РјС‹ тады СћСЃРµ, СЏРє гіены.  

Р РѕСћРЅР° Сћ восем СЏ ашчаслівіў суседа сваім візітам. Р† адчуваў Р±С‹ СЃСЏР±Рµ Р·СѓСЃС–Рј РґРѕР±СЂР°, каб РЅРµ ўбачыў РЅР° тахце побач СЃР° Шчукам яшчэ Р№ лейтэнанта Клепчу, СЏРєРѕРіР° СЏ РїР° вядомай прычыне РЅРµ паважаў С– паважаць надалей РЅРµ збіраўся. Цярпець РЅРµ магу “няўхільнасці”, “праніклівасці” С– адкрытага любавання сабою. Ды С– ўвогуле ён тупак.  

Хілінскі, паставіўшы РЅР° стол шклянкі, разеткі, вазачкі Р· трыма рознымі варэннямі С– іншае такое, разліваў зараз гарачы, амаль чорны Р· адлівам Сѓ бардовае чай.  

– Слухай, можа, ты спачатку пад’еў Р±С‹ чаго? Кураня ёсць халоднае, можна падагрэць. Аліўкі.  

– Ды РЅРµ, сыты.  

– Тады РїС– чай. Расказвай.  

– Толькі занадта Сћ псіхалогію РЅРµ лезь, – сказаў Шчука. – Гэтая дама Сћ нас СЂСЌРґРєР° начуе.  

РЇ расказаў РїСЂР° СћСЃС‘, што паспеў зведаць. Баюся, што балбатаў досыць РґРѕСћРіР° С– бязладна, але СЏРЅС‹ слухалі ўважліва.  

– Скончыў? – спытаў урэшце Шчука. – Наконт тых, што расстралялі, – РІРѕСЃСЊ гэта цікава. Ведалі РјС‹ РїСЂР° расстрэл, Р° РїСЂР° абставіны, СЏРєС–СЏ СЏРјСѓ спадарожнічалі, РЅР° жаль, мала. Наконт пакарання смерцю брата Высоцкага Р·Р° падполле – таксама РЅРµ ведаем нічога. Прозвішча толькі – Уладак Высоцкі. Рђ РїСЂР° таго, каго РЅР° смерць палякі Сћ трыццаць дзевятым асудзілі – РЅСѓ РїСЂР° гэта таксама ненашмат болей ведаем.  

– РђСЂС…С–Сћ згарэў, – сказаў Хілінскі. – Але чуткі, што забіты быў правакатар, – СЏРЅС‹ былі. Р’РѕСЃСЊ партрэт таго, Крыштофа.  

– Крыху падобныя, – сказаў СЏ. – Р’С‹ РЅРµ маглі Р± РјРЅРµ зрабіць РєРѕРїС–СЋ?  

– Бяры, – сказаў Шчука. – Гэта С– ёсць РєРѕРїС–СЏ. Кепская. Бо С– фатаграфія была кепская... Рђ яшчэ бярыце РІРѕСЃСЊ гэта. Ледзь адшукаў.  

Гэта было некалькі газет, парудзелых ад старасці С– пацёртых РЅР° сугібах. Р† адразу Сћ вочы кінуліся занадта буйныя загалоўкі (СЏСЃРЅР°, для напаўмяшчанскага тады Кладна гэта была сенсацыя, выбух Р±РѕРјР±С‹).  

Загалоўкі крычалі, абяцаючы раскрыццё злачынства Сћ вячэрніх ці заўтрашніх нумарах. Тых, РЅР° жаль, РЅРµ было.  

– Забойца спайманы!  

– Двайнік РїРѕР№РґР·Рµ пад СЃСѓРґ! (Гэта яшчэ што? РЇРєС– РґР° ліха двайнік?)  

– “Ён забіў асведаміцеля”, – кажа памочнік пракурора.  

– Меркаванні ці праўда?  

– Чытайце Сћ наступным нумары!  

Наступных нумароў РЅРµ было.  

– Іх С– РЅРµ магло быць, – зразумеў Шчука РјРѕР№ непаразумелы РїРѕР·С–СЂРє. – Праз РґРІР° ці тры тыдні немцы зрабілі правакацыю РЅР° радыёстанцыі Гляйвіц. Што гэта азначала?  

– Вайну Р· Польшчай.  

– Р† РЅРµ толькі. Гэта яшчэ С– бамбёжка Кладна, С– наш паход РЅР° Заходнюю Беларусь, С– РґРІР° разы, РґС‹ РЅРµ, наконт Кладна – чатыры агнявыя валы. Франты. Р† горад гарэў, С– архіў згарэў. Рђ часткова, можа, пабралі немцы. Рђ астатняе спалілі. Увесь квартал вакол архіва выгараў.  

– Адкуль жа тады ведаюць РїСЂР° страту Крыштофа?  

– Дзве адхіленыя апеляцыі аб памілаванні, – сказаў Хілінскі. – Кажуць, занадта жорстка забіў, калі нават правакатара. РќСѓ С– прамільгнула Сћ некаторых газетах С– штотыднёвіках звестка, што прысуд выкананы. РќРµ ведаю ўжо, хто С–С… РЅР° грані вайны інфармаваў. РЇ РїРѕРјРЅСЋ толькі нататкі Сћ часопісах “Gazeta Polska”, “Polska zbrРѕjna” (РЅСѓ, гэта санацыйныя подціркі), РґС‹ яшчэ Сћ “Czas’e” (гэта кансерватысты кракаўскія). РЈ газетах колькі РЅС– шукаў – РЅРµ знайшоў.  

– Рђ Сћ пазнейшых?  

– Пазнейшых РЅРµ было. Беларуская РїСЂСЌСЃР° Сћ Заходняй толькі стваралася, С– СЂСѓРєС– РЅРµ даходзілі, каб РїСЂР° старое барабаніць. РџСЂР° новае трэба было гаварыць. РќСѓ, Р° акупанты ліквідавалі СћСЃСЋ польскую РїСЂСЌСЃСѓ. Толькі пасля пачала з’яўляцца РїСЂСЌСЃР° “gadzinowa”. Рђ падпольная РїСЂСЌСЃР° хаця С– пачала існаваць ужо Р· кастрычніка 1939-РіР°, але С– ёй РґР° справы Крыштофа Высоцкага было... Р’РѕСЃСЊ, займіцеся РІС‹ гэтым.  

Р† тут упершыню падаў голас Клепча:  

– Папрацуйце Р· гэтым. Гісторыка-рэвалюцыйнае мінулае – цікавая штука. Р† дужа карысная. Выхоўвае людзей... Моладзь... РЈ РґСѓС…Сѓ, так Р±С‹ мовіць...  

Шчука зморшчыўся:  

– Чорт вас ведае, РЇРєСѓР±Рµ, СЏРє РІС‹ любую РґСѓРјРєСѓ, нават самую правільную, адным сваім стылем, адной казёншчынай здатны спаскудзіць С– апошліць.  

Клепча чамусьці РЅР° РјСЏРЅРµ, Р° РЅРµ РЅР° Шчуку пакасіўся Р· яўнай варожасцю. РЇ думаў таму, што графічны аналіз давёў, што РЅРµ маім почыркам была напісана запіска, якая выбавіла Мар’яна Р· РґРѕРјСѓ насустрач смерці, Р° тым самым С– гіпотэза Клепчава была падсечаная пад корань С– пляснулася Сћ багно. Шчука неўпрыкметна падміргнуў РјРЅРµ.  

Клепча, РЅР° шчасце, хутка пайшоў. РњС‹ некаторы час досыць прыгнечана маўчалі. Урэшце Шчука сказаў:  

– РўС‹, Адаме, тэкст адной афіцэрскай атэстацыі ведаеш? Праўдзівай, хай РјРЅРµ Сћ Аўстралію праваліцца... Хочаш, павесялю?  

– РќСѓ. Валі.  

– Дык РІРѕСЃСЊ: “За время службы показал себя как грамотный, РЅРѕ недостаточно дисциплинированный офицер. Как летчик подготовлен хорошо. Летных происшествий Рё предпосылок Рє РЅРёРј РЅРµ имеет. Р’ общественной жизни никакого участия РЅРµ принимает. Уставы Рё наставления… знает хорошо, РЅРѕ РІ повседневной жизни РёРјРё РЅРµ руководствуется, С‚.Рє. нарушает РІРѕРёРЅСЃРєСѓСЋ дисциплину. Имелись случаи самовольного СѓС…РѕРґР° СЃРѕ службы. РџРѕ характеру СѓРїСЂСЏРј. РќР° замечания реагирует болезненно. Р’ обращении СЃ товарищами Рё старшими вежлив. Р’ быту опрятен, РїРѕ внешнему РІРёРґСѓ аккуратен. Р’ вопросах внутренней Рё внешней политики… разбирается правильно. Государственную Рё военную тайну хранить умеет.  

Вывод: Занимаемой должности соответствует”.  

Памаўчаў.  

– РќСѓ дык “соответствует ли Клепча занимаемой должности…”?  

– РќСѓ павесяліў ты нас, – сказаў Хілінскі.  

– Улічы, сапраўдны дакумент.  

– Дык РІРѕСЃСЊ, шаноўны РђРЅРґСЂСЌР№ Арсенцевіч, – сказаў Адам, – характарыстыка крыху кульгае. РќРµ Р·СѓСЃС–Рј ён такі. РќРµ лётчык. Дастаткова дысцыплінаваны. РЈ грамадскім жыцці прымае ўдзел (нават там, РґР·Рµ РЅРµ патрабуюць). РЈ паўсядзённым жыцці ўставамі С– настаўленнямі карыстаецца (РїР° літары, Р° РЅРµ РїР° РґСѓС…Сѓ С–С…РЅСЏРјСѓ) занадта старанна, аж нудзіць хочацца. Дысцыпліну РЅРµ парушае. РЈ самаволку РЅРµ ходзіць. Упарты, але Р· дужа старэйшымі падатлівы. РќР° разумныя заўвагі аніяк РЅРµ рэагуе... “Занимаемой должности”... РћС…, давядзецца табе, дружа, узяцца Р·Р° СЏРіРѕ, Р±Рѕ іначай ён такіх РґСЂРѕСћ наламае, што трэскі паляцяць... Рђ ты што скажаш, РљРѕСЃРјС–С‡?  

РЇ РЅРµ хацеў, каб маю шчырую РґСѓРјРєСѓ палічылі Р·Р° асабістую непрыхільнасць, С– таму адказаў унікліва:  

– Гаворыць газетнымі штампамі, але РЅР° самай справе больш разумны, але нават РїР° выгляду РЅРµ здаецца, што распявае раніцай Сѓ туалеце розныя там... харалы.  

Адсмяяліся. Пасля СЏ спытаў:  

– Дык хто быў той, забіты? РќСѓ “правакатар” той? Ці асведаміцель, СЏРє СЏРіРѕ?  

– Сын палясоўшчыка аднекуль Р·-пад Замшан, – адказаў Шчука.  

– Гэта пятнаццаць кіламетраў ад Альшан?  

– РќСѓ так.  

– Мала надзеі занайсці, – падумаўшы, сказаў СЏ. – Колькіх палясоўшчыкаў Сѓ вёскі перасялілі, РЅР° іншае месца перавялі. Рђ колькіх немцы расстралялі. Верагоднасць сустрэчы – нуль... Але паспрабаваць трэба.  

РЇ паспрабаваў. Р† здарылася РґР·С–РІР°. Былы палясоўшчык РђРЅРґСЂРѕРЅ Сай РїР°-ранейшаму жыў, праўдзівей, дажываў век Сѓ той жа самай леснічоўцы ля Замшан РІР° ўрочышчы Цёмны Бор.  

Дзень ладна ўжо хіліўся РґР° вечара, калі СЏ злез Р· аўтобуса С– заглыбіўся досыць РґРѕР±СЂР° ўбітай, хаця крыху С– затравелай сцежкаю Сћ лес. Спачатку празрысты, прабіты наскрозь ружовымі прамянямі сонца, ён Р· кожным крокам рабіўся СћСЃС‘ больш С– больш цёмны. РЎСЏРј-там нават пераспелыя С…РІРѕС– стаялі так густа, што святло пачынала спачатку блытацца Сћ С–С…, высвятляючы то РјСЏРґР·СЏРЅС‹ – РЅРµ абхапіць – стаўбур, то выварацень велічынёю Р· хату, цёмны С– кашлаты, СЏРє мядзведзь (калі ўявіць такога – неіснуючага РїР° велічыні – мядзведзя). Спачатку яшчэ трапляліся крыжыкі заечай капусты, пярэсты падалешнік, плеці завільца, але СћСЃС‘ радзей С– радзей, аж пакуль РЅРµ саступілі месца пругкай гліцы, якая капілася тут дзесяцігоддзямі.  

“Відаць, заказнік”, – падумаў СЏ, С– пазней выявілася, што меў рацыю.  

Цямней С– цямней. Сцежка ўжо ледзь святлее Сћ цемрыве. Зашалахцела нешта Сћ траве каля сцежкі. Вожык? РђР±Рѕ мышкуе куніца?  

РњРЅРµ зрабілася ўжо Р·СѓСЃС–Рј непрытульна, С– гэта СћСЃСЏРіРѕ Р·Р° нейкі кіламетр ад дарогі, калі наперадзе РЅС–Р±С‹ крыху заяснела. РЈ досыць моцным прысмерку СЏ ўбачыў ці маленькую рачулку, ці вялікую ручаіну, якая трохі лявей пашыралася РЅРµ то Сћ копанку, РЅРµ то Сћ натуральны ставок, абкружаны РІСЏРЅРєРѕРј Р· цёмных Сѓ гэты час вербаў.  

Крыху правей стаўка, чарнейшыя Р·Р° сцяну лесу, бачныя былі нейкія будыніны, С– раптам РЅР° адной Р· С–С… бліснуў аранжавы цьмяны прастакутнічак. РђРєРЅРѕ.  

РЇ перайшоў ручаіну – РґРІР° бярвенцы Р· хісткімі парэнчамі – С– папрамаваў Сѓ Р±РѕРє агню. Р СЌРґРєС–РјС– прывідамі праплывалі паўз РјСЏРЅРµ беластволыя яблыні С– змрочныя высокія грушы.  

Перад ганкам – хоць ты СЏРіРѕ Сћ панскі фальварак – шырокі, Р· драўлянымі слупамі-калонамі навес. Аднекуь Р· цемры высунуліся бязгучна РґРІР° чорныя цені. Р† амаль адразу адчыніліся дзверы, С– РЅР° парозе Сћ пляме святла стаў яшчэ адзін цень (Р±Рѕ святло было Р·Р° С–Рј) СЃР° стрэльбаю Сћ руках.  

– Гэта яшчэ каго нячысцік начамі носіць? – хрыплаватым голасам спытаў цень. – Вар! Вецер! Легчы. Дык што вам трэба?  

– РЇ Антон РљРѕСЃРјС–С‡. Р— горада. РњРЅРµ патрэбен палясоўшчык.  

– РќСѓ, СЏ палясоўшчык. Салвесь Цяцерыч.  

– Рђ-Р°... РђРЅРґСЂРѕРЅ Сай.  

– Гэта РјРѕР№ цесць.  

– Пабраліся Р· СЏРіРѕ дачкой? – спытаў СЏ, СЏРє быццам чалавек можа прыдбаць сабе цесця нейкім іншым спосабам.  

– РЈРіРј. Р— Ганнай.  

– Рђ цесць РґР·Рµ?  

– Дык ён РЅР° спакоі цяпер. Толькі СЏРєС– там спакой? Кожны дзень “вячэрні абход” робіць. Р—СѓСЃС–Рј СЏРє дзіця. Ды часам РЅР° магілцы сына пасядзіць.  

– Чуў СЏ гэтую гісторыю.  

– Бываюць прасвятленні, але РЅРµ часта. Р’РѕСЃСЊ ужо бліжэй РґР° лета, – ён гаварыў РїР°-ранейшаму СЃСѓС…Р°. РќРµ асэнсаваў падтэксту маіх слоў. – Дачка таксама была сведкай, але цяпер РЅР° Нарачы Сћ санаторыі. Рђ СЏ што ведаю? РЇ прымак, чалавек старонні.  

– Рђ РјРЅРµ РІРѕСЃСЊ С– трэба паспрабаваць разблытаць гэтае павуцінне.  

– Было такое, – Р·РЅРѕСћ жа СЃСѓС…Р° С– спакойна казаў ён. – Быў Сѓ СЏРµ брат... Р† што быў правакатар, хадзілі такія чуткі. Але гэта СЏ РјРѕРі Р±С‹ гэткае казаць, – голас СЏРіРѕРЅС‹ падвышаўся С– раптам сарваўся ледзь РЅРµ РЅР° крык: – Сам РїСЂР° сваю сям’ю СЏ вольны казаць СѓСЃС‘. РўСѓС‚ СЏ сабе пан. Рђ іншаму, СЏРєС– ўздумае паўтараць нахабна мярзотную брахню, СЏ таго абарваць здолею Сћ секунду. Чым швэндацца пад чужымі платамі – займаліся Р± справай. Адвальвай, пакуль РЅРµ пакаштаваў, што такое зарад Р±СѓР№РЅРѕР№ солі Сћ СЃ... Цалуй прабой РґС‹ прамуй дамой.  

РџСЃС‹, пачуўшы гнеўную інтанацыю, усталі. Утаропіліся Сћ РјСЏРЅРµ. Злева здаравенны мардасты ганчак, чорна-рабы, Сѓ падпалінах, Р· шырокай галавой С– тупой мордай, магутнага складу, Р° росту – РјС–РЅС–РјСѓРј васемнаццаць вяршкоў.  

Справа – здаравенны кабель (але меншы Р·Р° сабрата, СѓСЃСЏРіРѕ сантыметраў восемдзесят), шэра-рабы, вышэйшы РЅР° нагах, параты. РџСЂС‹ поглядзе РЅР° СЏРіРѕ стала РјРЅРµ ніякавата.  

– РќРµ РґСЂСЌР№С„, – Р· адценнем пагарды сказаў гаспадар, – РЅРµ калаціся. Пакуль РЅРµ скажу – РЅРµ кінуцца.  

– Рђ СЏ С– РЅРµ калачуся. – Гаспадар, відаць, быў здзіўлены маім нахабствам, Р±Рѕ СЏ дастаў цыгарэту, працягнуў пачак СЏРјСѓ (РЅРµ СћР·СЏСћ) С– сказаў: – РўСѓС‚ РІРѕ гэтага, шэра-рабага, трэба баяцца. Камусьці, РІСЏРґРѕРјР°, іншаму, Р° РЅРµ РјРЅРµ.  

– Чаму? – пакепліва спытаў Цяцерыч. – РЃРЅ жа меншы.  

– Парода злосная.  

Даводзілася РјРЅРµ калісьці пісаць Сѓ адной Р· прац РїСЂР° сабакаводства РЅР° старадаўняй Беларусі. Р†, здаецца, гэта быў адзін Р· нешматлікіх выпадкаў, калі такая адцягненая матэрыя прыдалася РјРЅРµ Сћ канкрэтным жыцці. Адсюль вывад: абстрактных, непатрэбных ведаў РЅСЏРјР°. Такое можа здарыцца Сћ жыцці, што толькі веданне таго, СЏРєС– чэшскі кароль разбіў манголаў, уратуе табе жыццё, С– тады ты Р· радасці С– РљСѓР·СЊРјСѓ бацькам назавеш.  

– Якая Р¶ Р±С‹ то?  

– Гэта вандэйскі грыфон, – сказаў СЏ. – Парода ад “шлюбу”, так Р±С‹ мовіць, вандэйскіх ганчакоў Р· брэтонскімі грыфонамі (бачыш, ад С–С…РЅСЏР№ рыжай масці С– Сћ гэтага падпаліны ёсць). Страшэнна злосныя. Лепшых РїСЂС‹ паляванні РЅР° РґР·С–РєРѕСћ РЅРµ знойдзеш. РќСѓ С– Сћ ганітве РЅР° ваўка амаль першыя...  

Салвэсь раптам сеў побач СЃР° РјРЅРѕСЋ С– выцягнуў цыгарэту.  

– РќСѓ Р° гэты, гэтыя – добрыя РґР° людзей. Р† дзіўлюся СЏ, РґР·Рµ гэта ты, палясоўшчык С–, відаць, РґРѕР±СЂС‹ егер, РґР·РІРµ такія СЂСЌРґРєС–СЏ пароды здабыў. Бо Сћ РњС–РЅСЃРєСѓ РјРЅРµ сустракаць РЅРµ даводзілася.  

– Удалося дзівам. – Гаспадар відавочна палагаднеў.  

– Р† сапраўды, РґР·С–РІРѕСЃС‹ РЅР° калёсах. Такіх брудастых, СЏРє ваш Вецер, РјРЅРµ РЅРµ даводзілася бачыць. Рђ Вар? Гэта Р¶ стэгхоунд, або аленны ганчак. РЈ мінулым стагоддзі нават Сабанееў Леанід Паўлавіч (Р° ён паляванне С– сабак ведаў, СЏРє ніхто, С– СЏ хутчэй Р±РѕРіСѓ ці сабе самому РЅРµ паверу, чым СЏРјСѓ) налічваў Сѓ Англіі – С– толькі Сћ Англіі – СѓСЃСЏРіРѕ дванаццаць зграй, ці СЃРІРѕСЂ, Р±Рѕ кожная Р· адной СЃРІРѕСЂРєС–, Р· аднаго налыгача спускаецца.  

– РќСѓ, можа, Р· тых часоў развяліся.  

– Р† тое. Толькі РІРѕСЃСЊ занадта ён рослы для стэгхоунда. Ці РЅРµ павязвалі калісьці некага там Р· ягоных продкаў Р· гончай святога Губерта? Што ён, злобны, пешы, РІСЏР·РєС–? Голас РЅС–Р·РєС–, моцны?  

– РЈСЃС‘ гэта ёсць. Рђ СЂРѕСЃС‚? – РЃРЅ Р·СѓСЃС–Рј ужо адтаў. – Можа, акселерацыя РЅРµ толькі СЃСЏСЂРѕРґ людзей С–РґР·Рµ?  

– Рђ РґР·Рµ СћСЃС‘ Р¶ стары? – занепакоіўся СЏ.  

– Прыйдзе. Р— С–Рј РЅР° гэты “вячэрні абход” заўсёды РјРѕР№ Горд ходзіць, ньюфаўндленд. Нават прыцягне Сћ выпадку чаго.  

– Га, РґС‹ Сћ вас тут чыстапародная РїСЃСЏСЂРЅСЏ.  

– Ды яшчэ Джальма, лягавая, хорта РїР°-нашаму. – Р† раптам угледзеўся Сћ РјСЏРЅРµ. – Рђ РІС‹ выпадкова РЅРµ Р· лягавых?  

– Выпадкова РЅРµ Р· лягавых... РњРЅРµ тут праўду Р· забойствам вашага Юлляна ўстанавіць трэба. Бо занадта вяжацца СЏРЅРѕ Р· некаторымі цёмнымі справамі. Р† Сћ вайну, С– цяпер.  

– Рђ што толку. Павесілі Р¶ забойцу. РќРµ дапамаглі СЏРјСѓ РЅС– апеляцыі, РЅС– касацыі. РќС– Р· РєРѕРіР° ўжо той помсты спагнаць нельга... Дый дзед мала што вам сказаць можа. Стаў Р·СѓСЃС–Рј СЏРє дзіця малое. Р† гаворыць – мала што зразумець можна. Рђ Сћ вайну Р¶ праваднік Сѓ партызан. Рђ ўжо пад семдзесят СЏРјСѓ было. Р† дачка, жонка мая, Сѓ партызанах. Рђ дзед ужо С– тады быў горам сагнуты РґС‹ Р±СЏРґРѕР№ біты. Рђ зараз яшчэ РіРѕСЂС€... Рћ, РґС‹ РІСѓРЅСЊ ён С– С–РґР·Рµ... Самі ўбачыце.  

Садам набліжаўся РґР° нас РїСЂС‹ эскорце Сћ РґРІР° сабакі вельмі высокі (хаця С– сагнуты трохі), вельмі кашчавы С– вельмі стары чалавек. Ішоў, цягнучы РЅРѕРіС– С– гледзячы Сћ РЅС–РєСѓРґС‹.  

Сеў побач Р· Салвэсем РЅР° прыступку, РЅРµ павітаўся, можа, нават Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ заўважыў старонняга. Глядзеў Сѓ РЅРѕС‡ выцвілымі вачыма. Рђ Р·СѓСЃС–Рј сівыя, вілападобныя РІСѓСЃС‹ (РЅС– даць РЅС– ўзяць перагорнутая дагары нагамі “іжыца”) адцянялі выпнутую, РЅС–Р±С‹ ад векавечнай крыўды, ніжнюю РіСѓР±Сѓ С– няголенае падбароддзе, Р° пасля спускаліся амаль РґР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅС‹ грудзей.  

– РўСѓС‚, бацька, РґР° цябе... наконт Юлляна... падрабязнасці чалавек ведаць хацеў Р±С‹.  

Стары сядзеў Р· каменным тварам.  

– РўСЂСЌР±Р° хоць сёе-тое ўспомніць, бацька. Добры, відаць РїР° СћСЃС–Рј, чалавек.  

– РЈСЃРµ... СѓСЃРµ людзі добрыя, – РЅС–Р±С‹ Сћ трансе або Сћ трызненні, ціха пачаў стары, – С– РІРѕСЃСЊ такое. Юллян... сынок... РџСЂР° жыццё тваё думаў... РЅР° смерць паслаў... Надта ўжо ласкавы, гады РЅР° чатыры старэйшы... Р† шчарбаты, СЏРє Юллян... РґРІРѕС… РїСЏСЂСЌРґРЅС–С…... Ляснічым аж Сѓ Цешын, пад самыя... чэхі... Дакуманты... Школа повшэхна... Трыста злотых... РЈ лесе... Застрэлены... Рэвальвера РЅСЏРјР°... Р† старэйшая мая пасля чэзла-чэзла дый памерла.  

Р† раптам твар СЏРіРѕРЅС‹ скрывіўся, СЏРє ад плачу, хаця вочы былі СЃСѓС…С–СЏ.  

– Няпраўда, што сыпаў, няпраўда, што выдаваў... РќРµ РјРѕРі сынок... Забіты сынок.  

Р† тут СЏ зразумеў, што РјРЅРµ СћСЃС‘ СЂРѕСћРЅР°, вінен быў ці нявінен Юллян Сай. РњРЅРµ стала нават крыху шкада СЏРіРѕ. Шкада апасродкавана, праз гэтага дзеда, СЏРєС– плакаў Р· СЃСѓС…С–РјС– вачыма.  

Нямая, бязмежная крыўда лямантавала Сћ гэтым земляным ужо целе, Сѓ гэтай істоце, якая некалі была чалавекам С– перастала С–Рј быць СѓСЃСЏРіРѕ Р·Р° тую секунду, што спатрэбілася для нечага стрэлу. Ужо РЅРµ было сілы, СЂРѕР·СѓРјСѓ, нават успамінаў. Рђ крыўда жыла. Крыўда была мацнейшая Р·Р° СћСЃС‘.  

РЇ заскрыгатаў зубамі. Яшчэ раз – С– РЅР° гэты раз ужо назаўсёды – СЏ зразумеў: нічым РЅР° свеце, РЅС–СЏРєС–РјС– нават вышэйшымі меркаваннямі нельга апраўдваць крыўду, СЏРєСѓСЋ наносяць жывому чалавеку.  

Адмовіўшыся ад начлегу (СЏ РЅРµ РјРѕРі болей быць тут, Р° дзед жа быў тут СЃР° сваімі думкамі звыш Р·Р° чвэртку стагоддзя), СЏ накіраваўся РґР° сцежкі. Цяцерыч вызваўся праводзіць РјСЏРЅРµ.  

– Бачыце, – сказаў ён, калі РјС‹ падыходзілі РґР° дарогі, – няшмат жа РјС‹ даведаліся... Нічога, прыедзе жонка – СЏРЅР°, можа, больш раскажа. РЇ дам знаць.  

Р† ўжо стоячы адзін С– гледзячы РЅР° агеньчыкі, відаць, апошняга прыгараднага аўтобуся, СЏ СћСЃС‘ яшчэ РЅС–Р±С‹ бачыў леснічоўку С– цень чалавека РЅР° ганку. Чалавека, СЏРєС– глядзеў Сѓ РЅРѕС‡.  

РњРЅРµ Р·РЅРѕСћ пашанцавала. Калі СЏ вылез Р· аўтобуса, СЏРєС– РЅРµ заходзіў Сѓ Альшаны, Р° прамаваў проста РЅР° Кладна, СЏ ўбачыў, што месца маё займае нейкі чалавек, СЏРєС– здаўся РјРЅРµ РЅС–Р±С‹ крыху знаёмы, Р° ад прыпынку збіраецца ад’язджаць РЅР° нейкай дзіўнай таратайцы, што памятала, мабыць, бацьку апошняга Альшанскага, пан фальварковец Р·-пад Альшан Ігнась Якаўлевіч Высоцкі ўласнай персонай.  

– Стой, РІРѕСћРє цябе СЂСЌР¶, – прыкрыкнуў ён РЅР° каня С– СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ РјРЅРµ. – Р’Рѕ С– вам пашанцавала. РќРµ трэба тых кіламетраў тэпаць.  

– Што, адвозілі кагосьці?  

– Ды так, кантралёр-СЂСЌРІС–Р·РѕСЂ адзін быў Сѓ Семярыках. Датопаў РґР° Альшанкі гэтыя чатыры кіламетры. Ды Ганчаронка сустрэў. Знаёмыя. РўСѓС‚ бухгалар РґР° старшыні: “Хай СЏРіРѕ Высоцкі падвязе. Чаго чалавеку РЅРѕРіС– біць? РќСѓ С–, глядзіш, прыдасца некалі”.  

Альшанскі СЏРјСѓ:  

– РўСЂСЌР±Р° так гаспадарку С– твае сальда-бульда весці, каб кантралёр-рэвізораў толькі Р· далікатнасці РЅР° прыпынак вазіць. Каб ведаў, што гэта РјС‹ РЅРµ ад страху, Р° ласку СЏРјСѓ СЂРѕР±С–Рј. Ладна, хай Высоцкі адвязе.  

– Рђ РјРЅРµ што? РЇ С– павёз. Служба такая.  

– Р† што Р·Р° чалавек?  

– Ды РґР·С–СћРЅС‹ нейкі, маўчун. Толькі РІСѓСЃР° Р№ круціць РґС‹, СЏРє каля замка ехалі, спытаў, ці гэта ён С– ёсць.  

– Нешта ён РјРЅРµ здаўся падобны РЅР° кагосьці.  

– Ды С– РјРЅРµ спачатку, здалёк. Недзе некалі нібыта бачыў. Пасля прыгледзеўся – РЅРµ, Р·СѓСЃС–Рј невядомая РјРѕСЂРґР°.  

Цёмныя РєСѓРїС‹ РґСЂСЌСћ часам амаль змыкаліся над дарогай, утвараючы тунель. Р† Сћ канцы СЏРіРѕ мігцела нізкая калючая Р·РѕСЂРєР°. Крыкнуў, заплакаў, зарагатаў Сѓ нетрах пугач. Пазнавата. “Песні” С–С…РЅС–СЏ адышлі разам Р· РІСЏСЃРЅРѕР№. Хаця бываюць СЃСЏСЂРѕРґ С–С… адзінкі, што плачуць С– рагочуць летам, нават ранняй восенню.  

– РќСѓ Р° РІС‹ адкуль, так Р±С‹ мовіць? – спытаў Высоцкі.  

Маніць РЅРµ выпадала. Шмат людзей бачыла РјСЏРЅРµ Сћ Замшанах, некаторыя (РїРѕР·РЅС–СЏ смаржкі, відаць, збіралі для аптэкі) – РЅР° сцежцы, што вяла РґР° ўрочышча. Дый РЅРµ люблю СЏ гэтага занятку, акрамя тых выпадкаў, калі іначай – зарэз. Р†, самае галоўнае, чаму вучыла нябожчыца маці С– што СЏ запамятаў РЅР° СћСЃС‘ жыццё: “Хлус павінен мець РґРѕР±СЂСѓСЋ памяць”. Сапраўды, павінен, каб РїСЂР° нейкія падзеі РЅРµ збрахаць таму Р¶ самаму чалавеку Р·СѓСЃС–Рј РїР°-іншаму. РђР±Рѕ проста прагаварыцца ненарокам, што РЅРµ Сћ Магілёў ты ездзіў, Р° Р·СѓСЃС–Рј Сѓ Гомель, РґР·Рµ жыве былая каханка, РїСЂР° існаванне СЏРєРѕР№ жонка або, яшчэ РіРѕСЂС€, нявеста вельмі РґРѕР±СЂР° ведалі, але лічылі гэта “грахом маладосці, калі ён яшчэ РЅРµ быў знаёмы СЃР° мною”.  

– Р— Замшан еду.  

– Р† Сћ Цёмным Бары былі. – РњРЅРµ здалося, што ён РЅС–Р±С‹ РЅР° хвіліну напружыўся, але гэта ён проста крыху пагладзіў каня РїР° рэпіцы. Р† Р·РЅРѕСћ тая Р¶ лянотная грацыя.  

– Р† там быў.  

– РќСѓ С– што Р¶ РІС‹ там выкапалі? Гэта Р¶, РїСЌСћРЅР°, справа таго Р¶ Юлляна Сая?  

– Таго.  

– Рђ божа, СЏРє жа СЏРЅР° РјРЅРµ абрыдла. Столькі РіРѕРґ мінула, Р° СћСЃС‘ адно СЏРє пачне ўспамінаць нехта “дела давно минувших дней” РґС‹ што было “за польскім часам”, С– варта СЏРјСѓ тую справу ўспомніць – неадменна нейкая зараза РЅР° РјСЏРЅРµ пакасавурыцца. Хоць ты ад людскіх вачэй Сѓ самбук¹ бяжы ці Сћ каноплі.  

– РўРѕ чаму Р± вам РЅРµ з’ехаць адсюль?  

– РЇ РЅРµ адчуваю СЃСЏР±Рµ вінаватым. РќРµ хачу, каб нехта думаў: “Ага, дапякло... Мабыць, ведала аб нечым кошка”. РќСѓ С– потым, што СЏ Сћ іншым месцы? Рђ тут мая зямля, спрадвеку мая.  

– Р РѕРґРЅС‹ той куток, РґР·Рµ рэзан РїСѓРїРѕРє?  

– Ды РЅРµ, проста там, РґР·Рµ ўпершыню СЃСЏР±Рµ адчуў. Што можаш рабіць сёе С– тое, думаць сёе С– тое, ісці туды С– СЃСЋРґС‹. Дзейнічаць. РџСѓРїРѕРє РјРЅРµ маглі недзе С– Сћ Рыме рэзаць, Р° калі, скажам, немаўляці С– месяца РЅРµ было, СЏРє СЏРіРѕ адтуль вывезлі, то што СЏРјСѓ Рым? Р’РѕСЃСЊ С– РјРЅРµ так. Маё СћСЃС‘ тут.  

Памаўчаў. Квакша крычала недзе Сћ шатах РґСЂСЌСћ:  

– РќСѓ С– што? РЈ чым пераканаліся?  

– РќС– Сћ чым. Правакатар або РЅРµ – таямніца СЃС–СЏ вялікая ёсць.  

– РќРµ лезу СЏ Сћ гэтыя справы, – хвіліну памаўчаўшы, сказаў ён. – Дый потым справа цёмная, правакатар ці РЅРµ. Хто давёў? Хто адваротнае, СЏРґСЂС‹ С–С… Сѓ корань, давёў?.. РўРѕ Р¶ Р±Рѕ... Можа, правакатар, Р° можа, проста ахвяра. Хто можа судзіць? РўРѕСЂРєРЅСѓСћ нехта Р· вышэйшых пальцам, С– РґРѕР±СЂР° там разабраліся ці памыліліся – С– РІРѕСЃСЊ ужо РЅР° табе, чалавеча, колькі там залатнікоў свінцовага Р±РѕР±Сѓ.  

– Так, – сказаў СЏ, – довадаў РЅС–СЏРєС–С…. Пустая справа. Чым хутчэй РїСЂР° СЏРµ забудзем – тым лепей.  

Золкай сырасцю павеяла Р· цёмных нетраў пушчы (відаць, непадалёк дарогі быў вільготны СЏСЂ). Р† Р·РЅРѕСћ прарэзаў РЅРѕС‡ крык пугача.  

– Пагамонім? – спытаў раптам Высоцкі Р· гарэзлівай усмешкай.  

– РЇРє пагамонім?  

– Рђ РІРѕСЃСЊ так.  

РЃРЅ прыклаў далоні чоўнікам РґР° рота, С– раптам Сѓ дваццацёх сантыметрах ад РјСЏРЅРµ прагучаў злавесны, жудасны кліч-прызыў:  

– РљСѓ-РіР°. РљСѓ-РіР°-Р°-Р°... Гха-РіР°-РіР°-РіР°-РіР°.  

Падмануты пугач адказаў Р· лесу. Р† Р·РЅРѕСћ адказаў СЏРјСѓ Высоцкі. Р† Р·РЅРѕСћ. Р† толькі потым пала ціша. Пугач, відаць, СѓСЃС‘ Р¶ адчуў нейкую ненатуральнасць Сѓ адказе-вызаве. Р†, можа, СЏРјСѓ проста абрыдла.  

– Ведай нашых, – засмяяўся Высоцкі. – Падманулі РјС‹ СћСЃС‘ Р¶ СЏРіРѕ.  

– РЎРѕРІС‹ – сімвал мудрасці.  

– Значыць, С– мудрасць падманулі.  

– РќРµ заўсёды гэта канчаецца дабром.  

– РЈ жыцці вельмі многае РЅРµ канчаецца дабром. – Паціснуў плячыма. – Р† скажыце РІС‹. РЈСЃРµ гэтую РЅСЏРїСЌСћРЅСѓСЋ гісторыю памінаюць. Рђ СЏ СЏРіРѕ толькі раз бачыў РЅР° РґРЅС– нараджэння брата (заскочыў Крыштоф РЅР° гадзінку), Р° РІРѕСЃСЊ брата гэтага, Уладка, СЏРєРѕРіР° немцы Р·Р° падполле расстралялі, ніхто С– РЅРµ ўспомніць.  

– Людская ўдзячнасць.  

– РќСѓ людскую ўдзячнасць С– ўзаемадапамогу РјС‹ ведаем: “Як п’юць РґС‹ ядуць, дык нас РЅРµ завуць. Рђ СЏРє СЃ...ць С– Рґ...ць, дык нас ішчуць”.  

– Гэ-СЌ, браце, плюнь. Р— часам СѓСЃС‘-СћСЃС‘ ўсплыве наверх. – Р’РѕР·РЅС–Рє пакасіўся РЅР° РјСЏРЅРµ, але нічога РЅРµ сказаў.  

_______________  

1 Самбук – бузіна.

РЈ тыя наступныя РґРЅС– зачасцілі РґР° РјСЏРЅРµ Сћ маю “плябанію” госці. Часцей Р·Р° СћСЃС‘ Шаблыка СЃР° Змагіцелем, часам археолагі Сћ поўным ці частковым складзе. Бывала, што РЅР° культурную бяседу з’яўляўся дзед Мультан (адзін або СЃР° Стасікам С– Васількам). Разы РґРІР° ці тры наведваўся наш ксёндз.  

РЈ той вечар кампанія сабралася Сћ поўным складзе. РќР° бервяне, што замест прызбы ляжала ля “нашых” РґР·РІСЏСЂСЌР№ Сѓ “плябанію”, размясціўся худзенькі “Волат” (“Наша таўстуха Валянціна”), “бяляначка С– замазурачка”. Таня Салей Р· Тарэсай Гайдучык, сама Сташка Рэчыц РґС‹ Шаблыка СЃР° Змагіцелем. Дзеду Мультану С– РєСЃСЏРЅРґР·Сѓ СЏ вынес крэслы, Р° РјС‹ Р· Генкам Седуном РЅРµ без выгоды размясціліся проста РЅР° траве. РЇ паспеў ужо расказаць С–Рј аб такіх-СЃСЏРєС–С… рэзультатах пошукаў, абмінуўшы, РІСЏРґРѕРјР°, самае важнае. РЈ прыватнасці, чамусьці, РїСЂР° Лапатуху, РїСЂР° братоў Высоцкага С–, РІСЏРґРѕРјР° Р¶, РїСЂР° цень, СЏРєС– падаў РЅР° айца Леанарда Жыховіча, прысутнага тут.  

Гамарня была СЏРє РЅР° кірмашы. Атрымалася нешта накшталт сярэдневяковага дыспуту: кожны высоўваў СЃРІРѕР№ тэзіс, Р° СћСЃРµ накідваліся РЅР° СЏРіРѕ СЃР° сваімі антытэзамі, кожны быў СЏРє Р±С‹ “адвакатам д’ябла”, асобай, неабходнай РЅР° кожным сярэневяковым дыспуце (РЅРµ выключаючы С– Беларусі), асобай, якая павінна была абвяргаць кандыдата, скажам, Сѓ бакалаўры, рознымі падступнымі С– нават недазволенымі, ерэтычнымі пытаннямі. Дапусцім, кандыдыт высоўваў тэзу аб тым, што зачатак Марыяй Хрыста быў незаганны С– РЅСЏРІС–РЅРЅС‹ С– што Сћ дзень Успення (15-РіР°, значыць, Р° РїР°-новаму 28 жніўня) СЏРµ, СЏРЅР° адышла цнатлівай. РќР° гэта “адвакат д’ябла” ставіў СЏРјСѓ недазволеную падножку, Р·Р° СЏРєСѓСЋ, каб гэта РЅРµ РЅР° дыспуце, – гарэць Р±С‹ “адвакату” РЅР° вогнішчы або сядзець Сѓ каменным РјСЏС…Сѓ РіРѕРґ С– шэсць тыдняў¹ (РІСЏРґРѕРјР°, калі Сћ месцы СЃСѓРґР° быў каменны мех, Р° то пайшоў Р±С‹ бяскарна). Дыялог РјС–Р¶ С–С… РјРѕРі Р±С‹ адбыцца такі:  

Р” С‹ СЃ Рї Сѓ С‚ Р° РЅ С‚: “... С– РІР° ўспенні была цнатлівай”.  

Рђ Рґ РІ Р° Рє Р° С‚   Рґ ‘ СЏ Р± Р» Р°: РќРµ, былі Сћ СЏРµ пасля браты Хрысту. “...Маці С– браты СЏРіРѕ стаялі РІРѕРЅРєС– ля РґРѕРјР°, жадаючы гаварыць Р· ім”... (Мацея 12,46).  

Р” С‹ СЃ Рї Сѓ С‚ Р° РЅС‚: РўСѓС‚ маюцца РЅР° ўвазе аднадумцы, браты РїР° С–РґСЌС–.  

Рђ Рґ РІ Р° Рє Р° С‚: РќРµ, ілюстрысіме. Крыху далей “І паказаўшы СЂСѓРєРѕСЋ... РЅР° вучняў сваіх, сказаў: РІРѕСЃСЊ маці мая С– браты мае” (Мацея 12,49).  

Р” С‹ СЃ Рї Сѓ С‚ Р° РЅ С‚: Магчама, С– тыя былі “браты РїР° ідэі” (пачынае запінацца), але менш пасвечанымі, РґСЂСѓРіРѕРіР° гатунку перад вучнямі.  

Рђ Рґ РІ Р° Рє Р° С‚ (РїРѕСћРЅС‹ трыумфу): Рђ СЏРє тады зразумець крыху далей Сѓ таго Р¶ Мацея (13,54 – 57), што, калі Хрыстос прапаведаваў Сѓ сінагозе Сћ Бетлеме Іудзейскім, СѓСЃРµ здзіўляліся С– казалі: “...адкуль Сѓ СЏРіРѕ такія прамудрасць С– сілы? Ці РЅРµ цесляў ён сын? Ці РЅРµ СЏРіРѕ маці завецца Марыя, С– браты СЏРіРѕ Іякаў С– Іёсі, С– Сымон С– Іюда? Р† сёстры СЏРіРѕ ці РЅРµ СћСЃРµ паміж нас? Адкуль жа Сћ СЏРіРѕ СћСЃС‘ гэта? Р† спакусілася аб С–Рј. ” Р† Сћ пакаранне Р·Р° С–С…РЅСЏРµ бязвер’е ён РЅРµ стварыў там шматлікіх цудаў. “Не бывае прарока Сћ сваёй айчыне”.  

Р” С‹ СЃ Рї Сѓ С‚ Р° РЅ С‚ (прыперты РґР° РјСѓСЂР°, але пагрозліва): Дык ты Сћ догмат непарочнасці Дзевы Марыі РЅРµ верыш?  

Рђ Рґ РІ Р° Рє Р° С‚   Рґ ‘ СЏ Р± Р» Р° (спалохана): РќРµ, РЅРµ. Лічу, што варты ступені бакалаўра, Р° пытанне хай вырашаюць РЅР° вышэйшым СѓР·СЂРѕСћРЅС–.  

(Гул ухвалення!)

Нешта такое адбывалася С– Сћ нас, толькі што без падножак. Рђ калі СћСЃРµ ўдосталь нагарланіліся, раптам умяшаўся Шаблыка:  

– РќС– пад СЏРєРѕР№ вежай, РЅС– Сћ СЏРєС–С… катакомбах С–С…РЅС–С… скарбаў украдзеных шукаць РЅРµ трэба. Абставіны ведаеце самі. Падскарбі, дзяржаўны казначэй, РЅРµ занёс гэтых скарбаў Сѓ СЂРѕСЃРїС–СЃСЊ. Значыць, шэсцьсот тысяч залатых С– РЅР° шэсць мільёнаў каменнямі, пабраныя Пятром Альшанскім СЃР° змоўшчыкаў, Міхала Слуцкага С– іншых, РґС‹ пад шумок Р· каралеўскіх земляў, – Сѓ казну РЅРµ вярнуліся РЅС– тады, РЅС– РїСЂС‹ Вітаўце Альшанскім, што абрабаваў СѓСЃС–С… паплечнікаў Валюжыніча, выдаўшы С–С…, РґС‹ яшчэ С– павінен быў тыя грошы аддаць каралю. Уцяклі, відаць, Р· грашыма Грыміслаў Валюжыніч РґС‹ Ганна-Гардзіслава Альшанская.  

– Іх дагналі, – сказаў ксёндз.  

– Але С–С… С– выпусцілі, – сказаў Шаблыка. – Бо РґР° пагоні прыяднаўся СЃСѓРґРґР·СЏ Станкевіч. Р† патрабаваў, каб выпусцілі.  

– Маглі С– перастрэць пасля іншыя людзі РєРЅСЏР·СЏ, – сказала Валя Волат.  

– Адкуль гэта РІСЏРґРѕРјР°? – РєС–РЅСѓСћ Шаблыка.  

– Божа РјРѕР№, – умяшаўся раптам Змагіцель, – чаму РІС‹ такія СЃСѓС…С–СЏ, чаму РІС‹ такія рацыяналісты? Чаму РЅРµ верыце людскім байкам, чуткам, паданням? Бывае Р¶ С– Сћ С–С… зерне праўды. Рђ што легенда тут кажа? Рђ кажа СЏРЅР°, што ўцякалі СЏРЅС‹, заганяючы коней. РџР° гэтых непралазных нетрах, яшчэ горшых, чым тады пад Навагрудкам. Рђ там Сѓ той час нейкі РєРЅСЏР·СЊ памёр Сѓ дзесяцёх – РЅР° нашы грошы – кіламетрах ад горада, Р±Рѕ РЅРµ маглі прывезці лекара. Р† што гналіся Р·Р° С–РјС–, С– што наздагналі недзе ля Замшан, Р° кіраваліся СЏРЅС‹ РІР° ўрочышча Цёмны Бор, каб пасля Альшанкай С– “іншымі рэкі” сплысці Сћ Нёман, Р° адтуль Р±РѕРі-бацька ведае, РєСѓРґС‹ кіравацца. Ці РЅР° захад, Р±Рѕ РЅР° СћСЃС…РѕРґР·Рµ часы былі смутныя, ці некуды пад Кладна, РґР·Рµ яшчэ блукалі рассеяныя аднадумнікі. Але С–С… наздагналі С– збіраліся ўжо вязаць, але Станкевіч, СЏРєС– адстаў, якраз выцерабіўся РЅР° паляну С– загадаў адпусціць. Р† Р· грузам. Р† РЅРµ аслухаўся Вітаўт Хвёдаравіч вярхоўнага СЃСѓРґРґР·С–.  

– РўРѕ адпусціў? – жвавенька чаму ён Р· крадзеным спытала Таня Салей.  

– Што Р¶ ён, прызнаўся Р± РїСЂС‹ СЃСѓРґРґР·С–, што СЏРЅС‹ тое крадзенае вывозяць, СЏРєРѕРµ РєРЅСЏР·СЊ Сѓ бунтаўшчыкоў украў С– казне РЅРµ РІСЏСЂРЅСѓСћ? – строга кінула С– сваё пытанне-адказ Тарэса Гайдучык. – Прамаўчаць РјСѓСЃС–Сћ.  

Змагіцель вёў сваё далей:  

– Паехалі СћСЃРµ назад... Р† РІРѕСЃСЊ тут пагудка людская мовіць, што другая была перастрэча, што гналі СЏРЅС‹ ракой, хутчэй, РІСЏРґРѕРјР°, чым нетрамі, С– абагналі С– ўцекачоў С– пагоню, Р° засаду зрабілі ля Бярэзіны. Р† ўзялі абодвух. Р† нібыта (тут ужо кожны канчае РїР° сваім гусце) ці, адабраўшы скарб, пусцілі РЅР° СћСЃРµ чатыры бакі, ці забілі.  

– Ды ці была тая другая засада? – спытала скептычная Таня. – Можа, тыя грошы С– іншае даўно ўжо Сћ свеце рассеяліся.  

– РќРµ ведаю, – сказаў Змагіцель, – але байку таксама трэба браць пад увагу. Р† калі грошы забралі, то чаму пазней, калі СЂСЌРІС–Р·С–СЏ каралеўская прыехала, Станкевіч РЅР° Евангеллі кляўся, што загадаў адпусціць уцекачоў, Р° Альшанскі – таксама РЅР° Евангеллі – кляўся, што, відаць, Валюжыніч Р· Ганнай грошы звезлі, Р° ён таго РЅРµ ведаў С– адпусціў, Р° сам тых грошай ані дэнарыя Сћ руцэ РЅРµ трымаў, ані падвойнага літоўскага білона пад пазногаць РЅРµ заціснуў.  

– Р† ўжо тыдні РґРІР° мінула, – сказаў ксёндз, – калі ён разам Р· тым, С– таксама РЅР° Евангеллі, кляўся, што ўцекачы жывыя. РќРµ РјРѕРі таго часу чалавек РЅР° крывое свядоцтва РЅР° святой РєРЅС–Р·Рµ пайсці. Р† сведкі кляліся, што жывыя.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – Р·РЅРѕСћ сказаў Змагіцель, – С– СЂСЌРІС–Р·С–СЏ была, С– падчас той СЂСЌРІС–Р·С–С– РєРЅСЏР·СЊ Альшанскі Вітаўт Хвёдаравіч нагла С– хуткім чынам памрэ. Калі было, калі С– ведаў нешта...  

– РўРѕ канцы Сћ ваду, – сказаў Шаблыка, – С– шукаць дарэмна.  

– Чаму дарэмна? – выбухнуў Змагіцель. – Рђ надпіс патаемны? Рђ можа, ён РїСЂР° нешта іншае кажа? Рђ скрынкі нямецкія? Рђ нямецкая “акцыя” перад адступленнем? Хавалі Р¶ РїСЌСћРЅР° нешта?  

РњРЅРµ РЅРµ падабалася гэтая размова РїСЂС‹ РєСЃСЏРЅРґР·Сѓ. Лепей было Р± СЏРјСѓ менш ведаць аб падзеях. Р† тых, Сѓ канцы пятнаццатага – пачатку семнаццатага стагоддзяў. Р† тых, Сѓ сорак чацвёртым. Пакуль СЏ РЅРµ давяду, што ён або адроддзе пекла, або чысты, СЏРє шкельца.  

Рђ Сташка Рэчыц, можа, уражаная тонам, СЏРєС–Рј вёў апавяданне Змагіцель, раптам сагнулася (валасы колеру цёмнага чырвонага РґСЂСЌРІР° цяжка ўпалі СћРЅС–Р·) С– тонкай СЂСѓРєРѕР№, трэскай, заціснутай Сѓ пальцах, намалявала РЅР° сцежцы план замка.  

– Р’РѕСЃСЊ так, – сказала СЏРЅР°. – РњС‹ тут Сѓ вашу адсутнасць зрабілі разведку, прамацалі зямлю правей задняй вежы (гэта справа, СЏРє ад брамы ісці).  

– Р† што? – спытаў СЏ.  

– Падмурак С– рэшткі РјСѓСЂРѕСћ яшчэ ад адной вежы. РќР° самым беразе Альшанкі. Так што калі ўлічыць СЏРµ, то ваша трэцяя, гэта якраз С– Р±СѓРґР·Рµ другая ад краю, там, РґР·Рµ была калісь Слуцкая брама, СЏРєСѓСЋ замуравалі. Рђ РЅС–СЏРє РЅРµ наступная ад СЏРµ, што лявей.  

– РќРµ думаю, – пасля кароткага СЂРѕР·РґСѓРјСѓ сказаў СЏ. – Тая вежа стаяла паасобку. Вёў РґР° СЏРµ падземны С…РѕРґ, Р±Рѕ РЅРµ нашлі Р¶ РјСѓСЂРѕСћ, што ядналі тую, Надрэчную, Р· замкам. Тая, Надрэчная, была, відаць, Водаўзводнай, ахоўвала калодзеж, Р° можа, С– прымітыўны водаправод, што вёў ад Альшанкі Сћ замак. Р† менавіта таму РЅРµ магла СЏРЅР° быць “кутняй”. Кутняя – СЏРЅР° С– ёсць кутняя, Сѓ куце крайняя. Рђ значыць, трэцяя – гэта аніяк РЅРµ Слуцкая, Р° тая, што лявей Р·Р° СЏРµ.  

– Гэта яшчэ падумаць трэба, – СЏРµ вялізныя зялёна-блакітныя вочы Р· ценем лёгкай С–СЂРѕРЅС–С– глядзелі РЅР° РјСЏРЅРµ.  

– Слуцкую калі замуравалі?  

– Месяцы Р·Р° чатыры РґР° смерці Вітаўта Хвёдарвіча Альшанскага.  

– Тым болей. Што можна схаваць Сѓ прахадной РґС‹ праязной вежы?  

Гэта, здаецца, падзейнічала.  

– Р† што маглі схаваць Сѓ даўно замураванай вежы людзі Гімлера С– Розенберга, сам апошні Альшанскі? РЇРє СЏРЅС‹ маглі схаваць – РІРѕСЃСЊ што самае галоўнае.  

– Так, мабыць, Сѓ гэтым вялікая рацыя ёсць, – сказаў ксёндз.  

Хутка СЏРЅС‹ разышліся, С– неяк так здарылася, што дзяўчаты С– Генка чкурнулі некуды, відаць, РЅР° танцы Сћ Альшанку, С– РјРЅРµ давялося праводзіць Сташку РЅР° СЏРµ раскоп, РЅР° Белую Гару.  

Маўчалі. Ішла лёгкай-лёгкай хадой. РџСЌСћРЅР°, РІРѕСЃСЊ так Р±СѓРґР·Рµ ісці С– тады, калі РїСЂРѕР№РґР·Рµ пяцьдзесят кіламетраў. Сапраўдная, лятучая паходка бадзягі. Дакладныя, гожыя СЂСѓС…С–.  

– Што гэта ваш сябар, Змагіцель, так РґР·С–СћРЅР° адлегласці лічыць: “дзесяць кіламетраў РЅР° нашы грошы”? Што, сваіх мер РЅРµ было?  

– Былі. Р† РІС‹ гэта цудоўна ведаеце. Спачатку “пешы” С– “конны” пераход, пасля, Р· адзінаццатага стагоддзя С– РґР° васемнаццатага РіРѕРґР°, самая распаўсюджаная – “вярста”. Што Сћ нас, што Сћ Польшчы, што Сћ Масковіі. Толькі Р¶ паўсюль назва адна, Р° даўжыня – іншая. РђРґ паўтысячы РґР° тысячы сажняў. РќРѕ?! Рђ Р· канца XVIII стагоддзя нешта каля тысячы шасцідзесяці метраў. Рђ Сћ нас РЅР° Беларусі РґР° разбору ўвогуле РґР·РІРµ вярсты: малая – 789 сажняў С– вялікая – 1000 сажняў.  

– РўРѕ што, цяжка С…С–Р±Р° перавесці?  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, скажам, прызначаю СЏ вам спатканне РЅР° мяжы першай С– РґСЂСѓРіРѕР№ вярсты ад Альшан. Рђ РІС‹, небарака, С– РЅРµ ведаеце, ці вам тысячу пяцьсот шэсцьдзесят метраў адысці, ці тысячу дзевяцьсот сорак восем.  

– Рђ слупы верставыя?  

– “А рамізнікі тады нашто”? – працытаваў СЏ.  

РњС‹ засмяяліся. Пасля СЏРЅР° пакасілася РЅР° РјСЏРЅРµ сваімі “марскімі вачыма” С– спытала:  

– Рђ РІС‹ сапраўды прызначылі Р± РјРЅРµ спатканне? Р† СЏРє, Сѓ канцы малой ці Сћ канцы вялікай вярсты?  

– Прызначыў Р±С‹, калі вам так ужо захацелася Р± зрабіцца бедалагай.  

– РҐС–Р±Р° такой ужо бедалагай?  

– Ды прыгледзьцеся РґР° РјСЏРЅРµ лепей.  

Р† тут СЏ прыкусіў язык. Неандэртальскі прашчур варага побач Р· гэтай яснай СЏРє дзень прагажосцю, Р· гэтымі чорнымі брывамі РЅР° загарэлым ужо абліччы, Р· гэтымі цяжкімі, каштанавымі Р· глыбінным залатым водбліскам валасамі. РќРµ, гэта было фундаментальным глупствам. РќРµ СЂСЌРєРЅСѓ болей ані слова. РќРµ трэба было Р№ пачынаць.  

РќР° шчасце, нас дагналі Альшанскі Р· Ганчаронкам. Некаторы час С–Рј Р· намі было РїР° дарозе.  

– РќСѓ СЏРє? – спытаў старшыня.  

– Ды паступова разгортваецца клубок, – невядома Р· СЏРєРѕР№ прычыны пусціў СЏ РїСЂРѕР±РЅС‹ шар. – Але РґР° канца СћСЃС‘ яшчэ далёка.  

– Ды РІРѕСЃСЊ спрачаемся, Сѓ РґСЂСѓРіРѕР№ ці Сћ трэцяй ад СЂРѕРіР°, – РґСЂСѓРіС– раз Р·Р° вечар “залажыла” РјСЏРЅРµ дурненькая Сташка.  

– Рђ можа, С– РЅРµ Сћ С–С…, – пастараўся СЏ выправіць становішча.  

Р† тут нечаканая падзея перапыніла небяспечную размову. Нехта, цьмяны Сћ сутонні, РєС–РЅСѓСћСЃСЏ Р· дарогі Сћ хмызы. Зашалахцеў Р·Р° С–Рј алешнік.  

– Хто такі? – ціха спытаў СЏ.  

– Рђ чорт СЏРіРѕ ведае, – сказаў Ганчаронак. – РњРѕ пара нейкая... Рђ РјРѕ... Лапатуха. Чорт СЏРіРѕ заўсёды ведае, адкуль С– РєСѓРґС‹ СЏРіРѕ РЅСЏСЃРµ. Чаго СЏРіРѕ РЅРµ адправіць РєСѓРґС‹ трэба. Р† дагляд, С– рэжым, С– ежа.  

– Р† траўма, – сказаў Альшанскі.  

– Ды ён жа РіРѕСЂС€ Р·Р° СћСЃСЏРєСѓСЋ траўму сабе шкодзіць. РўРѕ начуе Сћ бабкі Настулі – Р· жаласці СЏРЅР° СЏРіРѕ пускае. Рђ то Сћ нейкай Р· вежаў замка. Р† РЅРµ толькі тады, калі цёплы час. Закалее неяк, Р° нам – адказвай.  

– Траўма, – Сташка ссунула свае чорныя Р±СЂРѕРІС‹.  

– Ды ён бясшкодны. Нам шкада СЏРіРѕ, – сказаў Нічыпар.  

– Лухта якая, – забурчаў Ганчаронак. – Бясшкодны вар’ят... Р’РѕСЃСЊ маўчыць-маўчыць, Р° потым – нападзе. Сцеражыцеся, СѓСЃС‘ можа быць.  

– Людзей РЅР° вачах ягоных стралялі. Дапускаю, што С– сваякоў ягоных.  

– Р­С…, хлопцы, пабойваюся СЏ СЏРіРѕ, – уздыхнуў бухгалтар. – Калі нападзе, то СЏ... сабаку ўдарыць РЅРµ магу, Р° СЏРє жа чалавека... РќСѓ РґРѕР±СЂР°, нам СЃСЋРґС‹.  

– Рђ нам СЃСЋРґС‹, – сказаў СЏ С– павёў Стасю РґР° мосціка цераз Альшанку.  

Мосцік той заслугоўваў хутчэй назвы “кладка”, РјРЅРµ давялося ўзяць спадарожніцу Р·Р° локаць. Р† СЏ адчуў СЏРіРѕ вастрыню С– цеплыню С– СЏРє СЂСѓРєР°, вышэй СЃСѓРіС–Р±Сѓ, пакрылася лёгкай гусінай скурай, ці ад холаду, ці ад хвалявання. Р† зразумеў, што прызначыў Р±С‹ ёй сустрэчу хоць РЅР° краі свету. Р† РјРЅРµ вельмі хацелася пацалаваць СЏРµ, С– паплысці, паплысці РєСѓРґС‹ пад гэтым зорным небам, над гэтай нястрымнай нешырокай ракой, С– сказаць ёй нешта такое, чаго РЅС– разу РЅРµ казаў РЅС–РІРѕРґР·С–РЅ мужчына ніводнай жанчыне. РњРЅРµ здалося, што С– СЏРЅР° РЅС–Р±С‹ няўлоўна цягнецца РґР° РјСЏРЅРµ.  

Але СЏ прыкусіў язык. РЇ РЅРµ меў права. РЇ быў РЅР° дзесяць Р· гакам РіРѕРґ старэйшы Р·Р° СЏРµ. РЇРЅР° была – дзіця, Р° СЏ – чалавек, СЏРєС– досыць ці РЅРµ занадта РјРЅРѕРіР° пажыў.  

“Дзяўчына, што табе СћРІР° мне”, – падумалася РјРЅРµ толькі словамі Р· нейкага старога падання.  

Р† таму СЏ толькі пастаяў РЅР° вяршыні, РЅР° краі гарадзішча, Р· тугою прасачыў вачыма, СЏРє СЏРЅР°, танюткая трысцінка, С–РґР·Рµ РґР° вогнішча, С– змрочна паплентаўся назад РґР° сваёй “плябаніі”.  

Р’РѕСЃСЊ так СЏРЅРѕ С– было Сћ той вечар: зазірнуў мімаходам Сѓ вочы каханню, можа, таму, СЏРєРѕРµ СћСЃС‘ жыццё чакаў, С– сам сабе сказаў: “Не трэба. РќРµ смей. РќРµ РїСЃСѓР№ жыцця выдатнаму чалавеку, СЏРєС– варты лепшага”. Р† сядзеў СЏ РЅР° сваёй прызбе-бервяне, шалёна курыў, глядзеў Сѓ РЅРѕС‡ С– думаў РїСЂР° Сташку С– РїСЂР° тое, ці такое СЏРЅРѕ было, каханне Сћ мінулым. Ці больш разлічанае, ці, можа, гэта Сћ нас СЏРЅРѕ больш разлічанае, Р° Сћ С–С… было РєСѓРґС‹ болей мужнае С– самаахвярнае?  

Здаецца, урэшце задрамаў. Плыў СЃС–РЅСЏР№-СЃС–РЅСЏР№, дужа цёплай ракой, што вілася РјС–Р¶ залатых берагоў. Нехта вабіў РјСЏРЅРµ Р· гэтых берагоў С– знікаў, каб з’явіцца Р·РЅРѕСћ, Сѓ іншым месцы. РЇ ведаў С– РЅРµ ведаў, хто гэта, Р±Рѕ СЏРЅРѕ РЅРµ паказвала свайго аблічча.  

Рђ потым паўсюль ужо была СЏСЂРєР°-СЃС–РЅСЏСЏ вада, Р° над галавою такое Р¶ СЃС–РЅСЏРµ неба. Рђ СЏ ляжаў РЅР° СЃРїС–РЅРµ, адчуваючы неба вачыма, Р° ваду спінай.  

Р† СЏ быў цэнтрам сусвету. Рђ пасля Сћ гэтым сусвеце з’явілася чыёсць аблічча. Р† СЏ, ані РЅРµ здзівіўшыся, чамусьці сказаў уголас:  

РЈСЃС‘ бачнае С–Р·РЅРѕСћ укрыюць РІРѕРґС‹,  

І божы твар адвобразіцца ў іх.

– Спіцё. – РЇРє праз туман, убачыў СЏ аблічча Леанарда Жыховіча.  

– РќРµ.  

Вочы РєСЃСЏРЅРґР·Р° СЏРє навейвалі нешта.  

– Гэта РґРѕР±СЂР°, – злавесным, СЏРє РјРЅРµ праз паўсон здалося, голасам сказаў ён. – Думайце аб людзях, думайце аб сабе.  

Р† Р·РЅС–Рє. Рђ РјРЅРµ раптам так захацелася спаць, што СЏ ледзь дабраўся РґР° ложка С–, СЏРє Сѓ СЏРјСѓ нейкую, праваліўся Сћ СЃРѕРЅ.  

Р† гэта Р·РЅРѕСћ быў той СЃРѕРЅ. РўРѕР№ С– РЅРµ той, працяг таго С– нібыта РЅРµ працяг.  

Удар С– падзенне, імклівае, Р· рыштаванняў вакол шпіля касцёла. Бліжэй С– бліжэй зямля. Чырвона-зялёны, СЏРє Р·Р·СЏРЅРЅРµ фосфару, Р° пасля – выбух СЏРіРѕ. Р† цемра.  

РќРµ, гэта проста цемра ночы. Гэта ажылі тыя словы Змагіцеля аб людскім погаласе РїСЂР° тыя ўцёкі.  

Р† РІРѕСЃСЊ РЅРѕС‡, волатавыя стаўбуры РґСЂСЌСћ, СЂСЌРґРєС–СЏ Р·РѕСЂРєС– Сћ СЂСЌРґРєС–С… прасветах лістоты С– РєРѕРЅС–, што Р· хрыпеннем ірвуць РіСЂСѓРґР·СЊРјС– паветра, РЅРµ, вецер, амаль ураган. Але РєРѕРЅС– стаміліся, але Р·Р° СЃРїС–РЅРѕР№ СѓСЃС‘ бліжэй С– бліжэй ляск іншых, варожых падкоў.  

Р† РІРѕСЃСЊ паляна, СЃРєСѓРїР° асветленая бледна-зялёным святлом ветаха. РќР° ёй, Сѓ дальнім СЏРµ канцы, трохкутныя або чатырохкутныя піраміды Р· дзікага, шэра-зялёнага ад РјРѕС…Сѓ камення.  

“Дзе СЏ С–С… бачыў? РђРіР°, ля Бяздоннага возера пад Слонімам С– яшчэ… С– яшчэ ля сцежкі, СЏРєРѕР№ ішоў Р· Замшан Сѓ Цёмны Бор.  

Там РјС‹ прабіліся, РјС‹ вырваліся Р· С–С…РЅСЏРіР° кальца, але СЏРєС– Сћ гэтым толк, калі СЏРЅС‹ гоняцца, наступаючы РЅР° пяткі, Р° нашы РєРѕРЅС– змучаныя С– ўжо РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ ворагі будуць тут. РљРѕРЅСЊ Ганны, маёй цяпер ужо назаўсёды, Гардзіславы маёй, змучаны менш. Р† далей СЏРЅР° павінна ўцякаць адна, Р±Рѕ ратуе цяпер ужо РґР·РІРµ душы. Рђ СЏ застануся прыкрываць СЏРµ адыход. РќР° каго СЏРЅР° падобная абліччам пад гэтым капюшонам? РќР° Станіславу? РќР° Сташку. РќР° СЏРєСѓСЋ такую Сташку?”  

– Скачы, Ганусю. РўС‹ лёгкая, твой РєРѕРЅСЊ РЅРµ так выснажыўся… Ляці!  

– Дурны… “І ложа, С– пошасць, С– радасць, С– болесць, С– смерць адна РЅР° дваіх”.  

– Ляці!  

РџРѕР·РЅР°. Р— трох бакоў паляны выязджаюць Р· пушчы РєРѕРЅРЅС–РєС–, абкладваюць нас дваіх. Паўкруглы аршак² СѓСЃС‘ болей замыкае кола вакол нас. Чалавек сорак. Некаторыя Сћ цэльнакутых латах, некаторыя Сћ калантарах, жалезных, пласцінамі, сёй-той проста Сћ кальчузе, РґРІР° ці тры Сћ рабрыстых, кутых палосамі панцырах (Р· суцэльных шлемаў праз шчыліны відаць толькі бязлітасны бляск вачэй). Рђ СѓРЅСЊ трох Сѓ лускатай СѓСЃС…РѕРґРЅСЏР№ Р·Р±СЂРѕС–. Рђ там некалькі Сћ карацановай Р·Р±СЂРѕС–, таксама кальчужнай, але кожнае колца прыкрыта зверху сталёвай лускавінкай. РЈ некаторых тыгрыныя шкуры РЅР° плячах (гусараў, ці што, пазычыў Сѓ нейкім бліжэйшым вайсковым аддзеле ці, можа, некаторыя СЃСЏР±СЂС‹-гусары самі вызваліся прыняць удзел Сѓ ловах). Дзіды, шаблі, чаканы. РќС–Р±С‹ РЅР° вялікі Р±РѕР№ выехалі, Р° РЅРµ РЅР° спайманне дваіх знясіленых людзей.  

Р† СћСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ паўмесяца – сам. Едзе РЅР° вараным кані, укрытым карацановай папонай. Р—-пад чорнага кунтуша Сћ залатыя травы выбіваецца адамашкавы³ жупан. РќР° галаве шапачка футраная Р· блакітным РїСЏСЂРѕРј. Падпяразаны вясёлкавым турэцкім шалем. Р† аніякіх латаў.  

“Брэшаш, вельмішаноўны. РЇ ведаю. Пад жупанам амаль заўсёды Сћ цябе кальчуга. Дый пад шалем – паручуся – для вернасці пас металёвы”.  

Рђ аблічча?! Крый божа нават Сѓ СЃРЅРµ ўбачыць такое падабенства сатанінскае. Твар СЏРє Р· медзі літы, чорныя РІСѓСЃС‹, чорныя, але ўжо Р· сівінкай хвалістыя валасы, СЂРѕС‚ цвёрды, вочы колеру сталі, пранізлівыя. Р’СѓСЃРЅС‹ крывяцца, СЏРє РґР·РІРµ змейкі.  

– РќСѓ што, верная жоначка? Што, нявестнік⁴? Ці ўдалася Р¶ табе твая намова⁵? Ці паспяхова табе вялося маё дабро плюндраваць⁶?  

– Крадзенае СЏРЅРѕ, тваё дабро, – СЏ адкідаю манашы капюшон: – Рђ РґР·Рµ някрадзена, то гэта юдавы грошы, цана прададзеных табою СЃСЏР±СЂРѕСћ.  

РЃРЅ набліжаецца. Вараны топча верас, скошвае вочы С– скаліцца, СЏРє д’ябал.  

– РќСѓ што Р¶, – усміхаецца РєРѕРЅРЅС–Рє. – Насмеліўся ты РЅР° жонку, РЅР° майно маё кусіціся⁷, то РЅРµ скардзіся цяпер С– РЅР° маю адправу⁸. Што выбіраць будзеш? Абешанне⁹, або тыдні РґРІР° РІР° ўсніяным квасе¹⁰, каб шкура мацнейшая была, ці сляпымі вас Сѓ паток¹¹?  

– Умёт ты, гразь, – адказваю СЏ.  

РЃРЅ махае аршаку пальчаткай.  

– Спешыцца СћСЃС–Рј, – С– ўскідвае галаву. – РђС‚ чорт! Р’Рѕ РЅСЋС… Сѓ заразы. Р† адкуль зведаў, РєСѓРґС‹ скачам? Хітры чортаў ліс.  

Толькі праз нейкую хвіліну СЏ чую далёкі спеў рагоў, СЏРєС– СћСЃС‘ набліжаецца С– набліжаецца. Пасля паміж чорных стаўбуроў-волатаў СЃСЏРј-там пачалі з’яўляцца водсветамі, Р° пазней СѓСЃС‘ мацней С– мацней налівацца чырванню рухомыя, СѓСЃС‘ больш зыркія плямы.  

Рђ пасля РЅР° паляну выехаў Сѓ суправаджэнні чатырох латнікаў Р· паходнямі Сћ левай руцэ (правая РІР° СћСЃС–С… ляжала ці РЅР° шыйцы гакаўніцы, ці РЅР° рукаяці шаблі) туга збіты, але РЅРµ дужа высокі чалавек Сѓ простай, але вельмі, відаць, дарагой мясцовай чузе, жоўтых кабцях С– файнавай, суконнай, шапачцы, аблямаванай тонкай палоскаю футра. Р† жазло кароткае Сћ руцэ, знак СЃСѓРґРґР·С–.  

Шапку Р·РЅСЏСћ, рассыпаліся валасы, ледзь РЅРµ РїР°-сялянску падстрыжаныя “пад гаршчок”. Аблічча простае, хударлявае, хаця С– шырокае Сћ выліцах С– цвёрдых мускулах РЅР° шчоках, вочы пранізлівыя С– крыху іранічныя.  

“Копны. Сам Станкевіч. РђРґР·С–РЅ Р· нешматлікіх непадкупных, адзін Р· тых, хто кожную справу РґР° заслужанага С– справядлівага канца даводзіць”.  

– Што Р¶ гэта ты, княжа? РўС‹ Р¶ абяцаў. Рђ тут кажуць: РЅР° ловы выехаў. Бачу СЏ цяпер, СЏРєС–СЏ гэта ловы. Рђ ты Р¶ абяцаў уцекінёраў РЅРµ ганіці С– РЅРµ хапаці. Так Р±Рѕ, харошае тваё абяцанне, калі Сћ тваіх людзей РЅР° сёдлах ужы¹² бачу. РўРѕ што РјРЅРµ, цекачоў¹³ аж РґР° самога Жыгімонта Трэцяга. РљСЂРѕСћ шведская РґС‹ РєСЂРѕСћ Ягелонаў – РѕР№ СЏРє СЏРЅС‹ РґР° СЃСЏР±Рµ іншую РєСЂРѕСћ цягнуць. Проста СЏРє магнітам жалеза.  

– Ды РјС‹ Р№ сапраўды РЅР° ловы, – РЅРµ адводзячы вачэй, кажа РєРЅСЏР·СЊ. – РќР° ловы, РґС‹ РІРѕСЃСЊ выпадкова РЅР° С–С… вылезлі. Відаць, заблыталі. РўРѕ хаця РґР° шляху давялі Р±. Рђ Р· раніцы С– ловы.  

– Самі РЅР° шлях выедуць. Рђ РІС‹ РІРѕСЃСЊ лепей зараз нас выведзеце РЅР° тое месца, РґР·Рµ табар перад ловамі разбіваць хацелі, начаваць, РґС‹ раніцай – Р· богам. Р—РІСЏСЂС‹ Сћ СЏСЂС‹, Р·СѓР±СЂС‹ Сћ СЏСЂС‹. Рђ адтуль, Р· месца табара, РјС‹ ўжо самі дарогу РґР° замка знойдзем РґС‹ пачакаем вас, пакуль РІС‹ Р· палявання РЅРµ вернецеся.  

– Ды нашто Р¶, найяснейшы? Калі РІС‹ завіталі Сћ маю сціплую камяніцу, то давайце або РјС‹ вас пакінем Р· намі Сћ табары, Р° раніцай разам Сѓ ловы…  

– Стаміўся СЏ, ваша яснавяльможнасць. Адпачыць Р±С‹ хацеў…  

– РђР±Рѕ РјС‹ разам паедзем зараз Сѓ замак…  

– Ды нашто Р¶ СЏ псаваць Р±СѓРґСѓ вашу забаву. Р’С‹ нас толькі РґР° табара, РґР° начлегу праводзьце. Гэта Р¶ С– недалёка. Нейкія шэсць літоўскіх вёрстаў.  

– Польскіх гэта, лічы, дванаццаць, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ лоўчы.  

– Нічога, – сказаў Станкевіч, – час звыкнуць. Р† памятаць словы Вердума: “Mile podolskie, czyli ukrainskie, sa dwa razy tak wielkie, jak polskie, a im blizej Turcji, tym wieksza mila”¹⁴. РќСѓ Р° там РІС‹ станеце біваком, Р° РјС‹ паедзем РґР° замка… Вам трэба-такі развеяцца, Р±Рѕ Р· будучага тыдня С– вам С– РјРЅРµ прадбачыцца нешта нязвыклае С– нас будуць чакаць РЅРµ вельмі прыстойныя С– прыемныя РґРЅС–, – Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° нас, пасля – РЅР° РєРЅСЏР·СЏ. – Рђ гэтыя хай едуць, выберуцца. РЇ РјСЏСЂРєСѓСЋ, РЅСЏРјР° чаго цаніць крышталёвы кубак, калі ён даў моцную трэшчыну Сћ РґРЅРµ. Дый РЅРµ РґР° сасудаў вам Р±СѓРґР·Рµ.  

– Рђ СЏ С– РЅРµ збіраюся СЏРіРѕ склейваць. Хай едуць.  

– Княжа, – ціхенька шапянуў лоўчы. – Рђ завадныя РєРѕРЅС–, зменныя Р· грузам. Няўжо аддамо? Іх бы…  

– Хай забіраюць свае анучы, – кажа чуйны Станкевіч.  

– Дык там жа…  

– Р—РјРѕСћС‡, – шыпіць РєРЅСЏР·СЊ С– моўчкі выцінае калючай шпорай лоўчага РїР° назе. Цяпер шыпіць той. Р— болю.  

– Аконьвайцеся, чэрці, – бурчыць РєРЅСЏР·СЊ Вітаўт. – РЇ ўжо аконіўся.  

Пагоня ўзвіваецца Сћ сёдлы, пачынае знікаць РјС–Р¶ РґСЂСЌСћ, рассейваецца РјС–Р¶ С–С…, знікаць. Меркнуць агні паходняў. Зніклі.  

Галава жанчыны падае РјРЅРµ РЅР° РіСЂСѓРґР·С–.  

– Божа, вечнай Р±СѓРґР·Рµ слава твая, – кабета плача. – Р— пячы вогненнай, Р· пашчы львінай уратаваў ты нас.  

– РќСѓ, Ганна… РќСѓ, Сташка… РќСѓ, Гардзіслава, – СЏ гладжу СЏРµ валасы. – Цяпер СѓСЃС‘, цяпер СѓСЃС‘ Р±СѓРґР·Рµ РґРѕР±СЂР°.  

Але РґСѓРјРєС– мае РЅРµ тут. РЇ думаю. Станкевіч адпусціў збеглую жонку РєРЅСЏР·СЏ. РЇСЃРЅР°, РЅРµ тыя часы, калі Р·Р° пралюбадзейства каралі смерцю, хаця Р№ такое СЃСЏРј-там яшчэ здараецца. Р† СћСЃС–Рј вядомая СЏРіРѕ “сімпатыя” РґР° РєРЅСЏР·СЏ Альшанскага. РќСѓ С– яшчэ: РЅРµ ведаў, што пад плашчом СЏ, Валюжыніч. Рђ можа, ведаў? Шмат казалі РїСЂР° СЏРіРѕ, Станкевічаву, “любоў” РґР° ўчынкаў караля Цыкмуна, хаця СЃСѓРґРґР·СЏ С– памоўкваў. Ведаў. Напэўна ведаў. Таму С– адпусціў. РќРµ ведаў толькі, што РІР° ўюках РЅР° спінах завадных коней. Каб ведаў – СЃСѓС…С–РјС– РЅРµ выйшлі Р±.  

Рђ цяпер што? Цяпер напэўна ўратаваныя. Шэсць польскіх міляў, дванаццаць нашых. РЈ цемры начнога лесу гэта гадзіны чатыры туды (без святла), РґС‹ праводзіны РЅР° шлях РґР° замка, РґС‹ каб уздумалі С–Р·РЅРѕСћ ганіціся – яшчэ тры Р· гакам – чатыры гадзіны. Першыя тры гадзіны РјС‹ можам заблытваць сляды, яшчэ пяць гадзін чуйдух скакаць РїСЂСЌС‡ Р· ягоных земляў. Рђ там панясе нас рака Сћ адвечна вольны наш Нёман. Уратаваліся.  

Дык адкуль такое балючае, такое трывожнае адчуванне таго, што чакае нейкая немінучая, неакрэсленая пагроза, нейкая няўхільная Р±СЏРґР°? Можа, варта было Р± вярнуцца С– аддацца пад абарону СЃСѓРґРґР·С–, пад шчыт СЏРіРѕ С–РјСЏ? РќРµ, тады, можа, С– засталіся Р± жывыя, але грошы тых, што ўзбунтаваліся, Р·Р±СЂРѕСЏ, СЏРєСѓСЋ абяцалі тыя грошы, – нічога Р± гэтага РЅРµ было. Памры, але аддай тым, каму СЏРЅС‹ меч, С– жыццё, С– магчымасць біцца.  

– Скачам. Чуйдух. Гардзіслава!  

РљРѕРЅС– крыху адпачылі, С– цяпер РЅРµ трэба заганяць С–С…. Галіны хвошчуць РїР° тварах, пушча гусцейшая С– гусцейшая. Р† Сћ гэтым адна Р· надзей, хаця страшнае С– падсвядома – невыразнае – чакае.  

…Цела РЅР° ўвесь свет. Ідуць РїР° гульбішчы дама Р· чорным манахам.  

Ясна… Ясна… Я вар’яцею, вар’яцею… І не трапячу, як казаў нехта:

Перад тварам кахання,  

Перад тварам вар’яцтва,  

Перад тварам смерці самой.  

…Ох, СЏРє баліць галава. Мае дзверы адчынены, С– дзверы Сћ вартоўню Мультана адчынены, Р° Р·Р° С–РјС– шэрая туманная раніца, мірыяды амаль нябачных кропелек вады, СЏРєС–СЏ часам сутыкаюцца Р· нячутным звонам С– звісаюць РЅР° жэрдках паркана, асядаюць РЅР° траве, заблытваюцца Сћ павуцінні С– робяць СЏРіРѕ вясёлкавым, калі ўзыдзе нясмелае сонца.  

– Р† што гэта такое? – бурчыць Р· вартоўні Мультан. – Стагнаў СѓСЃСЋ РЅРѕС‡, гаварыў нешта Сћ СЃРЅРµ, нават зубамі скрыгатаў. Находзяцца РІРѕСЃСЊ так РїР° сонцы цэлы дзень без шапкі, галаву напячэ, РЅРµ Сћ час ядуць, накурацца, насмокчуцца гэтай суслы, вып’юць яшчэ гадасці нейкай.  

– РЇ РЅРµ РїС–Сћ.  

– Ды СЏ РЅРµ супраць, каб РїС–Сћ. РЇ супраць, калі без РјСЏРЅРµ. Дык С–РґР·С– спаласніся, РґС‹ вяртайся бульбу смажаную есці, РґС‹ ступай РїР° сваіх справах.  

…На рэчцы лёгкі туманец сцяліўся, крыху адарваўшыся ад вады. Запаўзаў пасмамі Сћ лазу С– знікаў там. РЇ бабухнуўся Сћ яшчэ прахалодную ваду, вынырнуў С– ўбачыў РЅР° процілеглым беразе Сташку. Відаць, ужо выкупалася, але СћСЃС‘ адно стаяла Р· ручніком РЅР° плячы, сумная, стомленая С– нібыта заспаная. Р† боль РјРѕР№ стаў лягчэй, Р±Рѕ цяпер балела РЅРµ галава. Р† адчуваў СЏ самае банальнае, ледзь РЅРµ РґР° слёз, замілаванне С– самае банальнае пачуццё Сћ свеце. Каханне.  

Р† СЏ зразумеў, што, РІСЏРґРѕРјР°, Р±СѓРґСѓ маўчаць. Р† зразумеў адначасова, што РЅР° свеце нішто ўжо РЅРµ здолее выдзерці гэта, вялікае, Р· маіх грудзей. Ніхто РЅРµ дапаможа, ніхто РЅРµ пазбавіць РјСЏРЅРµ РЅС– ад СЏРіРѕ, РЅС– ад безнадзейнасці.  

Што РјРЅРµ заставалася рабіць. Перакінуцца парай нейкіх пустых слоў, Р° потым ляпнуць РЅС– Р· пушчы РЅС– Р· поля:  

– Давайце сёння Сћ клуб СЃС…РѕРґР·С–Рј. РљС–РЅРѕ, кажуць, новае.  

– Давайце, – згадзілася СЏРЅР°.  

Р† гэта звычайная Р·РіРѕРґР°, якая РЅС– РґР° чаго РЅРµ абавязвала, пасяліла СћРІР° РјРЅРµ такую беспрычынную радасць, што СЏ РЅРµ заўважыў РЅС– Альшанскага, СЏРєС– РїСЂР° нешта размаўляў Р· Лапатухам, РЅС– Высоцкага, СЏРєС– перастрэў РјСЏРЅРµ ля самай плябаніі С– працягнуў белы квадрацік складзенай тэлеграмы:  

– Р’РѕСЃСЊ, РЅР° пошце быў. Чаго, думаю, чалавеку дарэмна Сћ Альшаны швэндацца?  

– Дзякую вам, Ігнась Якаўлевіч.  

РЃРЅ пайшоў. Рђ СЏ некалькі разоў перачытваў надрукаванае, РЅРµ ловячы аніякага СЃСЌРЅСЃСѓ, аж пакуль РЅРµ засяродзіўся. Тэлеграма была ад Шчукі: “Выязджай. Знайшоў шмат цікавага, знайшоў чалавека, СЏРєС– шмат ведае РїСЂР° тую адправу Сћ трыццаць дзевятым. Андрэй”.  

Божа РјРѕР№! РЇРєРѕРµ гэта СћСЃС‘ было глупства Сћ параўнанні Р· тым, што перапаўняла РјСЏРЅРµ!  

Клуб, РєСѓРґС‹ РјС‹ пайшлі вечарам, быў Р· тых клубаў, СЏРєС–СЏ СЏРЅС‹ С– дасюль бываюць Сѓ былых асобных калгасах, Р° цяперашніх “брыгадах”, “прыгарадах” цэнтральнай СЃСЏРґР·С–Р±С‹. Там ледзь РЅРµ паўсюль панастроілі ўжо новых, РґРІСѓС…-, Р° то трохпавярховых будынкаў Р· глядзельнай залай, бібліятэкай-чытальняй, пакоямі для рэпетыцый С– чорт СЏРіРѕ ведае яшчэ Р· чым. Рђ Сћ такіх, “прысёлках”, Сѓ чаканні лепшых часоў С– лішніх грошай так С– засталіся звычайныя, С…С–Р±Р° што толькі РїР° нейкай прычыне больш прасторныя хаты, Сѓ СЏРєС–С… раскашней.  

РЈ Альшанцы такім “клубам” быў стары РґРѕРј свяшчэнніка, крыху Сћ баку ад вёскі, РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ, побач Р· руінамі царквы, разбуранай Сѓ вайну прамым пападаннем Р±РѕРјР±С‹. Досыць вялікая зала Р· будкай кінамеханіка С– некалькімі РјС–РЅС–-пакойчыкамі для грыміравання С– рознага рэквізіту Р·Р° сцэнай, РЅР° СЏРєСѓСЋ Сћ выпадку кінасеанса вешалі экран. Р† яшчэ пакой, крыху меншы, СЏРєС– служыў СѓР·С–РјРєСѓ С– Сћ дождж фае С– танцавальнай залай. Летняя танцпляцоўка была пад вялікімі папоўскімі ліпамі, РЅР° пустым пляцы, ля СЏРєРѕРіР° СЃСЏРј-там яшчэ дажывалі СЃРІРѕР№ век каравыя С– замшэлыя, даўно ўжо РЅРµ пладзюшчыя ад старасці яблыні.  

РЎСЋРґС‹ нават электрычнасці РЅРµ ўдасужыліся правесці, Сѓ чаканні ці новага філіяла-будынка, ці яшчэ чагосьці, С– калі РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ пад вечар пачынаў тахкаць рухавічок – СѓСЃС–Рј без усялякіх аб’яў было СЏСЃРЅР°, што Сћ клубе РєС–РЅРѕ, спектакль або танцы. Бо чуваць СЏРіРѕ Сћ вячэрнім пацішэлым паветры было далёка, Сѓ самых ускраінных хатах.  

Шчыра кажучы, СЏ РЅРµ памятаю, РЅС– СЏРєС– фільм ішоў, РЅС– хто Р· публікі прысутнічаў. Адмеціла толькі чамусьці РІРѕРєР° Генку Седуна РґС‹ СЃС–СЏРјСЃРєС–С… блізнят, Шаблыку СЃР° Змагіцелем.  

Нехта бегаў РїР° экране, гучалі стрэлы Р· пацалункамі С– слязамі Сћ антрактах. РЇ, шчыра кажучы, С– РЅРµ глядзеў туды, Р° СЃРєРѕСЃР° глядзеў РЅР° танюткі Сћ паўзмроку профіль Сташкі С– бласлаўляў Р±РѕРіР°, што наперадзе сядзеў нейкі бамбіза С– СЏ “вымушаны” быў, “каб нешта бачыць”, хіліцца Сћ Р±РѕРє Сташкі, дакранаючыся СЂСѓРєРѕСЋ СЏРµ СЂСѓРєС– С–, часам, датыкаючыся плячом СЏРµ пляча, хаця, РІСЏРґРѕРјР°, Р· тым самым поспехам РјРѕРі Р±С‹ хіліцца РґР° суседкі злева.  

Божа, СЏРєРѕРµ гэта было шчасце, просты, РЅС–Р±С‹ ненаўмысны, РЅР° імгенне, дотык. Р† божа, СЏРє СЏ, вопытны С– відалы чалавек, нагадваў зараз сабе самому таго натхнёнага, нясмелага С– захопленага шчанюка, СЏРєС–Рј СЏ быў даўно-даўно, калі гэтая, побач, была яшчэ дзіцем.  

Р† таму СЏ РЅРµ РјРѕРі быць іншым. Таму мудрая натура так С– распарадзілася.  

…Скончылася РєС–РЅРѕ. Моладзь засталася РЅР° танцы, сталыя, паглядзеўшы крыху, пайшлі бітай дарогай дамоў.  

– Застанемся? – спытаў СЏ СЏРµ.  

РЇРЅР° адмоўна пахітала галавою С– павярнула РјСЏРЅРµ РЅР° сцежку, што вяла нацянькі, спачатку ўзгоркам, пасля маладымі зарасцямі ліпы, дубнячку С– Р±СЏСЂРѕР·, пасля РјС–Р¶ вербаў, перавітых ліянамі ажыны, пасля Сћ РЅС–Р·С–РЅРєСѓ-вымачыну, такую сабе дыхаючую РЅР° ладан паляну-балотца, Р° потым, праз невысокую граду, адразу РґР° касцёла, замка С– Белай Гары.  

РњС‹ маўчалі. РЇ быў упэўнены, СЏРЅР° таксама думае РїСЂР° тое, што ўзнікае паміж намі С– што гэтаму нельга даваць волю.  

Зацёхкаў салавей Сѓ зарасцях, спачатку “пёк” сала, Р° пасля аж захлынаўся ад смакоцця С– асалоды “тць-Р°, тць-а”, прыцмокваў.  

РЇРЅР° парушыла маўчанне першая:  

– РЇРєС–СЏ Сћ вас смешныя выпадкі жыцця звязаны Р· РєС–РЅРѕ?  

– Ды вось… РђРіР°, адзін прыйшоў Сѓ галаву. РЇРє СЏ адкрыў італьянскі неарэалізм. РђРґРЅРѕСЃС–РЅС‹ РґР° італьянскіх фільмаў Сѓ РјСЏРЅРµ пасля вайны былі… РЅСѓ СЏРє РґР° СћСЃС–С…, узятых “у якасці трафея пасля перамогі”… Можа, СЏРЅС‹ С– РЅРµ італьянскія былі, – СЏ гаварыў гэта Р· палёгкай, Р±Рѕ РІРѕСЃСЊ урэшце знайшлі РјС‹ аб чым гаманіць, – але абавязкова тоўсты Джылі спявае нешта лакрычным голасам, ці графы Р· графінямі нешта там пакутуюць. Словам, перастаў СЏ РЅР° С–С… хадзіць. Р† РІРѕСЃСЊ была Сћ РјСЏРЅРµ сустрэча важлівая якраз Сѓ час апошняй пары лекцый. Рђ раз так, то СЏ Р№ РґР·РІСЋРјР° першымі вырашыў зманкіраваць. Дадому ісці – далёка С– нязручна. Швэндаюся РїР° вуліцах. Дай, думаю, Сѓ РєС–РЅРѕ схаджу. Афіша вісіць: “Усцін Малабазі”. РќСѓ, думаю, грузінскае нешта, накшталт “Георгі Саакадзе”. РќСѓ, РЅР° РіСЂСѓР·С–РЅСЃРєС– можна схадзіць. Ды яшчэ калі гістарычны: Сѓ-РіР°! Пайшоў! Р† тут надпіс РЅР° экране: “Італія”. Ледзь РЅРµ плюнуў РґС‹ РїСЂСЌС‡ РЅРµ пайшоў. Рђ потым назва: “У сцен Малапагі”. РђРґР·С–РЅ Р· першых неарэалістычных, СЏРєС–С… СЏ, С– насмяяўшыся С– наплакаўшыся, слова нават гэтага яшчэ РЅРµ ведаючы, пасля ніколі РЅРµ прапускаў.  

РЇРЅР° Р·РІРѕРЅРєР° засмяялася, ціхім С– ласкавым смехам.  

– Так СЏ С– адкрыў… Стой! Стой, ані РєСЂРѕРєСѓ!  

РњС‹ былі якраз Сѓ самай катлавінцы. Месяц ці ўжо Р·СѓСЃС–Рј Р·Р±С–СћСЃСЏ РЅР° СЃС…РѕРґ, ці, ветахам РЅР° апошнім дыханні, узыходзіў пазней, С– Сћ мокрай РЅС–Р·С–РЅРµ было амаль Р·СѓСЃС–Рј цёмна.  

РҐС–Р±Р° ад слабых весніх зорак даходзіла нейкае падабенства святла. Р† Сћ гэтай цемрыве СЏ хутчэй адчуў, чым убачыў, СЏРє аддзялілася ад стаўбура тоўстай чорнай вольхі РЅРµ менш чорная постаць. Рушыла РґР° нас.  

– Хто гэта? – СЏРє мага спакайней, спытаў СЏ.  

Цень С– надалей рухаўся моўчкі. Мала таго, справа ад цёмнай сцяны зарасцей аддзяліўся РґСЂСѓРіС–. Ісці далей было нельга. РЇ пакасіўся назад: яшчэ РґРІР° цені адразалі нам паступова дарогу РґР° клуба.  

Кідацца Сћ зарасці таксама было нельга: балота, хай сабе С– неглыбокае, хай РїР° калена ці РїР° РїРѕСЏСЃ – РЅРµ ўцячэш, голымі рукамі возьмуць. Калі толькі СЏРЅС‹ – Р° наўрад – збіраліся абысціся голымі рукамі.  

РЇРєС– Р¶ СЏ дурань. РЇРє жа СЏ РјРѕРі страціць пільнасць? РќРµ пайсці Р· людзьмі. Пайсці тут, РґС‹ яшчэ Р· дзяўчынай, РґС‹ яшчэ ведаючы РїСЂР° ўвесь клубок таямніц, СЏРєС– Р·РІС–СћСЃСЏ Сћ гэтым гадзючым кубле.  

РЇРЅС‹ набліжаліся Сћ цяжкім свінцовым маўчанні. Зараз кінуцца адразу чатырох, С– тут ужо нішто РЅРµ дапаможа.  

“Усё. Гэта канец”.  

Р† тут адзін Р· С–С…, той, што ззаду С– злева, дапусціў нязначную памылку: РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РЅР° некалькі імгненняў раней. РЇ зрабіў невялічкі скачок СѓР±РѕРє С– рабрынай далоні секануў СЏРіРѕ РїР° тым месцы, РґР·Рµ павінен быў знаходзіцца адамаў яблык.  

– Хлып! – пачулася Сћ цемрыве, С– СЏ зразумеў, што трапіў.  

Р†, адначасова, РЅС–Р±С‹ сіла нейкая РјРЅРѕСЋ вадзіла, упаў СЏРє мага бліжэй РґР° РЅРѕРі таго, РґСЂСѓРіРѕРіР°, правага, СЏРєС– адразаў сцежку РґР° клуба, С–, імкліва перакаціўшыся некалькі разоў Р· Р±РѕРєСѓ РЅР° Р±РѕРє, лежачы яшчэ спінаю РґР° ворага, СЏРєС– нагінаўся нада РјРЅРѕСЋ, сагнуў РЅРѕРіС– С– Р· сілаю выпрастаў С–С…, РЅС–Р±С‹ стрэліў, проста таму Сћ прычыннае, або, СЏРє кажуць СЂСѓСЃРєС–СЏ, “неудобь сказуемое”, месца. РўРѕР№ выдыхнуў разам Р· паветрам прыдушаны енк, Р° СЏ ўжо быў РЅР° нагах. РўРѕР№ склаўся ўдвая, Р° СЏ ўжо схапіў Сташку Р·Р° СЂСѓРєСѓ С– штурхнуў СЏРµ РЅР° вольную Сћ гэта імгненне сцежку:  

– Сташка! Бяжы! Бяжы, калі ласка.  

РЇРЅР° адбеглася РЅР° некалькі крокаў:  

– РќРµ! РќРµ!  

– Бяжы, так тваю!  

Гэта СЏРµ маруджанне каштавала РјРЅРµ таго, што трэці Р· нападнікаў паспеў адрэзаць РјРЅРµ дарогу РґР° ўцёкаў, Р·Р° Сташкай. Рђ СЏ скарыстаўся Р± ёю без фальшывага сораму. Такі РЅСЏСЂРѕСћРЅС‹ напад – гэта ўжо занадта.  

Два корчыліся ад болю РЅР° пляцоўцы, толькі спрабуючы – адзін уздыхнуць, Р° РґСЂСѓРіС– выпрастацца. Але яшчэ РґРІР° набліжаліся няўхільна, С– СЏ ўбачыў, СЏРє Р· рукава Сћ таго, хто адразаў РјРЅРµ шлях, вылецеў С– срэбнай рыбкай бліснуў Сѓ руцэ РЅРѕР¶.  

– Бя-жы!  

Але СЏРЅР° РЅРµ ўцякала, Р° СЏ нават РЅРµ РјРѕРі павараціцца, хаця адчуваў Р·Р° спінаю, ужо блізка, сіплае дыханне РґСЂСѓРіРѕРіР°.  

Р† тут Сташка раптам размахнулася, С– нейкі цёмны прадмет праляцеў Сѓ паветры С– ляснуў таго, РґСЂСѓРіРѕРіР°, Сѓ патыліцу.  

– Каменем, гада!  

Чалавек Р· нажом ад нечаканасці павярнуўся Сћ Р±РѕРє той, што нападала, СЂСѓРєР° Р· нажом таксама падалася крыху СћР±РѕРє, С– тады СЏ адным скачком пераадолеў адлегласць РґР° СЏРіРѕ С– Р· ўсёй сілы нанёс СЏРјСѓ ўдар Сѓ пераноссе, даслаўшы адначасова правы кулак проста СЏРјСѓ пад лыжку.  

РЇ пераскочыў цераз СЏРіРѕ – здалося РјРЅРµ ці РЅРµ, што кепка Сћ СЏРіРѕ РЅР° галаве была надзета казырком назад, – схапіў дзяўчыну Р·Р° СЂСѓРєСѓ С– даў такі клас бегу, што алімпійскі чэмпіён, паглядзеўшы РЅР° такое, запіў Р±С‹, прынамсі, РЅР° месяц.  

Толькі тут СЏРЅР° закрычала, нечакана моцным, адчайным голасам. Дый СЏ, чуючы Р·Р° сабою РєСЂРѕРєС– чацвёртага, раптам загарлаў. РќР° паляне нехта закрычаў нема, РґР·С–РєС–Рј матам, РЅРµ РїР°-разумнаму.  

Р† нечакана Р· таго Р±РѕРєСѓ, РєСѓРґС‹ РјС‹ беглі, адказаў нашым крыкам шматгалосы крык С– тупат РЅРѕРі РїР° сцежцы. Яшчэ праз хвіліну РјС‹ ўжо імчалі назад Сѓ атачэнні сама меней дзесяцёх чалавек.  

РЎРІС–СЃС‚ даляцеў Р· паляны, С– калі РјС‹ вырваліся РЅР° СЏРµ, то ўжо толькі недзе далёка трашчалі пад нагамі плеці ажыны С– лаўжы.  

Гнацца Р·Р° С–РјС– было РґСѓСЂРЅРѕСЋ справай. РЇРЅС‹ відавочна ведалі нейкія больш плыткія сцежкі Сћ гэтым балоце.  

Выведзеных РјРЅРѕСЋ СЃР° строю СЏРЅС‹, відавочна, Р· грэхам напалам, СѓСЃС‘ Р¶ пацягнулі Р· сабою. Р† гэта было зразумела С– страшнавата: значыцца, нават РїР° аднаму можна было апазнаць увесь хаўрус.  

– Хто такія? – спытаў Шаблыка. – Пазнаў кагось?  

– РќРµ, – СЏ чамусьці РЅРµ сказаў РїСЂР° “лапатухінскі” спосаб нашэння кепкі. Мала хто РјРѕРі СЏРіРѕ ўжыць? Нашто Р· аднаго толькі падазрэння кідаць цень РЅР° чалавека. – РќРµ пазнаў.  

Р† раптам выбухнула СћСЃС‘, што СЏ стрымліваў Сѓ сабе:  

– Р— нажом. Хацеў купіць маё жыццё, сволач? Рђ ты СЏРіРѕ РјРЅРµ даў?.. Чым ты СЏРіРѕ стукнула Сћ патыліцу, Сташка?  

– Пан... пантофляй... РќС–-нічога больш РЅРµ было...  

Вакол выбухнуў такі рогат, што СЏ нават крыху спалохаўся. Рђ СЏРЅР° раптам заплакала так, што Сћ РјСЏРЅРµ нешта СЏРє адарвалася СћСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ. Р†... упала галавою РјРЅРµ РЅР° РіСЂСѓРґР·С–. Р† гэта – СЏ зразумеў – было нешта большае, чым проста словы палёгкі.  

– РЇРє жа... РЇРє жа гэта СЏРЅС‹ маглі?  

Што РјРЅРµ заставалася рабіць? РЇ проста гладзіў СЏРµ РїР° галаве С– казаў нейкія бязладныя словы, ад СЏРєС–С… СЏРЅР° хліпала яшчэ больш гаротна.  

– РќСѓ, небарака... РќСѓ, бедная мая, харошая... РќСѓ РєС–РЅСЊ, РєС–РЅСЊ.  

– РўСѓ-туфлем, – захлынаўся Змагіцель. – РќСѓ, сволачы, дабяромся РјС‹ РґР° вас, зальём РјС‹ вам гарачага сала Р· РґР·СЏСЂРјРѕРј Р·Р° шкуру.  

– Змагіцель-урвіцель, – прабубнеў Шаблыка. – Добра, што хаця РґРѕР±СЂР° скончылася. Страшэнна гэта прыемна, калі ніхто РЅРµ б’е вас РґРѕСћР±РЅСЏР№ РїР° галаве... асабліва калі РґСЂСѓРіС– раз... Р’РѕСЃСЊ пераканаецеся самі.  

Прыплёўся здорава задыханы Ганчаронак, С– дзяўчаты Р· Белай Гары аж Р· віскам, без усякага ладу пачалі балбатаць РїСЂР° здарэнне С– СЏРјСѓ.  

– Што? Уцяклі? – бязладна кідаў ён. – Р— нажамі? Р’РѕСЃСЊ быдла. РќРµ можа быць! РђС…, Рј-мярзотнікі.  

– Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, хаця С– РЅРµ ведаю, – сказаў Альшанскі. – Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, разбяромся.  

– Р† гэта Сћ нас, – божкаў Ганчаронак.  

Генка РЎСЏРґСѓРЅ прыгладзіў свае цёмнахвалістыя валасы С– раптам, РЅРµ саромеючыся дзяўчат, сказаў:  

– РЈ вас, Сѓ вас. РЇРє РјРѕРі Р±С‹ сказаць адзін РјРѕР№ знаёмы акцёр (вечна ён лесуноў грае, ведзьмаў, словам, завуць СЏРіРѕ “заслужаная баба-СЏРіР° рэспублікі”), дык ён, пачуўшы РїСЂР° гэтыя здарэнні тут Сѓ вас, сказаў Р±С‹:  

Рђ што датычыцца маралі,  

РўРѕ Сћ лесе РЅР° СЏРµ... начхалі...  

РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ СѓСЃРµ гэтыя пачварныя таямніцы, паперы, разварушаныя РЅР° маім стале, С– нічога СЏРјСѓ РЅРµ сказаў.  

_______________  

1 Р—Р° СЂСЌРґРєС–Рј выключэннем (чалавек быў “сцягам” нейкай апазіцыйнай РіСЂСѓРїС‹ ці СЂСѓС…Сѓ) чалавека нельга было Сћ сярэдневяковай Беларусі замкнуць больш СЏРє РЅР° РіРѕРґ С– шэсць тыдняў. Езуітызм СЃСѓРґРґР·СЏСћ часам выяўляўся Сћ тым, што пакараць смерцю РїР° тых ці іншых прычынах нельга было, Р° РіРѕРґ С– паўтара месяца так званай горнай вязніцы было замала. Калі злосць была асабліва вялікай – садзілі Сћ вязніцу – СЏРјСѓ Сћ дванаццаць локцяў ад акна, праз СЏРєРѕРµ спускалі РІСЏР·РЅСЏ, Р° пасля – СЃРєСѓРїСѓСЋ ежу. Голад, вільгаць, вечная цемра рабілі тое, што чалавек выходзіў адтуль праз РіРѕРґ С– шэсць тыдняў часцей Р·Р° СћСЃС‘ зламаны здароўем, часам звар’яцелы, Р° бывала – сляпы.  

2 Аршак – світа, атрад.  

3 Шаўковая візэрунчатая тканіна.  

4 Нявестнік – жаніх.  

5 Намова – падбухторванне.  

6 Плюндраваць – рабаваць, расцягваць.  

7 Кусіціся – квапіцца, рабіць замах, пасягаць.  

8 Адправа – прысуд С– выкананне прысуду.  

9 Абешанне – павешанне.  

10 РЈСЃРЅС–Рµ – шкура. РЈСЃРЅС–СЏРЅС‹ квас – дубільная кіслата.  

11 Паток – выгнанне.  

12 Ужа – РІСЏСЂРѕСћРєР°, канат, ліна.  

13 Цякач – ганец, вястун, скараход.  

14 Мілі падольскія, альбо ўкраінскія, у два разы даўжэйшыя за польскія, а чым бліжэй да Турцыі, тым большая міля (пол.).

РЈСЃС‘, словам, пайшло дагары нагамі Сћ гэтым лепшым СЃР° светаў. Дый ці быў ён наогул лепшым Р· найлепшых? Р—Р° апошні час СЏ дужа пачаў сумнявацца Сћ гэтым. Чортавы таямніцы, чортавы катакомбы, д’яблавы начныя кашмары, хай СЏРЅРѕ згарыць.  

Ужо вечарэла, калі СЏ падыходзіў РґР° сваёй шматпавярховай хаты. Стары сябар Герард Пахольчык заўсміхаўся РјРЅРµ Р· тытунёвага кіёска зычліва.  

– Даўненька РЅРµ бывалі нешта, – наіўныя вочы разглядалі РјСЏРЅРµ. – Што, СѓСЃС‘ яшчэ Сћ паездцы? РЈСЃС‘ яшчэ для новай РєРЅС–РіС– матар’ялы? Р† СЏРє?  

– РЈСЃС‘ СЏРЅС‹... Рђ наконт СЏРє, то паступова пасоўваемся наперад, чалавеча.  

– Р† што вам даліся гэтыя СЃСЏСЂСЌРґРЅС–СЏ РІСЏРєС–?  

– Ды СЏ чужымі словамі адкажу: “Хто РЅРµ памятае мінулага, хто забывае мінулае – асуджаны Р·РЅРѕР№ перажыць СЏРіРѕ. Безліч разоў”.  

– Р† самае страшнае?  

– Р† СЏРіРѕ.  

– Бр-СЂ.  

– Дайце РјРЅРµ РґРІР° блокі “БТ”. Р­-СЌ, РґС‹, відаць, РЅСЏРјР°, РЅР° вітрыне нешта РЅРµ бачу.  

Рђ РІС‹ СЏРіРѕ часта Сћ РјСЏРЅРµ РЅР° вітрыне бачыце? – РЃРЅ дастаў Р·-пад прылаўка РґРІР° блокі, СЏРєС–СЏ СЏ С– паклаў Сѓ СЃРІРѕР№ партфель. – РќСЏРјР° РЅР° вітрыне – для вас знойдзецца.  

– Р—Р° што Р¶ гэта РјРЅРµ такое вызначэнне?  

– Оптавы пакупнік... Р† СЃРІРѕР№.  

– Рђ РІРѕСЃСЊ узгрэюць цябе, Герардзе, – нечакана прагучаў Р·Р° спінай РјСЏРєРєС– глыбокі голас. – Узгрэюць С– Р·Р° “сваіх”, С– Р·Р° падпрылавачны гандаль.  

Р—Р° РјРЅРѕР№, схаваны вітрынаю Р· цыгарэтамі ад вачэй гандляра, стаяў Вітаўт-Інезілья Хасэ-Марыя Лыганоўскі С– корпаўся Сћ пулярэсе.  

Пахольчык РЅР° хвіліну быццам сумеўся. Нешта прамільгнула Сћ ягоных вочках. Пасля ён махнуў СЂСѓРєРѕСЋ. Прыжмурыўся:  

– Р’РѕС‚ вам, Антоне, яшчэ адну “бэтэшку”. Закацілася РЅР° сёння апошняя. – Р† ён падаў РјРЅРµ пачак.  

– Рђ РјРЅРµ РЅРµ знойдзецца? – спытаў псіхіятр.  

– РќР° жаль, сёння апошняя. Але заўтра Р±СѓРґР·Рµ.  

– Глядзі, каб былі. Рђ пакуль “вячорку” С– РґРІР° пачкі “Кладна”.  

– “Кладна”? РЈРіРј. Дзе Р¶ гэта “Кладна”? РђРіР°, ёсць.  

РњС‹ пайшлі РґР° РґРѕРјР°, С– тут СЏ нечакана сказаў:  

– Дарэмна СЏ заракаўся. Прыйшла чарга С– РјРЅРµ РґР° вас зайсці неяк.  

– Што, нервы?  

– Рђ Р· чым жа гэта яшчэ РґР° вас ходзяць?  

– РќСѓ Рє... Што Р¶... Ды заходзьце РІРѕСЃСЊ хоць С– зараз. Чаго дарам час траціць? Паслухаем, паглядзім.  

...РЇ РЅРµ бываў раней Сѓ СЏРіРѕ хаце С– тут ужо быў сапраўды здзіўлены. РўСѓС‚, здаецца, СѓСЃС‘ было разлічана РЅРµ РЅР° тое, каб супакоіць чалавека, Р°, наадварот, узвінціць ягоныя нервы РґР° апошняга. Спакойны тут пачаў Р±С‹ торгацца Сћ скоках святога Віта або выць нараспеў, СЏРє РІРѕСћРє Сѓ гайню, Р° нервовы выйшаў Р±С‹ псіхам. РќРµ дапамагала нават звычайная мэбля, СѓСЃРµ гэтыя тахты РґС‹ сталы, крэслы РґС‹ серванты, гравюры РґС‹ тэлевізар.  

Таму што цацкамі былі тыя масайскія РґР·С–РґР° РґС‹ шчыт. Таму што сцены амаль СЃРїСЂСЌСЃ укрывалі чукоцкія С– тунгускія шаманскія маскі, мангольскія маскі для “цама”, ад аднаго РїРѕР·С–СЂРєСѓ РЅР° СЏРєС–СЏ пасівееш, С– тыбецкія рытуальныя маскі, настолькі жудасныя, што нечакана сустрэўшы Сћ цёмным калідоры чалавека Р· такім абліччам – анямеў Р±С‹ РґР° самага СЃРєРѕРЅСѓ. Стаялі тут пачварныя бенінскія бажкі С– кітайскія багі Р· выразам вар’яцкай жорсткасці С– злосці РЅР° тварах. Віселі шчыты Р· Квінсленда С– Р· вострава Сандэй, аўстралійскія травяныя бранзалеты, фецішы афрыканскіх жрацоў, злавесныя СћР±РѕСЂС‹ ўдзельнікаў мужчынскіх саюзаў Р· Новай Гвінеі.  

Агідныя рытуальныя маскі Р· Саламонавых астравоў (чорны яшчар, што надзеў старажытнагрэчаскі шлем), калебасы для вапны, тупазлосныя бажкі Р· астравоў Адміралцейства, кінжалы Р· ракавін С– касцей казуара, цыноўкі С– палотнішчы тапы, індыйскія анкі С– яванскія крысы.  

Р† паўсюль РјРѕСЂРґС‹, выскаленыя, вірлавокія, ікластыя.  

– РќРµ страшна вам тут?  

– РќР° рабоце часам бывае страшней, – крыху жоўчна С– з’едліва сказаў ён, абводзячы разумнымі вачыма сваю калекцыю. – Рђ гэта? Гэта СћСЃС‘ мае бадзянні. Р† Р·Р° кожнай рэччу – гісторыя, выпадак, жах або смех. Р† таму СЏРЅС‹ РјРЅРµ – РЅРµ рэчы. РЇРЅС‹ РјРЅРµ – кавалкі жыцця.  

РњС‹ прайшлі Сћ маленькі лялечны кабінецік, пафарбаваны Сћ шэра-блакітны колер С–, СЏСЃРЅР° Р¶, без СѓСЃСЏРєС–С… масак.  

– РќСѓ расказвайце.  

Р† СЏ пачаў расказваць. Увогуле, РїСЂР° ўвесь гэты куток, РЅС–Р±С‹ яшчэ Р· самай вайны заражаны нейкім вірусам невядомага шаленства, РїСЂР° дзівацтвы РјРЅРѕРіС–С… СЏРіРѕ насельнікаў, РїСЂР° ненатуральны ледзяны подых даўно мінулай вайны РЅР° некаторых жыхароў, РїСЂР° вар’яцтва Лапатухі С– РїСЂР° свае начныя кашмары.  

РЃРЅ рабіўся СћСЃС‘ больш С– больш сур’ёзным, відавочна змрачнеў.  

– РќРµ магу зразумець вашых сімптомаў. Нагадвае сярэдневяковую беларускую пану, трызненне наяве. Але РЅРµ тое. Р† яшчэ нешта падобнае давялося РјРЅРµ бачыць Сѓ трыццаць пятым РіРѕРґР·Рµ, Сѓ паўночна-заходняй Індыі. Чулі РІС‹, РІСЏРґРѕРјР°, РїСЂР° СћСЃРµ палюсы зямлі: С– геаграфічныя, С– магнітныя, С– холаду, С– гарачыні. Рђ РІРѕСЃСЊ РїСЂР° полюс біялагічнай недаступнасці, мабыць, РЅРµ чулі?  

– РќРµ.  

– Р† мала хто Р· цывілізаваных людзей чуў. Лічаныя адзінкі. Акрамя навакольных жыхароў.  

– Рђ гэта што?  

– Рђ гэта вялізны кавалак прасторы, скалы РґС‹ непраходны трапічны лес РЅР° берагах ракі Нарбада. Джунглі – гэта стрыжаны англійскі газон Сѓ параўнанні Р· тым зялёным пеклам. Р— пачатку гісторыі РіРѕРјРѕ сапіенс туды ані разу РЅРµ ступіла чалавечая нага. Уявіце, Р· часоў аўстралапітэка.  

– РЇРє то? Чаму?  

– Там, СЏРє кажуць, Р· пачатку дзён найвялікшая РЅР° зямлі, РЅР° РјРЅРѕРіС–СЏ дзесяткі кіламетраў СѓР·РґРѕСћР¶ С– ўпоперак, калонія РґР·С–РєС–С… пчол. Пчаліны мегаполіс ледзь, скажам, РЅРµ СЏРє той мегаполіс, што ад РќСЊСЋ-Йорка РґР° Вашынгтона. Р† пчолы там нейкай асаблівай расы. Хмары, процьма нясметная полчышчаў, легіёны. РђР¶ занадта. Бо СћРєСѓСЃ адной пчалы – вельмі балесны, рана часам тыднямі РЅРµ зажывае; пяток укусіць – паралюш, бывае – часовы, Р° бывае, Р№ РЅРµ. Рђ калі ўжо большая колькасць пакусае – канец немінучы.  

– Гэта бывае, – сказаў СЏ. – Што РјС‹ ведаем РїСЂР° СЏРґС‹? Вынайшлі РІРѕСЃСЊ вучоныя універсальную процізмяіную сываратку. Хоць РєРѕР±СЂР° кусай. хоць РіСЋСЂР·Р° – нічога табе РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ.  

– Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ. Рђ чаму РЅРµ ўжываюць? Здаецца, панацэя такая, уратаванне для СћСЃС–С… людзей. РђР¶ РЅРµ. Таму што такі, застрахаваны ад СѓСЃС–С… змей, немінуча памірае ад першага Р¶ СѓРєСѓСЃСѓ звычайнай пчалы. Р’РѕСЃСЊ С– разбярыся, што лепей. Дзіўна, што гэтыя пчолы Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ чапаюць жывёл. Р† жыве С–С… там мноства. Малавывучаных, Р° то Р№ невядомых навуцы. Некаторых бачылі. Выносіць С–С… адтуль часам РЅР° навакольныя палі РґС‹ Сћ джунглі. Але СЏРЅС‹ С– назад адразу выбіраюцца. Ведаюць, РґР·Рµ СЏРЅС‹ Сћ поўнай бяспецы. Але выносіць адтуль РЅРµ толькі жывёл, часамі С– насенне розных РЅС–РєС–Рј РЅРµ бачаных раслін. Р† РІРѕСЃСЊ Р·Р° адной Р· С–С…, калі толькі раз РЅР° РјРЅРѕРіР° РіРѕРґ прарасце СЏРЅР° РїР°-Р·Р° межамі пчалінага рэгіёну, палююць СѓСЃРµ жыхары. Сушаць, адвар п’юць, С– тады Сћ С–С… таксама розныя... трызненні РґС‹ праявы. Але РґР·Рµ Нарбада С– РґР·Рµ Альшанка? РЇ РЅРµ разумею, што Сћ вас такое. Р† таму асабліва баюся... Р’РѕСЃСЊ што, ці РЅРµ падлячыцца вам? РЈ РјСЏРЅРµ. Р† СЏ Р± Р·Р° вамі асабіста прыглядаў. Р† сябар Сѓ РјСЏРЅРµ там Сѓ клініцы малады, таленавіты. РЃРЅ вас Сѓ РґРІР° месяцы паставіць РЅР° РЅРѕРіС–.  

– РќРµ.  

– Тады хаця адпачніце. – “Божа, РЅР° каго Р¶ Р· кандацьераў ён падобны?” – Месяцы РґРІР° РЅР° РјРѕСЂС‹. Вада, сонца, соль. Р† РЅС–СЏРєС–С… думак. Р’С‹ проста ператаміліся Р· гэтымі сваімі гістарычнымі пошукамі, Р· гэтай справай... Р† РІРѕСЃСЊ што, РІС‹ СћСЃС‘ думаеце, што гэта глупства...  

РЃРЅ глядзеў пранізліва:  

– Глядзіце, гэта страшна. Р† каб РІС‹ ведалі гэта С– РЅРµ манкіравалі сваім здароўем, Р° лекаваліся – паедзем заўтра СЃР° РјРЅРѕР№. Паглядзіце, што гэта такое. РќСѓ С– абследаванні некаторыя Р·СЂРѕР±С–Рј. Гэта занадта важлівая штука – здароўе, гэта адзіна вартая СЂСЌС‡ – СЂРѕР·СѓРј. Рђ РјС‹, аднак, гэтага РЅРµ цэнім.  

– Добра, – хутчэй каб адвязацца, сказаў СЏ.  

Крыху адпачнуўшы, СЏ ўрэшце вырашыў зайсці РґР° Хілінскага С– амаль РЅРµ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ, што гэтыя РґРІРѕРµ цалкам дарослых людзей (ён С– Шчука) сядзяць Сѓ паўцемры С– разглядаюць праз эпідыяскоп слайды.  

– Сядай, зараз скончым, – сказаў Адам.  

Слайды былі Р· “маіх” мясцін. Кладна. Дарога РЅР° Альшаны. Замак. Касцёл.  

– Дзе гэта РІС‹ С–С… настругалі? – спытаў СЏ, калі запалілі святло.  

– Ды даўно ўжо, гады РґРІР° СЏРє Р·РЅСЏСћ, – сказаў Хілінскі, С– СЏ чамусьці РЅРµ паверыў СЏРјСѓ. Асабліва таму, што каля брамы замка РЅРµ відаць было ахоўнай дошкі.  

“Ой, круціш ты, Адам Пятровіч”, – толькі Р№ падумаў СЏ.  

Калі РЅР° стале з’явілася кава С– тое, што РґР° кавы, часам спажыўнае, Р° часам С– РЅРµ дужа, С– РјС‹ ўжылі С– тэго С– РґСЂСѓРіСЌРіРѕ (ці РѕРІСЌРіРѕ?), СЏРє кажуць браты-палякі, Шчука адкінуўся РЅР° СЃРїС–РЅРєСѓ крэсла:  

– Расказвай.  

РЇ расказаў. РќР° гэты раз нічога РЅРµ скрываючы, аж РґР° недарэчнасцей, РґР° маіх начных кашмараў, РґР° размовы Сћ леснічоўцы С– РґР° ўчарашняга нападу Сћ балацявіне. Відаць, раздражненне прарывалася Сћ маім голасе, таму што Шчука раптам сказаў:  

– Лічыш, што РјС‹ тут “гаў!” ловім? Р† што РјС‹ ўвогуле, СЏРµ шведы спяваюць: “Паліцыя, паліцыя – бульбянае пюрэ”?  

– РЇ толькі раз чуў, СЏРє спявалі шведы. Імчалі Сћ турысцкім аўтобусе. Р† спявалі, РЅР° жаль, РЅРµ РїСЂР° РїСЋСЂСЌ, Р° РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ: “І-ван Р†-РІР°-РЅР°-вітш, Р†-ван Р†-РІР°-РЅР°-вітш СЌРЅРґ містэр Шчука тоже СЌ-СЂРѕ-тыч-ный”.  

– Брэшаш.  

– РЇСЃРЅР°, што брашу. Спявалі. “Энд Р±Рµ-ло-СЂСѓСЃ РѕРЅ тоже СЌ-СЂРѕ-тыч-ный”.  

– Добра, РґРѕР±СЂР°, РЅРµ злуй… РўР°-ак, пачынае рабіцца горача. Р† канцэпцыі адзінай пакуль РЅСЏРјР°. З’ехаў Р±С‹ адтуль, хлопец.  

– Яшчэ чаго?! – абурыўся СЏ. – Нехта вінаваты, Р° з’язджаць павінен СЏ. РЈ вас РЅСЏРјР° канцэпцыі, Р° СЏ адказвай.  

– Канцэпцыі РЅСЏРјР°. Затое, СЏРє РјСЏСЂРєСѓСЋ, падазроных шмат.  

– Р’РѕСЃСЊ С– паспрабавалі Р± найбольш падазроных абмежаваць Сѓ дзеяннях. Паслаць некуды. Рђ то РґРѕР№РґР·Рµ РґР° гэтых вашых, СЏРє С–С… – пісталетаў, рэвальвераў, – тады РїРѕР·РЅР° Р±СѓРґР·Рµ.  

– Бывае, даходзіць С– РґР° пісталетаў.  

Шчука раздражняў РјСЏРЅРµ. Р— гэтым СЏРіРѕ падвойным С…РѕР±С–: чытаць дэтэктывы С– здзекавацца Р· С–С…, С– яшчэ ведаць назубок СѓСЃСЋ, якая ёсць С– была РЅР° зямлі, Р·Р±СЂРѕСЋ. РђР¶ РґР° шасцістрэльнага (круціліся рулі, Р° РЅРµ барабан) рэвальвера бельгійскай сістэмы Марыет, вырабу 1837 Рі. Р† таму СЏ быў несправядлівы:  

– Рэвальверы… Слухайце, Р° РІС‹ ўмееце Р· С–РјС– абыходзіцца?  

Пакасіўся РЅР° РјСЏРЅРµ:  

– РќРµ сумнявайцеся.  

– Тады нічога, Р° то, бывае, пальне, сам РЅРµ думаючы.  

– Р’С‹ затое многае думаеце. Р† плачаце: “Ох, РєСѓСЂРєСѓ забілі”, – нечакана СЃСѓС…Р° працадзіў Хілінскі. – Рђ СЏ РЅРµ плачу. Затое СЏ ведаю іншае. Курцы, можа, пакуль С– трэба быць засмажанай, Р° РІРѕСЃСЊ наконт твайго “абмежавання Сћ дзеяннях” – дык СЏ РІРѕСЃСЊ ведаю, што абмяжоўваць РЅРµ трэба, што чалавеку РЅС– Сћ СЏРєС–Рј разе РЅРµ трэба сядзець Сѓ турме, хай сабе С– некалькі дзён.  

– Р† такім?  

– Рђ раз ужо сеў – гэта няшчасце. Р† наш агульны РїРѕР·РѕСЂ, – ён чамусьці сказаў РїР°-СЂСѓСЃРєСѓ “позор”, Р° РЅРµ “ганьба”. Мабыць, так здалося мацней.  

– РќСѓ РґРѕР±СЂР° ўжо, досыць, – сказаў Шчука. – РЇ, уласна, чакаў цябе РІРѕСЃСЊ чаму.  

РЃРЅ дастаў Р· блакнота малы квадрацік паперы:  

– Гэта табе адрас С– тэлефон Яраслава Мірашэўскага. Былы юрыст. Былы пракуратар Сѓ Кладна. Р†, самае галоўнае, РЅРµ памятаю ўжо, ці ён, пракуратар акруговы, займаў Сѓ 1939 РіРѕРґР·Рµ, РЅР° працэсе Крыштофа Высоцкага, крэсла абвінаваўцы, ці ён тады саступіў гэтае месца свайму віцэ-пракуратару… Так што С– без архіва павінен сеё-тое памятаць.  

– Добра.  

– Калі паедзеш?  

– РќСѓ-РЅСѓ-у… заўтра Сћ РјСЏРЅРµ яшчэ тут СЃСЏРєС–СЏ-такія… справы, – СЏ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ аб прапанове Лыганоўскага С–, цалкам для СЃСЏР±Рµ нечакана, вырашыў, што паеду Р· С–Рј. – Паслязаўтра – гэта напэўна.  

– РќСѓ, браце, тады табе шанцуе. Р† РјС‹ паслязаўтра машынай дабіраемся. Дакінем цябе РґР° Кладна, Р° калі РЅРµ затрымаешся надоўга С– дужа папросіш, то дакінем амаль РґР° Альшан. Перад самым мястэчкам Сѓ нас паваротка.  

– Хто РґС‹ хто едзе?  

– РЇ, Клепча, – відаць, ён заўважыў грымасу РЅР° маім абліччы С– таму дадаў: – РќСѓ С– Адам РІРѕСЃСЊ збіраўся, здаецца, РґР° цябе рыбу лавіць.  

– Рыбы РјРЅРѕРіР°.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – сказаў Адам, – дакінеце РјСЏРЅРµ РґР° Кладна, пакінеце Антона, Р° СЏ наступнага РґРЅСЏ прыеду. Так, паверце, Р±СѓРґР·Рµ лепей. Нешта С– РјСЏРЅРµ, старога каня РЅР° пакоі Р· падвойным гарцам аўса, – гэтыя ножычкі РґС‹ дамы Р· манахамі зацікавілі. Можа, свежым вокам нешта С– заўважу.  

– Рђ можа, С– так лепей, – згадзіўся Шчука. – РўС‹ Р¶ РЅРµ РїСЂС‹ справе. Проста, можа, пагаварыць вечарам, Р· вудачкай пасядзець. Хай лішніх размоў РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ.  

РњС‹ зварылі свежай кавы, але падумалі, што гэтым напэўна заробім сабе бяссонніцу, калі РґР° “гэтага” РЅРµ дадаць РїР° малому каньяку, С– сядзелі цяпер вакол нізенькага стала, СЏРє тры пенсіянеры, СЏРєС–СЏ дастойнай работай заслужылі сабе дастойную пенсію С– зараз кейфуюць, але СћСЃС‘ аніяк РЅРµ могуць забыць “дела давно минувших дней” С– “битвы, РіРґРµ вместе рубились они”, хаця ніхто ўжо РЅР° новыя бітвы С–С… РЅРµ кліча.  

– Так, – сказаў Хілінскі, – гэта адчуванне цяперашняе нагадвае РјРЅРµ, СЏРє адзін нямецкі язык, лётчык, СЏРєРѕРіР° РјС‹ аднойчы ўмыкнулі, С– РЅР° радасцях, што даў вычарпальныя паказанні, далі паўтары шклянкі ашмянскай самагонкі.  

– Дык што ён? – спытаў Шчука.  

– Рђ ён напіўся С– РЅР° радасцях, што СЏРіРѕ РЅРµ расстраляюць, Р° цераз фронт перакідваць будуць, Р·СѓСЃС–Рј разлезся С– думаў, што ён “штукас”. РќСѓ, РљРѕСЃРјС–С‡, што такое “штукас”?  

– “Юнкерс-87”, – машынальна адказаў СЏ. – Такі сабе пікіроўшчык-бамбардзіроўшчык Р· крыламі, СЏРє Сѓ чайкі.  

– Ведаеш, – пахваліў Шчука.  

– Проста РЅРµ забыў, – сказаў Адам. – РўРѕ немец гэты, расставіўшы СЂСѓРєС–, выў – СѓСЃС‘ “в-РІСѓ-Сѓ, РІ-РІСѓ-у” С– СћСЃС‘ хацеў падаць галавой РЅР° Р±СЂСѓРє.  

– РќР° СЏРєС– Р±СЂСѓРє?  

– РўРѕ гэта Р¶ Сѓ саміх Ашмянах С– было. РњС‹ СЏРіРѕ пераапранутыя вялі. Р† п’яны быў ён нам замест лепшага аўсвайса.  

– РЈСЃРїРѕРјРЅС–Сћ вясёлае. РќСѓ гэта РЅР° такія штукі толькі ты С– майстар быў. Рызыкант паршывы.  

– Рђ што СћСЃС‘ Р¶ Р· тым Крыштофам Высоцкім?  

– Псуеш ты нам адпачынак, – сказаў Шчука. – Спускайся Р· даху С– РЅРµ РїСЃСѓР№ гонту. Казалі Р¶ табе, што забойства. Што архіў згарэў ці часткова разрабаваны. Павесілі чалавека – С– СћСЃС‘ табе.  

– РќРµ шанцуе СЂРѕРґСѓ, – сказаў СЏ. – РќСѓ Р° Уладак той?  

– Таксама незразумелая справа, – сказаў Хілінскі. – РўСѓС‚ архіваў увогуле РЅРµ магло быць. Падполле. РЇРєС– там архіў? Рђ Уладак той то знікаў Р· Кладна, то Р·РЅРѕСћ з’яўляўся. РќР° чорным рынку (жыхары кажуць) дзейнічаў.  

– РќСѓ Р·Р° гэта РЅРµ дужа стралялі, – сказаў Шчука, – асабліва разам Р· патрыётамі РґС‹ Сћ прахадным двары, ледзь РЅРµ РЅР° вуліцы, РЅР° вачах Сѓ народу. Ды яшчэ такога “лаяльнага”. РЃРЅ жа тады яшчэ С– Сћ пашпартным Р±СЋСЂРѕ служыў.  

– Р† чорны рынак? – Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ СЏ.  

– Рђ ты Р± паспрабаваў РЅР° нямецкую платню без рынку пражыць.  

– Адкуль ведаеце?  

– Я… жыў. Быў такі выпадак. Р’РѕСЃСЊ С– гэты. Р† што СЏРіРѕ трымала? РњРѕРі Р±С‹ РґР° брата, РЅР° вёску, РЅР° гаспадарку. Можа, С– сапраўды падполле, патаемная СЃСѓРІСЏР·СЊ Р· партызанамі, адкрылі выпадкова перад самым акружэннем?  

– Што Р¶, РЅРµ помніць ніхто СЏРіРѕ сапраўднага аблічча? – хмыкнуў СЏ.  

– Рђ хто мае помніць? Можа, косці С–С…РЅС–СЏ даўно зямлю параць, сведкаў гэтых, СЏРєС–СЏ дамаўляліся, ведалі аб С–Рј. Ведала, скажам, РґРІР° чалавекі (больш С– немагчыма, канспірацыя). Р† РІРѕСЃСЊ – адзін Р±РѕР№, налёт, блакада – С– гатова, РЅРµ разведчык, Р° здраднік. Ці мала такіх, сумленных, Сѓ СЏРєС–С… сведкі загінулі, пасля вызвалення С– Сћ нас пасядзела?  

– Рђ бывала, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Адам, – што Р·-Р·Р° нейкіх разлікаў С– жывыя сведкі РЅРµ пацвердзілі.  

– РЇРє то?  

– РќСѓ, хлопец, ты С…С–Р±Р° РЅР° Месяцы жыў, ці што? – Р† сказаў пасля змрочнай паўзы: – Там таксама РЅРµ толькі героі. Там розныя людзі былі. Была С– выпадковая сволач, накіп… Залілі такому сала Р·Р° шкуру – ці свае, ці немцы. Адчувае – застанешся РЅР° месцы – каюк, Р° Сћ лесе, можа, С– ўратуешся. Дав-вай Сѓ партызанку!  

Пусціў цыгарэтны дым, РЅРµ зацягваючыся.  

– Р† РІРѕСЃСЊ пасылаюць кагосьці РЅР° самае страшнае, РЅР° службу Сћ немцаў “верай С– праўдай”. “Ідзі, – кажуць, – даражэнькі, туды С– СЃСЋРґС‹: Сѓ бургамістры, РІР° ўправу, перакадчыкам, трасцай, халерай…” Р† РІРѕСЃСЊ, СѓСЏРІС–Рј, застаўся адзіным сведкам адзін РІРѕСЃСЊ такі, медузападобны. Адзіным сведкам, адзінай надзеяй таго, хто “ў немцаў” працаваў, “у СБМ кіраваў”, С– каго зараз Р·Р° месца РјС–Р¶ нагамі С– спінай бяруць.  

– РўРѕ што? – амаль злосна спытаў СЏ.  

– Рђ тое. Бывае, што С– адхрысціцца гэтая “адзіная надзея”. “Не чуў, РЅРµ бачыў, можа, забыў, але, здаецца, РЅРµ, РЅРµ ведаю”. Адрачэцца. Каб цень РЅРµ лёг, каб, крый божа, кар’еры РЅРµ сапсуць, каб вылезці наверх, СЏРє паганка… Баіцца, дрыжыць: Р° раптам РЅРµ разбяруцца дый РјСЏРЅРµ СЏРє саўдзельніка. Рђ можа, той, калабарацыяніст, нешта РїСЂР° СЏРіРѕ ведаў? Думаеце, ён РЅР° карысць РґСЂСѓРіРѕРіР°, абылганага, пасведчыць? Рђ ўжо РЅР° карысць добрага С–РјСЏ мёртвага? Нашто? Гэта СЏРјСѓ, – ён так, паскуда, лічыць, – жыць С– жыць, лезці СћРіРѕСЂСѓ С– лезці. Рђ мёртваму што, мёртваму Р¶ РЅРµ лягчэй? Мёртвым СѓСЃС‘ СЂРѕСћРЅР°, С–Рј РЅРµ баліць.  

– Магло быць С– так, – сказаў Шчука. – Чаго РЅРµ бывае?  

Р—РЅРѕСћ раздарожжа. Р† РїР° СЏРєРѕР№, урэшце, дарозе ехаць, каб дабрацца РґР° праўды.  

РњС‹ ехалі Р· Лыганоўскім Сѓ горад Сѓ ягоным блакітным “Масквічы”. Вярталіся Р· псіханеўралагічнай клінікі.  

Гэтаму было СЏРє быццам СѓСЃС‘ нічога. Прыгожыя моцныя СЂСѓРєС– цвёрда ляжалі РЅР° баранцы, С– здавалася РјРЅРµ, ён РЅРµ глядзіць РЅР° дарогу, РЅРµ адчувае машыны, Р° проста зліўся Р· С–РјС– Сћ адно, СЏРє кожны ас аўтамабілеваджэння.  

Рђ РјСЏРЅРµ ледзь РЅРµ калаціла ад гэтага візіту Сћ РґРѕРј вар’ятаў, ад павароткі Р· шашы Сћ РґРѕСћРіСѓСЋ С– цемнаватую алею Р· высачэзных туй С– ядлоўцаў, ад двара, РїР° СЏРєС–Рј хадзілі Р±С‹ Сћ СЃРЅРµ нейкія невыразныя фігуры, нават Сѓ сваіх піжамах С– халатах падобныя РЅР° тую маўклівую постаць Сѓ саване, што, стоячы, падплывае Сћ ладдзі РґР° “Вострава мёртвых” Бёкліна.  

РЇ ўдзячны быў Лыганоўскаму, што ён РЅРµ павёў РјСЏРЅРµ РїР° палатах, Р° проста папрасіў санітараў прыводзіць тых хворых, СЏРєС–С… ён укажа, С– кожнаму Р· С–С… выдаваў РјСЏРЅРµ РЅРµ Р·Р° старонняга чалавека (магчыма – СЏ страшыўся такога – будучага С–С…РЅСЏРіР° суседа), Р° Р·Р° лекара, СЏРєС– паглядзіць С–С… пакуль, Р° пасля абавязкова дапаможа.  

РЇ толькі ўрыўкамі лавіў СЏРіРѕ каментарыі, калі чарговага хворага адводзілі. Перада РјРЅРѕСЋ СћСЃС‘ яшчэ стаяў твар, вочы, пастава няшчаснага, ягоная РјРѕРІР°, часам, здаецца, С– складаная, Р° часам СЏРє РЅР° РґР·РІРµ трэці сапрэлая тканіна Р· кургана, РїР° рэштках СЏРєРѕР№ толькі Р· цяжкасцю можна ўявіць першапачатковы СћР·РѕСЂ.  

– Казаў… аднаго… РЅРµ таму што ракета ўзарвецца… Космасу РЅРµ баліць… загад урада… магло там… Аэліта.  

РђРґР·С–РЅ Р· дзесяткаў магчымых разгадак гэтай галаваломкі РјРѕРі быць такі:  

– Казаў жа СЏ, каб паслалі РјСЏРЅРµ аднаго. Р† РЅРµ таму, што ракета ўзарвацца можа, калі лішні Сћ экіпажы. РќР° зямлі РЅРµ ўзарвецца. Космасу РЅРµ баліць. Р† гэта быў загад урада, Р° РЅР° месцы РЅРµ паслухаліся. Самае горшае, што ўзарвацца магло там, Р° там Аэліта.  

Рђ СЏРіРѕ Р·РјСЏРЅСЏСћ РґСЂСѓРіС–, СЏРєС– быў упэўнены, што жонка рвецца РґР° СЏРіРѕ (калісьці СЏРЅР° РЅРµ толькі здрадзіла СЏРјСѓ, але Р№ прадала СЏРіРѕ), ужо дзесяць РіРѕРґ чакае, РґС‹ СЏРµ РґР° СЏРіРѕ РЅРµ пускаюць.  

– РЇРЅР° выйшла РґСЂСѓРіС– раз замуж дзевяць РіРѕРґ назад, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Лыганоўскі, калі чалавека, СЏРєС– захлынаўся Сћ рыданнях, павялі.  

Р† яшчэ. Р† яшчэ. Рђ тут голас чалавека, СЏРєС– звыкнуў РґР° такога, хаця недзе ўнутры СЏРјСѓ, можа, С– баліць. Каменціруе:  

– РџСЃС–С…РѕР· Корсакава – асобая форма псіхічных расстройстваў РЅР° глебе алкагольнай інтаксікацыі. Характарызуецца змяненнямі памяці С– множнымі паражэннямі нерваў. РђР±Рѕ: рознасць палёў Р·СЂРѕРєСѓ. Але праведзена праверка Р· дапамогай вымяральніка мазгавых хваль, С– розніцы Сћ С–С…РЅСЏР№ форме СЏ РЅРµ бачу.  

Ці яшчэ:  

– РќС– вар’ятам, РЅС– эпілептыкам, РїР° СћСЃС–Рј відаць, СЏРіРѕ лічыць нельга. РќСЏРјР° РЅС–СЏРєС–С… падстаў казаць аб арганічных мазгавых зменах. РўСЂСЌР±Р° лічыць, што прычынай, хутчэй Р·Р° СћСЃС‘, псіхічныя, душэўныя ўласцівасці.  

РЃРЅ пільна пакасіўся тады РЅР° РјСЏРЅРµ:  

– РЇРє Сѓ гэтага вашага тыпа Р· Альшанкі. Хацеў Р±С‹ СЏ неяк пагаварыць Р· С–Рј.  

– Хто забараняе? Збярыцеся РІРѕСЃСЊ РґС‹ прыедзьце туды РЅР° дзень-РґРІР°. Паназірайце.  

– Рђ можа, С– трэба Р±СѓРґР·Рµ. Р† РЅРµ толькі Р·Р° С–Рј, – дадаў ён СЃР° значэннем. – Можа, С– Сћ вас некаторыя “начаткі” пачалі праяўляцца.  

– Воля ваша. Але што гэта дасць?  

– Вопытнаму дасць. Хаця, РІСЏРґРѕРјР°, лепей было Р± правесці тэсты РЅР° здольнасць запамінання С– элементарныя разумовыя здольнасці і… зрабіць праверку рэакцыі РЅР° наркоз.  

– Запамінаю – РЅР° выдатна, здольнасці – РЅСѓ, СЏРє здольнасці. Наркотыкаў РЅРµ ўжываю. Дый С– мала хто, відаць, Сѓ нас С–С… ужывае. Гэта РЅРµ Ганконг.  

– Р† трэба было Р± правесці, – РіРЅСѓСћ ён сваё, – больш усебаковую праверку разумовых здольнасцей С– аналіз характару РїР° метаду Роршаха¹.  

Рђ перад намі ішлі новыя С– новыя цені. РђРґР·С–РЅ, дэгустатар Р· вінзавода:  

– Да 1878 РіРѕРґР° – прафілаксера. Пасля СЏРµ РІС–РЅС‹ ўжо РЅРµ тыя… Корак мянялі, Р° то трэба было адбіць рыльца… Пад рыльцам трымалі свечку, каб быць упэўненым, ці РЅРµ трапіла Сћ РІС–РЅРѕ парушынка. Р† ані гарчычнай лыжачкі асадку. Р’С‹ ўжо такіх, тых вінаў, РЅРµ будзеце піць.  

– РќС– аб чым іншым гаварыць РЅРµ можа.  

Рђ Р·Р° С–Рј акцёр, СЏРєС– граміў кагосьці кавалкамі Р· п’есы, СЏРєРѕР№ ніхто РЅРµ бачыў С– ніхто бачыць РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Жэсты аратара РЅР° форуме.  

– Р† ролю Сћ ёй РјРЅРµ РЅРµ далі… Англійская… РњРѕРІР° РЁСЌРєСЃРїС–СЂР° – гэта СЏСЃРЅР°. Рђ тое, што РІС‹ называеце проста англійскай, – гэта шэраг мыканняў С– варыяцый аднаго-адзінага галоснага, РїСЂС‹ дапамозе СЏРєРѕРіР° маюць Р·РЅРѕСЃС–РЅС‹ дзевяць дзесятых жыхароў гэтага вострава. – Р† РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° акна, РЅС–Р±С‹ расчыняючы СЏРіРѕ. – Слухайце! Перазвон! Р—РІРѕРЅ РїР° нас! Слухайце РІС‹ СћСЃРµ. Хай паможа Р±РѕРі гэтаму старому РґРѕРјСѓ.  

РЇ РЅРµ РјРѕРі болей.  

– Што, адчуваеце faux pas²? – спытаў псіхіятр.  

– Felix opportunitate mortis³. РњРЅРµ сорамна.  

– Што Р·СЂРѕР±С–С€. РњРЅРѕРіС–С… Р· С–С… РЅРµ вылечыш. Р† саромецца РЅСЏРјР° чаго. Прыйдзе час, РЅР° гэтых, безнадзейных, РјС‹ накопім матар’ял надзеі для іншых. Р† тады адзіным невылечным адхіленнем Сѓ псіхіцы Р±СѓРґР·Рµ тое, РїСЂР° СЏРєРѕРµ С– зараз кажуць: “Балван, СЏРєС–С… мала”.  

– РђР±С‹ РЅРµ РїСЂС‹ штурвале.  

– РќСѓ гэта ўжо РЅРµ псіхіятраў справа.  

– Хадзем, хадзем адсюль.  

РЃРЅ гаварыў Р· усмешкай, хаця С– сумнай. Рђ РЅР° РјСЏРЅРµ каціліся хвалі чалавечага РіРѕСЂР°. Вялізныя хрыбты чорнай вады. Р† гэта былі нашы няўдача С– непаспяховасць, нашы нядоля С– злашчасце. РЈСЃРµ грані нашай нядолі: атамнай, мілітарысцкай, сексуальнай. Пагрознай. Чым РјРѕРі памагчы супраць гэтых няспынных навал нейкі там стары РґРѕР±СЂС‹ Р±СЂРѕРј. Стары экіпаж Флінта цяпер нават сваю славутую песню спяваў Р±С‹ Р·СѓСЃС–Рј іначай:  

Йё-С…Рѕ-С…Рѕ, С– бутэлька Р±СЂРѕРјСѓ.  

РЇ РЅРµ РјРѕРі больш глядзець Сѓ вочы гэтым людзям С– ўзмаліўся перад Лыганоўскім аб літасці.  

Р† РІРѕСЃСЊ РјС‹ ехалі назад, паступова ўязджаючы Сћ РїРѕР·РЅСЏРµ весняе сутонне.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – сказаў лекар. – Цяпер РІС‹ самі бачылі гэты адчай. Р† менавіта каб РЅРµ дайсці самому РґР° такога, кіньце СћСЃРµ вашы заняткі, перастаньце думаць аб СѓСЃС–Рј С– – РєСѓРґС‹-небудзь, РєСѓРґС‹ хочаце. РќР° РјРѕСЂР°, Сѓ РіРѕСЂС‹, Сѓ стэп. Сцеражыцеся ілюзій.  

Добрая ілюзія, калі СЏ сам бачыў цені РЅР° галерэі С– іншае… Гэта што, неаб’ектыўнае ўражанне?  

РЃРЅ СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ гожым ротам:  

– Сярэневяковыя вядзьмаркі, каб “лётаць”, націраліся маззю. РЈ СЏРµ склад уваходзіў аканіт. РЃРЅ даваў цалкам “аб’ектыўнае” адчуванне палёту. Але Р¶ РІС‹ РЅРµ будзеце адмаўляцца, што гэта была чыста суб’ектыўная ілюзія.  

– Рђ гэта што, таксама суб’ектыўная ілюзія, што мае паперы пару разоў былі пераварушаныя?  

– Рђ РІС‹ РЅРµ маглі самі гэтага зрабіць… гм… РІР° ўзбуджаным стане?  

– Клянуся вам, што падчас гэтых “ілюзій” СЏ Р· месца РЅРµ РјРѕРі скрануцца. РЇРє прыкуты. РЈСЃРµ мускулы здраўнелі… Р’С‹ лепей, чым разважаць, парады РјРЅРµ нейкія далі Р±.  

Сказаў СЏ гэта ці РЅРµ занадта палка. Р† РЅРµ РґР·С–РІР°: СЏ такі досыць моцна спалохаўся тых дантавых колаў пекла, праз СЏРєС–СЏ ён РјСЏРЅРµ сёння правёў.  

– Парады? РќСѓ, піць. Р’С‹ шмат п’яце?  

– Выпадкова С– досыць СЂСЌРґРєР°.  

– Курыць… Лепей Р·Р° ўсё… Абавязкова кіньце курыць.  

– РќСѓ, гэта РІС‹ занадта патрабуеце.  

– Можа. Ды гэта Сћ вашым выпадку, можа, С– РЅРµ дужа шкодзіць. Лепей, РІСЏРґРѕРјР°, кінуць, калі хопіць волі. Проста выдатна было Р±, каб кінулі. Але тут СЏ РґСЂСЌРЅРЅС‹ парадчык дый патрабаваць РЅРµ маю права. Сам дымлю, СЏРє цягнік. Р— вайны. Р— фронту. Самі разумееце… РќСѓ, можа, крыху меней курыце… Урэшце гэта РЅРµ самая вялікая Р±СЏРґР°. Рђ РІРѕСЃСЊ кінуць справы, каб сонца, зелень, свежае паветра, спакой, – тады С– дыміць можна. Крыху.  

Прыпаркаваўшы машыну, РјС‹ ішлі РґР° сваіх хатаў.  

– Што, Герардзе? – спытаў Пахольчыка лекар. – РЇРє там Р· дамоўленасцю?  

– Ды вініцца мушу. РќРµ дастаў, С– РїСЌСћРЅС‹ час, мусіць, РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Перабоі.  

– Рђ, ладна, – махнуў СЂСѓРєРѕР№ Лыганоўскі. – Пакурым пару тыдняў штось іншае.  

…Падымаліся РґР° СЃСЏР±Рµ. Р† РЅР° пляцоўцы, РґР·Рµ была кватэра лекара, убачылі Хілінскага, СЏРєС– спускаўся СћРЅС–Р·.  

– Дзень РґРѕР±СЂС‹ панству. Рђ РґР·Рµ гэта РІС‹, РљРѕСЃРјС–С‡, прападалі цэлы дзень? Кампанія? Кабеты?  

– Кампанія Сћ РјСЏРЅРµ была невелька, але бардзо пожондна, – сказаў СЏ словамі РЅРµ дужа прыстойнага польскага анекдота.  

– Пробашч? Арганіста?  

– РќРµ, тыя Сћ Альшанцы…  

– Няўжо астатнія Р· таго анекдота?  

– Ды не…  

РЇ гатовы быў ляпнуць нешта праўдзівае РїСЂР° падзеі гэтага РґРЅСЏ. Але тут, дай божа СЏРјСѓ здароўя, РјСЏРЅРµ перабіў Лыганоўскі. Р† праўда, калі кліент РЅРµ хоча берагчы лекарскай таямніцы, то гэта хочаш РЅРµ хочаш павінен рабіць Р·Р° СЏРіРѕ сам лекар. Нават наступаючы РґСѓСЂРЅСЋ РЅР° язык.  

– РЃРЅ РЅРµ скажа, – сказаў Лыганоўскі. – Бываюць такія рэчы, што трэба трымаць язык Р·Р° зубамі. РќР° РјРѕР№ погляд, ён сёння цалаваўся Р· чужой жонкай.  

– Божа РјРѕР№! – уздыхнуў Хілінскі. – Р† СћСЃС‘ гэта адбываецца Сћ прававой дзяржаве.  

Памаўчаў.  

– Хаця цяпер пайшлі мужчыны СЃРїСЂСЌСЃ СЏРє Р· анктдота: “Ваша мэта што? Пацалаваць маю жонку? РќСѓ то, скончыўшы сваю справу, РІС‹ можаце пайсці…” Словам, Антоне, калі ты кажаш, што рыба РґРѕР±СЂР° ловіцца, то СЏ, можа, неяк РґРЅСЏРјС– заеду РґР° цябе. Стаць там РЅР° пастой можна Сћ каго?  

– Гэтага дабра хопіць.  

– Рђ ведаеце, – сказаў Лыганоўскі, – можа, С– СЏ падскочу РЅР° дзень-РґСЂСѓРіС–. Адгулаў некалькі скапілася. Р† так абрыднуў горад. Горача. РќРѕРіС– Сћ асфальце вязнуць. Рђ там жа – канец мая.  

– Р† Сћ дадатак, – сказаў СЏ, – дзякуючы РїРѕР·РЅСЏР№ РІСЏСЃРЅРµ СЃСЏРј-там Сѓ гушчары РґС‹ Сћ баравінных ярах ёсць яшчэ апошнія смаржкі. РќСѓ, РЅРµ кошык, Р° РЅР° патэльню назбіраеце.  

– Р† смаржкі? – РІРѕС…РЅСѓСћ псіхіятр. – РЈСЃС‘. РќР° каленках прыпаўзу. Рђ можа, разам пад’едзем? Р’С‹ калі, Адам Пятровіч?  

– РЈ тым С– справа, што дакладна РЅРµ ведаю. З’ездзіць тут РЅР° дзянёк РґР° сваякоў трэба. Пад Кладна. РќСѓ, можа, СѓСЃС‘ Р¶ там, Сѓ Альшанцы, сутыкнемся. Будзе яшчэ лепей.  

– Так. Запланаванасць заўсёды пасуе перад сюрпрызам.  

РњС‹ разышліся.  

Больш Р·Р° СћСЃС‘ СЏ люблю РІРѕСЃСЊ такія нечаканыя, СЏРє Р· СЏСЂР° галавой, паездкі. Калі збіраешся спехам, калі РЅРµ залежыш РЅС– ад аўтобуса, РЅС– ад білетных касаў, РЅС– ад папярэдняга продажу гэтых білетаў, Р° залежыш толькі ад майстэрства вадзіцеля РґС‹ ад спраўнасці машыны, калі РґР·Рµ захацеў, там С– спыніўся. Ці РЅР° беразе ракі, ці РЅР° ўзлессі, ці паляжаць Сѓ сакавітым канюшынніку або Сћ дурманных каноплях.  

Калі выходзіш Сѓ пяць раніцы, яшчэ пазяхаючы ад соннага холаду, СЏРє паступова разаграешся, СЏРє запальваеш першую цыгарэту, С– СЏРЅР° асабліва смачная Сћ ранішнім, Р·СѓСЃС–Рј яшчэ чыстым паветры.  

РЇРє ідзеш загадзя ўмоўленым маршрутам С– цябе недзе дарогаю падхоплівае Шчукаў “казёл” (адна Р· улюбёных РјРЅРѕСЋ машын, асабліва калі лета С– брызентавыя “сцены” падабраныя ўгару, С– вецер СЏРє сабе хоча жартуе Р· людзьмі, Р· С–С…РЅС–РјС– валасамі, каўнярамі, С– СћСЃС‘ такое іншае). Ды яшчэ калі акрамя вадзіцеля тут жа РЅР° заднім сядзенні Р· табою Шчука С– Хілінскі.  

РџСЃСѓРµ, праўда, крыху настрой прысутнасць побач Р· шафёрам сардэчнага СЃСЏР±СЂР°, “няўхільнага” РЇРєСѓР±Р° Клепчы. Але што Р·СЂРѕР±С–С€, ніколі РЅР° зямлі РЅРµ бывае стопрацэнтнага шчасця. Прымірымся С– Р· васьмідзесяціпрацэнтным.  

Мільгаюць рэчкі, сялянскія вазы ля апушчаных шлагбаўмаў, лясы, паляны СЃСЏСЂРѕРґ жыта (С– РЅР° некаторых – вялізныя, СЏРє свяшчэнныя РґСѓР±С‹ продкаў, дзічкі).  

Пралятаюць проста пусткі, зарослыя верасамі, С– РЅР° С–С… беларускімі кіпарысамі ўзвышаецца змрачнаваты елянец.  

Рђ там мільганулі РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ СЂСѓС–РЅС‹ замка ці даўняга абарончага касцёла. Хаткі прыляпіліся над аранжавым рачным абрывам, Р° крыху далей, Сѓ затоцы, варушацца ад плыні плеці жабніку С– цвіце вадзяная грэчка.  

Край РјРѕР№! Родная мая зямля! РЇРє жа РјРЅРµ жыць, калі СЏ пайду Р· цябе? РЇРє РјРЅРµ быць, калі СЏ памру С–, можа, быццё маё яшчэ некаторы час РЅРµ скончыцца – С– гэта Р№ ёсць абяцанае РјРЅРµ пекла? Без цябе.  

Каго спытаць РїСЂР° гэта? РЇСЃРЅР° Р¶, РЅРµ Клепчу, СЏРєС– гаворыць штампамі С–, там, РґР·Рµ гэтага РЅРµ трэба, занадта ўзнёсла, Р° РЅР° самай справе самы сапраўдны тупак увогуле. Р† СћСЃС‘ адно было Р± СЏРјСѓ РґР·Рµ нарадзіцца, Р±Рѕ паўсюль Р±С‹ ён “спаўняў справу”. Р† ніколі Р± РЅРµ прыйшлі СЏРјСѓ Сћ галаву словы славацкай песні, СЏРєС–СЏ прыдумаў калісьці нейкі бязведамны славацкі чабан, РіРѕСЂСЃРєС– “бача”:  

Кто тя Р±СѓРґРµ, РІС–РЅРєРѕ, піці,  

Кед СЏ будем РІ С…СЂРѕР±Рµ гніці.  

РЇСЃРЅР°, што спытаю Сћ астатніх РґРІСѓС…, СЏРєС–СЏ плацілі Р·Р° тое “вінко”, Р·Р° елянец РЅР° пустках, Р·Р° гэтае беларускае паветра – самім жыццём. Ды С– Сћ С–С… РЅРµ спытаю. Проста Р±СѓРґСѓ гядзець РЅР° С–С… С–, часам несвядома, рабіць вывады.  

Р† РІРѕСЃСЊ ужо цягнецца злева імклівая празрыстая рака, Р° РЅР° гарызонце будынкі, стрэлы званіц.  

Кладна, ледзь РЅРµ самы ўлюбёны РјРЅРѕСЋ горад РЅР° ўлюбёнай РјРЅРѕСЋ зямлі. Кварталы свежаспечаныя, Р° пасля С– старыя Р· крываватымі вулачкамі, Р· дамамі, РІРѕРєРЅС‹ СЏРєС–С… ледзь глядзяць РЅР° свет праз сцяну Р±СѓСЏРЅСѓ – зялёнага кучаравага дзікага вінаграду. Р† глухі комплекс кляштара візітак, Р° далей узносіцца Сћ неба ўжо трыста РіРѕРґ “фара”.  

Горад РјРѕР№ горад, СЃР° сваімі тварамі, пахамі, поліфаніяй гукаў, СЃР° сваім нязмерна прыўкрасным абліччам.  

“Казёл” спыніўся ля скверыка РЅР° плошчы. РЇ вылез.  

– РњС‹ тут РЅР° Аптэчную звернем, Р° ты, хлопча, шыбуй РїР° Замкавай С– пасля ўправа. Падвозіць цябе пад ганак РЅСЏРјР° чаго. Ды тут С– недалёка. Даем табе пяць гадзін максімум. Пасля чакаем ля Бернардынаў. Застанешся – прыходзь папярэдзіць. РќРµ – падкінем цябе РґР° Альшан.  

– РќСѓ Р° СЏ тут Сѓ гасцільні затрымаюся, – сказаў Адам. – Рђ прыеду ці то заўтра, ці РЅР° трэці дзень.  

…Дом пад патрэбным РјРЅРµ адрасам стаяў РЅР° адной Р· тых зялёных ці то вулачак, ці завулкаў, што збягалі Сћ прырэчны СЏСЂ. РЈРЅС–Р·Рµ бегла адна СЃР° шматлікіх рэчак (ці РЅРµ Кладнічанка), С– кожны завулак канчаўся мосцікам цераз СЏРµ, Р° РЅР° РґСЂСѓРіС–Рј беразе Р·РЅРѕСћ караскаўся РїР° схіле СЏСЂР°, РЅР° гэты раз СѓРіРѕСЂСѓ.  

“Мой” РґРѕРј быў тыповы фальваркова-шляхецкі РґРѕРј, СЏРєС–СЏ тысячамі калісь былі раскіданыя РїР° Беларусі, Р° зараз сустракаюцца СћСЃС‘ радзей С– радзей С– СЏРєС–СЏ так любіў С– ўмеў маляваць Генрык Вейсенгоф. Доўгі, аднапавярховы, Р· высокім дахам С– пабеленымі драўлянымі калонамі РЅР° ганку, Р· блакітнымі акяніцамі С– вясёлкавымі ад старасці шыбамі, СЏРєС–СЏ глядзяць Сѓ запушчаны сад, Сѓ стары дрэвападобны Р±СЌР·.  

Здавалася Р±, такія РЅСЏРєС–РґРєС–СЏ, сціплыя, мілыя, нават РЅС–Р±С‹ несамавітыя – СЏРЅС‹, аднак, сэрца краіны нашай. Бо гэта Сћ такіх РІРѕСЃСЊ дамках нарадзіліся, акрылелі С– ўзмужнелі РЅРµ толькі нашы, беларускія, але С– польскія хвала С– слава. Р— такіх вылецелі Сћ свет Багушэвіч С– Чачот, Купала С– Каліноўскі. РЈ такіх заззяла першая С–СЃРєСЂР° жыцця Міцкевіча, Манюшкі С– Касцюшкі.  

РЇ, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ чакаў, што РјСЏРЅРµ дзівам сустрэне Сћ дзвярах нейкая Р· вышэйпамянёных асоб. Штурхнуў рыплівую фортку, прайшоў алейкаю пад бэзамі, перамяшанымі Р· брызглінай, бружмелем С– махровай шыпшынай, таргануў Р·Р° язык меднага цмока (забрынчаў недзе Сћ РґРѕРјРµ званочак) С– пачуў праз хвіліну досыць яшчэ ўпэўненыя РєСЂРѕРєС–. Дзверы адчыніліся, нечая СЂСѓРєР° зрабіла запрашальны жэст, закрыла Р·Р° РјРЅРѕР№ дзверы (РЅР° падлогу ляглі рознакаляровыя плямы ад РґРІСѓС… акон, што былі паабапал РґР·РІСЏСЂСЌР№) С– толькі тады націснула РЅР° выключальнік.  

Стары Сћ трэніровачных портках С– палатнянай кашулі Р· кароткімі рукавамі разглядаў РјСЏРЅРµ Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ старэчымі, РЅРµ выцвілымі шэрымі вачыма.  

– Антон РљРѕСЃРјС–С‡, – сказаў СЏ.  

– РњРЅРµ званілі, СЏ чакаў вас, – голас быў барытанальна-басісты, крыху надтрэснуты, але таксама яшчэ досыць малады. – Яраслаў Мірашэўскі, былы акруговы пракуратар, Р° цяпер… гм… пенсіянер. Праходзьце.  

Хата была абстаўлена, мабыць, РјРѕРґРЅР° Сћ часы сэцэсійнага сімвалізму, стылю, СЏРєС– РЅР° нашым беларускім СѓСЃС…РѕРґР·Рµ С– Сћ Маскве РЅР° рубяжы стагоддзяў называўся “купецкім мадэрнам”. Гэта вельмі Р± РЅРµ пасавала Р· вонкавым выглядам хаты, каб РЅРµ тое, што “мадэрну” Сћ той час заўсёды спадарожнічала так званая “хлопаманія”. Таму побач Р· вітражамі Сћ некаторых вокнах, Р· РґР·РІСЋРјР°-трыма карцінамі, СЏРєС–СЏ былі Р± якраз РґР° месца РЅР° сценцы Сћ РЇРјРµ Міхаліковай⁴, побач Р· іншым такім, вычварным, віселі РЅР° сценах С– ляжалі РЅР° падлозе С– тахце народныя кілімы, віселі дубовыя, разьблёныя паліцы С– лыжнікі. Віселі РіСЂСѓР±Р° намаляваныя РЅР° шкле “Уцёкі Сћ Егіпет” С– беластоцкія, Р· аленямі, тканіны, стаяла С– некалькі старых мэбляў. Р† СћСЃС‘ гэта разам стварала нейкае падабенства гармоніі.  

РЃРЅ правёў РјСЏРЅРµ Сћ кабінет (РіСЂСѓР±Р° абгабляваныя паліцы Р· кнігамі, РїС–СЃСЊРјРѕРІР° стол велічынёю Р· поле Р±РѕСЋ пад Оршай, драўлянае, саматужнай работы крэсла Р· вышыванай падушкай РЅР° С–Рј).  

– Р–РѕРЅРєР° з’ехала РґР° ўнукаў. РЇ адзін. Пасля, значыцца, СЃС…РѕРґР·С–Рј Сѓ рэстарацыю. Рђ пакуль будзем піць чай. Р— сунічным варэннем. Леташняе. РќСѓ цяпер С– РґР° сёлетняга недалёка... Любіце Р· сунічным?  

– Яшчэ Р±.  

– Р† СЏ люблю.  

Калі з’явіўся фарфоравы пузаты чайнік-самавар, срэбныя, хаця С– крыху памятыя, імбрычак Р· заваркай, цукарніца С– смятаннічка Р· вяршкамі С– талерка (так, звычайная талерка) Р· сунічным варэннем РґС‹ РґР·РІРµ разеткі, ён пасадзіў РјСЏРЅРµ РЅР° старадаўнюю драўляную шляхецкую канапу, наліў чаю, паклаў варэння С– стаў РјСЏРЅРµ разглядаць.  

Рђ СЏ Сћ гэты час разглядаў СЏРіРѕ.  

Высокі С–, нягледзячы РЅР° старасць, С…СѓРґС‹, РЅРµ азызлы. РҐСѓРґС‹ РЅРµ ад “злога жыцця”, Р° РїР°-спартыўнаму. Жоўтае, СЃСѓС…РѕРµ, вельмі класічнае аблічча, С– РЅР° С–Рј СЃС–РЅС– нябеснай вочы. РќРµ хацеў Р±С‹ СЏ сустрэцца Р· такімі, каб РјСЏРЅРµ судзілі.  

РќРµ, РЅРµ выглядае РЅР° старога. РќРѕСЃ РЅРµ адвіслы, сівыя, аж срэбныя, валасы толькі крыху парадзелыя Р· лоба, СЂРѕС‚ цвёрды, РІСѓСЃРЅС‹ хаця С– страцілі колер, але харошай формы. Р СѓС…С– хаця крыху Р№ замаруджаныя, але дакладныя С– выразныя. Відаць адразу былы склад С– былую пароду.  

Рђ Сћ вачах побач Р· гумарком пранізлівая ўвага, адметны шырокі СЂРѕР·СѓРј.  

РќРµ, РЅРµ хацеў Р±С‹ СЏ быць падсудным РїСЂС‹ такім пракуратары. Справядлівы-то справядлівы, але СЏРє ты вінаваты – літасці РЅРµ чакай.  

– Значыць, вам працэс “сваякі Юлляна Сая супраць Крыштофа Высоцкага”? Ліпень – жнівень трыццаць дзевятага? РќСѓ, паколькі ўжо спатрэбіліся жывыя архівы, то РґР° вашых паслуг. РќСѓ, РІСЏРґРѕРјР°, настолькі, наколькі можна спадзявацца РјРЅРµ РЅР° сваю памяць. Тым больш што СЏ той працэс РЅРµ вёў, Р° аддаў СЏРіРѕ весці памочніку, віцэ-пракуратару Рышарду Мыслоўскаму.  

– Чаму?  

– РќСѓ, малады чалавек. Маладое імкненне РґР° пашаны С– славы. Рђ РјРЅРµ было тады ўжо амаль сорак. РўСЂСЌР±Р° было даць СЏРјСѓ магчымасць высунуцца. РЇ СЏРіРѕ паважаў…  

– Рђ акрамя?..  

– Гледзіцё Сћ корань? Гэта РґРѕР±СЂР°, што адразу заўважылі С– “акрамя”… РЇ амаль ніколі РЅРµ звязваўся Р· працэсамі, РґР·Рµ хаця крыху пахла палітыкай. Рђ калі звязваўся, то пракуратар Р· РјСЏРЅРµ быў РЅС–РєСѓРґС‹ РЅРµ варты. Калі бачыў, што чалавек сумленна ішоў Сѓ сваю справу, – адвакат амаль абавязкова выйграваў працэс.  

– Р† можна было?  

– Так, каб ніхто РЅРµ РјРѕРі прычапіцца – цяжка, але можна… РќРµ верыце, думаеце, языком віляю. Каб віляў, каб быў пракуратар-інсінуатар, пракуратар-каланізатар, то РЅРµ пенсія Р± РјРЅРµ ад новай улады была, Р° віляў Р±С‹ СЏ языком недзе Сћ Вілюі.  

– РҐС–Р±Р° палітычнае было забойства?  

– Спачатку выходзіла РЅР° СћСЃРµ сто, што палітычнае. Толькі занадта ўжо нейкае… гідкае, Р· паскудзінкай. РќС–Р±С‹ РЅРµ “палітык” рабіў, Р° такая сабе дробная вужачка. Хаця Сћ палітыцы С– такіх хапала С– хапае. Хадзілі чуткі, што хлоп РЅС–Р±С‹ ўваходзіў Сѓ нейкую падпольную студэнцкую РіСЂСѓРїС–СЂРѕСћРєСѓ. Звязвалі Р· СЏРіРѕ імем справу лістовак Сѓ Кладненскім тэатры, “экс”⁵ банкаўскай машыны. Але РґРІР° сведкі былі звязаны Р· паліцыяй. Р† гэтыя справы, Сѓ СЏРєС–С… ён ці ўдзельнічаў яшчэ, пашкодзілі Крыштофу больш, чым забойства. РќСѓ, Р° пасля пайшло такое, што СЏ Р·Р° галаву хапіўся, С– адзіным суцяшэннем было тое, што пакарання смерцю СЏРјСѓ С– Рышард Мыслоўскі даб’ецца.  

Дык РІРѕСЃСЊ СЏРє СЏРЅРѕ было.  

Апавяданне былога акруговага пракуратара

Яраслава Мірашэўскага аб працэсе 1939 года,

на якім абвінавачваўся ў забойстве

мешчанін Крыштоф Высоцкі

– Р—РЅРѕСћ папярэджваю: кажу толькі тое, што памятаю. Р† ручацца Р·Р° кожную дэталь, Р·Р° кожную РґСЂРѕР±СЏР·СЊ, Р·Р° кожны валёр – РЅРµ Р±СѓРґСѓ. Так Р· папраўкамі С– запісвайце. Р— папраўкамі РЅР° тое, што СЏ гэта так запомніў.  

Гэта было, калі СЏ РЅРµ памыляюся, РІСЏСЃРЅРѕСЋ 1939 РіРѕРґР°. РЈ той дзень СЏ якраз папісваў так званыя “уможэнювки”. РђРґР·С–РЅ Р· самых непрыемных абавязкаў Сѓ пракуратара. Гэта значыць, “марыў” кароткім рашэннем справы, падрыхтаваныя віцэ-пракуратарам: “няма складу злачынства”, “самагубства”, “спраўца РЅРµ знойдзены”, “няшчасны выпадак”. Разабрацца Сћ гэтым толкам часу РЅСЏРјР°, С– калі твой віцэ-лянцюх, то цалкам можа быць, што ўморыць нехта, РґС‹ хоць Р±С‹ Р№ ты сам, Р·Р° нейкі там дзень С– РїРѕСћРЅС‹ куль улік, С– забойства, С– самога злачынцу, СЏРєС– Сћ скверы РїР° той Р±РѕРє вуліцы Сћ гэты час цыгарэтку прыкурвае.  

Настрой Сѓ РјСЏРЅРµ – хоць вешайся Р· такой прычыны. Р† тут папка, Р° Сћ папцы паперкі. Р† СЏ тыя паперкі павінен “умарыць” Р· той прычыны, што РЅСЏРјР° складу злачынства С– РЅРµ наша зямная справа СЏРіРѕ судзіць, Р° судзіць СЏРіРѕ Р±СѓРґР·Рµ Р±РѕРі, таму што самагубства – гэта парушэнне божага закона С– злачынства супраць Р±РѕРіР° С– сваёй неўміручай душы.  

Што Сћ папцы? Рапарт пастарунковага, прызнанні сведкі, нейкага РЇР·СЌРїР° Шаўца, што, збіраючы РІСЏСЃРЅРѕСЋ журавіну, выбіўся проста РЅР° мёртвае цела, нічым РЅРµ прыкрытае, пратакол лекара судовага, пісаны, відаць, левай нагой, адна гільзачка ад пісталета – Р° калібр СЏРіРѕРЅС‹ 7,65. РќСѓ С– аркушык бруднаваты паперкі, РЅР° СЏРєС–Рј чорным РїР° белым:  

“Бывайце, людзі. Бывайце С– РІС‹, мае сваякі, што РЅРµ паверылі майму цяжкаму становішчу С– цягнулі Р· тым, каб памагчы РјРЅРµ. Маю РЅР° С–РјСЏ Крыштоф сын Леана Высоцкі. Дзякуючы няўхільнаму, фатальнаму збегу абставін учыніў Сѓ Кладна махлярства С– растрату. Баюся РЅРµ таго, што Р·Р° РјРЅРѕСЋ РїР° пятах С–РґР·Рµ паліцыя. РђРґ СЏРµ СЏ уцёк Р±С‹. Але РєСѓРґС‹ ўцячы ад уласнага сумлення! РќРµ хачу жыць заплямленым С– таму адбіраю Сћ СЃСЏР±Рµ жыццё”. Р† РїРѕРґРїС–СЃ Р· вензэлямі. Р† аніякіх, РґР° яснай халеры, дакументаў.  

Сабраўся СЏ ўжо С– гэтую справу падмахнуць, але шкрабе нешта Сћ РјСЏРЅРµ РЅР° душы. “Не, – думаю чамусьці, – марыць гэтую справу шчэ ранавата”.  

Чаму? Рђ таму, што раны РґР·РІРµ (Сѓ СЏРјРєСѓ РЅР° мяжы шыі С– грудзей, тую, РґР·Рµ “душа жыве”, С– Сћ левую СЃРєСЂРѕРЅСЊ). Першае месца смяротным сяляне лічаць, Р° мяшчане РґС‹ яшчэ Р· прэтэнзіямі РЅР° “культуру” – радзей. Рђ левая СЃРєСЂСЂРѕРЅСЊ? Ляўшун быў, ці што? Ці, можа, РїР° старой “царскай” яшчэ памяці? Тады леўшуноў (здаецца), РґС‹ людзей Р· пляскатай ступнёй, РґС‹ яшчэ імпатэнтаў Сѓ армію РЅРµ бралі. Р† столькі С–С… тады Сћ нас развялося – Нарач запрудзіць можна. Рђ пасля, РіСЏРґР·С–С€, такі СЃР° “ступой” так ад палясоўшчыка ўцякае, што лаўжы трашчаць. Рђ пасля Сћ такога імпатэнта поўная хата дзяцей. Р† правальваецца справа аб пастаўцы дзяржаве толькі паўнацэнных егераў. Р— трэскам.  

Прытым гільза адна. Прытым РЅС–РґР·Рµ Сћ справе ані слова РїСЂР° пісталет.  

РќСѓ, праз дзяжурнага асэсара загадваю высветліць справу СЃР° Р·Р±СЂРѕСЏР№, зрабіць ускрыццё трупа. Р† тэлефаную Сћ паліцыю, ці РЅРµ аб’явілі СЏРЅС‹ росшук такога С– такога махляра С– растратчыка.  

РќРµ паспеў філіжанкі кавы выпіць, Р· камісар’ята адказваюць: Р·Р±СЂРѕС– РїСЂС‹ тленных астанках РЅРµ знайшлі (сам, мёртвы, занесці РЅС–РєСѓРґС‹, РІСЏРґРѕРјР° Р¶, РЅРµ РјРѕРі, значыць, падабраў нехта С– цяпер чакай новых эксцэсаў, калі СЏРЅР°, Р·Р±СЂРѕСЏ, Сѓ нягожыя СЂСѓРєС– трапіць).  

Марудзіць тут РЅРµ было чаго. Замовіў машыну (памятаю СЏРє зараз, што нямецкі “мерседэс-бенц”) С– еду Сћ каменду павятовую Сћ мілай кампаніі СЃСѓРґРґР·С–-следчага, кіраўніка седчай брыгады С– пары пастарунковых.  

Едзем РЅР° месца здарэння.  

Спыніліся, помніцца, РЅР° ўзлессі С– папрамавалі РЅР° месца здарэння. Пастарунковы торкае пальцам Сѓ месца, РЅР° СЏРєС–Рј, “здаецца”, знайшоў астанкі той мужык.  

– РЇРє ляжаў?  

– Галавою РІРѕСЃСЊ СЃСЋРґС‹, РґР° таго малога ўрвішча. Р† песць адной СЂСѓРєС– звешвалася Р· СЏРіРѕ.  

Глянуў СЏ СћРЅС–Р· – Сѓ пары метраў СѓРЅС–Р·Рµ дрыгва. Ды РЅРµ такая, РЅР° СЏРєРѕР№ сівец расце, Р° значыць, РїСЂС‹ асцярожнасці прайсці можна, Р° тая, што зеляненькі такі дыванок, Р° Сћ СЂСЌРґРєС–С… разрывах ягоных – нешта накшталт толькі што замешанай вадкай цамянкі. Калі адкінуў СЂСѓРєСѓ пасля стрэлу, то РґР° старшнага СЃСѓРґР° ніхто таго пісталета РЅРµ Р·РЅРѕР№РґР·Рµ. Р† якраз разрыў РЅР° гэтым месцы.  

– Левая СЂСѓРєР° была адкінута?  

– Гм… дайце саабразіць… РќРµ, правая. Правая была.  

“Што Р¶ ён, – думаю, – цераз галаву страляў? РђР±Рѕ, прабіўшы СЃРєСЂРѕРЅСЊ, акуратна пераклаў пісталет Сѓ правую, будучы практычна ўжо мёртвы, С– толькі тады СЂСѓРєСѓ адкінуў? РќРµ клеіцца нешта”.  

РќСѓ С– РЅР° месцы паспяшаліся. Паверылі занадта запісцы. Гэта РЅРµ тое, што цяпер (хаця С– цяпер Р·СЂСЌРґРєСѓ здараецца), калі Сћ гэткім выпадку такі тарарам падымуць, што РЅРµ толькі ўвесь крымінальны вышук, але С– СћСЃС–С… чарцей Сѓ пекле вадун водзіць.  

Рђ тут акрамя іншага СћСЃСЏРіРѕ столькі слядоў натапталі, РЅС–Р±С‹ РЅР° гэтым месцы СћСЃС–Рј добрым людзям наваколля бясплатна голую РњСЌСЂС‹ Пікфард паказвалі. РЈ кампаніі Р· Дугласам Фербенксам, Р±Рѕ С– жаночыя сляды ёсць. Р† яшчэ паказвалі нейкую свінячую кіназорку, Р±Рѕ ляснічы ўказаў нам, што прайшла вялікая чарада РґР·С–РєРѕСћ С– СЏРЅС‹ маглі таксама затаптаць чыйсьці патрэбны нам след.  

Словам, ані следу, ані пісталета, ані РґСЂСѓРіРѕР№ гільзы (урэшце, такую РґСЂРѕР±СЏР·СЊ лёгка С– згубіць РІСЏСЃРЅРѕР№ Сѓ гліцы РґС‹ апалай асенняй лістоце, Р° тут яшчэ якраз пачаў аблятаць Р·С–РјРЅС– РґСѓР± – густымі шатамі Сћ паветры, тоўстым дываном – РЅР° зямлі).  

Дык РІРѕСЃСЊ, пацалавалі РјС‹ РЅР° страсе салому РґС‹ вярнуліся дадому.  

Рђ тут С– вынік ускрыцця. Дзве агнястрэльныя раны: РіСЂСѓРґРЅРѕР№ клеткі – трохі зверху СћРЅС–Р·, справа-налева (нічога сабе манько!), С– галавы – ад левай СЃРєСЂРѕРЅС– СћРіРѕСЂСѓ, С– куля Сћ чэрапе. Першая рана – РјРѕРі яшчэ нават С– дваццаць хвілін жыць, другая – адразу Р± страціў прытомнасць. Р† – РІРѕСЃСЊ што такое гэтая клятая магія агульнай прадузятасці, агульнай РґСѓРјРєС–, агульнага пераканання, агульнага памылковага погляду, халера Р± С–С…РЅСЏР№ матары – лекар робіць выснову, што “не выключае самагубства”.  

РќСѓ першы стрэл, СЏСЃРЅР°, нават тыповы для самагубцаў Сѓ СЃСЌРЅСЃРµ РєС–СЂСѓРЅРєСѓ кулі. Але каб яшчэ ўмудрыўся пісталет перакласці Сћ левую СЂСѓРєСѓ РґС‹ РґСЂСѓРіС– раз – гэта так жа СЂСЌРґРєР°, СЏРє Сѓ самурая, калі робіць харакіры. Два ці тры выпадкі Р·Р° СћСЃСЋ гісторыю РЇРїРѕРЅС–С–, што ўзразаў жывот РЅРµ толькі злева направа (ці СЏРє там), але С– Р·РЅС–Р·Сѓ СћРіРѕСЂСѓ.  

РќРµ, нешта РЅРµ так. Рђ тут тэлеграма, што служачы фірмы такой С– такой змахлярыў РґРІР° разы РЅР° оптавых пастаўках тавару (лічы, пяць тысяч злотых Сѓ кішэні) С– Р· пачатку ліпеня мінулага РіРѕРґР° прысвоіў яшчэ тры тысячы. РЇРє РЅР° той час – вялізныя грошы. Р’РѕСЃСЊ калі РїР°-сялянску лічыць, то гэта чатыры тысячы РїСѓРґРѕСћ жыта, сто дужа харошых С– восемдзесят элітных, чыстапародных кароў, сорак вельмі добрых коней. Кормных кабаноў РїСѓРґРѕСћ РЅР° дзесяць – восемдзесят, пойных цялят узростам Сѓ месяц – пяцьсот Р· гакам. Дамоў Р· мезанінам Сѓ такім гарадку, СЏРє Слонім, – штукі чатыры-пяць. РќСѓ, Р° калі быць моднікам, то чатырыста пар саманайлепшых пантофляў, самых модных, самых дарагіх, хай Р±С‹ сабе хаця Р№ кракадзілавай СЃРєСѓСЂС‹.  

Рђ калі мець крыху спрыту, то падчас крызісу С– пасля СЏРіРѕ, падпаліўшы застрахаваную хату (Р° страхоўка РґР° крызісу сто злотых каштавала), можна было РЅР° тыя страхавыя грошы РґР·РІРµ хаты пабудаваць, лепшыя, часам нават каменныя.  

“Што Р¶ гэта ты, – думаю, – хлопча, РЅРµ пакутаваў залішне – аж РґР° прывідаў, – сумленнем, СЏРє махлярыў, Р° тут табе толькі жыць, смажаныя РіСѓСЃС– самі Сћ СЂРѕС‚ падаюць, Р° ты раптам каяцца пачаў? Дый РЅРµ трэба было баяцца, Р±Рѕ сплацілі сваякі СћСЃСЋ СЃСѓРјСѓ, аб чым самагубца, уцёкшы, РЅРµ ведаў (Р° чаго тады РЅР° С–С… чэрствасць спасылаецца?)”.  

Фотакарткі разаслалі. Цётка Высоцкага сказала, што напэўна ідэнтыфікаваць пляменніка РЅРµ можа, даўно бачыла (мілая патрыярхальнасць сямейных адносін!), але цалкам можа быць, Р±Рѕ С– тып РЅР° фота С– пляменнічак – абодва шчарбатыя, РЅСЏРјР° РґРІСѓС… РїСЏСЂСЌРґРЅС–С… Р·СѓР±РѕСћ. Цалкам СЏРє Сѓ мудрай нашай казцы, калі мядзведзь адцяпаў аднаму нашаму суайчынніку галаву, Р° суседзі задумаліся, ці была Сћ таго галава, ці РЅРµ, С– ўрэшце вырашылі звярнуцца РґР° жонкі безгаловага. Адказ той быў дакладна такі, СЏРє Сћ цёткі: “Раніцай, калі капусту сёрбаў, то барадзёнка целяпалася, Р° ці была галава, ці РЅРµ – РЅРµ прыпомню”. Р† яшчэ прызнала гэтая мондрая дама куртку лесніка, СЏРєСѓСЋ пляменнік Р· нейкага капрызу часам насіў.  

Выклікалі СЏРµ асабіста – вынік РЅРµ лепшы: “Бадай што, ён, але вельмі змяніўся”.  

– Асобныя прыкметы былі?  

Р† Р·РЅРѕСћ прыйшлося тлумачыць, што гэта такое.  

– РќСѓ СЏРє жа, – узрадавалася, – след РїР° выдаленні апендыкса.  

Паглядзелі – ёсць шнар, цэлых дванаццаць сантыметраў даўжыні. РЇРЅР° ўжо хацела ісці, але тут РјРЅРµ РЅС–Р±С‹ цюкнула:  

– Калі СЏРјСѓ выдалілі адростак?  

– РќСѓ, РґРѕР±СЂР° РЅРµ ведаю (“была галава ці не”), але РіРѕРґ сем-восем назад.  

– Рђ Р· СЏРєРѕРіР° часу гэты шнар? – гэта РґР° лекара.  

– РќСѓ, труп нават РЅР° лёдзе пачаў пакрысе… гм… цяжка каб Р· дакладнасцю. Але здаецца, што РіРѕРґ гэтаму шнару. Р† РЅРµ болей СЏРє РґРІР°.  

– Ды РЅРµ, даўней было, – абурылася цёцечка. – Яшчэ Сћ лясной школе вучыўся.  

“Трэба Р±СѓРґР·Рµ памышкаваць РїР° лясніцтвах С– леснічоўках ад Кладна РґР° Альшан”, – падумаў СЏ, РґС‹ РЅР° некаторы час С– забыўся РЅР° гэта.  

Рђ РјС–Р¶ тым графічная экспертыза дала катэгарычнае заключэнне: запіска напісана СЂСѓРєРѕСЋ Крыштофа Высоцкага.  

Ніхто Р· нас РЅРµ падумаў, што гэта, уласна кажучы, РЅРµ мае аніякага значэння. Дык РІРѕСЃСЊ, С– нявеста Высоцкага, нейкая Антасевіч, апазнала РЅР° фатаграфіі жаніха. Словам, адначасова С– тупік С– выйсце, гледзячы, хто чаго хацеў ад следства.  

Р† РІРѕСЃСЊ тут СЏ С– перадаў справу Сћ СЂСѓРєС– віцэ-пракуратара Рышарда Мыслоўскага. РќРµ таму, што баяўся цяжкасцей, Р° таму, што хацеў ягонай перамогі, хацеў, каб ён цвёрда стаў РЅР° СЃРІРѕР№ шлях. РђР±РѕРґРІР° РјС‹ ўнутрана былі перакананыя, што гэта РЅРµ метад Іуды, але метад Каіна, РЅРµ самазабойства, Р° забойства С– што забойца – сам Высоцкі. Назавіце гэта інтуіцыяй, плодам вялікага вопыту С– назіранняў. Але СЏ быў упўнены. РЃРЅ таксама. Р† РЅСЏРјР°, СЏРє кажуць, прычыны тлумачыць чаму. Заставаліся пытанні, РЅР° СЏРєС–СЏ РјС‹ РЅРµ маглі адказаць.  

Хто быў забіты? Чаму пераапрануўся Сћ вопратку Крыштофа? РЇРє быў заваблены Сћ гэтыя нетры?  

Рђ тут яшчэ папаўзлі чуткі, што забойства адбылося РЅР° глебе палітыкі (язык без костак, Р° палітыку тады – С–, РЅР° жаль, РЅРµ толькі тады – шукалі РІР° СћСЃС–Рј). РўСЂСЌР±Р° было спяшацца. Кожны наступны акт, сапраўды ўчынены Сћ С–РјСЏ палітыкі, РјРѕРі зрынуць Р· месца лавіны. РњС‹ РЅРµ ведалі, што праз нейкія паўгода Польшчы Р±СѓРґР·Рµ РЅРµ РґР° палітычных паляванняў Р·Р° вядзьмаркамі С– ведзьмакамі, Р° адзінае, што ёй Р±СѓРґР·Рµ важліва, – гэта РЅС– менш РЅС– больш, СЏРє права дыхаць С– ўвогуле жыць.  

Антасевіч, праўда, прызналася яшчэ, што пасварылася Р· жаніхом РґРЅС– Р·Р° РґРІР° РґР° смерці таго (ён расказаў ёй РїСЂР° грошы, С– СЏРЅР° патрабавала С–С… вярнуць фірме, Р° ён РЅРµ хацеў) С– больш Р· С–Рј РЅРµ бачылася. Рђ паколькі РЅСЏРјР° чаго святому месцу стаяць пустым, то завяла СЏРЅР° сабе ўжо С– новага “рыцара”.  

Р† РІРѕСЃСЊ што азначае перасаліць, нагрувасціць больш, чым трэба, яўных С– ўскосных доказаў. Больш, чым С–С… магло быць.  

Прыбегла панна Антасевіч Сѓ камісар’ят С– кажа: ліст ад Крыштофа. Рђ Сћ лісце словы, што, “калі атрымаеш гэты ліст, РјСЏРЅРµ ўжо РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ Сћ жывых. РњРЅРµ РЅРµ шкада пакінуць зямлю С– цябе. Шчасця!”  

Рђ штэмпель нашай пошты… РЅР° пяць дзён пасля самагубства пазнейшы. Рђ штэмпель адпраўлення такі неварызны, што невядома, адкуль дасланы ліст: Р· Кракава, Гдыні, Навагрудка або яшчэ аднекуль.  

Рђ здымак – РЅР° вуліцы. Р† недзе СЏ тую вуліцу бачыў. Р† здаецца РјРЅРµ, што Сћ Варшаве. Р† ці РЅРµ кракаўскае гэта прадмесце? Р† ці РЅРµ СЂРѕРі гэта касцёла свентэго Кшыжа? Р† ці РЅРµ пашукаць недзе Сћ раёне Свентакшыжскай, РґР·Рµ-небудзь РЅР° Новым Свеце або РЅР° Крулеўскай фотамайстэрні, РґР·Рµ тое фота зроблена?  

Запытанне. Р† адказ. Ёсць такі вулічны фатограф. Ёсць фатаграфія, што аперыруе Сћ гэтым раёне горада. Р† змяшчаецца СЏРЅР° якраз РЅР° Крулеўскай. Р† фотку вышэйпамянёнага пана аддалі друкаваць праз РґРІР° РґРЅС– пасля ягонага самагубства, Р° наступнага РґРЅСЏ ён сам зайшоў Р·Р° ёю. РЇРє кажуць, повен жыцця.  

РЇСЃРЅР°, што жыве, С– СЏСЃРЅР°, амаль Р· поўнай поўнасцю, што гэта ён зрабіў тады Сћ лесе тое паршыўства.  

Р† тут хада падзей, гэткая павольная, раптам сарвалася РЅР° шалёны намёт. Галопам прыбягае Сћ Кладзенскі камісар’ят панна Антасевіч С– кажа, што ішла СЃР° сваім “новым” РїР° Замкавай вуліцы (РІС‹ ішлі ёю РґР° РјСЏРЅРµ) С–, здаецца, бачыла Крыштофа, С– ён СЋРєРЅСѓСћ Сѓ натоўп, С– што цяпер ён СЏРµ нажом ці яшчэ нечым “залатвіць”, СЏРє Сѓ славутай песні “Чтэры мілі Р·Р° Варшавон”, той самай, што зараз уваходзіць Сѓ залаты фонд рэпертуара спевака РЇСЂСЌРјС‹ Стэмпкоўскага.  

РќСѓ абклалі СЏРµ РґРѕРј, устанавілі назіранне над раёнам. Р† ўжо праз РґРІР° РґРЅС– функцыянеры паліцыі перастрэлі СЏРіРѕ Сћ пад’ездзе РґРѕРјР° “на Кладніцы”, РґР·Рµ жыло былое каханне. Невядома, ці сапраўды СЏРЅРѕ “не ржавее”, ці павінна было змоўкнуць.  

Спыталі, ці РЅРµ Высоцкі? РќРµ, СЏ Юллян Сай. Р† метрыку адпаведную паказвае. Але РЅРµ скандаліў, калі СЏРіРѕ пасадзілі Сћ “кошык для радыскі” С– адправілі РєСѓРґС‹ трэба.  

Р† РІРѕСЃСЊ тут СЏ падумаў, што метрыкай карыстаюцца пераважна РЅР° вёсцы, што шукаць, РјС–Р¶ іншым, трэба С– Сћ леснічоўках. Р† ўжо Сћ сёмай Р· С–С… жыла сям’я РїР° прозвішчы Сай, С– нічога там РїСЂР° забойства РЅРµ чулі, Р° сын С–С…РЅС– Сай з’ехаў, каб паступаць Сѓ школу “на ляснічага”.  

Р† тут закруцілася кола.  

Р† паказанні Саяў: бацькі С– РґР·РІСЋС… дачок. Р† паказанні сваякоў Высоцкага. Р† пазней вочныя стаўкі – СѓСЃС‘ пайшло Сћ С…РѕРґ. Рђ карціна злачынства зрабілася такой яснай, СЏРє быццам СЏ СЏРіРѕ назіраў ад пачатку РґР° самага канца.  

РќСѓ, спачатку біяграфію. Біяграфія звычайная. Выслухалі СЏРµ Р· суддзёю-следчым С– віцэ-пракуратарам С– РЅРµ здзівіліся.  

Байструк, бацькі РЅРµ памятаў, дый матка СЏРіРѕ, відаць, РЅРµ ведала. Таму прозвішча – матчына. Пасля С– маці паехала кудысь – ці РЅР° працу Сћ Баварыю (вербавалі тады), Р° СЏРіРѕ, двухгадовага, кінула бабцы, сваёй маці. Праз дзесяць РіРѕРґ тая памерла, С– падлетак перайшоў РЅР° СЂСѓРєС– цёткі, малодшай сястры маці. Тая настаўніца, РјСѓР¶ СЏРµ – таксама. Р† СЏРЅР° Р·Р° хлопца старэйшая толькі РЅР° дзесяць РіРѕРґ, і… словам, Р· тых, РїСЂР° СЏРєС–С… кажуць: “Пробы ставіць РЅСЏРјР° дзе…” Вучыўся хлопец С– нават СЂРѕР·СѓРј С– здольнасці паказваў РЅРµ абы-СЏРєС–СЏ, але вучыўся РЅСЏСЂРѕСћРЅР°. Рђ тут яшчэ родная цётка дапамагала. Адкрыла СЏРјСѓ, пятнаццацігадоваму, СѓСЃРµ, СЏРєС–СЏ сама ведала, “таямніцы Амура”. Словам, зрабіла Р· няўстойлівай асобы, РґС‹ яшчэ Р№ РЅРµ асобы пакуль што, матар’ял РЅР° скончанага, закаранелага РЅСЏРіРѕРґРЅС–РєР°.  

Дзядзечка нешта падазрае. Дзядзечка пляменнічка С– сабрата выпіхвае Сћ лясную школу Сћ Бялай-Падляскей. РўРѕР№ канчае, нават Р· поспехам. РќР° службе Сћ дзяржаўных лясах. Рђ пасля калейдаскоп. Жаніцьба РЅР° ўдаве, прадажа гаспадаркі, пераезд Сѓ Варшаву. Абкраў маладую РґР° ніткі С– ўцёк. Спаймалі. Далі восем месяцаў. Добрыя людзі часам гадамі чакаюць дарэмна, Р° РЅСЏРіРѕРґРЅС–РєСѓ, СЏРє заўсёды, амністыя тут жа падваліла. Прыказка гэтая наша непрыстойная, але “багатаму чорт С– Сћ кашу валіць, Р° беднаму С– Сћ поліўку лье”. Словам, РґР·Рµ С– так густа, то каб яшчэ гусцей было.  

РќР° волі ўладкаваўся практыкантам Сѓ ляснічага Хмялевіча. Амаль адразу выпараецца разам Р· грашыма, асабістым пасведчаннем С– пісталетам (РІРѕСЃСЊ СЏРЅР° адкуль віцца пачала, нітка замшанскай трагедыі).  

Р—РЅРѕСћ Кладна. РўСѓС‚ С– пазанаёміўся Р· Антасевіч. Што Р¶, хлопцу дваццаць восем (ёй дзевятнаццаць), прыстойны, СЏСЃРЅР° Р¶, “не жанаты”. Коміваяжор, але Р¶ РЅРµ так складана С– якар кінуць, скажам, Сѓ фірме “Ян Пліцка С– сын”. Лясная фірма. Р† ён – знаходка. Лес ведае, знаёмствы Сћ LP (lasy panstwowe) ёсць, ледзь РЅРµ РґР° вуліцы Вавельскай, 54, РґР·Рµ дырэкцыя галоўная (прынамсі, так кажа). Спец С– РїР° дыхце, С– РїР° тэрпентынарнях, С– РїР° дыстылярнях жывіцы. РЃРЅ табе С– РєРЅС–РіС– весці С– інкасатар – знаходка, С– толькі. Расце давер – расце С– махлярства С– ашуканства. РќСѓ, тут падрабязнасці РЅРµ патрэбны. Тонкае было круцельства. Так С– накруціў ён сабе восем тысяч злотых. РќСѓ С– тут чамусьці адкрыўся Антасевічуўне. Тая – каб РІСЏСЂРЅСѓСћ. РЃРЅ – Сѓ аніякую. Пасварыліся. Р† тады ён “звяў” адзін.  

Прыглядаўся РґР° розных месц, РєСѓРґС‹ можна было Р± укласці капітал. Рђ тым часам раз’язджаў РЅР° веласіпедзе Сћ РјСѓРЅРґР·С–СЂС‹ палясоўшчыка прыблізна Сћ шматкутніку Аўгустоў – Беласток – Навагрудак – Альшаны – Ліда. Кладна, РІСЏРґРѕРјР°, мінаў.  

Р† РІРѕСЃСЊ Замшаны С– леснічоўка Сћ Цёмным Бары. Стары РђРЅРґСЂРѕРЅ Сай, старэйшая дачка Агата, сын Юллян РґС‹ малодшая РґРѕРЅСЏ – Ганна. Зайшоў папіць дый начаваць застаўся. РќСѓ, Р° РґР·Рµ начег, там Сѓ нас С– вячэра. Знайшлася С– бутэлька. Знайшлася пад СЏРµ С– добрая бяседа… Даверлівасць гэтая наша, прастата – РіРѕСЂС€ СЏРЅС‹ Р·Р° любое крымінальнае, Р·Р° кожнае нават дзяржаўнае злачынства.  

Стары быў старой школы, калі ад палясоўшчыка толькі С– патрабавалася, што веданне лесу РЅР° ўчастку РґС‹ сумленнасць. Рђ новыя часы патрабавалі яшчэ С– СЃСЏРєРѕР№-такой асветы. Р† палясоўшчык “з асветаю” выдаўся С–Рј асобай прыблізна таго самага гатунку, што Сћ нашым коле доктар ганорыс каўза Сарбоны або лаўрэат Нобелеўскай РїСЂСЌРјС–С– Сћ галіне кібернетыкі.  

Разгаварыліся РїР° душах. РђРЅРґСЂРѕРЅ паскардзіўся, што СЏРіРѕ наседны прынц РЅРµ ўспадкуе пасля СЏРіРѕ ляснога каралеўства Замшанскага, што адзіны цяпер спосаб вывесці дзяцей Сѓ людзі, уратаваць С–С… ад галечы – даць С–Рј асвету або хаця Р± патрэбную спецыяльнасць. Р† РІРѕСЃСЊ С– хацеў Р±С‹ Юллян Сѓ палясоўшчыкі, але грошы ўзяць РґР·Рµ, РґР·Рµ заручыцца падтрымкай? РЇСЃРЅР°, што нейкі Р· горада заўсёды мае перавагу над вясковым, тым болей над лясным чалавекам. Р† чуў многае, С– чытаў, С–, нават хай сабе без ахвоты, бачыў. Хаця, можа, С– дурнейшы Р·Р° таго вясковага, СЏРє амаль кожны пародзісты сабака дурнейшы Р·Р° дварнягу. Р† РєСѓРґС‹ больш РЅРµ прыстасаваны РґР° жыцця.  

– Рђ можа, С– СЏ дапамагу, – сказаў Крыштоф. – РЇ скончыў Вышэйшую лясную школу Сћ Цешыне. Знаёмствы Сћ лясніцтве засталіся.  

РќРµ ведаю, магчыма, Р· гэтага выхвалення, СЏРєРѕРµ РЅРµ мела аніякай мэты, – РѕС‚, так сабе, хлестакоўскае выхваленне! – СѓСЃС‘ С– пачалося.  

Юллян з’явіўся. Год РЅР° шэсць маладзейшы, але фігура, колер валасоў, рысы аблічча былі крыху падобныя. РЈСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ – РґРІСѓС… РїСЏСЂСЌРґРЅС–С… Р·СѓР±РѕСћ РЅСЏРјР°.  

Пачалася размова. Дзе, РґС‹ што, РґС‹ СЏРє Р· хлопцам вялося, РґС‹ ці мае СЃСЏР±СЂРѕСћ недзе РЅР° Кракаўшчыне, ці недзе там пад Бельскай-Бялай, Цешынам, Рыбнікам ці Жыўцам. РќРµ меў аніякага, дый тут – мала.  

– Там перавагу аддаюць людзям стопрацэнтна здаровым. Нават каб гландаў С– апендыкса РЅРµ было.  

– Апендыкс выдалілі.  

– Там РЅР° здароўе РЅРµ менш глядзяць, СЏРє Сѓ арміі. РђРґР±РѕСЂ С– адбор.  

– РЇСЃРЅР°, што адбор, – уставіў С– стары. – Толькі Р¶ С– маем права РЅР° трыста шэсцьдзесят тысяч РІРѕР№СЃРєР°.  

– РџР° Версальскаму дагавору, – сказаў Крыштоф, “прасвяціў” цёмных. – РЇСЃРЅР°, што ўжо няшмат, але патрэбны адборныя.  

Гэта пазней ужо, калі РјС‹ СЏРіРѕ, скурвысына, раскалолі, ён прызнаўся, што ўжо тады задумаў “падстаўку”, Р±Рѕ паліцыя СЏРіРѕ С– сапраўды рана ці РїРѕР·РЅР° спаймала Р±.  

Раніцаю сказаў, што хутка вернецца, РІРѕСЃСЊ толькі Сћ Цешыне спраўкі навядзе С– РЅР° каго трэба націсне. РќСѓ, Р° паколькі пашпарты тады былі РЅРµ абавязковыя С– РјРЅРѕРіС–СЏ, асабліва Р· вёскі, С–С… РЅРµ мелі, то досыць С– метрыкі С– пасведчання Р·Р° чатыры класы школы паўшэхнай. РќСѓ С– грошай крыху РЅР° вопратку С– РЅР° першы час.  

Р† пасведчанне ляснічага Хмялевіча – РЅР° стол. Р† РґР·Рµ ўжо тым было, простым, нямудрым людзям, нязвыклым РґР° ашуканства, заўважыць, што Хмялевіч РіРѕРґ РЅР° пятнаццаць старэйшы С– што “дыстынкцый” ляснічага Сћ Высоцкага РЅР° РјСѓРЅРґР·С–СЂС‹ РЅСЏРјР°.  

РќС– Сћ СЏРєС– Цешын ён, СЏСЃРЅР°, РЅРµ ездзіў. Р’СЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ дзён праз колькі, прадыктаваў заяву Сћ дырэкцыю, заверыў, што прымуць. Толькі трэба трыста злотых Р·Р° інтэрнат заплаціць (Р· поўным пансіёнам, хаця хатняй каўбасы вэнджанай РґС‹ паляндвіцы падкінуць С– РЅРµ шкодзіць). Р† трэба яшчэ дзесяць злотых Р·Р° маркі казны.  

Дамовіліся сустрэцца праз пару дзён РЅР° бліжэйшай станцыі С– ехаць некуды аж пад Беласток, РґР·Рµ Сћ леснічоўцы, блізка, Р·Р±РѕСЂ кандыдатаў.  

РЇРє РІС‹ думаеце, што РјРЅРµ было Сћ гэтай гісторыі асабліва брыдка? РќРµ ведаеце? Рђ тое, што гэтая… ухітрылася яшчэ пасля СЃР° старэйшаю дачкою цалавацца Р·Р° гумнамі. Ведаючы ўжо СћСЃС‘.  

РќСѓ С– РІРѕСЃСЊ. Перон паўстанка. З’яўленне Юлляна. Цень лёгкага незадавальнення, калі той сказаў, што здолелі сабраць толькі дзвесце пяцьдзесят злотых. Некалькі прыпынкаў цягніком. Пасля некалькі кіламетраў РЅР° таксі. Калі тое ад’ехала – выявілася, што злезлі зарана, што трэба яшчэ метраў дзвесце прайсці РґР° патрэбнай сцежкі (таксіста пасля знайшлі, С– ён паказаў С– паваротку – РЅРµ тую, С– сказаў, што “палясоўшчык” даў СЏРјСѓ звыш таксы тры злотых, Р° астатнія грошы С– дакументы “маладога” схаваў Сѓ кішэнь).  

Урэшце паварацілі ўлева. Надыходзіў Р·РјСЂРѕРє. Ужо С– сцежку было відаць кепска. Р† тут упершыню нешта, мабыць, стукнула Сћ галаву Саю:  

– РљСѓРґС‹ РјС‹?  

– Ды тут, блізка ўжо.  

Р† тут, Р±С‹ Сћ дрэннай меладраме, закрычаў пугач (Крыштоф адзначыў гэтую дэталь пазней, калі стала марнай справай маўчаць). Р† гэта было злавесна.  

– РќРµ пайду далей, – сказаў Юллян.  

Р† ўбачыў, СЏРє сказаў нехта, “самае сумнае відовішча РЅР° свеце”, РґР·С–СЂРєСѓ чужога пісталета.  

– Скідай вопратку.  

– Што Р¶ СЏ зрабіў вам? – дрыжучы, пачаў маліць небарака.  

РЎСЏСЂРѕРґ вясковых хлопцаў Р· глухіх месц хапае такіх ціхіх, “вады РЅРµ замуцяць”, людзей. Р† гэта, РЅР° РјРѕР№ погляд, было адзіным апраўданнем “ідыятызму вясковага жыцця”, калі ён яшчэ РЅРµ адыходзіў Сѓ нябыт.  

– Р’С‹ РјСЏРЅРµ РЅРµ забівайце. Злітуйцеся. Грошы бярыце. РЇ маўчаць Р±СѓРґСѓ. РќРµ РІСЏСЂРЅСѓСЃСЏ Сћ Замшаны. Далёка-далёка з’еду.  

– РљС–РЅСЊ енчыць. Памяняемся адзеннем, дый С–РґР·С– сабе.  

РўРѕР№ нават РЅРµ спытаў, нашто тым адзеннем мяняцца. РЎРєС–РЅСѓСћ СѓСЃС‘ С– чакаў, пакуль Крыштоф Р· пісталетам павольна апранае ягоныя порткі, пінжак, Р° СћСЃС‘ сваё кідае пад РЅРѕРіС– хлопцу. РЇРјСѓ Р± Сѓ той час скочыць Сѓ гушчар С– бегчы: Сѓ адной калашыне РЅРµ пабегаеш. Але ён быў запалоханы, С– ён… паверыў. РЇРјСѓ хацелася верыць. Бо хто Р¶ РЅРµ паверыць, калі хочацца жыць?  

Р† таму, калі ён пераапрануўся, ён адразу атрымаў кулю Сћ СЃРєСЂРѕРЅСЊ. Р— правай СЂСѓРєС– С– таму Сћ левую СЃРєСЂРѕРЅСЊ. Упаў. Яшчэ варушыўся С– таму атрымаў, зверху, РґСЂСѓРіСѓСЋ кулю, Сѓ сэрца.  

Рђ пасля забойца падцягнуў Сая РґР° невялічкага ўрвішча, адкінуў СЏРјСѓ адну СЂСѓРєСѓ так, каб звісала над дрыгвою. РЈ запае РЅРµ заўважыў, што адкінуў правую, РЅРµ тую, калі ўлічыць, што рана была Сћ левую СЃРєСЂРѕРЅСЊ.  

РќСѓ Р° потым засунуў забітаму Р·Р° Р±РѕСЂС‚ пінжака загадзя напісаны ліст С– пайшоў сабе. Рђ пісталет дарогаю – трэцяя памылка – РєС–РЅСѓСћ Сѓ нейкую ручаіну.  

Думаеце, канец? Ды РЅРµ. Што там дзвесце сорак злотых, калі Р· васьмісот – сотню паспеў пражыць. Калі ўжо зроблены першы РєСЂРѕРє РїР° дарозе, РЅР° СЏРєРѕР№ чалавек ператвараецца Сћ брутальнага С– без лішняй маралі звера, то астатнія РєСЂРѕРєС– даюцца лягчэй. Рђ тут яшчэ ён РЅРµ ведаў РїСЂР° свае памылкі, РїСЂР° існаванне нас, верыў, што Сћ СЃРєСѓСЂС‹ Сая СЏРјСѓ бяспечна. Р† яшчэ ведаў, што простыя лясныя людзі РЅРµ ведаюць усёй меры цынізму такіх, СЏРє ён.  

Таму Р· Варшавы піша ліст С– дасылае фота Антасевіч. Рђ пасля Р· Цешына, падрабіўшы почырк (СѓР·РѕСЂ – заява Сая), піша бацьку забітага, што дзякуючы пану Хмялевічу паступіў, што СћСЃС‘ РґРѕР±СЂР°, толькі патрэбен РЅРѕРІС‹ касцюм, гадзіннік С– сто злотых РЅР° выдаткі.  

Гэты забойца так С– застаўся Сћ душы дробным кавалачнікам, СЏРєС– памёт здатны Р·-пад СЃСЏР±Рµ з’есці.  

Р† прыехаў. Р† расказаў аб планах Юлляна, аб сябрах. Р† атрымаў СѓСЃС‘, што хацеў. Рђ ад старэйшай дачкі – таксама. Р’РѕСЃСЊ што самае страшнае!  

– Малодшая цяпер Р·Р° Салвэсем Цяцерычам, – сказаў СЏ.  

– Рђ старэйшая Р·Р° маці-зямелькай. Пасля СЃСѓРґР° вешацца хацела (С– СЏРЅР° С– стары давалі паказанні, СЏСЃРЅР° Р¶, РїСЂС‹ замкнёных дзвярах, але ўявіце сабе адчуванне: абдымаць забойцу брата). Знялі. РўРѕ пасля ніводнага хлопца РґР° СЃСЏР±Рµ РЅРµ падпускала, Р° Сћ партызанах, СЏРє знарок, лезла Сћ самыя небяспечныя справы. Р† смерць СЏРµ мучыла-мучыла, Р° пасля С– злітавалася.  

Р† ведаеце што? РЇ РЅРµ быў ані Сћ СЏРєРѕР№ меры прыхільнікам пана Мацыеўскага⁶, але пасля таго СЏРє даведаўся РїСЂР° гэтую гісторыю Крыштофа Р· Агатаю, Р· ахвотаю кароткі час пабыў Р±С‹ Р· Крыштофам С– панам Мыцыеўскім Сѓ адной кампаніі. Рђ пасля нават Р· прыемнасцю запрасіў Р±С‹ СЏРіРѕ РЅР° чай С– пазнаёміў Р· сям’ёй.  

Хаця РјРЅРµ вельмі РЅРµ падабаліся гэтыя СЏРіРѕ штукі Р· белымі пальчаткамі. Неяк РЅРµ быў СЏ ад С–С… Сѓ захапленні.  

Але РґР° Мацыеўскага яшчэ быў акружны СЃСѓРґ. Пасілены СЌСЃРєРѕСЂС‚ паліцыі, варожасць народа.  

Прызнаўся РІР° СћСЃС–Рј, С– нічога тут РЅРµ РјРѕРі дапамагчы адвакат (псіхіятр прызнаў Высоцкага адказным Р·Р° свае ўчынкі) Р· ягонай канцэпцыяй “канстытуцыянальнага псіхапата”, пазбаўленага Сћ дзяцінстве пяшчоты С– цеплыні.  

Прысудзіў СЃСѓРґ (раіліся РґР·РІРµ гадзіны) РґР° пакарання смерцю. Рђ той, хоць С– казаў, што “жыць РЅРµ хоча С– РЅРµ можа” – падаў РЅР° апеляцыю.  

Выводзілі СЏРіРѕ Р· СЃСѓРґР° праз чорны С…РѕРґ. Іначай лінчавалі Р±. Бо нянавісць аж віравала, СЏРє кіпецень Сѓ катле.  

РЎСѓРґ апеляцыйны Сћ СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ жніўня зацвердзіў прысуд СЃСѓРґР° акруговага. Бо С– што можна было дадаць яшчэ, СЏРєС–СЏ абставіны маглі Р± змяніць погляд людзей РЅР° рэчы. РҐС–Р±Р° гэта было нешта вартае паблажлівасці? Выключная жорсткасць, зверства, бесчалавечча, нуль маралі, аніякага раскаяння. Небяспечныя люты звер, кат С– вылюдак.  

Шаноўны пан Мацыеўскі выехаў Сѓ чарговую дарогу, даруй СЏРјСѓ Р±РѕРі парачку больш дробных грахоў Р·Р° адну гэтую паездку.  

РЇ РЅРµ прысутнічаў РЅР° апеляцыйным СЃСѓРґР·Рµ, РЅРµ быў сведкам выканання прысуду. Быў Р·Р° мяжою С– застаўся там яшчэ РЅР° РіРѕРґ, Р±Рѕ 1 верасня грымнула вайна.  

Палякі нібыта напалі РЅР° радыёстанцыю Гляйвіц.  

– Рђ СћСЃС‘-такі СЏРє гэта адбылося?  

– Кажу, Мацыеўскі выехаў. Р† РґРѕР±СЂР°, што скончылі хаця Р· адным падонкам перад тым, СЏРє Польшчы СЏРє ніколі спатрэбіліся сапраўдныя людзі.  

РЇРЅС‹ СћСЃС‘ Р¶ былі людзі слова, мае спадарожнікі.  

Сказана – зроблена. З’явіўся Сћ прызначаны тэрмін РґР° касцёла С– кляштара бернардынаў – СѓРјРѕРІР° застаецца Сћ сіле. Дакладны – значыць, дакінем амаль РґР° Альшан Р· Кладна. Нават Хілінскі быў Сѓ наяўнасці, хацеў паслухаць РїСЂР° маю размову Р· былым пракуратарам, пасля вярнуцца Сћ Кладна С– назаўтра прыехаць Р·РЅРѕСћ, ужо аўтобусам.  

РЈ тую хвіліну, калі СЏ ўлез Сѓ наш “казёл”, СЏРЅС‹ якраз канчалі нейкую спрэчку, якая ўзнікла значна раней.  

– Кідаецеся РІС‹ тэрмінамі, што далі людзям, юрыспрудэнцыяй, – СЂСЌР·РєР° кідаў Хілінскі. – Рђ РЅР° РјРѕР№ погляд, самае брыдкае Сћ кожнай прафесіі, асабліва калі ты надзелены ўладаю, – прымушаць людзей рахмана, ціхмяна С– пакорліва, без скандалаў цярпець несправядлівасць. РЇ гэта бачыў… РЈ розных краях.  

– Перажыткі, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Клепча.  

– РќСѓ так, – сказаў Шчука. – Змяшаў божы дар Р· яешняй. Перажыткі капіталізму РІР° СћСЃС–Рј, што СЏРјСѓ РЅРµ РїР° душы, бачыць. Рђ ён гэтага капіталізму С– РЅРµ нюхаў. Рђ што, скажам, дзед нейкага таварыша быў… ну… губернскім казначэем, то давай абвінавацім Сѓ гэтай нашай гісторыі СћРЅСѓРєР° першага лепшага загадчыка АблФА. Дык РІРѕСЃСЊ твой “падазроны” гэта чалавек РґРѕР±СЂС‹, гэта чалавек РЅР° сваім месцы – СЏРєРѕРіР° табе яшчэ ражна? Р† запамятай, наперад сабе такіх штук РЅРµ дазваляй. Невіноўны – пусці. РќРµ Р±РѕР№СЃСЏ, самалёта ён РЅРµ захопіць. РЈ СЏРіРѕ аўтамата РЅСЏРјР°. Р† іншай радзімы таксама.  

– Абстрактны гуманізм!  

Дзіўныя пачуцці выклікаў СѓРІР° РјРЅРµ гэты чалавек.  

– Абстрактны гуманізм, – Р·РЅРѕСћ умяшаўся Хілінскі, – гэта калі Р± Гітлера бараніў Р·Р° тое, што вегетар’янец С– сабак любіў. Гэта калі Р± СЏ падлюгу, што сабрата Сћ пяцьдзесят РіРѕРґ інфарктам задушыў – С– РЅРµ аднаго, – РїР° галоўцы гладзіў. Глядзі, Клепча, РЅРµ давядзе цябе гэта РґР° дабра. РќРµ цяпер, то Сћ чацвер… Расказвай лепей, Антосю, што там было.  

РЇ расказваў падрабязна, С– таму, калі скончыў, РјС‹ былі ўжо РЅР° пад’ездзе РґР° клуба Сћ Альшанцы, сёння нежывога С– замкнёнага РЅР° замок.  

– Рќ-РЅР°, гісторыя, СЏРє кажуць, страшней Р·Р° страхавітую выдумку, – сказаў Шчука. – Дык гэта клуб?  

– РђРіР°.  

– РўРѕ пройдземся РЅР° месца, РґР·Рµ РЅР° цябе напалі.  

Праз пару хвілін СѓСЃРµ рассыпаліся РїР° лагчынцы, Р° СЏ паказваў С–Рј, што С– СЏРє тут было.  

– Малайчына, – сказаў раптам Шчука.  

– Рђ РјРЅРµ якраз гэта С– падазрона, – гаварыў, СЏРє рэзаў, няўхільны Клепча. – Чацвёра РЅРµ здолелі адолець аднаго. Р† запавет РЅР° вашу карысць. Р† запіска тая. Хто СЏРіРѕ ведае тую графічную экспертызу. – РЃРЅ гаварыў досыць з’едліва, але так гжэчна, што здавалася, РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ пачне дыгаць ножкай.  

– Перастаньце быць такім РЅСѓРґРЅР°-гжэчным, – гэта сказаў палкоўнік, ціха С– СЃСѓС…Р°. РЃРЅ, відаць, РЅРµ саромеўся РјСЏРЅРµ С– быў Сѓ стане ціхага шаленства.  

– РўСѓС‚ вам РЅРµ РќСЏСЃРІС–Р¶, Р° РіСЂСѓРїР° міліцыянераў. Дый нават Радзівілам было пляваць РЅР° ўмоўнасці. Ім радавітасць даводзіць РЅРµ было прычыны.  

РЇ развітаўся Р· С–РјС– РїР° дарозе Сћ вёску. РЇРЅС‹ пайшлі РґР° машыны, СѓСЃС‘ яшчэ ціха гаворачы РјС–Р¶ сабой. Рђ РїСЌСћРЅР°, маўчалі Р±, каб ведалі, СЏРєС– Сћ РјСЏРЅРµ слых.  

– Р† ўвогуле, Клепча, – сказаў Шчука. – РўС‹ ведаеш, чаму нас Сѓ Польшчы “глінамі”, Сѓ Францыі – “каровамі”, Р° тут часам “лягавымі” абзываюць?  

– РќРµ.  

– Рђ гэта РІРѕСЃСЊ праз такіх, СЏРє ты.  

Клепча паскорыў РєСЂРѕРєС–, Р° СЏРЅС‹, памахаўшы РјРЅРµ СЂСѓРєРѕР№, Р·РЅРѕСћ пайшлі сваёй дарогай. Р† Р·РЅРѕСћ даляталі РґР° РјСЏРЅРµ ўрыўкі С–С…РЅСЏР№ размовы.  

– РўРѕ што, перавядуць СЏРіРѕ? – спытаў Хілінскі.  

– РЇ Р± СЏРіРѕ звольніў, – сказаў Шчука.  

– РўР°-ак, то РЅР° самай справе вялікая страта, – нечакана ўмяшаўся шафёр. – Такі хлопец, СЏРє ён, – гэта Р¶ прыкраса міліцыі.  

Астатнія прамаўчалі.  

Машына кранула Р· месца С– хутка знікла Р·Р° павароткаю дарогі. РЇ ішоў РґР° СЃСЏР±Рµ, С– РјСЏРЅРµ калаціла. РЈСЃРµ гэтыя РґРЅС– СЏ быў РЅР° грані нервовага вычарпання.  

_______________  

1 Роршах Герман (1884-1922) – швейцарскі псіхіятр, СЏРєС– прапанаваў СЃРІРѕР№ спосаб класіфікацыі характараў.  

2 Падманны РєСЂРѕРє, няёмкасць (франц.).  

3 Шчаслівы, хто Сћ час памірае (лац.).  

4 Вядомае артыстычнае кафэ Сћ Кракаве Р· мадэрнісцкімі малюнкамі РЅР° сценах.  

5 “Экс” – ад “экспрапрыяцыя”. Рабунак РЅРµ дзеля сваёй кішэні, Р° для патрэб партыі.  

6 На ўсю Польшчу ў той час быў толькі адзін кат, якога вазілі па меры патрэбны з месца на месца. І хаця “выступаў” у масцы – усе ведалі ягонае прозвішча – Мацыеўскі. На кожнага павешанага ўжываў свежую пару белых пальчатак. Пасля выканання прысуду – выкідаў старую пару са словамі: “Справедлівосці стала сен задосць”. – “Справядлівасць перамагла”.

РќРµ падумайце толькі, што СћСЃРµ гэтыя РґРЅС– СЏ адно займаўся паездкамі дадому, Сѓ Кладна, туды-СЃСЋРґС‹, што СЏ захапляўся выключна аналізам людскіх характараў С– адносін (хаця гэта С– забірала РїСЌСћРЅС‹ час), самааналізам, самакапаннем С– іншымі малапаважанымі “сама”…  

Асноўнае – гэта было СћСЃС‘ Р¶ пошукі Сћ трэцяй вежы. Р† аднаму Р±РѕРіСѓ толькі РІСЏРґРѕРјР°, колькі кошыкаў РґСЂСѓР·Сѓ С– пылу РјС‹ вывалаклі адтуль праз пралом, колькі вынеслі насілак бітага каменю С– СћСЃСЏРіРѕ такога. Сам СЏ прыдбаў такія мазалі РЅР° руках, СЏРєС–С… РЅРµ меў Р· юнацтва, РґРІР° Іванавічы таксама працавалі ад душы, РґС‹ прычым нічога РЅРµ хацелі браць, акрамя СЂСЌРґРєС–С… (С– ўзаемных) пачастункаў. Р† яшчэ СЏ адбіў Сѓ археолагаў шасцёх вучняў старэйшых класаў (былі, РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, канікулы), Р·Р° што РјСЏРЅРµ клялі нават дзяўчаты, РЅРµ кажучы РїСЂР° Генку Седуна. Урэшце С– СЏРЅС‹ часам прыходзілі памагчы.  

Зямлі Р·Р° тры Р· паловаю стагоддзі Р· гакам нарасло ўдосталь. Замак, СЏРє кожная старая будыніна, “рос Сѓ зямлю”, але Р· РґРЅСЏ РЅР° дзень РјС‹ павінны былі ўжо дабрацца РґР° “мацерыка”.  

РќСѓ што яшчэ? Перасталі з’яўляцца “дама Р· манахам”. Прынамсі, СЏРє Р±С‹ РїРѕР·РЅР° РЅС– вяртаўся СЏ Сћ сваю “плябанію”, РјРЅРµ РЅС– разу РЅРµ давялося ўбачыць С–С…. Але СЏ ані РЅР° РєСЂРѕРє РЅРµ пасунуўся наперад. Праўдзівей кажучы, СЏ пасунуўся С– нават шмат новага зведаў, толькі РЅРµ ведаў, што Р· гэтага новага сапраўды важлівае С– набліжае РјСЏРЅРµ РґР° мэты С– адгадкі, Р° што РЅРµ. Рђ РјС–Р¶ тым час ішоў, С– маладзік адзначыў канец траўня, С– РІРѕСЃСЊ павінен быў прайсці С– прынесці РЅРѕРІСѓСЋ РїРѕСћРЅСЋ чэрвень.  

РђРґРЅРѕ было кепска: начныя кашмары пачалі паўтарацца Р· зайздроснай рэгулярнасцю, СѓСЃС‘ часцей С– часцей. Р† асабліва моцны здарыўся СЃР° РјРЅРѕСЋ Сћ РЅРѕС‡ майго вяртання Р· Кладна. РџСЌСћРЅР°, размова Р· пракуратарам, спрэчка Р· Клепчам, няўдачы апошніх дзён усхвалявалі РјСЏРЅРµ РґР° таго, што СЏ сапраўды вычарпаўся, што СЏ балансаваў РЅР° краі. РЇ, відаць, С– сапраўды быў падрыхтаваны РґР° пачэснага месца СЃСЏСЂРѕРґ іншых такіх Сѓ “загарадным доме” Лыганоўскага або проста быў гатовы сарвацца СћРЅС–Р·, Сѓ бездань.  

Дзед Мультан, можна меркаваць, быў Сѓ адным Р· начных абходаў. РЇ выпіў шклянку халоднага чаю, выкурыў РЅР° СЃРѕРЅ цыгарэту С– заваліўся спаць. Р† амаль адразу заснуў дзіўным СЃРЅРѕРј: РЅРµ разбярэш, Сѓ СЃРЅРµ гэта адбываецца Р· табою ці наяве.  

…У партрэтаў С– С–РєРѕРЅ РЅР° сценцы С– РЅР° падлозе ля СЏРµ раптам аджылі вочы С– пачалі Сћ нейкім непаразуменні паглядаць туды С– СЃСЋРґС‹, круціцца, вырачвацца РЅР° РјСЏРЅРµ. Р† РІСѓСЃРЅС‹ крывіліся СћСЃС‘ мацней.  

Р† СЏ, СЏРє СЏРЅС‹, пачуў бязгучнае набліжэнне чагосьці нядобрага.  

Здалёк яшчэ, праз дзверы, СЏРєС–СЏ раптам адчыніліся, СЏ ўбачыў, СЏРє нехта няўлоўным ценем, без аніводнага шолаху, набліжаецца РґР° вартоўні.  

Бліжэй, бліжэй. Р† раптам партрэты СћСЃРµ скасілі вочы Сћ Р±РѕРє РґР·РІСЏСЂСЌР№. Р† Сћ вачах быў несамавіты жах.  

Нешта, СЏРєРѕРµ блізілася, матэрыялізавалася РЅР° парозе С– ўступіла Сћ пакой. Кшталт гэтага нечага ўвогуле быў чалавечы. Толькі шыі РЅРµ было. Патыліца Р· СѓСЃС–С… бакоў спадзіста пераходзіла Сћ апрафігіяльныя канцы ключыц, Сѓ плечы. Р† вачэй РЅРµ было, С– рота. Проста футра РЅР° гэтым месцы ішла невялікімі паглыбленнямі. Таму што істота была ад патыліцы РґР° ступакоў пакрытая белай С– тоўстай, СЏРє лішайнік, даўжынёю сантыметраў Сѓ сем поўсцю.  

РЃРЅ набліжаўся Сћ нерухомым паветры, С– партрэты вадзілі поўнымі жаху вачыма Р· СЏРіРѕ РЅР° РјСЏРЅРµ.  

…І тут СЏ нібыта разарваў нябачныя ланцугі РЅР° руках С– нагах, скочыў, нейкім дзівам РјС–РЅСѓСћ СЏРіРѕ С– РєС–РЅСѓСћСЃСЏ Сћ дзверы. РќРѕРіС– РЅРµ хацелі бегчы, С– тады СЏ пачаў рабіць скачкі. Так, СЏРє гэта заўсёды бывае Сћ СЃРЅРµ, калі РЅРµ можаш уцячы ад пагоні.  

…Конь перада РјРЅРѕСЋ. Р† СЏ СћР·РІС–СћСЃСЏ РЅР° СЏРіРѕ, РЅРµ абапершыся РЅС– нагою РЅР° стрэмя, РЅС– рукамі РЅР° карак.  

Дзіва здарылася, ці што? РђРµ РЅРµ было ўжо замка, касцёла, плябаніі. Была тая паляна, РЅР° СЏРєРѕР№ вымушаны быў адпусціць нас Вітаўт Альшанскі С– Сташка, РґС‹ РЅРµ, Ганна, побач, С– заблытванне слядоў С– падсвядомае адчуванне намі наперадзе чагосьці нядобрага.  

Такое балючае, такое трывожнае адчуванне нейкай немінучай, няўхільнай, неакрэсленай Р±СЏРґС‹.  

РљРѕРЅС– імкнуцца шалёна. Забіцца РґР° смерці, але РЅРµ збочыць. Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ ужо Р±СѓРґР·Рµ рака, С– чаўны, С– шлях РґР° Нёмана, Р° там – РґР° свабоды.  

Р’РѕСЃСЊ С– чаўны. Але нешта занадта РјРЅРѕРіР° чаўноў.  

РќРµ тыя чаўны.  

Р†, адгароджваючы нас ад чаўноў, ад срэбнай лускі РЅР° вадзе, выцягнуўся роўнай лініяй РєРѕРЅРЅС‹ аршак. Другі РєРѕРЅРЅС‹ аршак.  

Дасланы вадою перасячы нам шлях. Адразу дасланы вадою, без патрэбы блукаць Сѓ нетрах С– блытаць сляды.  

Цьмяна адсвечваюць Сѓ РїСЂРѕРјРЅСЏС… месяца сталёвыя С– пасрэбленыя латы. Узнятыя забралы С– твары СћСЃС–С… Сѓ ценю С– таму здаюцца сляпымі або снулымі. Звісаюць Р· шаломаў сутаны, валасяныя, грывамі, С– Р· пер’яў.  

Выразныя павады апушчаны. Р† ртутны бляск РЅР° наканечніках РґРѕСћРіС–С… дзідаў, РЅР° шаблях, РЅР° буздыганах С– баявых кляўцах.  

Цяпер ужо РЅРµ ўцячэш. Набліжаецца вершны ланцуг.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Лёс РЅРµ быў літасцівы РґР° нас.  

…І тут жа нейкая камяніца, С– туды кідаюць рознага памеру цюкі, РјСЏС…С–, скрынкі. РЇРЅС‹ слізгаюць некуды СћРЅС–Р·, СЏРє кіль РїР° прасаленым жолабе, калі карабель ці ладдзю спускаюць РЅР° ваду. Р† РЅРѕС‡. Крыху цямнейшая, Р±Рѕ месяц РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ Р·РѕР№РґР·Рµ. Рђ вакол нас Р· Гардзіславаю дзесятак воінаў С– Вітаўт Альшанскі РЅР° вараным кані.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, паны рада, – звяртаецца ён РґР° воінаў, – РІРѕСЃСЊ паны-райцы. Абыдземся без ражэння, без СЃСѓРґРґР·С– С– падсудка¹, без проўста², без падскарбія, каб той вернуты скарб лічыць. Урэшце няхай паляжыць Р· С–РјС–, пакуль тут Р· праверкай, гэты Груган, РєСЂСѓРє гэты Станкевіч Р±СѓРґР·Рµ тырчэць.  

РЃРЅ паказвае воінам РЅР° нас:  

– Саўлачыце Р· С–С… рызы³.  

Адзенне падае РґР° нашых РЅРѕРі, Сѓ траву.  

– Што, умёт. Сустрэліся-такі СћСЃС‘ Р¶. Нічога, абаронца ваш спіць. РћР№, моцна соннае РІС–РЅРѕ. Рђ вас? Вас СЏ такім напаю, што Сћ СЃРІРѕР№ час давеку заснеце. Зладзеі.  

– Р—РјРѕСћС‡ ты, крадла, – адказвае Валюжыніч маімі вуснамі. – Здрадзіў твой прашчур Слуцкага, абрабаваў С– князёў тых С– караля. Дый ты Сћ СЏРіРѕ. РњСЏРЅРµ С– СЃСЏР±СЂРѕСћ маіх прадаў, абабраў караля. Так што РЅРµ хайлаў Р±С‹ так. Занадта ты ўшчыплівы⁴. Р’РѕСЃСЊ Р·Р° тую ўшчыплівасць Р· нас, Р·Р° зладзеяватасць так цябе шчыкаць будуць шчыпцамі, абцугамі РґС‹ клешнямі, што РјСЏСЃР° Р· костак паляціць. Зладзейству твайму сведкаў РјРЅРѕРіР°, Р° галоўны – Р±РѕРі.  

РЃРЅ усміхаецца страшнавата:  

– РўС‹ РЅРµ думай так РјСЏРЅРµ раздражніць, каб цябе хутка РґС‹ лёгка РЅР° смерць прыправіў, РґС‹ яшчэ С– столмаха⁵ пазваў, каб ён вам хаўтурную калясніцу РґР° труны адразу зрабіў. Таго РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Прыпомніце РІС‹ Сћ РјСЏРЅРµ яшчэ паталетнюю⁶ РјСЏРєС–РЅСѓ.  

– Пішы строчне, – пасля паўзы звяртаецца ён РґР° РєРѕРЅРЅС–РєР° Р· дзіўным цыліндрычным прадметам Сѓ руцэ, – Сѓ радок.  

Спачатку жанчыну, Р° пасля РјСЏРЅРµ абвязваюць пад пахамі пятлёй Р· нейкім хітравумным вузлом С– спускаюць РїР° нахіленай плоскасці, Р° пасля Р· нейкай навісі проста СћРЅС–Р·, Сѓ чорны атвор.  

Камень пад ступакамі. Р† тут жа нешта шморгае пад пахамі. РђРіР°, бортны вузел. Таргануўшы, здымаеш пятлю Р· самага высокага СЃСѓРєР°. РќР° імгненне яшчэ СЏ заўважаю, СЏРє РґР·РІСЋРјР° змеямі мільганулі ўверсе, Сѓ пляме, адкуль ледзь-ледзь сочыцца святло, РґР·РІРµ РІСЏСЂРѕСћРєС–.  

– Р’РѕСЃСЊ так, – далятае зверху голас, – тут вам С– ложніца, тут вам С– жыць, С– скончыцца. Вада там, Сѓ куце, капае СЃР° столі, там цэбар стаіць. Бачыце, СЏ вас акрутне – жорстка РґС‹ люта – РЅРµ замардаваў. Р† скарб РІС‹ Сћ ніжняй каморы адзедзічавалі⁷. Р† хата раскошная, акругле⁸ сем сажняў. РќСѓ РІРѕСЃСЊ, будзеце РІС‹ там вартаўнікамі, С– жывым вас РЅРµ даклікацца.  

Пачынае звужацца больш светлая пляма над галовамі. Чуваць глухі Р·РІРѕРЅ апаленай плінфы аб РґСЂСѓРіСѓСЋ, шорганне кельмы аб камень.  

Р† цемра. Р† нічога болей. Толькі густая С– тлустая, СЏРє сажа, цемра.  

– РўС‹ памрэш РЅРµ даўжэй СЏРє праз РіРѕРґ, – гукаю СЏ, без надзеі, што той яшчэ РјСЏРЅРµ пачуе.  

…Я нічога РЅРµ бачу. Р†, адначасова, чамусьці бачу, СЏРє чорны РєРѕРЅРЅС–Рє РЅР° чале коннага аршака выязджае Р· лясной сцежкі РЅР° паляну (трох муляраў цягнуцца ззаду).  

Чорны раптам пускае каня рыссю, махае СЂСѓРєРѕР№.  

Р† тут Р· нетраў адусюль выязджаюць, выломліваюцца Р· гушчару РєРѕРЅРЅС–РєС–. РЈ руках С–С…РЅС–С… РЅСЏРјР° пішчаляў. Дзівіцца РЅСЏРјР° чаго, СѓРЅСЊ, наводдаль, відаць верхавіна касцельнай званіцы. РЈ руках С–С…РЅС–С… РґРѕСћРіС–СЏ лукі Р· белавежскага цісу. Гучна ляскаюць нацягнутыя, Р° пасля адпушчаныя цецівы аб скураныя пальчаткі РЅР° левай руцэ. Р† роем лятуць РґРѕСћРіС–СЏ стрэлы, Р· наканечнікамі, вываранымі Сћ адвары Р· ігліцы, кары С– драўніны таго Р¶ цісу. Смертаносныя РґРѕСћРіС–СЏ стрэлы – “паратунку Р¶ ад С–С… няма”.  

Муляры падаюць адразу. Р’РѕС–РЅС‹ яшчэ круцяцца, спрабуюць прарвацца, але паступова спаўзаюць Р· коней РЅР° траву. Так уторканыя стрэламі, што хутчэй падобныя РЅР° вожыкаў, чым РЅР° трупы.  

Бачу твар гаспадара. Р’СѓСЃРЅС‹ ягоныя ўшчыпліва варушацца. РЃРЅ абводзіць вачыма мёртвых.  

– Так, праўду ты РјРѕРІС–Сћ. Зладзейству майму сведкаў РјРЅРѕРіР°. – РЃРЅ узводзіць вочы: – Рђ галоўны – Р±РѕРі.  

…І Р·РЅРѕСћ цемра, СЏРє сажа. Р† Р·РЅРѕСћ раптоўнае святло. Замкавы РґРІРѕСЂ, заліты сонцам. Вялізны спачатку абшчынны, пасля фамільны РґСѓР±. Кіпіць пад С–Рј С– вакол стракаты натоўп. Магнацкая, шляхецкая вопратка, латы воінаў, адзенні вольных сялян. Далей, Сѓ браме С– Р·Р° брамай, белая хмара тых, Р·СѓСЃС–Рј простых. Р— агульнага гулу вырываюцца паасобныя сказы.  

– Рђ СћСЃС–С… сведкаў Р· тых латных людзей, – гэта падсудак, – паставіць перад вочы высокага СЃСѓРґР° нельга. Бо той жа ноччу С–С… нейкія ліхія, лёзныя, вандроўныя іначай, людзі РґР° смерці выбілі. Р† тыя ліхія людзі Р· воінаў, Р° Р· простых разбойнікаў былі, Р±Рѕ РЅРµ мелі гакаўніц, Р° мелі лукі СЃР° стрэламі атручанымі.  

Р—РЅРѕСћ вэрхал. Усплывае разумны твар Станкевіча. Р СѓРєР° РЅР° Евангелі.  

– Клянуся, што калі РєРЅСЏР·СЊ уцекінёраў наздагнаў, то С– адпусціў адразу РїР° РїСЂРѕСЃСЊР±Рµ С– парадзе маёй. Рђ што СЏРЅС‹ грошы тых бунтоўных везлі С– грошы СЏРіРѕ каралеўскае мосці – таго СЏ РЅРµ ведаў.  

Р† пасля паўзы:  

– Толькі грошы тыя дасюль РЅС–РґР·Рµ РЅРµ ўсплылі. Р† пошук наш нічога РЅРµ даў. Рђ ўсплысці павінны былі. Значыць, схаваны СЏРЅС‹, пад завалай. Рђ тут трэба яшчэ даведацца Р±, ці РЅРµ перастрэлі ўцекачоў іншыя людзі князевы.  

Р—РЅРѕСћ шум галасоў. Р† тут ужо ля падстаўкі Р· Евангеллем сам РєРЅСЏР·СЊ.  

– Фартугалем⁹ РїСЂРѕРґРєР° майго Пятра Альшанскага клянуся, – СЂСѓРєР° ягоная цягне Р· грудзей залаты ланцужок.  

– РџСЂРѕРґРєР°-здрадніка, – бязгучна варушацца Станкевічавы РІСѓСЃРЅС‹.  

– …а спатрэбіцца, то паклянуся Р№ РЅР° святым Евангеллі. РќРµ пад катаваннямі, СЏРє слугі, Р° РїР° сумленню, што СЏ тады, адпусціўшы С–С…, Р· панам Станкевічам назад РґР° замка прыехаў. Рђ РґСЂСѓРіС– раз СЏ С–С… РЅРµ лавіў. Р†, галоўнае, РЅРµ забіваў. Рђ сведкі РЇР·СЌРї Гарашчук, РєСѓРїРЅС–Рє, РґС‹ Пратас Левановіч, пісар, клянуцца, што тыя – жывы. Р† жыць С–Рј яшчэ, колькі адпусціць С–Рј дзён Р±РѕРі. Рђ СЏ ані Р·Р±СЂРѕСЋ, ані плахаю паскараць канец гэты РЅРµ Р±СѓРґСѓ, Сѓ чым С– слова сваё кладу.  

Р† Р·РЅРѕСћ цемра. Р† далёкі голас:  

– РљРЅСЏР·СЊ наш Вітаўт, РЅРµ дачакаўшыся канца разбору, хуткім чынам памрэ.  

Р—РЅРѕСћ Р·РјСЂРѕРє. Ужо РЅР° вечныя часы. Два вартаўнікі хрышчоныя, Р° адзін – РЅРµ хрышчоны.  

…Уласны скрогат Р·СѓР±РѕСћРЅС‹ будзіць РјСЏРЅРµ.  

Стан РјРѕР№ быў Сѓ той дзень нікудышны. Нават сустрэча СЃР° Сташкай РЅРµ прынесла палёгкі: увесь час СЏ памятаў водбліскі начнога зорнага святла РЅР° СЏРµ абліччы, калі “нас” спускалі РЅР° арканах Сѓ атвор. Апошнія водбліскі святла.  

Невядома, чаму РјС‹ пайшлі Сћ напрамку РґР° Альшан (хутчэй Р·Р° СћСЃС‘ таму, што С– замак, С– касцёл, С– сама Альшанка абрыдлі нам, СЏРє манная каша Сћ часы залатога шчаслівага дзяцінства) С– СЏ, сам РЅРµ ведаючы, Р· СЏРєРѕР№ прычыны, расказаў ёй РїСЂР° СћСЃС‘, РЅРµ выключаючы С– кашмары.  

– Гэта бывае, – сказала СЏРЅР°. – Проста чалавек столькі думае РїСЂР° гэта, што РґСѓРјРєС– РЅРµ пакідаюць СЏРіРѕ С– Сћ СЃРЅРµ.  

– Рђ чаму Сћ СЃРЅРµ СћСЃС‘ так, РЅС–Р±С‹ СћСЃС‘ ведаеш?  

– Адсутнасць логікі. Р† прысутнасць нейкай вышэйшай логікі. Наяве гэта перашкаджае, Р° Сћ СЃРЅРµ – РЅС–Р±С‹ СћСЃС‘ раскутае. Р† ўяўленне Сћ тым ліку. Тэарэма Р· Эўклідавай геаметрыі РїСЂР° перасечныя прамыя (ці лініі – РѕС‚, чорт, непатрэбная была навука, то СћСЃСЋ тэрміналогію забыла).  

– Правільна. Нехта СЃР° славутых казаў, што ведаў Сѓ ягонай кніжнай шафе болей, чым Сѓ С–Рј самім. Але ён Р· гэтай прычыны РЅРµ плача. Бо ён РЅРµ шафа, ён – фізік… РЇ таксама забыў шмат чаго СЃР° школьнай праграмы, але калі ўжо звярнулі РЅР° забытую геаметрыю, то мае перасякальныя лініі перасякаюцца Р·Р° межамі ўяўнай плоскасці, Р·Р° межамі СЏРІС‹, Сѓ СЃРЅРµ.  

– РќСѓ С– што РІС‹ зараз думаеце аб гэтым?  

– Анічога.  

РЈСЃС‘ яшчэ досыць маладая, сакаўная С– зялёная лістота спляталася над дарожкай. Р† крочыла РїР° гэтай дарожцы тое, што СЏ Р·РіСѓР±С–Сћ назаўсёды РЅРµ толькі Сћ кашмарным СЃРЅРµ.  

– Рђ ведаеце, – раптам узгарэлася СЏРЅР°, – СЏРЅРѕ Р± С– адпавядала СћСЃС–Рј дадзеным, ваша соннае “вырашэнне”. Сапраўды, РЅРµ дакрануўся Альшанскі РґР° Р·РЅРѕСћ адбітых скарбаў, сапраўды, сам пальцам РЅРµ крануў спайманых. Р† ён С–С… РЅРµ забіваў, проста даў С–Рј самім памерці. Р† кляцьба РЅР° Евангеллі была праўдай, хаця С– казуістычнай. Р— вадою чалавек можа пражыць без ежы, ну…  

– Два тыдні, РЅРµ болей.  

– Чаму? РЈРЅСЊ адна мая знаёмая РЅР° лекавальным галаданні трыццаць дзён вытрымала.  

– РќР° лекавальным. Пад наглядам лекараў, Р° РЅРµ Сћ цямніцы. Бо патрэбная РЅРµ толькі вада, але С– свежае паветра, С– СЂСѓС…, С–, прабачце, рэгулярныя прамыванні. Іначай арганізм атручваецца прадуктамі свайго Р¶ распаду.  

– РќСѓ, прынамсі, маглі яшчэ жыць.  

– Такая клятва РґС‹ яшчэ РЅР° Евангеллі РЅРµ толькі для сярэдневяковага чалавека, СЏРЅР° С– для сучаснага… гэта ўжо Р·СѓСЃС–Рј без сумлення трэба быць. Нават РЅРµ зверам, Р° нейкай выкапнёвай бязмозглай рэптыліяй. Ды РїСЂР° такіх летапісы беларускія казалі, хай сабе С– непрыстойна, “зусім Р±СЏСЃСЃРѕРІС–СЃРЅС‹, Р·Р° шэлег Сѓ божым храме трахне”.  

– РћРіРѕ, распусцілі язык. РЈСЃС‘ Р¶ жанчына перад вамі.  

– Прабачце. Але СЏ зараз менш Р·Р° СћСЃС‘ думаў РїСЂР° гэта. РЇ С– жыву ўвесь апошні час Сѓ нейкім іншым вымярэнні.  

– РќСѓ С– што РІС‹ збіраецеся рабіць? – спытала СЏРЅР°.  

– РќРµ ведаю. Мабыць, адмоўлюся. Бо гэта страшна, гэтыя подступы РґР° чагосьці невыказальнага, РЅС–Р±С‹ тагасветнага… РќРµ хачу. РџСЃС–С…С–РєР° даражэйшая. РЇРЅР° Сћ РјСЏРЅРµ адна. Занюханая, РґС‹ мая.  

– РќРµ, – задумліва сказала СЏРЅР°, – СЏ РЅР° парозе разгадкі РЅРµ кінула Р±. Хай Р±С‹ РјСЏРЅРµ хоць клешчамі рвалі. Пара, можа, нейкіх кубаметраў грунту аддзяляе, Р° ён РєС–РЅРµ. Р†, галоўнае, – СЏ Р¶ ведаю, – нават РЅРµ паспрабавалі сістэматызаваць СѓСЃС‘, што вам РІСЏРґРѕРјР°. Баязлівы РІС‹ чалавек С– непаслядоўны. Ды гары СЏРЅР° ясным гарам, РїСЃС–С…С–РєР°! Нашто СЏРЅР° дадзена чалавеку, СЏРє РЅРµ РЅР° тое, каб СЏРµ паліць Сѓ выпадку патрэбы?  

РњС‹ ўжо дайшлі РґР° шашы, амаль РґР° прыпынку аўтобуса. РЇРЅР° ішла надзьмутая С– страшэнна незадаволеная. Р† раптам сказала:  

– Слухайце, РЅСѓ яшчэ пару дзён. Р’РѕСЃСЊ РІС‹ сёння паспрабуйце падсумаваць, падагульніць, падвесці вынікі, сістэматызаваць СѓСЃС‘, што ведаеце РІС‹ С– людзі. РђР±Рѕ толькі здагадваецеся. Рђ заўтра… РЅСѓ С– яшчэ паслязаўтра, апошні дзень, РјС‹ Р· вамі РґРІРѕС… будзем капаць (так ужо С– быць, дам сваім адгулы). РќРµ Р±СѓРґР·Рµ нічога – што ж… Ды РЅРµ, павінна быць. Шукаеш – знойдзеш. “Талцыце, С– адверзнецца”. Урэшце РІС‹ РЅРµ павінны забываць РїСЂР° Мар’яна.  

Гэтага СЏРЅР° магла С– РЅРµ казаць. Устрымацца. РќРµ люблю юдзей, СЏРєС–СЏ б’юць пад дыхала. Але жанчыны… жанчыны, калі СЏРЅС‹ РЅРµ проста балбатухі або “коцікі” Р· дурнымі глядзелкамі С– млявай, С– пусценькай, няспелай С– проста абрыдлівай крыклівай прыгажосцю. РџР° такіх прападаюць мужыкі Р· дурных С– абіраюць С–С…, скажам, “міс Іспанія”, “міс Амерыка” ці нават “Міс Свет”, Р° СЏРЅС‹ раптам СЃСЏСЂРѕРґ самай сур’ёзнай размовы Р· людзьмі, аніяк РЅРµ схільнымі РґР° какецтва, раптам возьмуць РґС‹ ляпнуць: “Ваня, Р° РјС‹ пойдзем Р· табой РЅР° “Анжэліку, маркізу анёлаў”?” – “Не”. – “А РЅР° “Яе апошняе танга”?” РђР±Рѕ цяпне Сћ разгары РІСЏСЃРЅС‹, РґС‹ яшчэ агрэсіўна: “А СЏ С…СѓСЂРјС‹ хачу”. РђР±Рѕ “капусты, квашанай качанамі”. Р— узростам гэта, праўда, часам праходзіць. Рђ СЏРє РЅРµ, то застанецца толькі здзіўляцца, СЏРє учарашняя “міс Захлюпонія”, згубіўшы апошняе апраўданне для сваёй дурасці, прыгажосць, раптам ляпне Сћ кампаніі эрудытаў, паказваючы С–Рј “Пакуты Хрыстовы” Сћ Кладзенскім касцёле: “Вось тут, бачыце, Ісус стаіць перад Понціем, Р° тут перад Пілатам”.  

Урэшце, можа, гэта СЏ проста пачынаю старэць. Р† Сташка РЅРµ тая. Рђ нават калі была Р± тая, СЏ нічога такога РЅРµ сказаў Р±С‹ РїСЂС‹ ёй. РќСЏРјР° большых двурушнікаў С– згоднікаў, чым аслепленыя пачуццём мужчыны.  

– Добра, – сказаў СЏ, – урэшце РґРІР°-тры РґРЅС– нічога РЅРµ зменяць.  

Да прыпынку якраз падышоў вялізны “Ікарус” Р· Кладна, С– Р· СЏРіРѕ павалілі “нашчадкі”, што прыехалі Сћ госці С– РїР° каўбасы РґР° “продкаў”, С– дачнікі, досыць-такі непераносная Сћ масе парода людзей. Асабліва Сћ дзень, СЏРєС– афарбаваны Сћ цябе іпахондрыяй.  

Ішлі свежаурбанізаваныя Р· валізкамі, часам нават дыхтавымі, С– даўно урбанізаваныя Р· рукзакамі С– сеткамі. Ішлі РЅР° апошнім дыханні, СЏРє вярблюд, адолеўшы Каракумы, дачныя мужы. Р† крочылі дачныя жоны Сћ невядома РЅР° СЏРєРѕРіР° чорта зробленых прычосках. Ішоў легкадумны адзінец, закідаючы РЅР° С–С… позіркам, С– ішла мнагадзетная сям’я, што знемагала пад цяжарам сваіх клопатаў. Дый РЅРµ толькі сваіх, але С– чужых, Р±Рѕ дзяўчынка РіРѕРґ СЃСЏРјС– настойліва прасілася РїР° вялікай патрэбе, Р° хлопчык РіРѕРґ чатырох ішоў побач С–, што РіРѕСЂС€ Р·Р° СћСЃС‘, РЅС– аб чым ужо РЅРµ прасіў.  

– РҐСЂСЌСЃРЅС‹ С…РѕРґ Сѓ старым мястэчку Кладзенскай губерні, – прагучаў раптам голас Хілінскага. – Процьма разявак. – Р† тонам клапатлівай квактухі: – Ванечка, перастань пукаць Рё смотри лучше, какие С…РѕСЂСѓРіРІРё несут.  

Убачыў, што СЏ РЅРµ адзін, заліўся чырванню С– – Рѕ РґР·С–РІР°! – удаўся Сћ тлумачэнні:  

– Прабачце… Але СЏ шмат РіРѕРґ вымушаны быў стрымлівацца С– даў сабе слова, што калі Р±СѓРґР·Рµ можна – дам сабе волю, СЂСЌРєРѕСЂРґ пастаўлю РїР° нястрыманасці РЅР° язык.  

– Нічога, – Сташка, СЏРє РЅС– РґР·С–СћРЅР°, весела пасмейвалася, разглядаючы майго “англічаніна”.  

Да нас набіжаўся ўсмешлівы Адам Р· рукзаком С– вудамі Сћ чахле, С– – Р·РЅРѕСћ РґР·С–РІР°! – РїРѕСЂСѓС‡ Р· С–Рј Хасэ-Інэзілья Лыганоўскі, таксама Р· вудамі С– Р· чамаданчыкам.  

– Рђ СЏ РЅРµ верыў, – сказаў СЏ. – Сапраўды, нешта вялікае Сћ лесе здохла.  

– Чаму? – сказаў псіхіятр. – Што СЏ, РЅРµ маю права пабіць лынды дзень-РґСЂСѓРіС–? Рђ РІРѕСЃСЊ РІС‹ чаго тут аціраецеся?  

– Ацірацца гэта, уласна кажучы, мая прафесія, – сказаў СЏ. – Р† што СЏ, РЅРµ магу сустрэць папаўненне Р· такіх, СЏРє СЏ, дзелавых гультаёў?  

Пасля таго СЏРє СѓСЃРµ перазнаёміліся, РјС‹ пайшлі поўнай хадою назад Сѓ сваю гавань. Ішлі Сћ добрым, зацененым лістотай сонцы пачатку чэрвеня, гаманілі аб розных глупствах.  

Уладкаваў СЏ Адама Хілінскага РЅР° РґРІР° тыдні РґС‹ Лыганоўскага РЅР° дзень-РґСЂСѓРіС– Сћ бяздзетных (ці, можа, з’ехалі кудысь дзеці?) суседзяў Рыгора Шаблыкі, С– пашыбавалі РјС‹ аглядаць вёсачку С– СЏРµ гістарычныя РїРѕРјРЅС–РєС–, РЅРµ занесеныя, РЅР° жаль, РЅС– Сћ РіСЂСѓРїСѓ Рћ (“знаходзяцца пад аховай ЮНЕСКА”), РЅС– нават Сѓ трэцюю РіСЂСѓРїСѓ (што адпавядае, мабыць, нашым помнікам мясцовай вартасці). Рђ чаму так – РЅРµ ведаю.  

РўСѓС‚ РјСЏРЅРµ Р·РґР·С–РІС–Сћ раптоўнай актыўнасцю пан Вітаўт Лыганоўскі:  

– Гэта стаў? Добра. Рђ рыба РґР·Рµ лепей Р±СЏСЂСЌ? Там? Вельмі РґРѕР±СЂР°. Рђ гэта, значыць, С– ёсць касцёл С– вежа Р· “дзыгарам”? Цудоўна. Бач ты, С– цыферблат двайны. Унутраны, РґР·Рµ гадзіны, нерухомы, Р° вонкавае кальцо, месячнае, рухаецца. Р† СѓРЅСЊ паказвае фазы або змены непарушная стрэлка. Р’РѕР№-ёй! Стары СЏРєС– механізм. Гэта Р¶, ведаеце, самы стары гадзіннік РЅР° Спаскай вежы, Сѓ Крамлі, таксама быў Р· рухомым цыферблатам… Рђ тут СѓРЅСЊ твая “плябанія”? Шыкоўна… Рђ то замак? Р† СѓРЅСЊ РїР° той галерэі твае цені ходзяць?  

Р† вочы гуляюць ад замка РґР° касцёла, ад вежаў РґР° гарадзішча.  

Калі ён заскочыў Сѓ касцёл, паглядзець, СЏРє там, С– Хілінскага Р·Р° сабой пацягнуў, Сташка раптам РјРЅРµ сказала:  

– РќСѓ жывы СЏРєС–. Проста ртуць. Р† нешта РјРЅРµ здаецца, што СЏ ўжо знаёмая Р· С–Рј. Сустракаліся РјС‹ недзе… РќРµ-РЅРµ, Сѓ клініцы СЏ Сћ СЏРіРѕ РЅРµ ляжала. Р† СЃР° знаёмых ніхто РЅРµ ляжаў… РќСѓ проста СЏРє быццам калісьці РїР° тэлевізары бачыла або Сћ другараднай ролі Сћ нейкім больш чым другарадным фільме.  

– Р’РѕСЃСЊ С– Сћ РјСЏРЅРµ такое пачуццё.  

РњС‹ адышлі С– селі РЅР° бярвеннях, Р° тут ішлі РјС–РјР° РґС‹ падселі РґР° нас Альшанскі Р· Шаблыкам РґС‹ Змагіцелем, Р° пасля Высоцкі Р· нейкім невядомым, Р° потым падкаціўся, аддзімаючы, узмакрэлы Ганчаронак.  

Лыганоўскі вылецеў Р· касцёла нешта дужа хутка С– ўстраміўся Сћ кампанію спрытна С– лёгка. Рђ Хілінскі выйшаў толькі хвілін праз дзесяць С– падыбаў РґР° нас назнарок павольна. Р† давялося Р· гэтай прычыны мясцовым аўтахтонам знаёміцца Р· новапрыбылымі двойчы.  

Рђ незнаёмы, СЏРє выявілася, быў той самы саматужны гадзіннікавы майстар С– арганіст, што РЅР° аргане “Лявоніху” лупануў. Рђ прозвішча СЏРјСѓ было Р—РіРѕРЅРЅС–Рє.  

– РЇРє жа вам гэта так удалося?  

– Рђ чорт, – прысаромлена апусціў ён вочы, – РЅСЋС… Сѓ РјСЏРЅРµ Р· дзяцінства РЅР° СЂРѕР·РЅСѓСЋ механіку. Р† сапсутыя СЏРЅС‹ былі РЅРµ дужа. РќСѓ С–, шчыра кажучы, РЅРµ РЅР° СћСЃС‘ там хапіла майго РЅСЋС…Сѓ. Таму што гадзіннік павінен быў яшчэ паказваць вялікадні, каталіцкі С– РіСЂСЌРєР°-уніяцкі. Рђ СѓРЅСЊ Сѓ той нішы, што пад цыферблатам, святы татарскія С– СЏСћСЂСЌР№СЃРєС–СЏ. Нашто С–Рј было гэта ведаць – чорт СЏРіРѕ разбярэцца. Але, мабыць, нейкія касцельныя вылічэнні. РќСѓ РІРѕСЃСЊ, тут СЏ СЃС…С–Р±С–Сћ, РЅРµ здолеў.  

– Ды вам гэта нашто?  

– Рђ так. Дзеля закончанасці. Хаця Р№ РЅРµ патрэбна, але прыемна было Р± ведаць, калі там РїР°-татарску байрам, Р° РїР°-СЏСћСЂСЌР№СЃРєСѓ РїРѕСЃС‚ руйнавання храма. Каб ужо спакойным быць. РЈСЃС‘ зрабіў С– зрабіў СЏРє трэба. РќРµ дурнейшыя С– РјС‹, чым РІС‹ былі.  

РЇ быў прыемна ўражаны. Хораша разважаў чалавек.  

Рђ пасля СЏРЅС‹ чамусьці разгаварыліся, ён С– госці, С– дамовіліся назаўтра ісці разам лавіць рыбу С– дзеля гэтай мэты ўстаць аж Р° палове трэцяй, Р·Р° гадзіну РґР° ўзыходу сонца.  

– Чорт, нязручна, – сказаў Адам, – можа, Сѓ вас СЃР° Станіславай РЅР° нас нейкія планы ёсць.  

РЇ, шчыра кажучы, узрадаваўся, што СЏРЅС‹ РЅРµ будуць сведкамі апошняга РґРЅСЏ нашых бясплодных патугаў С– намаганняў, нашага бясслаўнага паражэння. Р† таму СЏ схлусіў С– Р·Р° Сташку С– Р·Р° СЃСЏР±Рµ:  

– Ды аніколькі. РЈ нас заўтра іншыя планы. РўСѓС‚ трэба РґР° аднаго РґР·СЏРґР·СЊРєС– схадзіць РґС‹ паглядзець. РЈ СЏРіРѕ зберагліся газеты С– часопісы часоў акупацыі.  

– Вельмі цікава, – сказаў Высоцкі.  

– Рђ пасля... РЅСѓ, трэба тут курганны могільнік адзін стары агледзець. РќРµ дужа далёка адсюль.  

– Тым лепей, – суцешыліся наваяўленыя тры мушкецёры ад рыбнай лоўлі.  

Р† Сћ гэты час нашу толькі што народжаную ідылію парушыў чалавек, СЏРєС– ўвесь гэты час толькі С– рабіў, што блытаўся Сћ РјСЏРЅРµ пад нагамі.  

Людзвік Лапатуха наблізіўся ад вёскі С– сеў РЅР° ўзгорачак метрах Сѓ дванаццаці ад нас. Р† адразу пачаў СЃРІРѕР№ канцэрт. Толькі РЅР° гэты раз РЅРµ такі поліфанічны, СЏРє заўсёды.  

– Адыдзіце... Ізыдзіце... РњРѕР№ РґРѕРј – мая крэпасць... Р—РІСЏСЂС‹... Каты... Р’Р° СћСЃС–С… вас... РЈСЃРµ РІС‹ тычкамі¹⁰ мечаныя. Тычкамі вылюдкаў СЂРѕРґСѓ чалавечага. Нічога... Загінеце... РЎРєРѕСЂР°, СЃРєРѕСЂР° С– РЅР° вас час прыйдзе.  

“Той?” – позіркам спытаў Сѓ РјСЏРЅРµ Лыганоўскі.  

РЇ моўчкі схіліў галаву.  

Р† тут псіхіятр упершыню РјСЏРЅРµ Р·РґР·С–РІС–Сћ. Першы раз Сѓ жыцці быў СЏ сведкам таго, СЏРє РїР°-сапраўднаму трэба размаўляць, СЏРє Р±СЏСЃС…С–Р±РЅР° трэба паступаць Р· разумова пашкоджанымі людзьмі.  

Лыганоўскі ўстаў, цвёрда, але няспешна падышоў РґР° Лапатухі, увесь час гледзячы СЏРјСѓ Сћ вочы. Р† сеў крыху ніжэй, так, каб гэтыя вочы бачыць. Р† загаварыў нешта ціха, спакойна С– разважліва. Р† глядзеў, глядзеў, РЅС–Р±С‹ “навяваючы”, СЏРє славутыя гіпнатызёры або старыя бабулі-варажбіткі, СЏРєС–СЏ часам валодалі гэтым гіпнозам мала чым РіРѕСЂС€ Р·Р° Месінга.  

Дзіўна, істэрычныя ноткі Сћ голасе Лапатухі зніклі; ён цяпер гаварыў таксама ціха С– амаль спакойна. Іерэміяда саступіла месца спакойнай бяседзе, спакойным рухам СЂСѓРє лекара С– хворага. Р† СЂСѓРєС– гэтыя РїР° чарзе клаліся то РЅР° калена, то РЅР° плячук партнёра.  

РќР° нашых вачах рабіліся чарадзейства. РњС‹ прыціхлі, СЏРє ашаломленыя тым дзівам, сведкамі СЏРєРѕРјСѓ былі.  

Рђ хвілін праз сорак Лапатуха ўстаў, паціснуў лекару далонь С– сказаў амаль спакойным, амаль нармальным тонам:  

– Р— паняццем РІС‹ чалавек. Р— разуменнем... Але тут трэба сцерагчыся С– разумным. Зямля заражоная. РЇ РІРѕСЃСЊ таксама быў неледаўчоны¹¹, Р° што СЏ цяпер?  

Махнуў СЂСѓРєРѕСЋ С– пайшоў. РќРµ звычайнай, крыху развінчанай, Р° досыць цвёрдай, стрыманай паходкай. РќР° паваротцы павярнуўся, памахаў СЂСѓРєРѕСЋ, Р·РЅС–Рє.  

Лыганоўскі ўздыхнуў, падышоў С– сеў каля нас.  

– РќСѓ СЏРє? – спытаў СЏ.  

Лекар паціснуў плячыма, памаўчаў пару хвілін С–, абводзячы нас вачыма, пачаў гаварыць:  

– РќРµ трапіў ён Сѓ мае СЂСѓРєС– Р· самага пачатку. Даўно быў Р±С‹ здаровы. Рђ так адносіны Р· астатнімі людзьмі РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј нармальныя, падзеі мясцовыя. РќСѓ, але час сваё Р±СЏСЂСЌ. Цалкам магчыма, што праз РїСЌСћРЅС‹ адрэзак часу ён зробіцца амаль нармальным чалавекам... Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, РЅР° шляху РґР° гэтага.  

– Ды што Р· С–Рј такое? – спытаў Ганчаронак.  

– Гісторыю СЏРіРѕ РІС‹ ведаеце. Страшная гісторыя... РќСѓ С– ён, кажучы папулярна, каб зразумелі, узвёў вакол памяці РЅС–Р±С‹ ахоўны РјСѓСЂ. РќРµ хоча ўспамінаць мінулае. Небяспечна. РњРЅРѕРіС–СЏ людзі Сћ такіх выпадках начыста забываюць мінулае жыццё. Наступае так званая амнезія. Словам, калі Сћ такіх РЅРµ аднаўляецца памяць, – лічы, СѓСЃС‘ згублена. РЇРє правіла, забываюць нават С–РјСЏ. Р— самага пачатку было РґР·С–СћРЅР°, што гэты тое-сёе памятае... Р† гэта тое-сёе аднавілася Сћ СЏРіРѕ прыблізна праз месяц пасля трагедыі... Але ён СѓСЃРІСЏРґРѕРјС–Сћ, што ён РЅРµ СћСЃС‘ помніць, РЅРµ СћСЃС‘ хоча помніць. Р† Сћ гэтым СЃСЌРЅСЃРµ адчуў СЃСЏР±Рµ крыху раскутым: паспрабуйце вазьміце РІС‹ РјСЏРЅРµ, РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј нармальнага, голымі рукамі.  

– Але Р¶ усякае часам РїРѕРјРЅС–Сћ, – сказаў Хілінскі.  

– Так. Для СЏРіРѕ ўспамінаць – агіда С– фізічны боль. Р†, аднак, Сѓ свядомасці, РІР° ўсведамленні зберагліся астраўкі С– такой памяці. Унутраныя С– для ўнутранага ўжывання. Р†, аднак, гэта РЅРµ сімуляцыя вар’яцтва, прыдуркаватасці, дэзарыентацыі Сћ паўсядзённым вопыце... Гэтага падрабіць нельга... Нельга падрабіць, скажам, што абутак зняць РЅРµ можа. Такое можа быць толькі Р· сапраўды псіхічнахворымі. Рђ гэты – РЅРµ. Гэты РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј ад гэтага свету, але СЏСЃРЅР° ўсведамляе, РґР·Рµ ён, С– трымае СЃСЏР±Рµ нармальна. Р— цягам часу СћСЃС‘ больш С– больш нармальна.  

– Думаеце, можа, успомніць СѓСЃС‘? – спытаў СЏ.  

– Многае, калі РЅРµ СћСЃС‘, – сур’ёзна сказаў ён. – Р† гэты парог РЅРµ Р·Р° гарамі.  

...Рассталіся досыць рана. “Госці” пайшлі СЃР° Сташкай РЅР° Белую Гару, Р° СЏ вырашаў сесці С–, РЅР° развітанне Р· паршывай справай, падбіць вынікі. Рђ падбіўшы тое, чаго РЅСЏРјР°, кінуць СѓСЃС‘ РґР° д’ябла, паехаць дахаты, уручыць гэтае “няма” Шчуку С– закаціцца РЅР° астатнія паўтара-РґРІР° месяцы некуды РЅР° хутар. Р† працаваць. Рђ можа, “дзікуном” некуды РЅР° Фарос або Сћ Перавознае, РґР·Рµ менш людзей, Р° толькі РјРѕСЂР° РґС‹ голыя скалы.  

Сеў, паклаў перад сабою блакнот. Пачаў запісваць, стараючыся, каб было РїР° чарзе.  

РќСѓ С– што там было РЅР° чарзе:  

1) Р’С–Р·С–С‚ устрывожанага Мар’яна. РЇРіРѕ размова Р· нейкім чалавекам РЅР° выстаўцы. Прапанова прадаць РљРЅС–РіСѓ. (Хто быў гэты чалавек? Дагэтуль невядома.)  

2) Званкі аб продажы. Уначы. Нехта ходзіць пад вокнамі. Званкі ад таго... Гутніка. Звычайны кніжны маньяк. Нават РЅРµ спекулянт... РќРµ ён хадзіў пад вокнамі. Хто – невядома. Нехта Р· суседзяў Мар’яна? Наўрад. Міліцыя С–С… напэўна правярала. Але тут замкнёнае кола. Гэта СЏ РЅРµ абавязаны маўчаць перад Шчукам РїСЂР° свае таямніцы, Р° ён... Нехта Р· маіх суседзяў? Дурасць. Ніводнай адпаведнай кандыдатуры.  

3) Альшаны С– СЂРѕРґ Альшанскіх. Двайная здрада. Магчыма, прысвоеныя С– прыхаваныя скарбы? (Р РѕРґ вымер. Бясследна. Дзе могуць быць скарбы? Невядома, калі РЅРµ лічыць няясных намёкаў Сѓ РєРЅС–Р·Рµ. Фактаў гісторыі Р· перападам ад несамавітага багацця РґР° досыць СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏР№ заможнасці. РќСѓ С– маіх “сноў”, СЏРєС–СЏ РЅС–СЏРє РЅРµ могуць ісці Сћ разлік. Значыць, РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ патрэбныя РЅС– дакументы, РЅС– радавыя граматы, дый такія каштоўнасці рэалізаваць Сѓ наш час – немагчыма.)  

4) Р—РѕСЏ. Дзіўныя СЏРµ паводзіны. РўРѕ адыходзіць, то прыходзіць. (РќСѓ, гэта СЏСЃРЅР° чаму. Вырашыла скончыць, ведаючы, што РЅР° “раман” СЏ РЅРµ пайду. Але шкадавала, але СЏРµ цягнула РґР° РјСЏРЅРµ.)  

5) Першая смерць. Мар’яна. РђРЅС–СЏРєС–С… слядоў гвалту. Слабае сэрца. (Але прадчуванні?) Але СЃРїСЂРѕР±Р° невядомага (Хто?) узламаць дзверы. Але ўсыплёныя сабакі (РљС–Рј?). Але запавет, завераны Сћ натарыуса. (Чаму дбаў аб С–Рј?)  

6) Зашыфраванае паведамленне Сћ РєРЅС–Р·Рµ. РђРґР·С–РЅС‹ поспех С– той пакуль без аніякіх вынікаў. (Каму быў патрэбны шыфр С– расшыфроўка? Р—РЅРѕСћ жа невядома. Нашчадкам – С–С… РЅСЏРјР°. Тым, што хавалі прыблізна там жа архіў, Р° пасля знішчалі сведкаў гэтага? Пытанне: хто хаваў? Непасрэдныя выканаўцы – хто перабіты, Р° хто памёр. Даручылі? Рђ каму? Ведаў яшчэ нехта? РќРµ ведаю нават, ці быў нехта яшчэ? Ці валодаў ён гэтымі меднымі прадметамі складанай канфігурацыі, РЅР° СЏРєС–СЏ трэба было наматваць істужку, ці гэтыя прадметы былі Сћ розных руках? Нічога, абышліся без С–С….)  

7) Запіска ад РјСЏРЅРµ РґР° Мар’яна. Падробленая маім почыркам, але РЅРµ маёй паперы. (Хто РјРѕРі здабыць СЏРµ? Мар’ян? Хілінскі? Трызненне СЃС–РІРѕР№ кабылы.)  

8) РЎРїСЂРѕР±Р° ўзламаць маю кватэру. Уцёкі ўзломшчыка. (РЇСЃРЅР°, шукаць хацелі РєРЅС–РіСѓ С– шыфр. Але хто ведаў РїСЂР° гэта? Нябожчык Мар’ян? Хілінскі, СЏРєС– С– РєРЅС–РіСѓ С– шыфр той СѓСЃС‘ адно бачыў? Лухта!)  

9) Самагубства Р—РѕС–. РЈ нечым СЏРЅР° прадала свайго “сапраўднага”. Гэта значыць, РјСЏРЅРµ. (РЈ чым прадала? Каму прадала? Невядома. Але гэтым, можа, С– тлумачацца СЏРµ апошнія візіты.)  

10) Што схавана? Стары скарб? Рэчы, нарабаваныя ведамствам Розенберга? РђСЂС…С–Сћ? Р’РѕСЃСЊ тут магла быць разгадка. Магла, але РЅРµ было. Гэтым маглі цікавіцца тры асобы, або РіСЂСѓРїС‹ асоб, або адна асоба (РіСЂСѓРїР°) Сѓ трох іпастасях. Каштоўнасці? Гэта СЏСЃРЅР°. Дакументы? РЇРЅС‹ цікавыя толькі неіснуючым нашчадкам ці музеям. Нейкія кампраметуючыя матар’ялы Р· архіва? Магчыма. Але дзеля чаго? Засцерагчыся ад небяспекі? РђР±Рѕ, наадварот, шантажыраваць С–РјС– кагосьці?  

11) Чаму такая ненармальная абстаноўка Сћ Альшанах С– Альшанцы? РЎРїСЂРѕР±Р° бурыць кавалак сцяны, сварка? Вар’яцтва (далёка РЅРµ поўнае С– папраўнае) Лаптаухі? Быў ён сведкам знішчэння палякаў С– нашых? Ці сам быў Сѓ калоне С– ўцёк?  

12) Што такое цені жанчыны С– манаха? Нейкі разлад Сѓ псіхіцы? Калі гэта так, то чаму РЅРµ адзін бачыў С–С…, Р° РјРЅРѕРіС–СЏ? Калі нейкая прыродная з’ява, то якая?  

13) Чаму ўвесь час нейкія дзіўныя сустрэчы? Р— Ганчаронкам, Р· Лапатухам? Сочаць? Словы п’янага Вячоркі аб нейкіх страшных каменных яйках. Што азначалі СЏРЅС‹?  

14) Чаму Лапатуха крычаў РїСЂР° забойцаў? Чаму гукаў Р· байніцы, што замак – ягоная крэпасць? Чаго ён там вартуе? Рђ можа, гэта сапраўды СЏРіРѕ прыбежышча, калі хоча самоты?  

15) Агеньчык Сѓ РґСЂСѓРіРѕР№ вежы. Шыфраваны надпіс указваў РЅР° трэцюю. (Ці ёсць Сѓ гэтым нейкая СЃСѓРІСЏР·СЊ або проста хаця мікраскапічны СЃСЌРЅСЃ?)  

16) Мясцовыя, тутэйшыя людзі падчас нямецкай акцыі Р· архівам С– расстрэлам. Хто СЏРЅС‹?  

17) Банды Боўбеля С– Куляша, знішчаныя нашымі. (Ці магло быць, каб нехта СЃР° сведкаў акцыі быў Р· тых, тутэйшых, быў Сѓ бандзе С– СћСЃС‘ Р¶ застаўся жывы? Тады ён СЏРє быццам адзіны “спадчыннік”. Ды наўрад ці. Сумняваюся. Знішчылі тых бандзюкоў падчыстую.)  

18) Мае кашмары. Можа, С– сапраўды самае паветра Альшанкі атручана злачынствам, подласцю, шаленствам С– ўтрапёнасцю вайны?  

19) Хто тады ноччу прабіваў Сѓ вежы (маёй, трэцяй) РјСѓСЂ С– вёў СЃР° РјРЅРѕСЋ дуэль ліхтаром С– камянямі? Лапатуха? Наўрад. Рђ можа?  

20) Хто выдаў падполле, Сѓ СЏРєС–Рј быў цяперашні ксёндз? Ці жывы ён, той? Р† ці РЅРµ мачаў РІР° СћСЃСЋ гэтую справу пальцы ксёндз Р· СЏРіРѕ ненатуральным, фантастычным спосабам жыцця? Р— СЏРіРѕ катакомбамі? Р— тым нечаканым штуршком РјРЅРµ Сћ СЃРїС–РЅСѓ? Хацеў памагчы пераскочыць? РђР±Рѕ, можа, спіхнуць?  

21) Ці застаўся Сћ жывых нехта Р· тых, хто арганізоўваў “санітарную акцыю”? Р† РґР·Рµ СЏРЅС‹, калі засталіся? Р—Р° мяжой С– маюць тут СЂСѓРєС–? РђР±Рѕ прысутнічаюць уласнай персонай?  

22) Ці РјРѕРі пазнаць кагосьці Р· бандытаў Ганчаронак, перш чым уцёк Р·-пад расстрэлу? РќРµ, пытаць РЅРµ трэба. Можа, С– пазнаў Р±С‹, баіцца Р·Р° жыццё? Хаця РїР° ягоных паводзінах Сѓ вайну неяк РЅРµ падобна.  

23) Сваякі Высоцкага РЅС– РїСЂС‹ чым. РђРґР·С–РЅ загінуў, СЏРє падлюга С– бестыя. Другі – СЏРє герой. РђРґР·С–РЅ СЂРѕРґ, С– СЏРєС–СЏ розныя людзі. Паездкі Сћ Цёмны Бор С– Сћ Кладна РґР° пракуратара, такім чынам, толькі канчатковае шальмаванне аднаго С– рэабілітацыя памяці РґСЂСѓРіРѕРіР°, Р° РґР° справы РЅРµ датычацца.  

РќСѓ РІРѕСЃСЊ, дваццаць тры пытанні. Некаторыя падзяляюцца РЅР° РґРІР°-тры. Р† РЅС– РЅР° адно РЅСЏРјР° адказу.  

Поўнае паражэнне, РїРѕСћРЅС‹ разгром маёй логікі, С– майго СЂРѕР·СѓРјСѓ, С– майго ўмення разбіраца Сћ людзях. Разгром, вынікі СЏРєРѕРіР° СЏ толькі што падвёў. Каб РЅРµ слова, дадзенае Станіславе, можна было Р± заўтра Р¶ з’язджаць адсюль. РќРµ Р· тваім, браце, розумам разбірацца РІР° СћСЃС–Рј гэтым, Сѓ чым, можа, С– СЃСЌРЅСЃСѓ РЅСЏРјР°, Р° ёсць толькі збег акалічнасцей. Р— тваім розумам, браце, толькі РЅР° печцы сядзець. Што Р¶, скончым Р· гэтым, хаця С– шкада. Але што Р·СЂРѕР±С–С€, калі тут немагчыма сабраць Сѓ адно нічым РЅРµ звязаныя ніты, калі Р· гэтых нітоў аніякай посцілкі РЅРµ сатчэш. Рђ калі С– сатчэш, то РїР° РІС–Р·СЌСЂСѓРЅРєСѓ С– падбору колераў гэта Р±СѓРґР·Рµ посцілка, сатканая слепаватым вар’ятам.  

РЇ выйшаў РЅР° ганак, сеў РЅР° пыступкі С– безнадзейна закурыў. “Крахам скончылася ваша паездачка, сябар Косміч”.  

РќР° вуліцы спыніўся цень. Відаць, углядаўся Сћ РјРѕР№ сілуэт РЅР° светлым прамакутніку РґР·РІСЏСЂСЌР№.  

– Р’С‹, РљРѕСЃРјС–С‡? – гэта быў голас Альшанскага.  

– РќСѓ, СЏ.  

– Лапатухі тут РЅРµ было?  

– РќРµ. Што СЏ, вартавы РїСЂС‹ С–Рј?  

– Ды РЅРµ Сћ тым справа. РЇ загадаў СЏРјСѓ ехаць Р· РјСѓРєРѕР№ РЅР° нашу пякарню. Р† РІРѕСЃСЊ, чорт пабірай, РєРѕРЅСЊ РґР° млына сам прыйшоў.  

– РќРµ ведаю, РґР·Рµ ён, Нічыпар Сяргеевіч.  

– Гм... Чорт... каб СЏРіРѕ Р±РѕРі любіў. Р—РЅРѕСћ нейкі заскок, ці што?  

Махнуў СЂСѓРєРѕСЋ С– адышоў.  

Над Альшанкай кацілася ўжо РЅРѕС‡. РќРѕС‡ майго паражэння. Рђ вясковае неба РЅРµ тое што Сћ горадзе – РЅС–Р±С‹ святкуючы гэта паражэнне, высыпала СћРіРѕСЂСѓ тысячы, дзесяткі тысяч Р·РѕСЂ, то ласкавых, мірглівых, Р° то С– калючых, СЏРє ледзяных. Ззяла СЏРЅРѕ РІРѕСЃСЊ так С– чатырыста, С– трыста РіРѕРґ назад, С– сёння Р·Р·СЏРµ, С– гэтак жа безуважна Р±СѓРґР·Рµ ззяць пасля, калі РїСЂР° РјСЏРЅРµ С– думаць забудуць.  

...Нехта бясшумна сеў побач СЃР° РјРЅРѕСЋ РЅР° прыступку. Р† РЅРµ заўважыў Р·СѓСЃС–Рј, калі падыходзіў. Проста ўжо СЏРє быў Р·СѓСЃС–Рј блізка – нешта майнулася перад вачыма, нібыта сама РЅРѕС‡ махнула чорным крылом.  

Хілінскі сядзеў побач С– размінаў цыгарэтку. Рќ-РЅСѓ Р№ РЅСѓ! Цяпер СЏСЃРЅР°, чаму ты, Адаме, Р· такімі талентамі дасюль РЅРµ прапаў С– Сћ будучым, дасць Р±РѕРі, РЅРµ прападзеш.  

– Р’РѕСЃСЊ... яшчэ парай слоў Р· табою перакінуцца трэба.  

– Думаеш, СЏ РЅРµ заўважаю? Р— самай раніцы вакол РјСЏРЅРµ, СЏРє РєРѕС‚ ля патэльні СЃР° скваркамі, С…РѕРґР·С–С€. РЈСЃС‘ хочаш сказаць нешта С– РЅРµ адважваешся. Так, РЅС–Р±С‹ РїР° лісціку Р· капуснага качана здзіраеш, замест таго каб адразу Р·Р° храпку ўзяцца.  

Хочаце верце, хочаце РЅРµ, Р° СЏ быў страшэнна злосны. Можа, Р·Р° Мар’янаву памяць, можа, Р·Р° маю няўдачу, можа, Р·Р° гэту манеру Шчукі вечна РЅРµ казаць РїСЂР° галоўнае. Толькі РјСЏРЅРµ проста душыў гнеў РЅР° гэтую палітыку замоўчвання, хаджэнне РєСЂСѓРіРѕРј РґС‹ навокала, размовы эківокамі. Гнеў. Р†, РґР·С–СћРЅР°, РЅС– РЅР° каго іншага, СЏРє РЅР° Хілінскага. Мабыць, таму, што першы трапіў пад СЂСѓРєСѓ.  

– Чортава, халерная, так СЏРµ С– разгэтак, хамская манера. Нешта накшталт жарту нявыхаванага С– РґСѓСЂРЅРѕРіР° СЃСЏР±СЂР°... Пасылка... Распакоўваеш. РђРґРЅР° папера... другая... РђРґРЅР° каробка... трэцяя... куча каробак. Р† Сћ апошняй, раптам, какашка. РђР±Рѕ нешта яшчэ РіРѕСЂС€... Вяршыня С–С…РЅСЏРіР° гумару. Рђ можа, С– брыльянтавы пярсцёнак... разам Р· пальцам закатаванай прыгоннай актрысы. Р— пальцам, Р±Рѕ дабром СѓСЃС‘ такое СЂСЌРґРєР° канчаецца.  

Хілінскі толькі галавою пакруціў. Рђ СЏ кіпеў СѓСЃС‘ болей: СЃР° злосці РЅР° няўдаліцу, самога СЃСЏР±Рµ.  

– Р† потым... мала Сћ каго Р· актрыс зараз ёсць дужа ўжо каштоўныя брыльянтавыя пярсцёнкі. Калі СЏРЅС‹, РІСЏРґРѕРјР°, РЅРµ Р·Р° лаўрэатам, дырэктарам Р±СѓР№РЅРѕРіР° завода або Р·Р°... адміністратарам РїР° даставанню.  

– Злуяцеся? РќСѓ-РЅСѓ, – толькі Р№ сказаў ён.  

Але РјСЏРЅРµ пачало ўжо заносіць. РЇ казаў такое Хілінскаму. Аднаму Р· тых, каго СЏ РЅР° сто працэнтаў паважаў С– РЅР° сто пяцьдзесят любіў.  

– РЈ РјСЏРЅРµ быў прыяцель. Нессельродэ. Нашчадак таго ці РЅРµ – РЅРµ ведаю. Але бабуля ягоная была “з быўшых”, – СЏ цадзіў атруту С– ад злосці РЅР° самога СЃСЏР±Рµ быў гатовы разарваць суседа РїР° пляцоўцы РЅР° кавалкі. – РђРґР·С–РЅ час ён быў прафоргам, С– – хочаце верце, хочаце РЅРµ, Р° плаціў СЏРјСѓ прафсаюзныя СћР·РЅРѕСЃС‹ рабочы Пушкін... РќСѓ, гэта справы РЅРµ датычыцца. РўРѕ РІРѕСЃСЊ, гэтая бабуля казала РїСЂР° цяперашніх, што “божа, гэта Р¶ РЅРµ актрысы, гэта Р¶ грамадзянкі”. Р† правільна! РЇРєС–СЏ там утрыманкі, СЏРєС–СЏ РѕСЂРіС–С– Сћ “Яра”? Гадавой маёй зарплаты РЅРµ хопіць, каб пабіць СѓСЃРµ РІРѕРєРЅС‹ С– пераламаць мэблю хаця Р± Сѓ “Журавінцы” (РЅРµ кажучы РїСЂР° кароткі шлях адтуль Сѓ міліцыю), Р° тым больш РЅРµ хопіць, каб паднесці, скажам, актрысе РќРќ брыльянтавае калье. Дый СЏРЅР° РЅРµ РІРѕР·СЊРјРµ.  

– Бурчыце? РќСѓ-РЅСѓ.  

– Дый СЏРЅР° РЅРµ РІРѕР·СЊРјРµ. РЈ СЏРµ РјСѓР¶, дзеці, СЏРЅР° сасіскамі Сћ буфеце перакусвае. Р† гэта РґРѕР±СЂР°. Свінства, прынамсі, РЅСЏРјР°. Так што пярсцёнка РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Рђ Р±СѓРґР·Рµ Сћ гэтай вашай апошняй каробцы абавязкова нейкая гадасць... РќСѓ, СЏ справа іншая. Але Шчука?! Шчука, СЏРєРѕРіР° глупства разгадаць РЅРµ можа?! Ходзяць вакол РґС‹ навокал. Рђ нехта дзейнічае... Пустаслоўе С– няробства... Загублены час.  

– Дарэмна, – сказаў Хілінскі, – СЏ думаю, ён РЅРµ губляе час. Бяда, што (пакуль) таму або тым удаецца СЏРіРѕ апярэдзіць.  

– Добра, – змрочна сказаў СЏ, – ану, РґР·Рµ ваша храпка?  

– Храпку перадае вам Шчука, – нечакана СЃСѓС…Р° сказаў ён, – С– РЅСЏРјР° тут маёй РІС–РЅС‹, што СЃР° РјРЅРѕР№ цэлы дзень цягаліся людзі,што аж РґР° гэтай хвіліны нам Р· вамі РЅРµ ўдалося пабыць адным. Што Р¶, грызі качан зараз. Герард твой загадаў РґРѕСћРіР° жыць.  

– РЇРєС– Герард?  

– РќСѓ твой. Пахольчык, Р· папяроснага.  

– РЇРєС–Рј чынам?  

– Знайшлі Сћ зачыненым кіёску. Атруціўся.  

– Трэці? Аднастайная смерць. Чым?  

– Нейкая дужа моцная раслінная атрута.  

– Якая?  

– РџСЂС‹ экспертызе... Словам, некаторыя чыста раслінныя атруты нельга распазнаць. Таксама СЏРє С– проціяддзя ад С–С… РЅСЏРјР°.  

– Яшчэ што?  

– Дворнік ваш, Кухарчык, Сѓ той самы дзень...  

– Што?  

– Чэрап праламаны нейкай тупой прыладай. Зрабілі аперацыю. Да памяці РЅРµ прыходзіць. Дактары РЅРµ абяцаюць, што Р±СѓРґР·Рµ жыць... РќСѓ, што ты будзеш рабіць?  

– РЇ табе казаў. Рђ ты?  

– Пайду Р· арганістам С– Лыганоўскім Сѓ рыбу. РЃРЅ хоча ехаць заўтра вечарам назад. Засумаваў нешта.  

Хілінскі падняўся РЅР° РЅРѕРіС–.  

– Так, браце, СѓСЃС‘ больш складана, чым РјС‹ думалі.  

– РЇ РІРѕСЃСЊ думаў…  

– Цуд-цудоўны занятак. Пастарайся РЅРµ кідаць СЏРіРѕ РґР° самай смерці.  

Р† пайшоў.  

Рђ СЏ Р·РЅРѕСћ папрамаваў Сѓ СЃРІРѕР№ пакойчык, РґР° свайго стала, раскрыў блакнот С– дапісаў.  

24) Смерць Герарда Пахольчыка. (РљРјСѓ ён перашкаджаў, гэты дзівак кіёскнай філасофіяй? РҐС–Р±Р° што быў сведкам чагосьці? Чаго?)  

25) Магчыма, смяротныя пашкоджанні чэрапа Сћ Кухарчыка. (Хто? Р—Р° што?)  

РќР° гэтым блакнот Р· вынікамі майго разгрому можна было захлопнуць.  

Разгрому? РќСѓ РЅРµ. Занадта тлуста Р±СѓРґР·Рµ! Занадта гэта подлая штука – беспакаранасць! Занадта тугі клубок сплёўся Р· СѓСЃСЏРіРѕ гэтага: СЃС–РІРѕР№ даўніны С– нядаўняй (для РјСЏРЅРµ) вайны Р· СЏРµ “санітарнымі акцыямі над сотнямі Р±СЏР·РІС–РЅРЅР° забітых, Р· даўнімі забойствамі С– забойствам Р·СѓСЃС–Рј нядаўнім, СЃР° смерцю жанчыны, якая хаця Р№ хлусіла, але СћСЃС‘ Р¶ РїР°-СЃРІРѕР№РјСѓ кахала РјСЏРЅРµ.  

Р† СЃР° смерцю майго РґСЂСѓРіР°. Лепшага Р· найлепшых СЃСЏР±СЂРѕСћ РЅР° зямлі, вялікага С– РІР° ўчынках, С– Сћ пакутах чалавека.  

РЇ павінен РЅРµ толькі зрабіць СѓСЃС‘ магчымае, каб дапамагчы разблытаць клубок гнілых, гноем С– крывёю, хлуснёю С– здрадай залітых учынкаў.  

РЇ павінен, калі гэта толькі магчыма, адпомсціць. Так, адпомсціць, хаця ніколі РЅРµ быў помслівы. Адпомсціць РЅРµ толькі поўнай мерай, але Р№ стократ.  

Каб ён ці СЏРЅС‹ здрыгануліся ад жаху, перш чым сыдзе РЅР° С–С… апошняе Невядомае, апошняе Нішто.  

Бо гэта тое, што адбылося С– адбываецца, – гэта ўжо занадта. РњС‹ яшчэ пазмагаемся. РњС‹ яшчэ павалтузімся.  

РњС‹ яшчэ паборсаемся, СЏРє адна Р· РґР·РІСЋС… жабак, што трапіоі Сћ гарлач Р· малаком. РђРґРЅР° склала лапкі – СѓСЃС‘ адно канец – С– пайшла РЅР° РґРЅРѕ.  

Але другая была – смешна сказаць – больш чалавек, чым некаторыя людзі. Бо СЏРЅР° змагалася нават Сѓ безнадзейнасці. Р† збіла лапкамі астравок Р· масла, маленькі плацдарм жыцця.  

_______________  

1 Падсудак – чыноўнік або пісар земскага павятовага СЃСѓРґР°.  

2 Ксёндз.  

3 Рызы – Сѓ той час РЅРµ толькі ”рызы”, але С– “адзенне”.  

4 Ушчыплівы – Р·'едлівы, калючы, кплівы.  

5 Столмах – сталяр, карэтнік, каляснік.  

6 Паталетнюю – мінулагоднюю.  

7 Адзедзічаць – атрымаць Сѓ спадчыну.  

8 Акругле – Сѓ акружнасці.  

9 Фартугаль (партугаль) – залаты медальён заходняй работы.  

10 Тычка – радзімка, мета, кляймо.  

11 Неледаўчоны – някепска вучоны.

Ціхая, крыху заспаная, СѓСЃСЏ Сћ шэрым святле ўставала над Альшанкай раніца. Трава была ад расы – СЏРє сцюдзёным шротам нехта густа сыпануў. РЇ ішоў С–, СЏРє Сѓ дзяцінстве, назнарок чоўгаў нагамі, каб Р·Р° РјРЅРѕСЋ заставаўся непарыўны цёмна-зялёны след. Хаця Р± РЅР° хвіліну, пакуль РЅРµ ўзыдзе сонца. Рђ СЏРЅРѕ павінна было РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ узысці С– сваім ласкавым, цёплым, яшчэ РЅРµ пякучым, СЏРє Сѓ ліпені, подыхам Р·Р° некалькі хвілін падабраць расу. РќС–Р±С‹ сцерці мінучы РјРѕР№ след РЅР° абліччы зямным.  

Рђ С– сапраўды, што ад РјСЏРЅРµ застанецца праз некалькі там РіРѕРґ? Артыкулы, СЏРєС–СЏ мала хто Р±СѓРґР·Рµ чытаць? Пара РєРЅС–Рі, СЏРєС–СЏ пацухмоляць Сѓ руках крыху даўжэй? Кругаварот рэчыва Сћ прыродзе? РќСѓ, С…С–Р±Р° так. Але ніхто РЅРµ пазнае РјСЏРЅРµ РЅС– Сћ травіне РЅР° згладжаным капцы, РЅС– Сћ чырвонай далоньцы кляновага ліста, што спадае РЅР° СЃС…С–Р» гары.  

Але думаць РїСЂР° гэта РґРѕСћРіР° РЅРµ хацелася. Ночы прыходзілі Р·РЅРѕСћ Сѓ маладзіку, СЏРєС– таўсцеў С– сталеў С– РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ павінен быў пераўтварыцца Сћ РїРѕСћРЅСЋ, каб шчодра аддаць зямлі СћСЃС‘ сваё святло. Сонца аддавала гэтай зямлі дабратворную пяшчоту. Раніцай Р±СѓРґР·С–Сћ гэтае сонца жаўрук, вечарам прысыпляў салавей.  

Вучоныя – тумакі, Р° заолагі С– арнітолагі ўвогуле віславухія. Бо СЏРЅС‹ (вучоныя) адносяць С–С… (салаўёў) РґР° атрада вераб’іных (праўда, падатрада спеўчых), такіх самых, СЏРє вароны, сарокі, саракапуды С– іншыя такія суб’екты. Досыць РґР·С–СћРЅР°! РЇ ніколі РЅРµ садзіў Р±С‹ Сћ клетку салаўя, але што датычыцца вароны – С– пагатоў.  

…Вось так СЏ С– ішоў пад гэтым небам, што СћСЃС‘ мацней кідалася Сћ блакіт, абяцаючы пагодны цёплы дзень.  

Было яшчэ так рана, што РЅР° дарозе ад плябаніі РґР° Белай Гары СЏ РЅРµ сустрэў душы жывой. Ніхто яшчэ нават РЅРµ корпаўся Сћ дварах. Ніхто РЅРµ адхіліў фіранкі, праводзячы РјСЏРЅРµ позіркам.  

РЇ думаў, што РјРЅРµ спатрэбіцца лезці РЅР° гарадзішча, каб разбудзіць Сташку, але, падышоўшы РґР° падножжа задзірванелай велічы – РЅР° сваё здзіўленне, – убачыў, што СЏРЅР° ўжо там. Сядзіць РЅР° нейкім пацурбалку, нязручна выцягнуўшы РґРѕСћРіС–СЏ РЅРѕРіС–. РЈ лёгкай стракатай сукенцы, Сѓ тонкай кофтачцы, накінутай РЅР° плечы. Чакае.  

Вочы крыху абрэзаліся, відаць, ад стомы, РІСѓСЃРЅС‹ лёгка ўсміхаюцца. Ніколі яшчэ РЅРµ была СЏРЅР° РјРЅРµ такая дарагая, СЏРє Сѓ гэты момант. Ніколі РЅРµ была такая жаданая.  

– Раніцы добрай! РЇРє твае?  

– Дрыхнулі яшчэ СћСЃРµ, аж РґР° Генкі. Рђ Сћ цябе?  

– РЈ дзесятым СЃРЅРµ С…СЂРѕРї Мультан. Р† Вячорка Р· С–Рј. РќРµ, трэба-такі ўцякаць. Р† там дабіраюцца.  

– РЈСЃС‘ адно заўтра Р¶ паедзеш.  

– Гэт-та СЏ яшчэ пагляджу. РЇРє некаторыя людзі будуць СЃСЏР±Рµ весці.  

– Рђ Вячорка?  

– Вячорку адшыю. Гэта Р¶ сядзяць учора. РўСѓС‚ жонка Вячоркава прыплялася. “Ну, выпілі. Джгнулі”, –  

кажа дзед. “Частае тваё джганне, – кажа Вячоркава, – каб РЅРµ зашкодзіла часам”. Тады Зеляпушчанак толькі СЂСѓРєРѕСЋ махнуў: “Слухай ты рапуху гэтую, мала што СЏРЅР° верашчыць”.  

– РќСѓ Р° РІС‹ што РЅР° гэта?  

— Рђ СЏ сабе сяджу РґС‹ думаю: “Вось гэта сапраўды мужчынскія адносіны РґР° жанчыны. РќРµ хто-небудзь.  

Пан С– валадар”.  

– Рў-так, мужыкі тут сур’ёзныя. Дзіва – волаты.  

Мы спусціліся на дно майго раскопу ў трэцяй вежы. Шэсць плоскасцей, шэсць кутоў. Столь, падлога другога яруса, часткова абвалілася, як і частка ўнутранай абліцоўкі муроў.

Вежы шасцікутовыя,  

Р—РІРѕРЅРєСѓ – шасцікантовыя.  

РЇ памурлыкаў гэта сабе пад РЅРѕСЃ, але СЏРЅР° пачула, пакасілася РЅР° РјСЏРЅРµ.  

– “Поэзия есть Р±РѕРі РІ святых мечтах земли”, – працытавала СЏРЅР° кагосьці.  

– Гэта яшчэ што, – Сѓ тон ёй сказаў СЏ. – РўСѓС‚ часам людзі Р· Алімпа, мэтры Р· устойлівай рэпутацыяй,  

неўміручыя такія шэдэўры выдаюць, што пачаткоўцам-паэтам С– РЅРµ снілася. Напрыклад, нехта там узрасціў...  

Лён СЂСЌРєРѕСЂРґРЅС‹ ля Валожына  

Р† Р·Р° тое ўзнагароджаны.  

РќРµ верыце? Сам чытаў. Рђ памер верша такі, РЅС–Р±С‹ СЂСЌРєРѕСЂРґРЅС‹ лён узрасціць, СѓСЃС‘ адно СЏРє “Калінку” адбацаць. Даюць браткі.  

– РќСѓ, дурасць – прывілегія РЅРµ толькі братак. Ведаеце гэтыя РїРѕРјРЅС–РєС– вайне: стаіць РЅР° адным калене  

гіпсавы салдат, пафарбаваны “срэбнай” фарбай Р· алюмінію? РђРґРЅРѕР№ экспедыцыі С–С… трэба было апісваць, Сѓ СЏРєРѕР№ вёсцы С– РЅР° СЏРєС–Рј раздарожжы СЏРєС–. Рђ СЏРЅС‹ аднолькавыя, РґР·Рµ тут разнастайных варыянтаў апісання дабіцца. РўРѕ СЏРЅС‹ адзін прыдумалі:  

Солдат обыкновенный,  

Коленопреклоненный,  

Проект типовой –  

РЎРѕ склоненной головой.  

– Р† сапраўды, лепей Р±С‹ проста камень Р· надпісам, чым гэтыя “тыпавыя”.  

РЇРЅР° агледзела месца нашага “глыбокага бурэння”:  

– РќСѓ досыць зубаскаліць. Пачнем.  

РџРѕРґ вежы быў завалены, РїР° СћСЃС–Рј відаць, ужо нятоўстым пластам РґСЂСѓР·Сѓ, абабітай атынкоўкі С– смецця, С– Сћ пласце гэтым стаялі “на папа” (адна крыху наўскос) тры гранітныя пліты. РђРґРЅР°, відавочна, Р· абліцоўкі, РґР·РІРµ – СЃР° столі.  

– РњС‹ С–С… РЅРµ зварухнем, – сказала СЏРЅР°.  

Сапраўды, пліты былі прыблізна паўтара метра РЅР° метр Р· чвэрцю. Р† шырынёю сантыметраў РЅР° шэсцьдзесят.  

– РќРµ зрушым, – паўтарыла СЏРЅР°. – Збегаць РїР° хлопцаў ці што?  

– Рђ прыярытэт? – няўдала паспрабаваў СЏ адбіцца жартам. – РќРµ, РјС‹ проста С–С… чапаць РЅРµ будзем.  

Выграбем смецце РґС‹ нават проста адграбем СЏРіРѕ ад сценак. Бо люк Сѓ сутарэнне, відаць, недзе пасярэдзіне. Калі пліты РЅР° С–Рј – нічога РЅРµ Р·СЂРѕР±С–С€, давядзецца паклікаць дапамогу. Рђ РЅРµ – СЏРЅС‹ нам РЅРµ перашкодзяць, тыя пліты.  

Гадзіны паўтары РјС‹ ўпарта працавалі. РЇРЅР° насыпала жалезняком Сѓ дзіравыя вёдры смецце С– РґСЂСѓР·, Р° СЏ адносіў СѓСЃС‘ гэта С– высыпаў пад сценкі. Пасля РјРЅРµ здалося, што СћСЃС‘ гэта марудна. РЇ СћР·СЏСћ РґСЂСѓРіСѓСЋ рыдлёўку С– пачаў проста адкідаць Р· цэнтра пляцоўкі атынкоўку, уламкі цаглін, пыл С– СћСЃС‘ такое.  

Р† РІРѕСЃСЊ недзе Сћ канцы РґСЂСѓРіРѕР№ гадзіны РјРѕР№ жалязняк скрыгануў РїР° нечым суцэльным. Раз, С– РґСЂСѓРіС–, С– трэці.  

...Атвор. РќСѓ РЅРµ адкрыты атвор. Проста квадратная адтуліна, С– РЅР° ёй, амаль поўнасцю прыкрываючы СЏРµ, тоўстая пліта Р· гладкага, РїР° выгляду ледзь РЅРµ адшліфаванага пясчаніку. Рђ РЅР° пліце крыж Р· чатырма закругленымі лопасцямі, Р° Сћ лопасцях РїР° незразумелай (Р±Рѕ зямлёю забітай) літары. Рђ РЅР° скрыжаванні лопасцей стары шасціканечны ярылаў крыж пад “дашкам”, СЏРє РЅР° старажытных могілках. РќР° стараверскіх “галубцах”.  

РўСѓС‚ Р±С‹ лом, але РєСѓРґС‹ там бегчы РїР° СЏРіРѕ. Нецярплівасць забівае нават подых: РјС‹ дыхаем коратка С– сіпата.  

Прасоўваем Сѓ шчыліну лапаты. Націснулі. Дзяржак Сташчынага жалезняка крыху прагнуўся.  

Але тут СЏ, налягаючы РіСЂСѓРґР·СЊРјС– РЅР° дзяржак рыдлёўкі, прасунуў СЂСѓРєС– Сћ гэтую трэшчыну С– перакуліў пліту РЅР° СЃСЏР±Рµ, назад, пад шырока расстаўленыя РЅРѕРіС–.  

Адкрыўся люк. Цёмная РїСЂРѕСЂРІР°. РЇ чыркнуў запалкай С– “стрэліў” ёю СћРЅС–Р· (так СЏРЅР° даўжэй РЅРµ згарае, чым калі СЏРµ проста ўраніць). Скляпенняў С– сцен СЏРЅР° РЅРµ вырвала Р· цемры. Затое РЅР° момант асвятліла нешырокія С– вельмі стромныя СЃС…РѕРґС‹ Р· чырвонай цэглы.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – сказаў СЏ. – Цяпер можна С– РїР° хлопцаў, С– РїР° дзевак.  

– Рђ прыярытэт? – перадражніла СЏРЅР° РјСЏРЅРµ.  

РЇ плюнуў. Гэта праўду кажуць РЅРµ толькі РїСЂР° Польшчу, але С– РїСЂР° нашы заходнія вобласці, што РЅР° СћСЃРµ  

тыя землі ўвесь адпушчаны богам СЂРѕР·СѓРј – камар прынёс. РђРґР·С–РЅ. Дый той СЂРѕР·СѓРј мясцовыя бабы расхапалі.  

Р— гэтым С– РЅРµ паспрачаешся. РЇ Р· уласнай жыццёвай практыкі ведаў гэта.  

Таму дастаў свечку (РґР·РІРµ іншыя былі Сћ кішэні), СЃРєС–РЅСѓСћ куртку С– ступіў РЅР° першую прыступку.  

– Заставайцеся тут.  

– Чаму? – здзівілася СЏРЅР°.  

– Рђ РІС‹ РїСЂР° “эфект сабачай пячоры” Сћ Італіі чулі?  

– РЇРєРѕР№ пячоры?  

– Рђ ёсць там пячора-СЏРјР°. Чалавек Р·РѕР№РґР·Рµ С– ходзіць, С– нічога. Рђ сабака ці трусік падыхаюць праз некалькі хвілін.  

– Чаму гэта?  

– Р— вулканічнай трэшчыны выдзяляецца вуглякіслы газ. Сочыцца патроху. РќСѓ Р° паколькі ён цяжэйшы  

Р·Р° паветра, то застаецца СћРЅС–Р·Рµ. Чалавечая галава вышэй гэтай Р·РѕРЅС‹. Сабачая – РЅРµ.  

– Самі казалі – вышэй. РњС‹ Р¶ РЅР° чатырох хадзіць РЅРµ будзем. Р† потым, там вулкан...  

– Рђ тут маглі быць трупы. Р† ніякай, нават мінімальнай вентыляцыі. Р† слой газу можа быць вышэйшы.  

Рђ тады ўжо будуць гаварыць РїСЂР° “эфект чалавечай пячоры РЅР° Беларусі”. Толькі гаварыць будуць іншыя, Р° РЅРµ РјС‹. Рђ нам застанеца слава першапраходцаў. Пасмяротная.  

Але СЏРЅР° ўжо таксама стаяла РЅР° прыступках, нагіналася:  

– Ды РЅРµ, нармальнае паветра. Затхлым РЅРµ пахне.  

– РђРґ затхлага паветра ніхто яшчэ РЅРµ паміраў. РќСѓ, можа, некаторыя.  

– РўРѕ што?  

– Рђ тое, што вуглякіслы газ затхласцю РЅРµ пахне... Калі хочаце, ён адзіным пахне. Смерцю.  

– РџР°-РјРѕР№РјСѓ, вуглякіслы газ гэта РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј тое, што РІРѕРєС–СЃ вугляроду. EРЅ – вугальны ангідрыд.  

– Божа, РґР° чаго Р¶ РІС‹ вучоныя! РЎРћ ці РЎРћ2 – вам гэта Р±СѓРґР·Рµ СћСЃС‘ СЂРѕСћРЅР°... Мабыць. Бо С…С–РјС–Рє Р· РјСЏРЅРµ такі, СЏРє С–...  

РЇ спускаўся, С– СЏРЅР° спускалася Р·Р° РјРЅРѕСЋ. Р† СЏ ўжо плюнуў РЅР° СћСЃС‘. Хай сабе лезе, гадасць такая. Асвятляў толькі прыступкі спачатку сабе, Р° пасля Сћ СЏРµ пад нагамі, каб часам РЅРµ капанула носам Сѓ цэглу.  

Р† СћСЃС‘ Р¶ РЅР° апошніх прыступках СЏРЅР° аступілася, С– СЏ, стоячы РЅР° роўнай падлозе, ледзь паспеў падхапіць СЏРµ.  

Страшэнна СЏ злаваўся РЅР° СЏРµ, што лезе туды, РґР·Рµ РЅРµ просяць (хаця тут было больш бяспечна, чым Сѓ нашых старажытных шахтах РїР° здабычы крэменю. Пад Ваўкавыскам. Рђ СЏРЅР° гэты канец неаліту РЅР° ўласным жываце ўвесь выпаўзала).  

Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏ РЅРµ РјРѕРі устрымацца:  

– Пайшлі. Гонару Сћ вас зашмат. Рђ РЅР° справе “кабы РјС‹ РЅРµ поднялись РґР° РЅРµ встали, так РІС‹ Р±С‹ поганую землю РЅРѕСЃРѕРј копали”.  

– Рђ гэта што Р·Р° дыяменты прыгожага пісьменства?  

– Рђ гэта калі масквіч выхваляецца С– Р· ніжагародца кпіць, то тыя СЏРјСѓ РІРѕСЃСЊ так адказваюць. РњС–РЅС–РЅР° ўспамінаюць.  

– РќСѓ РґРѕР±СЂР°, РґРѕР±СЂР°, – відаць, сумелася СЏРЅР°. – Свяціце вакол... РњС–РЅС–РЅ.  

РЇ СћР·РЅСЏСћ свечку С– пачаў вадзіць ёю вакол.  

Гэта была абсалютна пустая – камера РЅРµ камера, склеп РЅРµ склеп, падвал РЅРµ падвал. Сутарэнне?  

Памяшканне, каб Сѓ С–Рј нешта змяшчалася? Але тут РЅРµ змяшчалася нічога. Пуста, СЏРє Сѓ студэнцкай кішэні напярэдадні стыпендыі (СЏ, РІСЏРґРѕРјР°, маю РЅР° ўвазе тыповага, сапраўднага, стопрацэнтнага студэнта).  

Падлога Р· вялізных каменных плітаў. РњСѓСЂС‹ С– скляпенне РЅС–Р±С‹ слаёныя Р· тоўстых пластоў дзікага каменю С– вузейшых палосаў цэглы.  

РџР° форме – падоўжаны эліпсоід вярчэння (СѓСЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅРµ СЏРіРѕ РјС‹ С– знаходзіліся) Р· усечаным ніжнім канцом. РќСѓ, Р° прасцей – СЏР№РєР°, СЏРєРѕРµ аблупілі, зрэзалі адзін канец С– РЅР° гэты канец паставілі. Метраў чатырнаццаць Сѓ акружнасці, метры тры Р· паловаю – Сѓ вышыню.  

Толькі Сћ адным месцы (метра паўтара над зямлёй) нейкая цёмная пляма памерам СЃР° сшытак. Атвор? Проста так РЅРµ разгледзіш. Падставіць Р±С‹ нешта. Рђ што? РЎРїС–РЅСѓ Сташкі? Яшчэ чаго РЅРµ хапала, каб трымала РЅР° СЃРїС–РЅРµ РјРѕР№ “ледзь РЅРµ цэнтнер”. Падставіць ёй сваю СЃРїС–РЅСѓ? Яшчэ лепей. “А СЏ Сћ гэтага доктара РЅР° СЃРїС–РЅРµ стаяла РґС‹ прыскоквала”. Урэшце глупства. Падстаўлю, СЏРє трэба.  

Р† СћРЅСЊ, вышэй, амаль пад скляпеннем, яшчэ адна пляма.  

РЇСЃРЅР°, рабіць тут РЅСЏРјР° чаго.  

– РќСѓ што Р¶, – сказаў СЏ, – ставайце РјРЅРµ РЅР° СЃРїС–РЅСѓ, РІРѕСЃСЊ вам свечка. Зірніце, што там Р·Р° такое цямнее, С– РІСЌРє адсюль. РЇРє бачыце, РјС‹ памыляліся. Праўдзівей, СЏ памыляўся.  

Расчараванне РЅР° СЏРµ абліччы было такое, што шкада глядзець.  

– Можа, абстукаць падлогу? РњСѓСЂС‹.  

– Дарэмна. Відаць адразу. Будоўля-векаўшчына.  

РЇ стараўся РЅРµ глядзець Сѓ СЏРµ Р±РѕРє. Р† вельмі шкада. РњРѕРі Р±С‹ глядзець С– РЅРµ глядзець, Р±Рѕ СћСЃС‘ ўжо было СћСЃС‘ СЂРѕСћРЅР°.  

РЇ пачуў нейкі шолах зверху. Пасля Р· гары праз люк папоўз, звіваючыся, СЏРє пітон, тоўсты, шэры, нейкі абрыдліва жывы струмень РґСЂСѓР·Сѓ, атынкоўкі С– РїСЏСЃРєСѓ.  

– Плыве! – гаркнуў СЏ С– РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РґР° сходаў, цягнучы Р·Р° сабою Сташку.  

РЈ гэты момант уверсе нешта тупа С– цяжка гакнула, скалануўшы РјСѓСЂС‹ С– прыкрыўшы амаль СѓСЃС‘ дзённае  

святло, што СЃСЏРє-так тачылася Сћ люк.  

РќС–Р±С‹ Сћ адказ РЅР° гэта, струменьчык бітай цэглы, РїСЏСЃРєСѓ, РґСЂСѓР·Сѓ, нейкіх трэсак ператварыўся Сћ струмяніска таўшчынёю Сћ стаўбур СЃСЏСЂСЌРґРЅСЏР№ велічыні РґСЂСЌРІР°.  

РЇ быў ужо Сћ С–Рј, але СЃС…РѕРґС‹ ператварыліся Сћ суцэльны шуметнік, Сѓ СЏРєС–Рј РЅРµ маглі знайсці апоры РЅРѕРіС–. РњРЅРµ запарушыла аблічча, рукавы былі поўныя РїСЏСЃРєСѓ.  

Р—РЅРѕСћ цяжка гупнула. Застаўся толькі РІСѓР·РєС–, СЏРє лязо, праменьчык святла, С– Сћ гэтым святле СЏ заўважыў, СЏРє слізнула РїР° паверхні пылавой плыні шкло, досыць вялікі кавалак. Добра, што РЅРµ Сћ галаву.  

Рђ пасля ахнула нешта ўбаку С– праменьчык Р·РЅС–Рє, С–, РЅС–Р±С‹ Сћ адказ РЅР° гэтае старонняе страсенне, ад СЏРєРѕРіР° здрыганулася, здаецца, сама зямля, нешта Р·РЅРѕСћ, Сѓ трэці раз, ляснула над галавой, подзьмухам паветра згасіўшы язычок агню.  

– Што там?! – крыкнуў голас СѓРЅС–Р·Рµ.  

– Абвал! Пліты рухнулі РЅР° лаз.  

РЇ СЃРїРѕСћР· СѓРЅС–Р·, РїР° калені Сћ гэтай восыпі Р· рознага паскудства.  

– Дзе РІС‹ там?  

– РўСѓС‚ СЏ.  

– Ідзіце РЅР° голас... РЇ тут... Бліжэй... Бліжэй... РђРіР°.  

РњС‹ сутыкнуліся. Пасля нашы СЂСѓРєС– знайшлі адна адну.  

– Р† нічога нельга зрабіць?  

– Наўрад. Метр Р· чвэрцю РЅР° метр С– РЅР° шэсцьдзесят сантыметраў... Гэта... гэта... калі СЏ РЅРµ памыляюся... кожная пліта ноль цэлых шэсць дзесятых РєСѓР±Р°. Удзельнай вагі граніту СЏ РЅРµ памятаю. Але паспрабуем уявіць сабе слуп метр РЅР° метр С– вышынёю... Рђ, напэўна-такі СЏ памылюся. Але такой вагі РјРЅРµ РЅРµ ўзяць. Чуеце?  

Зверху пачуўся шоргат, лёгкае ракатанне, шолах.  

– Рђ гэта што?  

– Рђ гэта сплывае РЅР° пліты жвір. РЇРєС– РјС‹ так легкаважна адкідалі “крыху ўбок”... Р† нават ніякага рычага. Хоць Р±С‹ нейкі падважнік – можна было Р± паспрабаваць. РќРµ.  

– РўРѕ што будзем рабіць? – спытаў ціхі голас.  

– Пачакайце. РўСЂСЌР±Р° запаліць свечку, каб аглядзецца. Без агню Р·СѓСЃС–Рј каюк.  

РЇ паляпаў СЃСЏР±Рµ РїР° кішэнях С– адчуў ледзяны холад Сѓ пазваночніку.  

– Р§-чорт! Халера РЅР° маю галаву!  

– Чаго гэта РІС‹?  

– Запалкі засталіся наверсе. РЈ пінжаку.  

– РўР°-ак.  

– Так. Вясёлая перспектыва.  

– РўРѕ што рабіць?  

– Сядзець. Чакаць. Р† думаць.  

– Над чым?  

– Над тым, што кожная пліта ноль цэлых шэсць дзесятых РєСѓР±Р°. Калі больш дакладна, дык нават ноль цэлых шэсцьдзесят дзевяць сотых РєСѓР±Р°... РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ, вага граніту ад трох РґР° СЃСЏРјС– тон РєСѓР±. Залежна ад тугасці... “от плотности”, СЏРє казаў наш маёр.  

– Значыць?  

– Памножце гэта РЅР° тры. РўРѕ РІРѕСЃСЊ, нават Сѓ шчаслівым выпадку гэтая завала, гэтая бандура важыць шэсць тон. РњС‹ РЅРµ здолеем нават РЅР° таўшчыню воласа скрануць пліты Р· месца.  

– Значыцца, нам могуць дапамагчы толькі Р·РІРѕРЅРєСѓ?  

– Так. Р† патрэбна тэхніка. Ім Р±СѓРґР·Рµ патрэбна тэхніка. Бо нам СЏРЅР° тут без патрэбы.  

– Што Р¶, – сказала СЏРЅР°, – будзем глядзець праўдзе Сћ вочы. Дапамогі Р·РІРѕРЅРєСѓ таксама РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ.  

– Чаму? – Р† тут СЏ здагадаўся.  

– РњС‹ пайшлі, калі С– вашы С– мае спалі. Ніхто РЅРµ бачыў нас. РњС‹ РЅРµ папярэдзілі РЅС– аб чым РЅС– дзяцей, РЅС– калег, РЅС– вашых гаспадароў. Мала таго, РјС‹ навялі РЅР° непраўдзівы, фальшывы след нават Хілінскага Р· Лыганоўскім. Курганны могільнік невядома РґР·Рµ, пятае, дзесятае. Нас можна шукаць Сѓ лесе, РїР° СћСЃС–Рј раёне, абы РЅРµ тут... Р† нават след РЅР° расе: “Узыдзе сонца – расу высушыць”.  

– Р† СћСЃС‘ Р¶ РјРЅРµ падазроны гэты завал. Пліты стаялі моцна. РЇ спрабаваў гайдануць. РќРµ варухнулася ніводная.  

– Што Р¶ РІС‹ думаеце?  

– Думаю, чарговая СЃРїСЂРѕР±Р° пазбавіцца, чарговы замах РЅР° тых, хто шмат ведае.  

– Што Р¶ – чакаць... Р’С‹ казалі, без ежы...  

– РЇ казаў, колькі дзён можа пражыць чалавек без ежы. Але СЏ РЅРµ казаў, колькі ён можа пражыць без вады. Вады Сћ нас РЅСЏРјР°. Нават капяжу СЃР° скляпення.  

Рђ сам падумаў: “Дні тры”.  

Р СѓРєС– мае СћСЃС‘ яшчэ шукалі Сћ кішэнях тое, чаго там РЅРµ магло быць. Насавік, сцізорык, цыгарэты (без запалак), шарыкавы аловак. Р† раптам Сѓ самым краёчку правай кішэні, ледзь РЅРµ напалову пад падкладкай намацалі нейкі тонкі С– нават навобмацак уратавальны кшталт. РќРµ хацелася спачатку верыць.  

– Сташка, запалка!  

– РќСѓ С– што? Запалка без пачка.  

– Дурнічка, калі толькі...  

РЇ ліхаманкава думаў, сціскаючы Сћ пальцах каштоўнасць, роўнай СЏРєРѕР№ РЅРµ было.  

Можна, можна было здабыць агонь С– без пачка. РЇРє?  

РќСѓ, РїР°-першае, сагнуць нагу С– калі нагавіцы аблягуць, туга нацягнуцца, чыркнуць запалкай РїР° кульшы.  

Можна. Але СЏ РЅРµ ведаў, ці чыста суконныя мае порткі (тады – агонь!), ці Р· прымессю, хай нязначнай,  

нейкай сінтэтычнай РґСЂСЌРЅС–.  

Шурпаваты РјСѓСЂ? Але ці досыць дробназярністы С– ці дастаткова СЃСѓС…С–?  

– РђРіР°... Сташка, РґР·Рµ твая СЂСѓРєР°? РќР°, трымай. Р† крый цябе божа выраніць С– згубіць.  

– Што ты хочаш рабіць?  

– Чакай.  

РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ праяву, якая слізганула РїР° пыле, РїР° струмені РґСЂСѓР·Сѓ Сћ апошнім праменьчыку святла, што прабівалася тады Р· атвора.  

Кавалак шкла!  

РЇ папоўз РґР° абвалу, РґР° шуметніка пад С–Рј (РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, што СЏ РЅРµ адышоў ад СЏРіРѕ далёка) С–, трапіўшы Сћ смецце, рукамі пачаў сантыметр Р·Р° сантыметрам абмацваць СЏРіРѕ, нават крыху перакопваць.  

Справа была амаль безнадзейная. Шкло магло адкінуць далёка СћР±РѕРє, засыпаць. Але СЏ мацаў С– мацаў Сѓ поўнай цемры так упарта, РЅС–Р±С‹ гэта была апошняя наша надзея. Хаця што нам магло даць тое шкло? Магчыма, адну-адзіную няўдалую СЃРїСЂРѕР±Сѓ. Рђ што магло даць нам святло, нават калі Р± РјС‹ здабылі СЏРіРѕ?  

Але СЏ шнарыў, мацаў, шныпарыў, ледзь РЅРµ нюхаў гэтыя адкіды. Р† РІРѕСЃСЊ... РІРѕСЃСЊ... РЅРµ, РЅРµ СЏРЅРѕ... РІРѕСЃСЊ. РЇРЅРѕ... СЏРЅРѕ, чорт РјСЏРЅРµ С– СћСЃС–С… пабірай.  

– Сташка.  

– РЇ тут... Паўзі... РЎСЋРґС‹... РЎСЋРґС‹... Што ты знайшоў?  

РЇ прыклаў шкло РґР° шчакі – РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, СЃСѓС…РѕРµ. РђРЅС– кроплі вільгаці РЅР° С–Рј, ляжала, відаць, Сѓ РїСЏСЃРєСѓ.  

– Давай запалку.  

РЇ асцярожна вадзіў ёю РїР° валасах, РЅР° шчасце, таксама СЃСѓС…С–С…. РЎСѓС…С–СЏ валасы лепшыя Р·Р° самую лепшую прамакашку.  

– Трымай свечку... Так. РўСѓС‚ трымай. Р† крый цябе божа нават дыхаць.  

Р— сілаю прыціснуўшы пальцам галоўку, СЏ моцна С– хутка чыркануў ёю РїР° шкле. Раз... Другі... Трэці...  

Зашыпела.  

Р† РІРѕСЃСЊ РЅР° кончыку запалкі расцвіла цудоўная, СЃС–РЅСЏСЏ СћРЅС–Р·Рµ, аранжавая вышэй С– жоўтая РЅР° канцы, чарадзейна жывая кветка.  

Успыхнуў фіціль свечкі.  

Новымі вачыма глядзеў СЏ РЅР° нашу турму, РЅР° перамежныя палосы каменю Р№ цэглы, РЅР° РєРѕРЅСѓСЃ смецця, СЏРєС– засыпаў СЃС…РѕРґС‹. Уторкнуў Сѓ гэтае смецце свечку С– паклаў побач астатнія РґР·РІРµ.  

– Хопіць ненадоўга, – сказаў СЏ, – Р±Рѕ давядзецца прыпальваць адну ад РґСЂСѓРіРѕР№.  

– РњС‹ РЅРµ ведаем, – сказала СЏРЅР°, – ці можам РјС‹ сабе дазволіць нават такую раскошу? Ці хопіць Сѓ нас  

Сѓ гэтай пастцы паветра? Рђ РІС‹ яшчэ закурылі, Антон.  

– Таму С– закурыў. Бачыце, дымок цягнецца РґР° той цёмнай плямы СћРЅС–Р·Рµ С– РґР° той, што вышэй. РўСѓС‚ ёсць цяга, ёсць паветра. Прынамсі, РјС‹ РЅРµ задыхнемся. Р† СЏ паспрабую зрабіць трут. Няхай сабе РЅРµ Р· дравеснай РіСѓР±С‹. Няхай сабе нават Р· уласных портак.  

РЇ глыбока зацягнуўся С– даслаў чарговы струмень дыму. Р† Р·РЅРѕСћ СЏРіРѕ пацягнула РґР° цёмнай плямы Сћ РјСѓСЂС‹.  

Атвор. Р† цяга. Моцная цяга.  

– Р† СћСЃС‘ Р¶, Сѓ чым справа, што СћСЃС‘ гэта так нечакана абурылася? – задуменна сказала СЏРЅР°.  

– Рђ тут С– РЅРµ дакапаешся. Можа той падбураны РјСѓСЂ СЂСѓС…РЅСѓСћ С– ўдар аддаўся СЃСЋРґС‹... Рђ можа, С– хутчэй Р·Р° СћСЃС‘, нехта сачыў Р·Р° намі. Нехта пастараўся нас тут замураваць. Рђ разам Р· намі замураваць С– сваё мінулае.  

– Ды тут нічога РЅСЏРјР°. РЇРєРѕРµ мінулае? Дзе?  

РЇ якраз канчаў абстукваць каменем падлогу.  

– Так. Ніякага РґСЂСѓРіРѕРіР° падзямелля пад гэтым РЅСЏРјР°. Значыць, РјС‹ РЅРµ там шукалі. Значыць, трэба шукаць Сѓ РґСЂСѓРіС–Рј месцы.  

– Шукаць? Р’С‹ Р¶ збіраліся кінуць?  

– Дудкі, – сказаў СЏ. – Цяпер ужо РґСѓРґРєС–. Знайду.  

– Р’С‹ спачатку выберыцеся адсюль.  

– Выйду. РќРµ ведаю СЏРє, але выберуся. Праз РјСѓСЂ прайду, Р° Р±СѓРґСѓ там. РЈ зямлю зарыюцца – С– адтуль С–С… дастану. Разам С– Р· мінулым, С– Р· сучасным, С– Р· будучыняй, СЏРєРѕР№ Сѓ С–С… – СЏ пастараюся ўжо – РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ.  

Гэтыя простыя словы СЏРє нешта раптам зварухнулі СћРІР° РјРЅРµ. Гаварыў СЏ С–С… больш падсвядома, чым думаючы над С–С… сэнсам.  

Чаму СЏ быў упэўнены, што нас завалілі? РџР°-першае, страсенне ад нейкага там абвалу РЅРµ магло зваліць пліты. РўСЂСЌР±Р° было прыкласці РґР° С–С… яшчэ С– нейкае механічнае намаганне, каб СЏРЅС‹ абурыліся. РџР°-РґСЂСѓРіРѕРµ, жвір РјС‹ адкідалі СћСЃС‘ Р¶ досыць далёка. РќРµ РјРѕРі ён так лёгка пачаць сыпацца спачатку РјС–Р¶ пліт, Р° пасля РЅР° С–С…, хаваючы нас. РўСѓС‚ СЏСЃРЅР° што было? РўСѓС‚ было нешта накшталт разважання Сћ старажытным СѓСЃС…РѕРґРЅС–Рј РіС–РјРЅРµ, прыведзеным, здаецца, Сѓ кніжцы “Душа аднаго народа” нейкага англійскага афіцэра Фільдзінга. Кніжка расказвала РїСЂР° Бірму, С– было ёй каля ста РіРѕРґ. РЇРє СЏРЅРѕ было сказана?  

Дзе С–С… сляды, РґР·Рµ твае сляды?  

Хто Р·РЅРѕР№РґР·Рµ С–С… С– хто Р·РЅРѕР№РґР·Рµ цябе?  

Так, здаецца, СЏ чытаў гэта там. Сто супраць аднаго, што гэты “абвальшчык” С– “сапраўднага” Фільдзінга РЅРµ чытаў. Але разважаць ён павінен быў прыблізна так.  

Р† што гэта так уразіла РјСЏРЅРµ РІР° ўласных словах, што СЏ “дастану С–С…, хаця С– Сћ зямлю зарыюцца. Разам Р· мінулым С– сучасным”?  

Падзеі, словы, факты, чуткі РЅС–Р±С‹ толькі што былі жменяй рознакаляровых шкельцаў, Р° цяпер, быццам змешчаныя Сћ нейкі чароўны калейдаскоп, СЏРєС– стаў павольна паварочвацца, паступова пачалі складацца Сћ геаметрычны візэрунак, Сѓ СЏРєС–Рј былі С– сіметрыя, С– нават СЃСЏРєС–-такі парадак.  

Слядоў – СЏ Р·РЅРѕСћ прайшоўся РїР° нашай турме – РЅРµ было, акрамя маіх. РќР° жаль, СЏ РЅРµ паглядзеў, спускаючыся, ці былі СЏРЅС‹ РЅР° прыступках. Калі былі – значыць, тыя, крыху спусціўшыся РїР° сходах, самога сутарэння дакладна РЅРµ разглядалі С– маглі РЅРµ заўважыць атвораў, праз СЏРєС–СЏ прыходзіла РґР° нас паветра.  

РџР° С–С…РЅСЏРјСѓ разліку, РјС‹ РЅРµ павінны былі памерці ад смагі РЅР° нейкі там трэці ці чацвёрты дзень. РњС‹ павінны былі памерці ад задухі праз нейкія пару гадзін. РЇРЅС‹ РЅРµ хацелі рызыкаваць. Некалькі дзён – гэта зашмат. Катастрофа, пару гадзін С– ўдушэнне – РІРѕСЃСЊ гэта быў “вярняк”.  

Халодная ярасць ахапіла РјСЏРЅРµ. Гінуць праз нейкую свалоту? Рќ-РЅРµ-Рµ, гэта ўжо занадта. Рђ калейдаскоп працаваў С– працаваў, С– шкельцы Р· ціхім ляскам займалі сваё месца.  

РЈСЃРµ. Прынамсі, РјРЅРѕРіС–СЏ. РђР¶ РґР° слоў РїСЂР° “страшныя яйкі”, СЏРєС–СЏ казалі над п’яным Вячоркам тыя, невядомыя. Мае, С– Сташкі, С– СћСЃС–С… нас ворагі.  

Варта было зірнуць РЅР° яйкападобную форму сутарэння. Рђ ці СЏРЅРѕ адно такое тут?  

Так, калейдаскоп складаўся. Толькі хто? Хто Р±СѓРґР·Рµ зараз ведаць Р· жывых, што ён склаўся Сћ маёй галаве Сћ нешта лагічнае, той калейдаскоп?  

Ніхто.  

РЇ СћР·СЏСћ свечку С– пайшоў РґР° атвора. Язычок агню СћСЃС‘ больш С– больш адцягвала Сћ той Р±РѕРє. Значыць, паветра аднекуль С– паступала. Можа пліты РЅРµ так ужо С– шчыльна завалілі люк.  

Адставіўшы СЂСѓРєСѓ СЃР° свечкай, СЏ пачаў мацаць кладку. Так, Сѓ ёй сапраўды быў атвор Р· іржавымі крыжападобнымі кратамі.  

– РќР°, Сташка, – СЏ падаў ёй свечку. – Трымай крыху Сћ баку ад цягі.  

Вызваліўшы правую СЂСѓРєСѓ, СЏ падскочыў, ухапіўся Р·Р° краты С– пачаў разгойдваць С–С… (ці, можа, гайдацца РЅР° С–С…?).  

Глупства гэта СћСЃС‘ было. Нават выламай СЏ праржавелае жалеза, хто Р± пралез Сѓ РґР·С–СЂРєСѓ памерам дваццаць РЅР° дваццаць пяць сантыметраў? Але СЏ РЅРµ здатны быў разважаць лагічна РЅС– аб чым, акрамя майго “калейдаскопа”. Р† СЏ гайдаўся, гайдаўся, то падцягваўся РґР° кратаў РЅР° руках, то адхіляўся, Р· сілаю распрамляючы сагнутыя РЅРѕРіС–, СЏРєС–РјС– ўпіраўся Сћ РјСѓСЂ.  

Здалося РјРЅРµ ці РЅРµ, але Сћ РїСЌСћРЅС‹ момант РјРЅРµ ўявілася, што краты С– ніжні камень кладкі сапраўды крыху ходзяць, СЏРє хісткі Р·СѓР±.  

РЇ саскочыў крыху адпачыць С– тут убачыў, што ад вертыкальнай перакладзіны кратаў віецца, бяжыць Сѓ камені вузкая трэшчынка.  

Р† тут СЏ зразумеў, што СЏ зрабіў правільна, пачаўшы гэтыя “экзамены РЅР° малпу”. Так СЏРЅС‹ С– ўмуроўваліся Сћ СЃРІРѕР№ час, краты Сћ каменную кладку: РјС–РЅС–РјСѓРј РґРІР° камені кладкі былі падвойныя або Р· моцнымі выемкамі.  

Два канцы “крыжа” ўваходзілі Сћ выемкі, Р° РґРІР° РґСЂСѓРіС–СЏ проста ўсоўваліся Сћ праёмы, Р° пасля гэтыя праёмы запаўняліся моцнай цамянкай. Цамянка РЅРµ вытрымала.  

РЇ Р·РЅРѕСћ павіс РЅР° кратах. Доўжылася гэта цэлае стагоддзе. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, першая свечка ўжо дагарэла С– Сташка запаліла РґСЂСѓРіСѓСЋ.  

Першы камень выпаў Р·РЅС–Р·Сѓ... Другі, зараза, трымаўся, СЏРє быццам Сѓ СЏРіРѕ былі карані. Тысячы каранёў. Але ўрэшце ляснуўся РјРЅРµ пад РЅРѕРіС– С– ён.  

Камень РЅР° камень.  

– Ставайце, Сташка. РЇ вас падыму С–, прабачце, прасуну нагамі наперад.  

Першы С– апошні раз СЏ трымаў СЏРµ РЅР° руках. Убаку гарэла ўторкнутая Сћ смецце перадапошняя наша  

свечка. Адчуваў праз сукенку цеплыню С– круглявасць СЏРµ РЅРѕРі. Пасля, калі СЏРЅС‹ зніклі Сћ атворы, цвёрдую акругласць грудзей.  

Рђ ля вачэй маіх Сѓ паўзмроку былі СЏРµ вочы, С– пасмачка СЏРµ валасоў казытала РјРЅРµ СЃРєСЂРѕРЅСЊ.  

– Сталі?  

– Здаецца, усталявалася, – шэптам адказала СЏРЅР°.  

РЇ пайшоў РїР° СЏРіРѕРЅСЊ, СћР·СЏСћ гэтае, жывое, Сѓ СЂСѓРєСѓ С– рушыў РґР° атвора. Р† раптам пачуў прыглушаны крык жаху. РђР·С–СЂРЅСѓСћСЃСЏ. Завал уверсе Р·Р° маёй спінаю пагрозліва прагінаўся. Р† тады СЏ РєС–РЅСѓСћСЃСЏ бегма, СЃСѓРЅСѓСћ святло Сћ СЏРµ СЂСѓРєСѓ:  

– Адступіцеся.  

РџСЌСћРЅР°, так скачуць цераз вогненнае кола львы Сћ цырку. Р’Р° СћСЃСЏРєС–Рј разе, СЏ атвор амаль праляцеў, прызямліўся РЅР° чацвярэнькі, С–... цэлае РјРѕСЂР° полымя ахапіла маю галаву, рассыпаўшыся пасля вогненна- зялёнымі іскрамі.  

– Жывы?  

– Жывы. Р СѓРєСѓ, здаецца, крыху падвярнуў.  

РњС‹, СЏРє згаварыўшыся, глянулі Сћ пралом С– жахнуліся. Ніжняя пліта вісела адным краем. Відаць, РЅР° РґР·РІСЋС… верхніх, што сціскалі СЏРµ. Ненадзейна сціскалі. Дастаткова было кінуць Сѓ СЏРµ каменем – РґС‹ што там, – нават проста, здавалася, кашлянуць С– ці крыкнуць, С– СћСЃС‘ гэта рынула Р±С‹ СћРЅС–Р·, мезджачы С– расціскаючы СћСЃС‘ жывое. Шлях назад быў адрэзаны. Р† нават калі Р± РјС‹ назнарок выклікалі гэтую лавіну – невядома, ці РЅРµ засыпала Р± СЏРЅР° той пралом, праз СЏРєС– РјС‹ трапілі СЃСЋРґС‹. Рђ РєСѓРґС‹ трапілі? РњС‹ абышлі вакол дакладна такое самае сутарэнне, такое Р¶ “страшнае яйка”, толькі што глухое С– Р· моцна разбуранымі сходамі. Р† ніякага выхаду. РќРµ, такі самы атвор, толькі ўдвая меншы С– без кратаў. Р†, значыць, пашырыць СЏРіРѕ аніяк нельга было.  

Р† яшчэ, слабая надзея, акенца ўгары, памерам Р· далонь. Праўда, гэтае акенца РЅРµ было цёмнае. Гэта была слабая пляма святла, дзённага святла, СЏРєРѕРµ падала аднекуль Р· вышыні С– асвятляла нават нейкую, вартую жалю былку, што расла, відаць, РЅР° РґРЅРµ нейкай студні ці проста СЏРјС‹, РєСѓРґС‹ С– выходзіла аддушына.  

Знясіленыя, РјС‹ селі проста РЅР° пліты С–, шчыра кажучы, палі духам настолькі, што звесілі галовы. Гэта было ўжо сапраўды СћСЃС‘.  

Сапраўды, слабым суцяшэннем было тое, што СЏРЅС‹, калі СЏРЅС‹ былі, РЅРµ ведалі РїСЂР° існаванне суседніх камер С– што таму РјС‹ РЅРµ задыхнуліся С– РЅРµ былі мёртвыя ўжо, схаваныя абвалам.  

Наша ўдача азначала толькі больш павольную смерць. Р† калі мае кашмары неслі Сћ сабе хаця зерне праўды – РЅСѓ што Р¶, Сѓ таго, што было пахавана тут рознымі людзьмі, Р±СѓРґР·Рµ цяпер чатыры вартаўнікі.  

– Нічога, нічога Сташка, – сказаў СЏ. – РќСѓ РєС–РЅСЊ, РєС–РЅСЊ. РЈСЃС‘ яшчэ Р±СѓРґР·Рµ РЅРµ так РґСЂСЌРЅРЅР°. РњС‹ прыдумаем нешта, каб выбрацца. РњС‹, урэшце, спалім РЅР° апошняй свечцы нешта Р· адзення. Няўжо РЅРµ знойдуць хаця РїР° струменьчыку дыму? Ды знойдуць, знойдуць.  

– РќРµ суцяшайце РјСЏРЅРµ, – ціха сказала СЏРЅР°. – РўСѓС‚ сотні жыццяў, могуць быць сотні дымоў Р· комінаў.  

Хто зверне РЅР° С–С… увагу?.. РќРµ, трэба глядзець праўдзе Сћ вочы. Гэта – канец.  

Плечы СЏРµ закалаціліся. РњРЅРµ здалося, што СЏРЅР° плача, што ўвогуле СћСЃСЏ СЏРµ маленькая постаць ёсць жывое ўвасабленне адчаю.  

– РќРµ плач, – сказаў СЏ С– пагладзіў СЏРµ РїР° галаве. РџР° гэтых цудоўных валасах колеру чырвонага РґСЂСЌРІР° Р· золатам, СЏРєС–СЏ ніхто РЅР° свеце – Р° СЏ першы – РЅРµ наважыўся Р± назваць рыжымі. Ды СЏРЅС‹ Р№ РЅРµ былі такія.  

– РЇ РЅРµ плачу, – нечакана цвёрдым С– нават СЃСѓС…С–Рј, можа, ад безнадзейнасці, голасам сказала СЏРЅР°. –  

РњРЅРµ крыўдна іншае.  

– Што?  

– Цяпер ужо можна сказаць. Бо СћСЃС‘ адно нічога РЅРµ зменіцца.  

– Што такое? – аднымі вуснамі спытаў СЏ.  

– РњРЅРµ крыўдна, што ты РЅРµ заўважыў. РќРµ заўважыў, што СЏ ледзь РЅРµ Р· самага пачатку кахаю цябе...  

– РљС–РЅСЊ, – сказаў СЏ. – Гэта СЏ, гэта СЏ РЅРµ хацеў, каб ты заўважыла. РЇ пражыў больш Р·Р° цябе так РјРЅРѕРіР°, так бессаромна РјРЅРѕРіР°, што РЅРµ маю права...  

– РўС‹ РЅР° СћСЃС‘ меў права... РЇ вельмі, вельмі кахаю цябе. Р† РјРЅРµ СћСЃС‘ адно, што ты РЅРµ ведаў, – цяпер ведаеш. Р† РјРЅРµ СћСЃС‘ адно, што РјС‹ тут С– РЅРµ выйдзем адсюль. Бо гэта РјС‹ тут. РўС‹ С– СЏ. Р† іншых Сѓ нас, нават калі Р± здарылася непапраўнае С– СЏ перастала Р± так кахаць цябе, СЏРє кахала, ужо РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. РќРµ думай. РЇ шчаслівая гэтым.  

– Р† СЏ шчаслівы, што дапамагло РіРѕСЂР°, што СЏ пачуў гэта. Бо СЏ ніколі Р± РЅРµ наважыўся сказаць табе... Хаця СЏ жадаў Р±С‹, каб ты жыла РґРѕСћРіР°-РґРѕСћРіР°, пакуль С–СЃРЅСѓРµ гэты кляты, гэты блаславёны свет. Рђ больш Р·Р° СћСЃС‘ РЅР° свеце хацеў Р±С‹, каб ты жыла. РЇ дужа, дужа кахаю цябе. Р† РјРЅРµ лёгка зараз прызнацца Сћ гэтым.  

РЇРЅР° прысунулася РґР° РјСЏРЅРµ С– паклала галаву РјРЅРµ РЅР° калені.  

– РЇ дужа... СЏ СћСЃС‘ Р± аддала Р·Р° цябе. Праўда. Праўда, Р±Рѕ лёс паставіў нас перад немагчымасцю хлусіць.  

РђРЅС– Сћ адным слове.  

– РЇ С– так ніколі РЅРµ хлусіў Р±С‹ табе. Гэтым цяжкім валасам, марскім вачам, гэтым веям немагчыма было Р± хлусіць. Дзякуй табе Р·Р° СћСЃС‘. Будзь блаславёная.  

Р† так РјС‹ сядзелі Сћ палоне неразрыўных, злітых Сѓ адно апошніх абдоймаў, чакаючы апошняга выйсця.  

Рђ іншага нам дадзена РЅРµ было.  

Прайшлі хвіліны, можа, гадзіны, Р° можа, С– стагоддзі. РњС‹ баяліся паварухнуцца. РњС‹ жылі  

перапоўненым, вышэйшым жыццём. Таму што проста ўжо РЅРµ жылі.  

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  

РЇ СћСЃРєС–РЅСѓСћ галаву. РњРЅРµ здалося, што пачуў крык. Дзіцячы? РђР±Рѕ крык дарослага, прыглушаны каменнай тоўшчай?  

Крык гэты нібыта блукаў, гучаў то бліжэй, то далей, то Р·СѓСЃС–Рј знікаў, то Р±С–СћСЃСЏ Сћ нейкіх блытаных лабірынтах. Дуднеў, СЏРє Р·-пад зямлі, С– раптам далятаў так СЏСЃРЅР°, РЅС–Р±С‹ Р· некалькіх метраў пад адкрытым небам.  

– Сташка, чуеш?  

Мабыць, СЏРЅР° РЅРµ чула. Мабыць, СЏРЅР° спала ці проста знаходзілася Сћ прастрацыі.  

– Дзядзька! – СЏРє камарыны спеў, гучаў аднекуль голас.  

Р† тут жа РЅС–Р±С‹ выбухаў Сѓ павуцінні катакомбаў:  

– РЇ зараз!  

Р† Р·РЅРѕСћ, СЏРє праз вату:  

– Зараз.  

Што гэта было? Галюцынацыі? Так хутка? Рђ ўрэшце, чаго С– чакаць ад гэтага кавалка зямлі, спрадвеку атручанага нянавісцю, вераломствам, подласцю, смяротным жахам С– самой смерцю.  

Апошняя свечка ўжо напалову згарэла. Паблекнула пляма святла Сћ атворы. Нічога. Цяпер ужо СЃРєРѕСЂР°. РЁСЌСЂС‹, чорны камень вакол, камень здрады С– забойства вып’е нас.  

РњРЅРµ здалося, што РјС‹ тут РЅРµ адны, што нечы невядомы РїРѕР·С–СЂРє спынены РЅР° нас. РЇ прыўзняў галаву, стараючыся РЅРµ паварухнуцца, РЅРµ патрывожыць дзявочай галавы РЅР° маіх каленях...  

...Р— атвора, перасечанага крыж-накрыж кратамі, глядзеў РЅР° РјСЏРЅРµ чалавечы твар. Глядзеў Р· уважлівай С–, можа, РјРЅРµ здалося, нядобрай пільнасцю. Блішчалі вочы, вялікія-вялікія Сћ цёмных правалах вачніцаў. Колер СЃРєСѓСЂС‹ ад святла свечкі там, Р·Р° мурам, быў пергаментна-жоўты, мёртвы. Р† РЅР° тонкіх, заўсёды такіх прыемна-з’едлівых, лісіных вуснах была халодная, зларадна-здзеклівая, абыякава-вывучаючая ўсмешка.  

Ксёндз Леанард.  

Глядзеў С– толькі што РЅРµ зламоўна, але затое злавесна, СЏРє крумкач патопу¹, калі гэты патоп пачаў спадаць, адкрываючы вачам Ноевым С– СЏРіРѕ, крумкачыным, трупы дапатопных людзей С– Р·РІСЏСЂРѕСћ.  

Гукнуць СЏРіРѕ? РЇ РЅРµ наважыўся. Горш Р·Р° СћСЃС‘ была Р± гэтая апошняя мая памылка: убачыць, СЏРє усміхнецца, С– адыдзе, С– Р·РЅС–РєРЅРµ апошняя пляма святла, апошняя надзея РЅР° нешта.  

Рђ ён С– сапраўды СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ, гэты твар, павярнуўся, Р·РЅС–Рє. Прымеркнула святло.  

Р† нечакана ўскінулася Сташка.  

– РўСѓС‚ быў хтось? – спытала РґР·С–РєС–Рј, РЅС–Р±С‹ Р· бяспамятнага СЃРЅСѓ, голасам. – Быў тут хтось ці РЅРµ?  

– РќРµ, – сказаў СЏ безжыццёвым голасам. – РќС–РєРѕРіР° тут РЅРµ было. РЎСЏРґР·С– ціха. Уздрымні далей. Вільгаццю цягне ад камянёў... РќРµ, СЏ РЅРµ чакаў аж такога. РњРѕР№ калейдаскоп рассыпаўся. РЈ СЏРіРѕ трапіла лішняе шкельца... РќРµ лішне было Р± пацікавіцца, адкуль СЏРЅРѕ з’явілася С– СЏРєС–Рј чынам сапсула візэрунак?  

– РўС‹ што? Загаворваешся? Цёмнае кажаш, – Сѓ гэтым голасе цяпер трымцелі нервовасць С– напружанасць.  

– Ціха. Ціха ты.  

Р† тут СЏ пачуў спачатку лёгкае драпанне, РЅС–Р±С‹ недзе скрэблі, пасля скрогат. Пасля той скрогат узмацнеў, пераходзячы часам Сѓ пранізлівы РІС–СЃРє.  

Р— непамерным здзіўленнем, Р±Рѕ дагэтуль СЏ чуў РїСЂР° такое толькі Сћ казках, Р° бачыў толькі Сћ РєС–РЅРѕ, СЏ РЅРµ спускаў вачэй Р· вертыкальнай лініі Сћ сцяне. РЇРЅР° пашыралася пад СЂРѕСћРЅС‹ рокат чагосьці С– гэты РІС–СЃРє, Р° СЏ лупіў вочы РЅР° тое, СЏРє СЏРЅР° стала шчылінай, якая раздавалася СћСЃС‘ шырэй С– шырэй, ператваралася Сћ спачатку РІСѓР·РєС–, РЅР° ката, Р° пасля шырокі, хаця Р± С– РЅР° чалавека, цёмны калідор.  

Ад’язджаў РІСѓР·РєС– прамакутны кавалак РјСѓСЂСѓ. Адкрываліся вачам, РЅС–Р±С‹ РЅР° чвэрць акружнасці РїР° падлозе праведзеныя, паўкруглыя жалабы. Відаць, такі самы жолаб быў Сѓ самой сцяне С– СЏРЅР° адыходзіла, адкочвалася РЅР° каменных шарах (такі механізм СЏ калісьці бачыў Сѓ патаемным С…РѕРґР·Рµ Сћ адным СЃР° старадаўніх крыжацкіх замкаў. РЇРє любяць казаць цяпер, узаемазапазычанні. Рђ ўвогуле, ці РЅРµ падобна Сћ нечым працуюць нашы падшыпнікі?).  

Рђ ўвогуле, ці РЅРµ РІСЏСЂР·Сѓ СЏ лухту? Так блытаецца СћСЃС‘ Сћ галаве пасля гэтых некалькіх гадзін пад зямлёй.  

РЇ асцярожна СћР·СЏСћ Сташку пад пахі С– ўстаў.  

Да нашых РЅРѕРі каціліся ўжо Р· цёмнай шчыліны РґР·РІРµ невялічкія постаці: Стасік Мультан С– Васілька Шубайла.  

– Дзядзька Антось! Р’С‹ тут? Цётка. Р† РІС‹ тут?  

РЈ РјСЏРЅРµ перахапіла глотку, Сѓ ёй стаяў нейкі цяжкі даўкі камяк. Магчыма, СЏ закрычаў Р±С‹. Але стрымаўся.  

Бо Р·Р° С–РјС– выступіла Р· цямноцця постаць РєСЃСЏРЅРґР·Р°. Чорны цень С– РґР·РІРµ пергаментныя плямы. Р СѓРєР° СЃР° свечкай, СѓСЃСЏ аблепленая маленькімі сталактытамі РІРѕСЃРєСѓ. Р† аблічча, РЅР° СЏРєС–Рј застыла СћСЃС‘ тая самая дапытліва-абыякавая ўсмешка, якая РЅС–Р±С‹ здзекавалася С– выпрабоўвала.  

– Р’С‹ жывыя? – варухнуліся РІСѓСЃРЅС‹.  

Р† СћРІР° РјРЅРµ РЅС–Р±С‹ яшчэ пашырылася падазрэнне.  

– Дзякуй пану Р±РѕРіСѓ, – сказаў ён. – Хадзем.  

РњС‹ выйшлі “калідорам” Сѓ невялічкую камеру. Ксёндз штурхнуў РјСѓСЂ, С– ён Р· ранейшымі рокатам С– віскам пакаціўся РЅР° сваё месца.  

РњС‹ паварацілі Р·Р° СЂРѕРі С– апынуліся Сћ РґРѕСћРіС–Рј С– РЅС–Р·РєС–Рј калідоры-катакомбе.  

– РўСѓС‚ недалёка, – сказаў Жыховіч, – С– РґР·СЏРєСѓР№ Р±РѕРіСѓ, што тут ёсць С…РѕРґ.  

– Дзякуй Р±РѕРіСѓ, што СЏРЅС‹ РЅРµ ведалі РїСЂР° СЏРіРѕ С– РґСЂСѓРіРѕРµ сутарэнне.  

– РџСЂР° СЏРіРѕ РЅРµ ведаў С– СЏ, – сказаў ксёндз. Р† дадаў, памаўчаўшы: – Дзякуй РІРѕСЃСЊ С–Рј. РЇРЅС‹ так крычалі РїСЂР° падзямеллі, што СЏ пайшоў Р· С–РјС–, хай толькі адчэпяцца. Астатнія ўстрывожыліся С– пайшлі РЅР° пошукі нейкага невядомага “гарадзішча” С– “курганнага могільніка” гадзіну назад... Сорамна, ідучы РЅР° сустрэчу Р· магчымай небяспекай, напраўляць людзей РЅР° няправільны след. Р— невялікай хлусні часам нараджаецца непапраўнае. РЇРє Р· ілжэвучэння – смерць РґСѓС…Сѓ, Р° СЃР° свядомага аблуднага фальшу – смерць.  

РЃРЅ РјРѕРі Р±С‹ С– сам выглядаць РЅР° ўвасабленне фальшу, каб РЅРµ РіРѕСЂРєС– сарказм Сѓ тоне слоў.  

– Досыць ужо смерцяў РЅР° гэты няшчасны куток зямлі. Проста Бермудскі трохкутнік нейкі: Кладна – Альшаны – Цёмны Бор. Гінуць надзеі, без следу знікаюць людзі. Іх мары С– надзеі.  

– Р† хто вінаваты Сћ гэтым? – РЇ СћСЃС‘ яшчэ РЅРµ РјРѕРі пазбавіцца ад падазронасці.  

– РќРµ ведаю. РџСЌСћРЅР°, РїСЂРѕРґРєС–. Р† нашчадкі, нядаўнія С– сучасныя. Р† СЏ вінаваты. РЈ тым, што жыву, калі СћСЃРµ СЃСЏР±СЂС‹... С– СЃСЏР±СЂРѕСћРєС– даўно загінулі.  

РЃРЅ дыбаў ходам, СЏРє жывы прывід. Сапраўды так.  

– Гэта было Р± жахліва, каб загінулі яшчэ С– РІС‹. РќР° парозе нейкага адкрыцця, – ён пранізліва скасавурыўся РЅР° РјСЏРЅРµ, – або РЅР° парозе паражэння, СЏРєРѕРµ толькі С– вызначае, мужны чалавек або так сабе.  

РњРЅРµ стала крыху сорамна. Бо калі меркаваць РїР° СЏРіРѕ мінулым, то ён быў вышэй падазрэнняў.  

– Слухайце, – сказаў СЏ, магчыма, занадта СЂСЌР·РєР°, Р±Рѕ РЅРµ РјРѕРі забыць той усмешкі Сћ атворы, – ці магчымая гэта СЂСЌС‡, стопрацэнтны хрысціянін першых РіРѕРґ хрысціянства? РЈ нашы РґРЅС–, Р· нашым мінулым? РќРµ хлусі нават Сѓ РґСЂРѕР±СЏР·СЏС…, РЅРµ пралюбадзействуй нават вокам. РќРµ. Р’С‹, здаецца, такі або хочаце быць такім. Растлумачце РјРЅРµ, СЏРє гэта?  

– Ды РЅСѓ вас.  

– Рђ СЏ РЅРµ веру. РќРµ веру, Р±Рѕ Сћ большасці людзей падвойнае РґРЅРѕ.  

– РќРµ верце СЏРјСѓ, – ціха сказала Сташка, – проста Сћ СЏРіРѕ быў стрэс, С– ён аніяк РЅРµ можа ачомацца.  

– Двайное РґРЅРѕ. Магчыма, Р№ тых замуравалі, СЏРє Сѓ маім СЃРЅРµ. Майму калейдаскопу РЅРµ хапае яшчэ толькі аднаго шкельца.  

– РЇРєРѕРіР°?  

– Што азначалі тыя словы Р· кашмару: “Два вартавыя неадпертыя С– адзін няхрышчаны”? Хто гэта такія, тыя тры?  

– Слухайце, – сказаў ксёндз, – Сѓ вас сапраўды РґРѕР±СЂР°-такі лезе наверх нервовая нераўнаважнасць.  

РњС‹ выйшлі РЅР° святло. Зелянела трава. Нізкае ўжо сонца клала апельсінавыя адценні РЅР° лістоту. Р—Р° брамаю, РЅР° вясковай вуліцы, далятаў Р· хмары пылу спакойны С– РјС–СЂРЅС‹ харал вячэрняй чарады: мыканне кароў, жаласліва-гнюсаватыя галасы авечак.  

РЇ СћР·СЏСћ Сташку Р·Р° СЂСѓРєСѓ, С– тут РјСЏРЅРµ закалаціла. Так, што СЏ баяўся выціснуць Р· СЃСЏР±Рµ нават слова, каб СЏРЅРѕ РЅРµ прарвалася рыданнямі палёгкі. РќРµ Р·Р° СЃСЏР±Рµ, можаце РјРЅРµ паверыць.  

– РўС‹ РЅРµ шкадуеш аб сённяшнім РґРЅС–? – шэптам спытала СЏРЅР°.  

– РќРµ. Хтосьці сказаў: “Я РЅРµ ведаў, СЏРє выглядае РјРѕР№ СЂРѕРґРЅС‹ РґРѕРј, пакуль РЅРµ выйшаў Р·Р° ягоныя РјСѓСЂС‹. РЇ РЅРµ ведаў, што такое шчасце, пакуль РЅРµ прайшоў безданяў Р±СЏРґС‹...” РЇ РЅРµ шкадую аб сённяшнім РґРЅС–.  

Р†, аднак, РјРЅРµ давялося пад канец пашкадаваць аб С–Рј.  

РђРґ “плябаніі” – нашай, РІСЏРґРѕРјР°, – РєС–РЅСѓСћСЃСЏ РјРЅРµ насустрач Мультан:  

– Дзякуй Р±РѕРіСѓ, жывыя. Дзякуй Р±РѕРіСѓ, хоць РІС‹ жывыя. Бо трох Сѓ адзін дзень...  

РњРЅРµ РЅС–Р±С‹ жалезам абцягнула сківіцы.  

– Хто?  

– Зеляпушчанак сёння выцягваў шнур ля Дубовай чапы (чорт СЏРіРѕ, чаго ён заўсёды СЏРіРѕ Сћ гэтых карчах ставіць) С– выцягнуў...  

– Лапатуха?  

– РЃРЅ. Міліцыя павезла ўжо. Відаць, упаў Сѓ цемры СЃР° стромага ўрвішча. РЎРєСЂРѕРЅСЏР№ аб РєРѕСЂС‡ ці аб чорны РґСѓР± – СѓРЅСЊ колькі С–С… там стырчыць Р· берага. Р† гатоў!  

РЇ СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ вартага жалю, бяскрыўднага чалавека-пакутніка, ягонае безабароннае “хлопчык, РЅРµ трэба” С– СЏРє ён спрабаваў напужаць РјСЏРЅРµ, каб РЅРµ швэндаўся Сћ “яго доме”. Р† СћСЃРїРѕРјРЅС–Сћ свае падазрэнні, С– СћСЏРІС–Сћ апошняе шкельца Р· калейдаскопа: цела тапельца.  

Р† тут СЏ зразумеў, што СЏ – асёл.  

_______________  

1 Біблейскі Ной, калі патоп пачаў спадаць, выпусціў з каўчэга спачатку крумкача, які не вярнуўся, узрадаваны мноствам трупаў на ўзгорках.

РњС‹ сядзелі Р· Хілінскім РЅР° беразе става, там, РґР·Рµ ўпадала Сћ СЏРіРѕ Альшанка. Вельмі шырокі Сћ гэтым месцы стаў СЃСЏРј-там парыў, стаялі над С–Рј маленькія С– СЂСЌРґРєС–СЏ слупы туману, ледзь падсвечаныя нованароджаным сонцам.  

Вудзілі. Праўдзівей, РІСѓРґР·С–Сћ адзін ён, хаця РЅРµ часта, але падсякаючы то плотку, то невялікага галаўня. Ужо дзесяткі Р· РґРІР° такіх сноўдалі Сћ СЏРіРѕ вядзерцы, часам без дай прычыны пачынаючы ліхаманкава, СЏРє РїР° камандзе, брохаць.  

– РЈСЃС‘ СЏСЃРЅР°, – сказаў ён, выслухаўшы РјСЏРЅРµ. – Р† СЏСЃРЅР°, што Лапатуха павінен быў загінуць пасля лекарскага заключэння Лыганоўскага. Нехта збаяўся таго, што РґР° чалавека вернецца псіхічная раўнавага.  

– Р— тых, што прысутнічалі?  

– Чаму? Кожны Р· С–С… РјРѕРі расказаць РїСЂР° гэта камусьці СЃР° сваякоў ці знаёмых.  

– Лыганоўскі такі з’ехаў.  

– РќСѓ так. Сказаў: “Калі кожнае маё слова РЅР° гэтай цудоўнай С– высокамаральнай старонцы Р±СѓРґР·Рµ весці РґР° такіх вынікаў, дык СЏ знікаю, С– няхай СЏРЅС‹ тут жывуць РїР° сваіх норавах С– звычаях. РњРЅРµ РґР° С–С… цяпер, што Кутузаву РґР° Англіі”.  

– Рђ што было Кутузаву РґР° Англіі?  

– РќСѓ, калі РјС‹ надта ўжо насіліся С– панькаліся Р· новай саюзніцай, дык ён сказаў “пфуй” С– імператару С– такой палітыцы С– дадаў нешта Сћ СЃСЌРЅСЃРµ: “А РїРѕ РјРЅРµ так хоть сейчас же провались этот остров – СЏ Р±С‹ Рё РЅРµ охнул”.  

– Рў-та-ак, гуманнасцю тут фельдмаршал РЅРµ вызначыўся.  

– Р† СћСЃС‘ Р¶ СЏ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ бачу Р· прысутных там, хто РјРѕРі Р±С‹ такое ўчыніць, каго мінулае звязвала Р± Р· гэтым няшчасцем.  

– РњС‹ яшчэ вельмі мала знаем. Р† таму РЅРµ можам прадбачыць С– прадухіліць учынкі гэтага або иншых.  

Р† ты маеш рацыю: маглі камусьці С– расказаць.  

– “Прадухіліць”. Рђ тут праз гэтае няведанне гінуць С– гінуць людзі. Р’С‹ РЅРµ загінулі ўчора толькі дзівам.  

– Думаеш, штучны абвал?  

– Рђ СЏРє жа. Упаў кавалак РјСѓСЂСѓ там, РґР·Рµ ламалі. Р† тут РґР° сатрасення далучылася сіла, прыкладзеная РґР° пліт.  

Шмаргануў. РќР° гэты раз акунька.  

– РљС–РЅСЊ, – нечакана папрасіў ён. – РљС–РЅСЊ. РќРµ твая гэта справа. Р† гэта пачынае рабіцца вельмі небяспечным. РЈ наступны раз для цябе гэта можа РЅРµ скончыцца так удала. Рђ тут яшчэ твой нервовы стан. Кожны можа сказаць, што справай займаўся РїСЃС–С…. Даверу РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ.  

— Р† няхай РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. – РЈРІР° РјРЅРµ раптам прачнуўся гумар шыбеніка, чаго СЏ ад СЃСЏР±Рµ аніяк РЅРµ чакаў. – РўСѓС‚ столькі разумных, што абавязкова патрэбен хаця адзін вар’ят. Калі РЅРµ Лапатуха, то няхай ужо Р±СѓРґСѓ СЏ.  

— РќСѓ-РЅСѓ. Вар’яты часам павінны выказваць парадоксы. Р† ерэтычныя меркаванні. Нават замахвацца РЅР° аўтарытэты. Асабліва калі РґР° гэтага грашылі перадавымі поглядамі.  

— РќСѓ так. Звышчалавечая пагарда РґР° лаянкі С– ўхваленняў... Р† РєСѓРґС‹ Р¶ гэта СЏ ўваліўся, РєСѓРґС‹ трапіў? Р† Сћ СЏРєСѓСЋ Р¶ банду бандзюкоў могуць завесці чалавека перадавыя погляды? Рђ РјРЅРѕРіС–СЏ Р¶ лічаць свае погляды перадавымі. Рђ Сћ каго сумленне атрафіраванае – тыя СћСЃРµ СЃСЏР±Рµ Сћ перадавых лічаць. Вынаходзяць газы, атам, РїСЂСЌРЅРі, шавінізм, гістарычныя ўчынкі, эшафоты. Р† вучаць тае маралі, толькі калі ведаюць, што РЅР° СЏРµ махнулі СЂСѓРєРѕР№... Адкрываюць, адкрываюць тое, РґР° чаго РЅС–РєРѕРјСѓ РЅСЏРјР° справы. Рђ РІРѕС‚ звычайнага СЃСЂРѕРґРєСѓ ад Р·СѓР±РѕСћ, ад галаўнога болю РґС‹, урэшце, ад радыкуліту, калі Сћ чалавека азадак баліць... Чалавецтва крыкам ад гэтага крычыць, Р° С–Рј слабо. РЇРЅС‹ корпаюцца Сћ глаголіцах...  

– РќСѓ-РЅСѓ. РўС‹ даеш. Проста пурытанскі...  

Ды раптам так С– ўтаропіўся Сћ РјСЏРЅРµ.  

– РўС‹ што, марскога змея ўбачыў?  

РЃРЅ, відаць, нават занепакоіўся, Р±Рѕ СЏ РЅС–Р±С‹ скарчанеў, утаропіўшыся Сћ адзін РїСѓРЅРєС‚.  

Мая РІСѓРґР° паспяхова сплыла Р± РЅР° СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ става, каб ён РЅРµ перахапіў СЏРµ.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Р’РѕСЃСЊ С– Сћ цябе. Ды глядзі, СЏРє павёў асцярожна... Рђ, чорт! Ды што ўрэшце Р· табою?  

Але тут СЏ пачаў калаціцца ад смеху. Спачатку ціхага, Р° пасля Р·СѓСЃС–Рј ужо нясцерпнага С– нястрымнага.  

– Ды што Р· табой, хлопча? Сапраўды ты Р· глузду з’ехаў, ці што?  

– Ідыёт! Ідыёт!  

– Згодзен, але чаму?  

– РЇ сказаў... РѕР№... РїСЂР° глаголіцу.  

– РќРµ ты першы.  

– Р† толькі тут РјРЅРµ стукнула Сћ галаву... РњС‹ шукалі пад трэцяй вежай.  

– Правільна. «ВЕДЗЕ» трэцяя літара, што Сћ кірылічным алфавіце, што Сћ глагалічным.  

– Так. Р† Сћ глагалічным... ах-С…Р°-С…Р°!.. «АЗЪ», Рђ – першая літара С– мае пад цітлам значэнне адзін, «БУКЫ», Р‘ мае значэнне – РґРІР°, Р° «ВЕДЗЕ», Р’ мае значэнне – тры... РћР№, трымайце РјСЏРЅРµ! Р† нас ледзь РЅРµ засыпала С– РЅРµ забіла пад трэцяй вежай.  

– РўР°-ак. РќРµ бачу нічога смешнага. Своеасаблівы гумар.  

– Справа Сћ тым, што  С– «АЗ, БУКЫ, ВЕДЗЕ» – сапраўды адзін, РґРІР° С– тры. Так Сѓ глаголіцы. Але Сћ кірыліцы  вЂ“ РЅРµ мае лічбавага значэння. Р† ніколі РЅРµ мела, СЏРє Р–, СЏРє дзвервь (С’), СЏРє РЁ, Р©, Р® С– іншыя. РќРµ мела.  

– РЇРє-СЏРє?  

– Рђ РІРѕСЃСЊ так. Р†, значыць, S ступ СѓРЅС–Р·, гэта азначе 6, Р° РЅРµ восем ступ СѓРЅС–Р·. Р‘ С– Р– РЅРµ мелі Сћ старажытнай Беларусі лічбавага значэння. Рђ – першая вежа, Р‘ – ніякая, разумееш ты, ніякая. Рђ Р’ – гэта другая вежа ад кутняй. Р†, значыць, памыліліся РЅРµ толькі РјС‹, але С– тыя, што хацелі нас засыпаць. РЇРЅС‹ нічога РЅРµ ведалі, СЏРЅС‹ толькі сачылі Р·Р° намі. Рђ СћСЃС‘, што РјС‹... РѕС…... СЏРЅРѕ пад РґСЂСѓРіРѕР№ вежай.  

РЇ Р·РЅСЏРјРѕРі ад смеху, Р·СѓСЃС–Рј знясіліўся:  

– Рђ божа РјРѕР№! Ёлуп! Ёлупень! Асёл раменныя вушы.  

– Нічога, асёл РЅР° чатырох нагах дый то спатыкаецца.  

– РќСѓ досыць. РЇ больш РЅРµ дазволю гэтаму аслу спатыкаца. Мулам РјРЅРµ зрабіцца, калі гэта РЅРµ так.  

Р— гэтага моманту СЏ цвёрда вырашыў, што ніхто, нішто С– ніколі Сћ аслы РјСЏРЅРµ РЅРµ запіша. Гісторыя калісьці пакажа, так гэта СћСЃС‘ здарылася ці РЅРµ так.  

Яшчэ толькі адно. Пакуль РјС‹ дайшлі РґР° месца, РґР·Рµ нам трэба было разыходзіцца, СЏ перадаў Хілінскаму  

СћСЃРµ свае меркаванні РїР° гэтай справе. Няхай перадае далей каму захоча. РЇ РЅРµ хацеў далей рызыкаваць. Ці мала што магло здарыцца СЃР° РјРЅРѕСЋ Сћ гэтым ідыёцкім кутку?  

РЃРЅ слухаў уважліва, Р° потым, нічога РЅРµ каменціруючы, сказаў толькі нейкім РЅС–Р±С‹ безуважным голасам:  

– Падобна РЅР° тое, – С– дадаў пасля паўзы: – Р† РІРѕСЃСЊ яшчэ што. Гэта табе пажытак для разважанняў. “БТ” ніколі, Р· самага заснавання ларка, кіяскёру РЅРµ адпускалі.  

Што РјРЅРµ было РґР° “БТ” С– РґР° гэтага небаракі? РњСЏРЅРµ ўразіла іншае.  

– Дык, значыць, пошукі ідуць? Іх РЅРµ кінулі?  

– РђС‚, – адмахнуўся ён, – нічога СЏ РЅРµ ведаю. Шчука неяк абмовіўся. РЇ думаў, гэта табе Р±СѓРґР·Рµ цікава...  

Калі РЅРµ – прабач.  

Праз дзень ціхі наш прыстанак ператварыўся Сћ стоўпатварэнне вавілонскае. Сноўдалі паміж Альшанамі С– Альшанкай розныя машыны С– розныя людзі. Прыязджалі нават Р· Кладзенскага С– СЃР° сталічнага музеяў. Завіхаліся вакол СЂСѓС–РЅС‹, фатаграфавалі, абмервалі.  

РњСЏРЅРµ гэта РЅРµ датычылася. РЇ зрабіў сваё С– РЅР° гэты раз спадзяваўся, што без памылкі.  

РЇ проста рабіў тое, што С– дагэтуль. Разам Р· хлопцамі СЃР° школы, Шаблыкам С– Змагіцелем, разам Р· археолагамі (РґР·Рµ прыбыль, там памагатых гібель) выносіў смецце С– РґСЂСѓР·. РќР° гэты раз Р· РґСЂСѓРіРѕР№ вежы.  

Гэта частка СЏРµ, частка замураванай некалі брамы, абвалілася Сћ той дзень, выклікаўшы абвал С– над намі.  

Тыя, прыезджыя, накшталт славутых гогалеўскіх пацукоў, “панюхалі РґС‹ С– пайшлі прэч”. Прашу Сћ С–С… прабачэння. РЈСЃРµ тыя РґРЅС– СЏ, РЅС–Р±С‹ прадчуваючы нешта нядобрае, прабываў Сѓ самым дрэнным настроі. Хацелася раўці С– кідацца РЅР° людзей. Баюся, што нават вочы Сћ РјСЏРЅРµ наліліся крывёю, СЏРє Сѓ бычка.  

Прыходзілі С– адыходзілі мясцовыя. Часам РЅР° СћР·РіРѕСЂРєСѓ людзі збіраліся нават Сѓ маленькія паасобныя РєСѓРїРєС–, РґР·Рµ ажыўленыя, Р° РґР·Рµ С– змрочныя. РќС–Р±С‹ нейкі РґСѓС… неспакою С– трывогі павіснуў над Альшанкай.  

– РќСѓ што, наклёўваецца нешта? – спытаў Нічыпар Альшанскі.  

Стаяў ён наводдаль разам Р· Вячоркам, Высоцкім С– Ганчаронкам.  

Р† хаця, адгробшы чарговую порцыю рознай парахні, РЅР° глыбіні шасці ступ ад “мацерыка”, РјС‹ сапраўды толькі што знайшлі выбіты РЅР° камені контур карабля, СЏ адказаў унікліва:  

– Рђ чорт СЏРіРѕ ведае. РўСѓС‚ такая галаваломка, што нельга быць пэўным РЅС– Сћ чым... Можа, нешта С– знойдзецца, Р° хутчэй Р·Р° СћСЃС‘, РЅРµ.  

РЇ РЅРµ хацеў рассыпаць амаль завершанага СћР·РѕСЂСѓ Сћ сваім калейдаскопе.  

Магчыма, СЏ памыляўся, але СЏ РЅРµ хацеў сапсаваць справы аніводным неабдуманым учынкам, аніводным неасцярожным словам.  

Да вечара РјС‹ расчысцілі амаль СѓСЃСЋ пляцоўку. РЇ ўжо нават прыблізна бачыў, РґР·Рµ пліты РЅР° падлозе драбнейшыя. Там можна было дапусціць існаванне замураванага лаза. Таму СЏ спецыяльна РЅРµ даў рабіць хлопцам раскопку РґР° канца.  

– Досыць РЅР° СЃСЏРіРѕРЅРЅСЏ. Заўтра Р· раніцы зоймемся Р·РЅРѕСћ.  

РЇРЅС‹ бурчалі. Азарт ёсць азарт, асабліва калі справа падыходзіць РґР° канца.  

– Нічога, нічога. Пакіньце крыху прыемнага чакання С– РЅР° заўтра.  

— Прыемнага, – досыць здзекліва сказала Сташка. – Нічога там прыемнага РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Проста хочацца  

хутчэй дакапацца.  

РЇ пазмрачнеў:  

— Калі нават СЏ маю рацыю, то адзін дзень нічога ўжо РЅРµ дасць С– нічога ўжо РЅРµ зменіць. Калі нават  

здагадкі правільныя. Таму што людзі, мы, у гэтым выпадку спазніліся з дапамогай. На добрыя тры з паловай стагоддзі.

...РњС‹ ўмыліся Сћ рукаве рэчкі, развіталіся, С– СЏ пайшоў праводзіць Сташку С– СЏРµ каманду РґР° лагера. Там ужо весела скакала вогнішча С– шыпеў РЅР° С–Рј кацёл Р· нейкім супам, мяркуючы РїР° паху, курыным, Р° ля СЏРіРѕ чарадзейнічала худзенькая Валя Волат. РЈСЃРµ расселіся навокал.  

– Што гэта РІС‹ так РїРѕР·РЅР°? – спытала сённяшняя кухарка.  

– РЎРІС–РЅРЅСЏ палудня РЅРµ знае, – адказаў РЎСЏРґСѓРЅ. – Дый РЅРµ толькі РјС‹ вінаватыя. Певень жа яшчэ РЅРµ зварыўся.  

РЇ адчуваў, што Генка Р·РЅРѕСћ нешта рыхтуе.  

– Рђ СћСЃС‘ СЏРЅР°, – сказаў РІС–СЃСѓСЃ, ківаючы РЅР° дзяўчыну. – РќРµ трэба было ёй глядзець, СЏРє пеўня рэзалі. РЈ СЏРµ  

РІРѕРєР° жывіць.  

Уздыхнуў Р· фальшываю скрухай:  

– Так РґРѕСћРіР° мучыўся певень.  

РўСѓС‚ Валя РјСЏРЅРµ здзівіла. Відаць, Генкавы блазноцтвы ўжо нават ёй Сћ глотцы сядзелі.  

– Гэ-СЌС…, – сказала СЏРЅР°, – РЅРµ чалавек, Р° засуш. Ды яшчэ такая засуш, што Р№ пустазелле Сћ полі СЃРѕС…РЅРµ.  

– Сам ён пустазелле, – сказала раптам Тарэса.  

– Рђ мая Р¶ ты даражэнькая, Р° мая Р¶ ты таечка. Рђ СЏ Р¶ Р· табою жаніцца хацеў.  

– Р— СЏРєРѕСЋ РїР° чарзе? – спытала Тарэса. – Жаніся, толькі РЅРµ СЃР° РјРЅРѕСЋ.  

– Жаніся, каб РґСѓСЂРЅС– РЅРµ перавяліся, – дадала Валя.  

Генка прыціхнуў, разумеючы, што тут ужо СћСЃРµ хочуць прыціснуць СЏРјСѓ С…РІРѕСЃС‚. Нават пасля ежы гжэчна  

сказаў “дзякуй”, але Волат С– тут была няўмольная:  

– Дзякуй Р·Р° абед, што паеў дармаед.  

– Літасці! – узмаліўся РЎСЏРґСѓРЅ.  

Але дзяўчатам С– самім ужо РЅРµ хацелася дабіваць “дармаеда”. Зляцеў ціхі анёл.  

РЇ РЅРµ ведаю нічога лепшага Р·Р° вогнішча. РЇРЅРѕ прываблівае заўсёды. Але асабліва Сћ такім РІРѕСЃСЊ свеце, залітым аліўкава-залацістым святлом РїРѕСћРЅС–. Паўсюль мяккая аднатоннасць, паўсюль нешта такое, што вабіць невядома РєСѓРґС‹. Р† Сћ гэтай трохі нават серабрыстай месячнай імгле – цёплы С– СЂСѓС…РѕРјС‹ чырвоны мазок.  

Мастакі разумеюць гэта. Добрыя мастакі.  

– РњРЅРµ час, – сказаў СЏ, уздыхнуўшы, С– ўстаў.  

– Бадай што, СЏ вас праводжу РґР° краю гарадзішча.  

Прахалода начнога паветра РЅР° абліччы. Асабліва ласкавага пасля цеплыні вогнішча. РњС‹ ішлі Сћ гэтай імгле. Вогнішча аддалялася С– ператваралася ўжо Сћ плямку, Сѓ жывую С–СЃРєСЂСѓ. Ледзь прагнутаю чашай, аліўкава-серабрыстай пад РїРѕСћРЅСЏР№, ляжала перад намі паверхня гарадзішча, адакрэмленая ад астатняга свету ценем ад валоў.  

– Месячны кратэр, – сказала СЏРЅР°.  

– Станіслава, ты РЅРµ перадумала?  

– РђР± чым?  

– РќРµ раскайваешся?  

– РЈ чым?  

– РЈ тым, што сказала ўчора.  

– РќРµ, – ціха сказала СЏРЅР°. – Р† думаю, што РЅРµ Р±СѓРґСѓ каяцца. Да самага канца.  

– Р† СЏ. Да самага канца. РЈСЃС‘ адно блізка ён Р±СѓРґР·Рµ ці далёка. Толькі СЏ РЅРµ ведаю, чым СЏ заслужыў ад Бога такое.  

– Рђ гэтага нічым РЅРµ заслугоўваюць.  

– РќС– абліччам, РЅС– маладосцю, РЅС– ўчынкамі, РЅС– нават вялікімі справамі.  

– Часам. Калі такое ўжо С– без таго з’явілася. Рђ СЏРЅРѕ прыходзіць проста так.  

РЇ СѓР·СЏСћ СЏРµ далоні Сћ свае. Потым Сѓ маіх пальцах апынуліся СЏРµ локцікі, потым плечы.  

РЇ прыцягнуў СЏРµ сабе РґР° РіСЂСѓРґР·С–, С– так РјС‹ сталі, злёгку пагойдваючыся, РЅС–Р±С‹ плылі Сћ нерэальным месячным зарыве.  

Пасля, праз незлічоныя гады, СЏ адпусціў СЏРµ, хаця гэты свет РїРѕСћРЅС– быў сведкам таго, СЏРє РјРЅРµ РЅРµ хацелася гэтага рабіць.  

– Бывай, – сказаў СЏ. – Да заўтра.  

– Да заўтра.  

– Што Р± РЅС– здарылася?  

– Што Р± РЅС– здарылася Р· намі Сћ жыцці – заўсёды РґР° заўтра.  

– Баюся, – сказаў СЏ. – Рђ раптам нешта непапраўнае?  

– РЈСЃС‘ адно РґР° заўтра. Нічога такога РЅСЏРјР°, каб адабраць Сѓ нас вечнае “заўтра”.  

РќРѕРіС– самі неслі РјСЏРЅРµ РїР° схіле. РЇ здатны быў біць нагамі, СЏРє жарабя пасля зімовай стайні. РЈСЃС‘ нутро РЅС–Р±С‹  

захлыналася, РґР° краёў перапоўненае радасцю.  

Была, аднак, Сѓ гэтай радасці адна халодная С– разважлівая жылка ўпэўненасці. Упэўненасці С– ведання, СЏРєС–СЏ вырасталі Р± С– выраслі, калі Р± СЏ даў С–Рј волю. РЇ С–Рј, аднак, гэтай волі РЅРµ даваў занадта, РїРѕСћРЅС‹ тым, што толькі РІРѕСЃСЊ адбылося, нованароджаным пачуццём лікавання.  

Р† СЏ РЅРµ даваў волі раптоўнаму азарэнню, СЏРєРѕРµ прыйшло С– РЅРµ адпускала РјСЏРЅРµ, зрабіўшыся ўпэўненасцю С– веданнем. Р† Сћ гэтым была мая памылка.  

Але СЏ проста РЅРµ РјРѕРі, каб Сѓ маім новым адчуванні еднасці Р· СѓСЃС–Рј гэтым бязмежным, добрым С– мудрым светам жылі падазрэнні, нянавісць С– зло.  

РЇ ўступіў Сѓ невялічкую лагчынку, лепей сказаць, нават шырокі раўчук. Злева С– справа былі досыць стромыя сценкі адхонаў, сцежка вілася РїР° РґРЅРµ С– выходзіла Сћ нешырокі праём, Р·Р° СЏРєС–Рј, РЅРµ міргаючы, стаяла вялізная нерухомая Р·РѕСЂРєР°.  

Цьмяна і таямніча стаялі ў катлавіне ў нейкім нікому не вядомым парадку вялікія і меншыя валуны. Гэта было месца, у якім старая народная фантазія ахвотна змясціла б пляцоўку для ракавання рознай больш ці менш шкоднай язычаскай нечысці. Яна вымірае, але ўсё адно ў такія вось поўневыя ночы, калі вакол светла і толькі тут пануе паўзмрок, сюды збягаюцца на начную капу, начны суд Вадзяніцы, Балотныя Жанчыны, феі-Мятлушкі, Вогнікі з балатоў, Карчы, Лесавікі, Хахолы і Хохлікі і іншыя напаўзабытыя бажышчы. Успамінаюць, плачуць па былым, твораць свой суд.

Сталёвыя РІРѕРґС‹ туманам сплываюць,  

Ледзь дыхаюць пасмы пажоўклай травы.  

РЋ РЅС–Р·С–РЅРµ, РґР·Рµ замак спачые СЃС–РІС‹,  

Апошняя фея цяпер памірае.  

Гэтая лагчына – апошні куток С–С…РЅСЏРіР° калісьці бязмежнага каралеўства. Гэтыя ледзь бачныя камяні – С–С…РЅС–СЏ былыя павержаныя троны. РўСЂРѕРЅС‹ Сћ лагчыне, Сѓ СЏРєРѕР№ густа настаялася С–С…РЅСЏСЏ трывога, бездамоўе С– асуджанасць. Іхняя апошняя безнадзейнасць Сѓ мёртвай пустцы бездухоўнасці.  

Р† адзіная жывая – ці жывая? – істота Сћ гэтым свеце закінутасці С– пахмурай тугі.  

РќРµ, СЏ РЅРµ быў тут адзінаю жывою істотай. Перада РјРЅРѕСЋ якраз РЅР° тым месцы, РґР·Рµ сцежка нырала Сћ РІСѓР·РєСѓСЋ расселіну, каб метраў праз дзесяць вырвацца РЅР° прастор, узвышаўся дужа высокі цень чалавека.  

Гэты цень СѓР·РЅСЏСћ СЂСѓРєСѓ С– павольна апусціў СЏРµ. РЈСЃС‘ гэта чынілася Сћ поўным маўчанні, Сѓ СЏРєС–Рј было нешта такое, што абяцала нядобрае.  

РЇ азірнуўся назад – яшчэ адзін цень цяпер блакіраваў РґСЂСѓРіРѕРµ выйсце, тое, СЏРєС–Рј СЏ забрыў Сѓ гэтую пастку.  

Рђ СЏ Р¶ СѓСЃС‘ ўжо зразумеў, СЏ ведаў С– РјРѕРі спадзявацца РЅР° такое. Але СЏ, аслеплены сваім шчасцем, здушыў свае прадчуванні, РЅРµ даў С–Рј волі.  

Р† цяпер плаціўся Р·Р° гэта.  

– Р’С‹ хто? – удаючы РїРѕСћРЅСѓСЋ безмяцежнасць, спытаў СЏ.  

РЃРЅ маўчаў. Р† раптам РЅР° цёмнай пляме аблічча цьмяна праявілася белая падкова. Невядомы ўсміхаўся.  

– Урэшце можаце С– маўчаць. РЇ ведаю С– так.  

Іхнія паставы лепей Р·Р° СћСЃРµ словы казалі аб тым, што гэтаму майму веданню СЏ С– абавязаны гэтым начным спатканнем С– што СЏРЅРѕ РЅРµ можа РЅРµ скончыцца для РјСЏРЅРµ кепска. Бо майго маўчання аб гэтых ведах нельга было купіць, але можна было здабыць, перастрэўшы РІРѕСЃСЊ так РЅР° вузкай сцежцы. РЇРЅС‹ С– перастрэлі. Р† гэта была РЅРµ першая С–С…РЅСЏСЏ СЃРїСЂРѕР±Р° здабыць маўчанне Р·Р° кожную цану.  

– Здароў, Ганчаронак, – РєС–РЅСѓСћ СЏ, пакасіўшыся РЅР° таго, што падыходзіў ззаду. – Р† ты здароў, Высоцкі, – гэта РїСЏСЂСЌРґРЅСЏРјСѓ. – Што, спакой абрыднуў аматару “ціхага жыцця”?  

– РќСѓ здароў, – гэта працадзіў урэшце першыя свае словы Высоцкі. – Добрай ночы, РљРѕСЃРјС–С‡.  

– Наўрад ці СЏРЅР° Р±СѓРґР·Рµ добрая.  

– Р† тут ты РЅРµ памыляешся, – Р· лянотным спакоем сказаў ён.  

– Дарэмна РІС‹ задумалі, хлопцы. Дарэмна распачалі. Маё маўчанне ўжо нічога РЅРµ каштуе. РЇ парушыў СЏРіРѕ. Р† калі СЃР° РјРЅРѕР№ нешта здарыцца – тыя людзі зробяць свае высновы. Р† РЅР° гэты раз хістацца сабе РЅРµ дазволяць. Марудзіць РЅРµ будуць.  

– Рђ нам С– РЅРµ трэба. Гэта РЅРµ здабыццё маўчання, – азваўся Ганчаронак. – Р† нават РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј помста.  

Проста падвядзенне ітогаў. РўС‹ зрабіў сваю справу, прывёў нас РґР° табой жа адкрытага сховішча. Рђ ўжо ўскрыць СЏРіРѕ – тут нам цалкам хопіць твайго маўчання РґР° раніцы. Гэта для нас СЏРЅРѕ Р±СѓРґР·Рµ – РґР° раніцы. Для цябе СЏРЅРѕ Р±СѓРґР·Рµ РЅР° неакрэслены час. Нават калі разлічваць РЅР° трубу архангела.  

– Для вас СЏРЅР° таксама ўструбіць, – сказаў СЏ. – Хутчэй, чым спадзеяцеся.  

– Гэта РјС‹, СЏРє кажуць, яшчэ паглядзім, – сказаў Ігнась.  

– РќСѓ дык што, – прапанаваў СЏ, – прысядзем РґС‹ пагаворым.  

– Цягнеш? – гэта Ганчаронак. – Выгандлёўваеш пару хвілін? РќРµ дапаможа.  

– РќРµ, РЅРµ цягну. Проста пастараемся наталіць вашу С– маю цікаўнасць. Узаемна. Цікава Р¶, праўда, СЏРє працавалі нашы галовы?  

– Твая СЃРєРѕСЂР° працаваць РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, – сказаў Ганчаронак.  

– РљС–РЅСЊ, – перарваў Высоцкі, – С– сапраўды цікава. Рђ часу нам хопіць, нават зашмат Р±СѓРґР·Рµ. Патрэбнае нам можна С– перахаваць лёгка. Астатняе хай гарыць.  

– Рђ тое, што патрэбна РЅРµ табе С– РјРЅРµ?  

– Можа, С– знойдзецца. Рђ можа С– згарэць, С…СЂСЌРЅ Р· С–Рј... Сапраўды, давайце сядзем РґС‹ ціхамірна пагаворым.  

Р† ён паказаў РјРЅРµ РЅР° вельмі высокі валун СѓР·Р±РѕС‡ сцежкі.  

Самі СЏРЅС‹ селі РЅР° РґРІР° ніжэйшыя, каб мець большую Р·Р° РјСЏРЅРµ свабоду Сћ рухах. Начная капа нечысці пачалася.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ С– пагаворым, – ляснуў сабе РїР° калене Высоцкі.  

Сеймік быў, СЏРє кажуць, невялічкі, але вельмі пажондны. РЈ РґРІСѓС… СЏРіРѕ ўдзельнікаў (СЏ быў упэўнены Сћ гэтым) акрамя перавагі грубай фізічнай сілы – можа, РЅРµ такой ужо С– вялікай перавагі – Р· поўнай пэўнасцю можна было знайсці Сѓ кішэнях нажы, Р° Сћ кагосьці, можа, С– сімпатычны маленькі кастэт, Р° РІР° ўнутраных кішэнях пінжакоў або пад пахай – пісталеты.  

– Пачынай, – РЅС–Р±С‹ прыспешваючы, сказаў Ганчаронак.  

– Пачну, – сказаў СЏ. – Пачну Р· таго, што калі нават С– РЅРµ РЅР° сто працэнтаў, але СЏ ведаю вашу гісторыю, ваша мінулае. РЇРє? Лічыце, што спачатку гэта былі проста няясныя здагадкі. РЇ РЅРµ ведаю, СЏРєС–Рј чынам РІС‹ даведаліся аб РєРЅС–Р·Рµ С– таямніцы, схаванай Сѓ ёй. Але РІС‹ ведалі. Магчыма, яшчэ Р· часоў вайны, Р· часоў апошняга Альшанскага. РќР° жаль, РІС‹ РЅРµ здолелі прысутнічаць РїСЂС‹ фінале трагедыі С– дакладна РЅРµ ведалі, РґР·Рµ С– што Сћ дадатак РґР° старога скарбу схаваў апошні РєРЅСЏР·СЊ. Таму што Сћ справу ўмяшалася гестапа, СЏРєРѕРµ хавала архіў, С– айнзацкаманда, якая хавала нарабаванае. Р† тая С– тая арганізацыі размясцілі свае схованкі Сћ небяспечнай блізкасці РґР° старадаўняга скарбу. Ім здалося, што больш надзейнага месца РЅРµ знойдзеш. Р† СЏРЅС‹ РЅРµ былі схільныя інфармаваць старонніх, РґС‹ яшчэ тутэйшых, адкрываць С–Рј свае таямніцы. Наадварот, прыхаваўшы ад вас вашыя Р¶ справы, СЏРЅС‹ прымусілі вас застацца тут надзейнымі вартаўнікамі сваіх каштоўнасцей С– Сћ выпадку чаго абаронцамі С–С…, Р±Рѕ РІС‹ заадно баранілі СЃРІРѕР№ спакой С– СЃСЏРєСѓСЋ-такую будучыню... РќР° такую неспадзяваную непрыемнасць, калі нехта пачаў Р±С‹ шукаць С– капаць.  

РЇРЅС‹ пераглянуліся.  

– Але гаспадары РЅРµ выжылі. Стары Альшанскі хуткім чынам памёр. РљРЅС–РіР° знікла невядома РґР·Рµ. Р’С‹ РЅРµ маглі С– падумаць, што СЏРЅР° закінутая РЅР° гару Сћ хаце дзеда Мультана, РґР·Рµ СЏРµ знайшоў Пташынскі. Затое Сћ вас была надзея, што РЅРµ СћСЃС‘ згублена, пакуль РєРЅС–РіР° невядома РґР·Рµ, Р° нават С– знойдзеная дасць мала карысці таму, хто знайшоў. Бо СЏРјСѓ трэба здагадацца аб існаванні шыфраванага паведамлення, раскрыць СЏРіРѕ С–... гэтага мала, мець Сћ руках рэчавы прадмет, без СЏРєРѕРіР°, СЏРє лічыў старадаўні РєРЅСЏР·СЊ, дый РІС‹ таксама, расшыфроўка таямніцы немагчымая. РќС– ён, РЅС– РІС‹ РЅРµ падумалі, што, маючы РЅР° плячах хаця нейкае падабенства галавы, можна абысціся С– без наяўнасці рэчы.  

– РЇРєРѕР№ рэчы? – праціснуў праз Р·СѓР±С‹ Ганчаронак.  

– РЇ шмат над гэтым думаў. Выпадак дапамог РјРЅРµ, Р° РІС‹ сваімі паводзінамі падмацавалі маю здагадку.  

Гэта “мед”, медзь, гэты таўкач Сѓ вас, Ганчаронак. Р† ступа, якая, СЏ амаль упэўнены, Сѓ вас, Высоцкі. Што Р¶ РІС‹ РЅРµ склалі сваіх набыткаў Сѓ адну агульную скарбніцу? Баяліся, РЅРµ давяралі адзін аднаму. Збіраліся шантажаваць адзін аднаго агульным няпэўным мінулым?  

– Брэшаш, – сказаў Высоцкі.  

– Чаму брашу? Р’С‹ проста РЅРµ знайшлі РєРЅС–РіСѓ. Так супалі абставіны. Непатрэбныя былі РЅС– злачынствы, РЅС– новыя С– новыя вашы ахвяры.  

– РўСѓС‚ ты зглупіў, – сказаў Ганчаронак. – РњС‹ Р· часам здагадаліся, што ты нейкім незразумелым чынам зрабіў звышнатуральнае, хаця меў Сѓ руках толькі трэць таямніцы. Нам заставалася толькі сачыць Р·Р° табой.  

– Р† Р· некаторага часу РІС‹ здагадаліся, РєСѓРґС‹ РІСЏРґР·Рµ РјСЏРЅРµ Сћ гэтым лабірынце мая ніць. Р† тады СЏ стаў непатрэбны. Р† тады РІС‹ пачалі рабіць шматлікія СЃРїСЂРѕР±С‹. Вам цяпер трэба было абавязкова прыбраць РјСЏРЅРµ Р· дарогі. Каб РЅРµ перашкаджаў. РђРґРЅРѕР№ была СЃРїСЂРѕР±Р° закідаць РјСЏРЅРµ камянямі падчас “дуэлі ліхтароў”. Другой – напад чатырох (здагадваюся, хто былі астатнія РґРІР°, С– здагадваюся, чаму СЏРЅС‹ сёння РЅРµ тут). Р† трэці замах, СЏРєС– ледзь РЅРµ скончыўся поспехам. Абвал.  

– Чацвёрты ўвянчаецца, – сказаў Ганчаронак.  

РЇ цягнуў. Бессаромна цягнуў. Выйсця для РјСЏРЅРµ амаль РЅРµ было. Была толькі слабая надзея, што нехта прыйдзе Сћ “плябанію”. Да РјСЏРЅРµ. Што можа нехта спахапіцца, С– РјСЏРЅРµ пачнуць шукаць. РњРЅРµ трэба было СЏРє мага затрымаць С–С…, каб С–Рј менш засталося часу РґР° раніцы. Калі гэта зараз узыходзіць сонца? Гм, недзе Р° палове чацвёртай. Заставаліся нейкія тры Р· невялічкім гакам гадзіны.  

РўСЂСЌР±Р° было СЏРє мага ратаваць справу, калі СЏ ўжо РЅРµ РјРѕРі уратаваць сваё жыццё. Ратаваць справу, Р·Р° СЏРєСѓСЋ налажыла галавою столькі людзей.  

РњРЅРµ дужа РЅРµ хацелася кідаць перадчасна гэты лепшы СЃР° светаў (ці лепшы, калі РїР° С–Рј швэндаецца такая сволач?), але СЏРє ужо такое было кімсьці прадвызначана, то СЏ хацеў быць апошнім, СЏРєС– заўчасна СЏРіРѕ РєС–РЅРµ.  

Каб пасля РјСЏРЅРµ болей – ніхто.  

Свет быў РґР° краёў заліты абыякава-прыўкрасным святлом РїРѕСћРЅС–. Лагчына, Сѓ СЏРєРѕР№ РјС‹ сядзелі, РґР° краёў, аж Р· коптурам, перапоўнена цёмным прысмеркам. Р† справа ад СЃСЏР±Рµ бачыў СЏ чалавека Р· тварам, СЏРєС– быў пасечаны дробнай сеткай зморшчын, С– Р· вушамі вялікімі, СЏРє Сѓ Буды, Р° злева – РґСЂСѓРіРѕРіР°, вялізнага С– моцнага, СЏРєС– Р· лянотнай грацыяй разваліўся РЅР° камені.  

– Р’С‹ лічылі, што, калі разнесяце РјСѓСЂ каля вежы, вам лягчэй Р±СѓРґР·Рµ забрацца Сћ СЏРµ сутарэнні. Пад шумок. РўРѕ адны разбіраюць, то РІС‹. Р† РІРѕСЃСЊ Ганчаронак Р· СѓСЃС–Рј уласцівым СЏРјСѓ шармам пераконвае старшыню РІР° ўсёй мэтазгоднасці зачыніць мячэць С– зрабіць Сѓ ёй свінюшнік.  

– РЇРєСѓСЋ мячэць?  

– РќСѓ, прабіць запасны ўваход Сѓ замкавы РґРІРѕСЂ С– зрабіць Сѓ С–Рј даржнік, скацінны РґРІРѕСЂ... Рђ тут СЏ, Р· фотаапаратам. Р† нават старшыню напускаць РЅР° РјСЏРЅРµ РЅРµ трэба, каб самім застацца ўбаку. Старшыня сам РЅР° ражон лезе. Дошку Р¶ ахоўную знялі. Закону РЅСЏРјР° бурыць, Р° тут – РЅР° гарачым... Невялічкая, але непрыемнасць. Рђ тут яшчэ РґРІР° Іванавічы, што СЏРјСѓ РЅР° гэтым краязнаўстве даўно вушы аб’елі. Рђ вам Р· гэтым С–С…РЅС–Рј “Ведай СЃРІРѕР№ край” РґС‹ “Ніхто РЅРµ забыты, нішто РЅРµ забыта” С– пагатоў. Бо вам якраз С– трэба было, каб людзі менш ведалі СЃРІРѕР№ край С– трывала забылі РїСЂР° некаторых тыпаў С– С–С… учынкі.  

– Ігнась. РЇ СЏРіРѕ зараз СЂРѕРјР±РЅСѓ, – сказаў Ганчаронак.  

– Дай спакой. РҐС–Р±Р° табе РЅРµ цікава, РґР° чаго ён там дадумаўся? Хай балбоча. Далёка ён сваіх ведаў РЅРµ данясе. Рђ нам цікава Р±СѓРґР·Рµ ведаць, чаму ён западозрыў. РЇ ўжо РЅРµ дужа разумным выглядаў, Р° РїСЂР° цябе Р№ казаць РЅСЏРјР° чаго. Настолькі тупая жывёліна, што падазрэнняў РЅРµ павінна было быць.  

Ганчаронак палез СЂСѓРєРѕСЋ Сћ кішэнь.  

– РљС–РЅСЊ, – сказаў Высоцкі, – РЅРѕР¶ ты РґРѕР±СЂР° кідаеш, але СЏРіРѕ праз кішэнь, СЏРє кулю, скажам, РЅРµ кінеш.  

РЎСЏРґР·С– С– слухай.  

– Часта трапляўся ты РјРЅРµ, Тодар, РЅР° дарозе. Часам ноччу. Р† скакаў цераз канаву, РїРѕСћРЅСѓСЋ вады, каб малую патрэбу справіць. Рђ нашто?  

– Рђ РЅР° тое... Сустрэліся тут Р· адным...  

– Рђ РґР° гэтага, РЅР° РґСЂСѓРіРѕР№ дарозе, РїСЂР° “страшныя яйкі” размаўлялі? – РЇ спадзяваўся толькі, што хлусня С– дапушчэнні, збудаваныя РЅР° РїСЏСЃРєСѓ, РЅРµ занясуць РјСЏРЅРµ СћР±РѕРє.  

– Р§-чорт.  

– Полем РІС‹ адтуль ішлі, каб вярнуцца іншай дарогай, чым той.  

Хто “той” было для РјСЏРЅРµ цёмнай ноччу, СЏРє многае С– многае Сћ гэтай справе. Многае, аб чым СЏ ўжо ніколі РЅРµ даведаюся. Але СЏ павінен быў удаваць, што РјРЅРµ РІСЏРґРѕРјР° РєСѓРґР° болей, чым РЅР° самай справе (толькі Р± РЅРµ перагнуць!), С– таму нават брахаць Р· большай ці меншай доляй верагоднасці.  

– Р’С‹ спяшаліся. Тым болей што тады, падчас дарогі РЅР° станцыю, Сѓ грузавіку, СЏ прабалбатаўся, што звязваю СћСЃС‘, што адбываецца, РЅРµ толькі Р· тым скарбам, але С– Р· падзеямі перад уцёкамі немцаў. РўСѓС‚ ужо трэба было С– справу Р· Лапатухам неяк давесці РґР° ладу (дуэль ліхтароў), Р° заадно С– СЃР° РјРЅРѕР№, калі ўжо ноччу палез Сѓ вежу, трапіўся пад СЂСѓРєСѓ. Р† ўцякаць нават РЅРµ было СЏРє. Прывязаныя РґР° архіваў... РўРѕ Р¶ Р±Рѕ ты тады РЅР° станцыі, Высоцкі, так РЅР° РґР·СЏРґР·СЊРєСѓ Сћ піжаме псіхануў. Сапраўды, едзе сабе РєСѓРґС‹ хочаш, Р° ты, “тубылец”, вымушаны РЅР° месцы сядзець, дрыжаць С– чакаць РЅР° вынікі. Дый РґР·С–СћРЅР°, што чалавек РЅРµ ведае, РґР·Рµ ягонага брата расстралялі, Сѓ Кладна ці Сћ Беластоку. Больш СѓСЃС‘ Р¶ РЅР° Кладна чуткі кажуць. Р† прозвішча РЅР° РїРѕРјРЅС–РєСѓ чорным РїР° белым.  

– РЇРєСѓСЋ справу Р· Лапатухам? – РЅС–Р±С‹ нічога пасля ўпамінавення аб С–Рј РЅРµ слухаў, спытаў Высоцкі.  

– Рђ РІС‹ думалі, што калі ён замак Р·Р° сваю крэпасць лічыць, вас штодня бачыць С– падсвядома пабойваецца, С– напускае РЅР° СЃСЏР±Рµ большую дурыну, чым РЅР° самай справе, то ён можа нейкі там патаемнічак уладкаваць. Для вернасці РІС‹ тады ноччу Сћ вежы С– РјСѓСЂ ламалі. РЈ падазроным для вас месцы.  

– Разумны ты чалавек, РљРѕСЃРјС–С‡, – Р· млявай пагрозай сказаў Высоцкі. – Разумны. Толькі ты, СЏРє поляк, РјРѕРЅРґСЂС‹ РїРѕ шкодзе. Спахапіўся РїРѕР·РЅР°.  

– Так, СЏ ведаю. Але РЅРµ думаю, каб РІС‹ дужа выйгралі Сћ часе. РќРµ толькі вас тут нешта трымае. Трымае тут сёе-тое С– яшчэ аднаго чалавека.  

– Загадкамі гаворыш, – сказаў Ганчаронак.  

– Але.  

– РќСѓ, далей, – сказаў Высоцкі.  

– РџСЂР° СЃРїСЂРѕР±Сѓ ўзлому маёй кватэры, РїСЂР° “маю” запіску РґР° Мар’яна СЏ казаць вам нічога РЅРµ Р±СѓРґСѓ. Р† без таго РґРѕСћРіС– сказ. РќРµ ведаю таксама, што вас вяло РґР° РґСЂСѓРіРѕР№ вежы? РџСЌСћРЅР°, лагічны працяг, праекцыя РЅР° будучае, маіх учынкаў. Але трэцяй вежай СЏ вас РЅР° хвіліну Р·Р±С–Сћ Р· панталыку.  

– Ненадоўга, – сказаў Высоцкі.  

– Правільна. Іначай РІС‹ Р± РјРЅРµ там магілу РЅРµ ладзілі. Тады Р± апошняй ахвярай быў Р±С‹ РЅРµ СЏ, Р° Лапатуха.  

Надта вам словы лекара РЅРµ спадабаліся, што той Людзвік можа ачомацца, апрытомнець... Так, многае адбывалася. Шмат аб чым СЏ РЅРµ ведаю, шмат аб чым РЅРµ ведаеце С– РІС‹.  

“Цягнуць болей РЅСЏРјР° чаго. Ды СЏ С– стаміўся. Дужа стаміўся духам. Хутчэй Р±С‹, сапраўды, канец.  

Доўжыць гэтую камедыю РЅСЏРјР° ані сілы, РЅС– жадання”.  

– Вас так ці іначай спаймаюць. Рана ці РїРѕР·РЅР°. Р† тады СћСЃРµ будуць адпомшчаныя. Р† СЏ таксама.  

– Ды РЅРµ, – сказаў Высоцкі, – пакуль тое, дык гэта перад намі адкрыты шлях. Р† калі РјС‹ возьмем СѓСЃС‘ Сћ свае СЂСѓРєС– – малойчыкі накшталт вас РЅРµ спатрэбяцца.  

– Некаторыя С– раней казалі тое самае. Дзе СЏРЅС‹? Але СЏРє гэта, РЅР° агульнае няшчасце, С– здарыцца – РІРѕСЃСЊ толькі тады РјС‹ РїР°-сапраўднаму С– спатрэбімся. Нават тыя, каго зараз РЅРµ дужа бяруць усур’ёз (Р· розных бакоў), аматары С– знаўцы “справы”.  

– Гэта яшчэ чаму? – уеў Ганчаронак. – Пакуль РјС‹ тут гаспадары. Р† Р· часам будзем гаспадарамі поўнымі. РЈ нас здаровы СЃСЌРЅСЃ.  

– РќРµ будзеце, – СЏ быў амаль спакойны. – Думаеце, божыя С– чалавечыя законы адмененыя РЅР° карысць гэтага кутка ці СЏРєРѕРіР°-небудзь іншага РЅР° зямлі? Толькі таму, што РјС‹ нарадзіліся тут? Рђ нейкі там Гітлер Сѓ Германіі? Рђ Уласаў Сѓ Расіі? РќРµ, гэтыя законы РЅС–РґР·Рµ РЅРµ адмяняюцца. Карабель ваш дужа стары С– зараз ляціць РЅР° рыфы.  

– РўРѕ што Р¶ нам, бедным, рабіць? – Сѓ фальшывай СЃРєСЂСѓСЃРµ спытаў Высоцкі.  

– Рђ трэба было вучыцца Р· дзяцінства сумленнасці, якая Сћ тым РјРѕСЂС‹ жыцейскім замест навігацыі.  

Вывучыць СЏРµ, С– жыць, С– плысці сабе. РђР±Рѕ пагарджаць ёю С– тады, – будзьце РІС‹ праклятыя Сћ РІСЏРєС– РІСЏРєРѕСћ!  

– Што Р¶, пагаварылі. – Высоцкі дастаў пісталет.  

РЇ гатовы. РњРЅРµ амаль РЅРµ страшна. Так, РЅС–Р±С‹ крыху смокча пад лыжкай. Але тут СЏ ўзнімаю вочы.  

...Далёка-далёка, Р·Р° цемрай, Р·Р° месячнай імглою, гарэла С–СЃРєСЂР° вогнішча. РЇРє жа СЏ РјРѕРі РЅРµ падумаць РїСЂР° СЏРµ?!  

“Выхаду! Выхаду кожнай цаной, акрамя прыніжэння!”  

РЃРЅ прымерваўся. Прымерваўся С– СЏ. РњРЅРµ трэба было толькі, каб ён страціў спакой, каб СЂСѓРєР° Сћ СЏРіРѕ РЅРµ была цвёрдая.  

Р† таму СЏ пусціў Сѓ С…РѕРґ апошнюю сваю здагадку, амаль сумежную Р· упэўненасцю:  

– Што Р¶, РґР° хуткага спаткання, Высоцкі... Р† ты РґР° хуткага спаткання... Боўбель.  

– Што-Рѕ?!  

– Боўбель. Р— двайной бухгалтэрыяй. РџР° даходах С– РїР° трупах. Перадрыжалі РІС‹, бедалагі. Што,  

Боўбель, СѓСЃРµ гэтыя гады РЅРµ РїС–Сћ, толькі СЂРѕС‚ гарэлкай паласкаў?  

– Здагадаўся, – хмыкнуў Ганчаронак-Боўбель. – РђРЅСЏРіРѕР¶.  

– РЇСЃРЅР°, уцёк ты тады балотнай сцежкай. Аднаму табе вядомай. РђРґР·С–РЅ уцёк. Рђ СЃСЏР±СЂС‹-сведкі накрыліся. Таксама двайную бухгалтэрыю вёў? РЎР° сваёй бандай С– Р· немцамі? Рђ ты, Высоцкі, ці РЅРµ мачаў ты пальцаў Сѓ РєСЂРѕСћ павешаных Сѓ Кладна? РђСЂС…С–Сћ вам быў патрэбны. Грошы – абодвум.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – перапыніў Высоцкі. – РўСѓС‚ табе С– канец. Мала РјС‹ вас, гадаў, перакоцалі.  

– Брудныя РІС‹ падлы... РќР° што спадзеяцеся?  

Пісталет рыўцом СѓР·РЅСЏСћСЃСЏ СћРіРѕСЂСѓ, пасля пачаў апускацца. Р† тут СЏ адкінуўся назад С– ўпаў Р·Р° валун. Упаў РЅР° правы Р±РѕРє (крый божа, каб РЅРµ РЅР° СЂСѓРєСѓ!), клубком, СЏРє трэба падаць Р· каня, адкаціўся далей ад каменя.  

РЈ момант падзення проста нада РјРЅРѕСЋ сцёбнуў, СЏРє тоўстым Р±С–Р·СѓРЅРѕРј, стрэл. РЇ падымаўся ўжо, але падвяла, паехала РїР° вільготнай траве правая нага, С– СЏ ледзь РЅРµ торкнуўся Сћ дзірван носам, адначасова адчуўшы, СЏРє нешта апякло левы плячук вышэй ключыцы.  

Ганчаронак-Боўбель РєС–РЅСѓСћ-такі РЅРѕР¶, С–, каб СЏ РЅРµ асклізнуўся, РЅРµ тыцнуўся, РЅРѕР¶ гэты зараз стырчэў Р±С‹ Сћ РјСЏРЅРµ Р·-пад левай лапаткі.  

Цяпер РЅРѕР¶ ляжаў РЅР° траве, С– СЏ падхапіў СЏРіРѕ: СѓСЃС‘ Р¶ нейкая Р·Р±СЂРѕСЏ Сћ руках. Хаця што азначала тая Р·Р±СЂРѕСЏ супраць пісталета?  

...Р† тут успыхнула вакол Р· дзесятак кішэнных ліхтароў, С– СЏ, аслеплены, убачыў толькі, СЏРє Р· адхону ўскінулася Сћ паветра доўгае, чорнае Сћ гэтым святле цела С– РЅС–Р±С‹ злілося Р· постаццю Высоцкага, насела РЅР° СЏРіРѕ. Адначасова Р· гэтым ляснуў РґСЂСѓРіС– стрэл, СЏРєС– РЅРµ трапіў Сѓ РјСЏРЅРµ толькі таму, што “фурман”, “возны”, ці СЏРє там СЏРіРѕ, упаў. Р† сабака ўжо прыціснуў СЏРіРѕ РґР° зямлі С– трымаў Сѓ пашчы ягонае правае запясце.  

РЈ наступны момант СЏРЅС‹ пакаціліся РїР° зямлі, С– нічога ўжо РЅРµ было разабраць. Рђ СЏ скочыў РЅР° Боўбеля. Р— нажом. РўРѕР№ прысеў, каб унікнуць удару, Р±Рѕ СЏ Сћ гарачцы РјРѕРі-такі паласнуць СЏРіРѕ або ўсадзіць СЏРјСѓ некуды РЅРѕР¶ РїР° самую рукаятку.  

РЃРЅ зручна СћРЅС–РєРЅСѓСћ нажа С– тым самым вельмі зручна падставіў падбароддзе якраз пад маё калена, СЏРєС–Рј СЏ РЅРµ замарудзіў С– лупянуць СЏРіРѕ Р· усёй сілы, так, што аж ляснулі Р·СѓР±С‹ С– ён закінуўся дагары, усёй спінай С– патыліцай прыпячатаў матку-зямлю.  

Р† тут СЏ насеў РЅР° СЏРіРѕ, перахапіў правую СЂСѓРєСѓ Р· шыпастым кастэтам.  

РњРЅРµ трэба было дарвацца РґР° гэтай глоткі.  

Трэці стрэл аднекуль. РљСѓРґС‹? РЇ РЅРµ ведаў гэтага, здатны дзерці, ірваць РЅР° кавалкі, грызці.  

Калі РјСЏРЅРµ адцягнулі, крывавы туман СѓСЃС‘ яшчэ стаяў Сѓ РјСЏРЅРµ Сћ вачах. РЇ выскаляў Р·СѓР±С‹ С– хрыпеў. Р† толькі паступова праз гэты туман пачалі праступаць Сѓ святле ліхтароў абліччы. Перш Р·Р° СћСЃС‘ СЏ ўбачыў Шчуку... Пасля невядомага міліцыянера, СЏРєС– толькі што надзеў РЅР° Высоцкага наручнікі. РЈ Ігнася Р· правага перадрамення сплываў цурок крыві.  

– Застрэліцца хацеў, – сказаў міліцыянер. – Здолеў-такі перакінуць тую цацку Сћ левую СЂСѓРєСѓ. Каб РЅРµ стукнуў РїР° ёй – тут Р±С‹ СЏРјСѓ С– апошняе рыданне.  

Цяпер СЏ ўжо адрозніваў С– Велінца, СЏРєС– ледзь адцягнуў Рама Р·Р° ашыйнік, С– яшчэ РґРІСѓС… невядомых, СЏРєС–СЏ закручвалі Р·Р° СЃРїС–РЅСѓ СЂСѓРєС– СћСЃС‘ яшчэ напаўпрытомнаму Боўбелю.  

Плылі переда РјРЅРѕР№ абліччы Змагіцеля... Дзеда Мультана Р· дубальтоўкай Сѓ руцэ... Шаблыкі... Вячоркі...  

Седуна... Сташкі.  

РђРіРЅС– закруціліся Сћ маіх вачах. Зямля пайшла некуды СћР±РѕРє.  

Хілінскі (ён трымаў РјСЏРЅРµ справа) сціснуў РјРѕР№ локаць.  

– Трымайся. Трымайся, браце. Нічога. Мінула СћСЃС‘.  

Рђ СЏ рэшткамі прытомнасці, якая амаль знікала, падсвядома адчуваў, што РЅРµ... РЅРµ... яшчэ РЅРµ СћСЃС‘. Нешта  

настойліва свідравала РјРѕР·Рі, павінна было РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ СѓСЃС‘ праясніць, але бясследна знікала РїСЂС‹ першай СЃРїСЂРѕР±Рµ спыніць, затрымаць СЏРіРѕ, здагадацца. Апошніх шкельцаў так С– РЅРµ было Сћ гэтым калейдаскопе аблуднай хлусні С– падступнай подласці.  

Пад’ехала машына. РќРµ ведаю, СЏРє СЏРЅР° завецца цяпер. Рђ Сћ сярэдневяковай Беларусі РІРѕР·, СЏРєС–Рј адвозілі затрыманых, называўся “кошыкам для салаты” або “для капусты”.  

“Вось так. Несучасны РІС‹ чалавек, таварыш РљРѕСЃРјС–С‡. Несур’ёзны”.  

Арыштаваных павялі туды. Боўбель паспрабаваў было рэкнуць нешта накшталт : “Не СЏ пачынаў. Гэта РґСЂСѓРіС–СЏ...”  

– Расчараваны СЏ Сћ табе, – пагардліва плюнуў Высоцкі С– сказаў нахабна: – РќСѓ РІРѕСЃСЊ, цяпер РЅР° РїСЌСћРЅС‹ час будзем гасцямі міністра ўнутраных спраў.  

– Мабыць, С– РЅРµ толькі, – сказаў СЏ.  

РўСЂСЌР±Р° было адпомсціць гэтай навалачы Р·Р° “трубу архангела”, С– СЏ вырашыў пусціць апошні РїСЂРѕР±РЅС‹ шар:  

– РђРґ усёй душы спадзяюся, што гэта апошнія твае гасціны...  

РЃРЅ РЅРµ пашкадаваў сліны С– сплюнуў таксама Сћ РјРѕР№ Р±РѕРє.  

– Апошнія, Ігнась Высоцкі... РЃРЅ жа Крыштоф Р·Р° польскім часам... РЃРЅ жа Уладак РїСЂС‹ немцах... Р† хто яшчэ пасля вайны... Кулеш?  

Высоцкі раптам ірвануўся Сћ РјРѕР№ Р±РѕРє Р· такою сілай, што міліцыянеры ледзь затрымалі СЏРіРѕ. Твар Сѓ СЏРіРѕ зрабіўся барвяна-СЃС–РЅС–, жылы надзьмуліся РЅР° лобе. Р— глоткі вырываліся ўжо амаль РЅРµ словы, Р° пагрознае С– ўражанае, ашалелае хрыпенне. Р† выглядаў ён, СЏРє пакінуты С– загублены назаўсёды Сћ свеце, РґР·Рµ пануе бясконцы кашмар.  

– РўС‹... Гад... РўС‹.  

– Нічога, – сказаў СЏ, – твой інсульт вылечаць. Каб ты Сћ трэці раз РЅРµ вымкнуў кудысь. Каб хоць РЅР° трэці раз атрымаў тройчы заслужаную вышку.  

Р—РЅС–Рє перакошаны твар. Калі машына ад’ехала, СЏ сеў РЅР° траву С– пачаў збіраць С– складаць Сѓ РєСѓРїРєСѓ нейкія галінкі С– трэсачкі.  

Сташка падышла РґР° РјСЏРЅРµ С– паклала далонь РЅР° маю галаву.  

...Р—РЅРѕСћ гарэла вогнішча РЅР° Белай Гары. Бульба, што РјС‹ напяклі, была з’едзена, хаця Р№ была апошняя, Р° РЅРµ першая, асенняя.  

РЈСЃС‘ адно было смачна. Ды яшчэ Р· Р±СѓР№РЅРѕР№ кухоннай соллю.  

Р† Р·РѕСЂС‹ над галавой. Р† СЃСЏР±СЂС‹ вакол. Р† вочы СћСЃС–С… глядзяць Сѓ адзін РЅР° СћСЃС–С… агонь.  

– Проста паскудныя тварыны, – азваўся ўрэшце СЏ, ужо амаль супакоены.  

– Р’Рѕ, – сказаў Адам, – каб гэта Клепча чуў, ён Р±С‹ адразу няўхільна С– пранікнёна прамовіў: “Нешта СЏ ані разу РЅРµ чуў ад вас слоў “свядомы” С– іншых”.  

– Рђ ты паступай СЃРІСЏРґРѕРјР°, – Сѓ тон СЏРјСѓ азваўся СЏ, – Р° РЅРµ плявузгай. Рђ то СЃРІСЏРґРѕРјР° мянціць языком С– без цябе шмат аматараў.  

– Рђ ён адразу РґР° твайго дырэктара, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ Шчука. – Р† скажа, што РЅРµ месца СЃСЏР±СЂСѓ Космічу Сћ дружных шэрагах навукі, Р±Рѕ ён дае іншым выспятка Сћ азадак.  

– Хопіць, – РјРЅРµ ўжо самому стала моташна ад тэмы. – Закурым, ці што?  

Хілінскі павучальным тонам сказаў:  

– Хто РЅРµ курыць С– РЅРµ п’е – той здаровенькі памрэ.  

РЇ застыў Р· пачкам цыгарэт Сѓ руцэ. Р—РЅРѕСћ нешта РЅС–Р±С‹ раптоўна стукнула Сћ маю свядомасць. Але што?  

Гэтага СЏ так С– РЅРµ РјРѕРі РґР° канца зразумець. Рђ тут С– Адам сваім пытаннем досыць недарэчы парушыў маю сабранасць.  

– РЇРє ты дайшоў РґР° сваіх вывадаў?  

– Цьху. Р—РЅРѕСћ сканцэнтравацца РЅРµ далі. РўСѓС‚ дзіўнае РЅРµ тое, што СЏ дайшоў, Р° што столькі рэчаў старонніх маю РґСѓРјРєСѓ адцягвала СћР±РѕРє, Р° СЏ, нягледзячы РЅС– РЅР° што, СѓСЃС‘ Р¶ здагадаўся. РЇРє РІС‹ кажаце, “дайшоў”.  

Сапраўды, Р· чаго СћСЃС‘ пачалося? РђРіР°, здаецца, так.  

– Аднойчы РјРЅРµ проста стукнула Сћ галаву... РќСѓ, РЅС–Р±С‹ раптам сумясцілася несумяшчальнае. Смерць, пакаранне смерцю РґРІРѕС… братоў Высоцкага. Калі СЏРЅС‹ адбываліся? Р— чым супалі?  

– РќСѓ, прысуд Крыштофу Высоцкаму гэта, здаецца, канец жніўня, – сказаў Шаблыка. – Ці СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅР°.  

– Рђ што першага верасня адбылося?  

Паэт Р· мордай каўбоя С– такімі самымі манерамі ціха РєС–РЅСѓСћ:  

– Вайна.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Маглі замарудзіць? Маглі.  

– Мацыеўскі выехаў.  

– Р† РјРѕРі РЅРµ даехаць. РђР±Рѕ падумаць, штo перад тварам вечнасці... адзін нейкі.  

– РЇСЃРЅР°, – сказала Сташка.  

– Трубіць СЏРјСѓ ўрачысты марш, – сказаў РЎСЏРґСѓРЅ.  

– Маршы – паскудства, – сказаў раптам Мультан. – РќРµ люблю маршаў. Дрэнь. Што ваенны, што вясельныя. РЈСЃС‘ адно Р±РѕР№РєР° Р±СѓРґР·Рµ. Р† невядома яшчэ, якая Р±СѓРґР·Рµ страшнейшая. Р— ворагам ці Р· бабай. Так што РјРЅРµ нават РґР·С–СћРЅР°, Р· чаго гэта некаторыя (няўлоўны РїРѕР·С–СЂРє Сѓ РјРѕР№ Р±РѕРє) самі Сћ мех лезуць.  

– Ваісціну, – падтрымаў СЏРіРѕ Вячорка. – Так ужо СЏ кавалерам зайздрыў. Думаю, РІРѕСЃСЊ разумныя людзі.  

– Рђ далей? – спытаў Шчука.  

– Рђ калі быў арыштаваны С– асуджаны Уладак Высоцкі? РњС‹ ведаем, першыя РґРІР° гады ён недзе РїР°-Р·Р° Кладна. Пасля з’яўляецца. Служыць Сѓ пашпартным аддзеле ці СЏРє там. Гэты час супадае Р· тым, калі была разгромлена арганізацыя, Сѓ СЏРєСѓСЋ ўваходзіў наш цяперашні... Словам, Леанард Жыховіч. РЇРіРѕ РЅРµ схапілі – лішні повад для РґСѓСЂРЅРѕРіР° майго падазрэння. Рђ ён С– асеў тут, каб сачыць Р·Р° СћСЃС–РјС–, хто цікавіцца замкам. Пыталі Сћ СЏРіРѕ?  

– Так, кажа, што была размова Р· нейкім членам арганізацыі аб Альшанцы С– гэтак далей. РўРѕР№, здаецца, таксама РЅРµ трапіў Сѓ гестапа. Але твар СЏРіРѕРЅС‹ ксёндз памятаў невыразна, – сказаў Шчука.  

– Дык калі быў пан Уладак арыштаваны С– асуджаны?  

– Шаснаццатага ліпеня, здаецца, – сказаў Шаблыка. – “Прысуд выканаць Сѓ дваццаць чатыры гадзіны”.  

– Нашы калі горад узялі?  

– Васемнаццатага, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Шчука. – РЈСЃС‘ адно РЅРµ супадае. Паспелі Р± СЏРіРѕ пусціць Сѓ расход.  

– Так, – сказаў СЏ. – Рђ што адбылося семнаццатага?  

– РђС…, чорт, – СѓР·РІС–СћСЃСЏ Хілінскі. – Паўстанне Сћ горадзе. Р’РѕСЃСЊ РїСЂР° гэта, Шчука, неяк ты С– РЅРµ падумаў.  

Цяпер СЏСЃРЅР°, чаму раптам выскачыў жывы, СЏРє чорт Р· табакеркі.  

– Верна, паўстанне, – сказаў СЏ. – Ноччу РЅР° семнаццатае. Перадчаснае паўстанне, Р±Рѕ нашы былі яшчэ РЅР° досыць дальніх пераходах. РќСѓ так, крымінальныя пазбівалі замкі якраз Сѓ той час, калі паўстанцы выламалі турэмную браму. РђС…РѕРІР° ўцякла. Так што горад быў наш. Палову ночы С– палову РґРЅСЏ. РЈСЃС–С… арыштаваных выпусцілі. Але тут паўстанне падавілі пагранічныя РІРѕР№СЃРєС–, што адступалі, С– паліцаі. Частку нашых абяззброілі С– пасадзілі Сћ турму назад. Р† пачаліся спешныя расстрэлы. РЈ адзін Р· С–С… трапіў наш Высоцкі. Рђ калі РЅРµ трапіў? Васемнаццатага нашы ўзялі горад.  

– Р† што? – спытаў Вячорка.  

– Рђ тое, што, акрамя іншага, таго, аб чым СЏ С–Рј казаў С– вам цяпер сказаў, СЏ падумаў: Р° раптам Крыштоф, адзін раз уцёкшы ад смерці, РјРѕРі С– РґСЂСѓРіС– раз уцячы... Р† адразу пасля вызвалення Р·РЅРѕСћ аджыла банда Куляша. РќРµ ведаю, Р· РєС–Рј ён там супрацоўнічаў, каго прадаваў, перад РєС–Рј прыніжаўся... Але адно СЏСЃРЅР°. Аднаго забойства хлопца Сћ Замшанах хопіць, каб РЅР° тым чалавеку паставіць крыж. Р† ўжо РЅРµ сумнявацца, што ён РЅР° кожнае, РЅР° самае страшнае злачынства здатны. РќСѓ Р° СЏРє РІС‹ ішлі?  

– РђР± гэтым пасля, – сказаў Шчука. – РњС‹ ішлі прыблізна той самай дарогай, што С– ты. Але РјС‹ перш Р·Р° СћСЃС‘ шукалі. РўС‹ – думаў. Ды яшчэ дапамог нам азартам, РЅР° СЏРєС– РјС‹ РЅРµ маем права. Словам, знайшлі РјС‹ СћСЃС‘ Р¶ людзей. Знайшлі сведкаў.  

– Р† што сказалі сведкі? – спытаў Мультан.  

– Рђ сведкі, – нявесела сказаў Шчука, – тыя, што засталіся, мала чым нас парадавалі. Цётка была Р· С–Рј РЅР° апошнім спатканні. РЈСЃС‘ Р¶ гэта СЏРЅР° канчаткова штурхнула Крыштофа РЅР° СЏРіРѕРЅС‹ шлях. Спатканне далі. РЈ РјРѕСЂС‹ справядлівай нянавісці СЏРЅР° была таксама С– адзіным чалавекам, СЏРєС– СЏРјСѓ спачуваў... РќРµ дапамагло СЏРµ спачуванне. Вайна. Агульнае замяшанне, збянтэжанасць. Р† ён Сѓ гэтым тлуме пакінуў турму. Р† след СЏРіРѕРЅС‹ Р·РіСѓР±С–СћСЃСЏ Сћ натоўпе. Дзе ён быў, калі РјС‹ прыйшлі, – Р±РѕРі ведае. Можа, тады С– склалася СЏРґСЂРѕ СЏРіРѕ будучай банды. Рђ калі прыйшлі немцы, ён ужо дзейнічаў РїР° лясах. Р† адначасова быў звязаны С– Р· акупантамі. Таксама двайная бухгалтэрыя. РџСЂР° гібель падполля РјС‹ ўжо ведаем сёе-тое, Р° даведаюцца яшчэ больш. Перад прыходам нашых ён дзейнасць сваю часова прыпыніў. Займаўся гандлем РЅР° чорным рынку. Р† тут немцы Р· уласцівай С–Рј педантычнасцю пачалі праглядаць турэмныя акты. Р† жандары трапілі РЅР° смяротны прысуд Крыштофу. Устанавіць СЏРіРѕ тагачаснае С–РјСЏ С–Рј было лягчэй лёгкага. Р† РІРѕСЃСЊ тут такое. РЈСЃРµ думалі, што ён загінуў Сѓ вулічнай экзекуцыі, СЏРє людзі падполля, СЏРє ахвяры аблаў. Шкадавалі. Рђ ён РЅР° такую высокую смерць права РЅРµ заслужыў.  

Дый РЅРµ памёр, СЏРє бачыце. Ці сутыкнуліся РЅР° С–Рј РґРІР° ведамствы: тое, што патрабавала кары яшчэ РїР° старым прысудзе, С– тое, РґР·Рµ ён працаваў асведаміцелем, – РЅРµ ведаю. Гэта яшчэ выясніцца. РЇРє выяснілі РјС‹ СћСЃС‘ С– наконт Боўбеля... Твая здагадка была верная С– наконт СЏРіРѕ, РљРѕСЃРјС–С‡. Толькі што здагадка РЅРµ факт.  

– Рђ сучасныя С–С…РЅС–СЏ ўчынкі?  

– Сучасныя – ужо факт. РќСѓ, уставайце, хлопцы. Час.  

РњС‹ развіталіся Р· экспедыцыяй С– пачалі спускацца Р· гарадзішча.  

Маўчалі, дый РЅРµ хацелася болей гаварыць пасля перажытага С– перадуманага сёння.  

– Рђ СћСЃС‘ Р¶ без тваёй галавы С–Рј цяжка давялося Р±, – сказаў Хілінскі, паклаўшы далонь РјРЅРµ РЅР° плячо.– Без расшыфроўкі таго тайнопісу.  

– Без першай трывогі, СЏРєСѓСЋ падняў бедалага Мар’ян.  

– Цяпер СЏРЅС‹ даведаюцца. Цяпер лягчэй.  

Месяц, што пачаў ужо хіліцца, заліваў касцёл пранізлівым С– бязмерна журботным святлом, рабіў чорны гмах замка менш грувасткім. РЃРЅ здаваўся ўжо Сћ гэтым святле С– РЅРµ такім чорным, Р° нібыта адліваў крыху Сћ блакітнае.  

– Пройдзем праз замкавы РґРІРѕСЂ, – нечакана сказаў СЏ.  

– Гэта нашто? – спытаў Мультан.  

– Рђ раптам дама Р· манахам...  

– РўС‹ што, Сѓ глупствы гэтыя верыш? – Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ Шчука.  

– Веру РЅРµ веру, але праз гэта РЅРµ здолею СЏ паехаць адсюль Р·СѓСЃС–Рј супакоены. РќРµ можа быць, ведаю.  

Але Р¶ СЏ сам бачыў.  

– Хадзем, – вельмі ціха сказаў Хілінскі.  

РЇ ведаў, што толькі Сћ СЏРіРѕ РЅРµ было скептычнага недаверу (СЏРє Сѓ Шчукі, Велінца С– Шаблыкі), паэтычнай здатнасці верыць, якая больш Р·Р° жаданне верыць Сѓ неверагоднае (СЏРє Сѓ Змагіцеля) С– забабоннай веры Мультана С– Вячоркі (“Цалкам магчыма. РЇРЅРєСѓ Целюку аднойчы патрызнілася, РґС‹ С– СЏ нешта такое бачыў”).  

Толькі Сћ С–Рј быў несапсуты РЅС–СЏРєС–РјС– меркаваннямі С– акалічнасцямі просты давер РґР° РјСЏРЅРµ. Давер, СЏРєС– перш Р·Р° СћСЃС‘ прагнуў праверыць, Р° што там робіцца РЅР° самай справе.  

Давер, СЏРєС– С– ёсць фундамент усякага навуковага С– ненавуковага поступу. РўРѕР№ давер, СЏРєС– РЅРµ дазволіў Марыну Гетальдзічу смяяцца Р· вопыту Марка Антонія РґСЌ Дамініса над лінзамі С– геаметрычнай оптыкай, Р° Галілею РЅРµ дазволіў узяць пад сумненне навуковую сумленнасць абодвух (аж РґР° разгадкі С–РјС– таямніцы “божага моста”, “брамы новага свету”, вясёлкі), прадоўжыць С–С…РЅС–СЏ доследы С– ўрэшце стварыць С– ўдасканаліць тэлескоп¹.  

Гэты верыў С– ведаў, што калі СЏ так кажу, то “нешта напэўна было, Р° РІРѕСЃСЊ што – трэба памацаць”.  

Наша кампанія, што якраз уваходзіла Сћ цёмны тунель брамнай аркі, Р·Р±РѕРєСѓ, відаць, моцна нагадвала “Начны дазор” Рэмбранта. Такія сабе нашчадкі кашчавых гёзаў, крыху ацяжэлыя гараджане Р· прэтэнзіяй РЅР° ваяўнічасць С– мужнасць (гэта дзеля прыгажунечак, СЏРєС–СЏ глядзяць РЅР° С–С… праз шчыліны Сћ аканіцах).  

Двор, заліты святлом, цёмныя галерэі-гульбішчы РЅР° супрацьлеглым уваходу ягоным баку, грузлыя гмахі вежаў моцна паадбавілі гэтай ваяўнічасці, прымусілі СћСЃС–С… змоўкнуць С– рухацца СћСЃС‘ павольней, Р° пасля С– наогул спыніцца.  

Толькі Шчука, зваліўшы нейкую бляшанку, чартыхнуўся:  

– РќСѓ, давядзецца ўзяць Р·Р° бакі Альшанскага, цяперашняга, РІСЏРґРѕРјР°, што ён такое паскудства тут развёў. Накласці РЅР° СЏРіРѕ, чорта, штраф. Р† РЅРµ Р· калгаснай кішэні, Р° Р· асабістай. Тады заспявае.  

Астатнія стаялі моўчкі. Нічога РЅРµ адбывалася.  

– РќСѓ РґР·Рµ Р¶ тут твае “прывіды”? – Р· гумарам спытаў старшына Велінец.  

РЇ Р·С–СЂРЅСѓСћ РЅР° гадзіннік С– СћР·РЅСЏСћ вочы Сћ неба.  

– Калі СЏ маю рацыю – павінны дачакацца.  

– Да заўтра чакаць? – спытаў ён. – Р’РѕСЃСЊ чалавек, СЏРєС– Р· ягоным РґС‹ цярпеннем памылку зрабіў, РЅРµ пайшоўшы РґР° нас.  

– Пайшоў амаль, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ СЏ. – Нічога добрага Р· гэтага РЅРµ атрымалася.  

– Колькі яшчэ чакаць? – гэта быў ужо Вячорка.  

– Рђ СЏ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ прымушаю чакаць, Мікола Чэсевіч.  

Хілінскі моўчкі дакрануўся РґР° майго локця.  

– Павінна быць РІРѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ. Калі СЏ РЅРµ памыляюся, – шэптам адказаў СЏ.  

– РЈРЅСЊ, – амаль прасвістаў глоткай Мультан, – СѓРЅСЊ замільгацела нешта.  

РќР° левым баку галерэі сапраўды РЅС–Р±С‹ ўзнікла, заварушылася нешта. Рђ пасля выявіліся С– амаль невідочна для РІРѕРєР° паплылі ўправа РґРІР° невыразныя цені: цёмны С– святлейшы.  

– РЇРЅС‹, – здушаным голасам сказаў Хілінскі.  

Гэта сапраўды здзіўляла, С– ўражвала, С– магло РґР° паўсмерці спалохаць непадрыхтаванага.  

Плывуць... Плывуць. Заліты фантастычным прывідным святлом РґРІРѕСЂ. Два светлыя РјСѓСЂС‹ С– вежы, што Сћ гэтым святле прыдбалі колер абгарэлага С– запыленага чыгуну. Р† РґРІР° РјСѓСЂС‹ чорныя С– асабліва льсняна-чорная цемра РЅР° галерэі, С– Сћ цемры гэтай рухаюцца РґР·РІРµ здані. Светлая постаць, цёмная, С– аддзяляе СЏРµ ад астатняй цемры вузкая палоска святла.  

– РќРµ рухайцеся!  

РЇ РєС–РЅСѓСћСЃСЏ амаль бегма РґР° правага ўзыходу РЅР° гульбішча, узбег РїР° С–Рј С– рушыў насустрач невыразна цьмяным праявам.  

Бліжэй... Бліжэй... Р† раптам СЏРЅС‹ зніклі. РўСѓС‚ жа ля РјСЏРЅРµ. РќРµ здані С– РЅРµ прывіды, проста РґР·РІРµ плямы, што ператварыліся Сћ невідзімак.  

– РЇРЅС‹ зніклі, – даляцеў Р· двара голас Шчукі. – Але ты, ты асветлены, Антоне.  

РЇ СћСЃРєС–РЅСѓСћ галаву С– замёр, ледзь РЅРµ аслеплены.  

РђРґ званіцы касцёла, ад дыска дзыгара клалася проста РјРЅРµ РЅР° цела С– аблічча, біла Сћ вочы жарало, СЃРЅРѕРї рэзкага, яскрава-блакітнага святла.  

– РЎСЋРґС‹! Хутчэй.  

РЇ пачуў тупат РЅРѕРі. Праз хвіліну людзі СћСЃРµ ўжо былі РЅР° галерэі.  

– Зірніце! РЈРЅСЊ! – паказаў СЏ.  

– Што такое, – прыслеплены Шчука міргаў вачыма. – Што гэта такое?  

– РЇ здагадваюся, што гэта такое, – РєС–СћРЅСѓСћ Хілінскі.  

– Гадзіннік, – сказаў СЏ, – сапраўды старамодны, старажытны нават, “дзыгар”. Толькі адзін тут тып памыліўся. РўСѓС‚ нерухомы “дзённы” гадзіннік Р· рухомымі стрэлкамі С– СЂСѓС…РѕРјС‹ – больш вялікі цыферблат “месячнага” гадзінніка. РЃРЅ Р·Р° нерухомым дзённым. Р† ён круціцца, хаця С– бязладна, Р±Рѕ РЅРµ РґР° канца адрапараваны. Рђ пад С–Рј непарушная стрэлка... Р† нерухомыя постаці “святаў”.  

– РўРѕ што? – спытаў Мультан.  

– Арганіст С– ксёндз казалі РјРЅРµ, што там дзеля нейкай мэты сістэма моцных люстраных рэфлектараў...  

РќСѓ РІРѕСЃСЊ, Сѓ пэўныя РґРЅС– прамень месяца трапляе РЅР° С–С…. Р† РІРѕСЃСЊ С–РґР·Рµ галерэяй цёмны цень, ад нерухомай стрэлкі, Р° Р·Р° ёю светлы цень, адбітак ад рэфлектара.  

– Р’РѕСЃСЊ С– СћСЃС‘, – сказаў Вячорка. – Баечкі.  

Лягла цяжкая паўза.  

– Дурында ты, – сказаў СЏРјСѓ прыгнечаны Змагіцель С– пасля РєС–РЅСѓСћ РјРЅРµ: – Р† ты РЅРµ лепшы. Р† собіла Р¶ табе такую казку, прыгажосць такую Сћ РґСЂСѓР· расшкуматаць. Патрэбнае СЏРЅРѕ камусьці было, тваё тлумачэнне.  

РЇ С– сам шкадаваў, што ўбачыў С– даў убачыць іншым яшчэ Сћ адной з’яве паршывы наш рэалізм.  

_______________  

1 Марын Гетальдзіч (1568 –1628) – славуты югаслаўскі матэматык, астраном С– фізік, СЏРєС– шмат увагі аддаў аптычным даследаванням. Марк Антоній РґСЌ Дамініс, або Маркантун Гасподнеціч (1560 – 1624) – славуты харвацкі грамадскі дзеяч С– вучоны, аўтар тэорыі прыліваў С– адліваў, тэорыі вясёлкі С– праламлення святла. Памёр Сѓ сутарэннях інквізіцыі.  

РњС‹ ўрэшце падважылі адну Р· пліт “над караблём”. Было гэта наступнага РґРЅСЏ пасля нападу РЅР° РјСЏРЅРµ.  

Дапамагаць прыйшлі СћСЃРµ ўчарашнія, РґС‹ яшчэ прыплёўся ксёндз. РЈ зношанай цывільнай шкуры С– Р· РєС–СЂРєРѕСЋ Сћ руцэ, што, СЏРє РЅС– РґР·С–СћРЅР°, СЏРјСѓ пасавала. РЇРјСѓ, РїР°-РјРѕР№РјСѓ, СѓСЃС‘ пасавала, гэтаму дзіўнаму чалавеку.  

Р† тут адбылася першая разбежнасць Р· адным Р· маіх начных кашмараў. Пад плітой РЅРµ было атвора, ён быў засыпаны, нават забіты ўламкамі цэглы, камянямі, друзам С–... дробнымі бетоннымі брылямі Р· рэшткамі арматуры.  

Шчука аж засычэў ад радасці, убачыўшы гэта.  

– Чаму тут радавацца? – спытаў СЏ.  

– Рђ таму С– радавацца, што шлях – РІСЏСЂРЅСЏРє. Дарэчы, шлях табою С– падказаны.  

Р— С–Рј былі нейкія яшчэ РґРІР° РґР·СЏРґР·СЊРєС– Сћ цывільным.  

– РќСѓ што цяпер? – спытаў ён Сѓ аднаго Р· С–С….  

– Рђ што. Пакуль тое, хай капае, – адказаў незнаёмы.  

– Праўда. РЈСЃС‘ Р¶ гэта СЏРє вянец. Р† ягоных здагадак, С– таго, што РјСѓСЃС–Сћ перажыць.  

РњС‹ выграбалі, РЅРµ, РјС‹ літаральна выдзіралі гэты РїРѕР·РЅС– корак, што заторкнуў жарало даўняга атвора. Р†  

ўрэшце зазеўраў чорны, крыху нахілены правал СѓРЅС–Р·.  

РЇ СћР·СЏСћ ліхтарык С– пачаў спускацца РїР° збітых, сточаных часам прыступках. РЎР° РјРЅРѕСЋ спускаліся Сташка (СЏ ведаў, пасля таго выпадку Р· завалам, што адгаварыць СЏРµ, – дарэмная справа), Шчука, Генка РЎСЏРґСѓРЅ, Шаблыка, адзін Р· невядомых С– ксёндз, СЏРєС– Р·РЅРѕСћ увязаўся Р·Р° намі.  

Цені ад нашых галоў скакалі РїР° мурах, РїР° РЅС–Р·РєС–С… паўкруглых скляпеннях. РЎС…РѕРґС‹ былі крутыя, СЏРє РЅР° злом галавы.  

Р† ўжо нейкіх метрах Сѓ пяці ніжэй разабранага намі завалу СЏ спыніўся С– паказаў налева.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Муравалі. Замуроўвалі. Р† параўнаўча нядаўна. – Р† Р·РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ РґР° сваіх: – Таму РјС‹ разбіраць гэта РЅРµ будзем. Спадзяюся, гэта ўжо РЅРµ наша справа. Думаю, што гэта справа ваша.  

– Маеце рацыю, – сказаў невядомы, – гэта сапраўды наша справа. Рђ чаму РІС‹ думаеце, што замуроўвалі “параўнаўча нядаўна”?  

– Спосаб кладкі, – сказаў СЏ. – Р† яшчэ, СЏРЅС‹ ўжывалі для замазвання шчылін бетон.  

Рушылі далей. Р† Р·РЅРѕСћ прыступкі, прыступкі, прыступкі. Р—РЅРѕСћ СЃРєРѕРєС– жоўтага С– чорнага. Р—РЅРѕСћ сякуць мураваную сталь мячы святла, СЏРєРѕРіР° столькі РіРѕРґ, столькі ўжо невыносна РґРѕСћРіС–С…, смяротна цягучых РіРѕРґ, бясконцай С–С… чарады, РЅРµ бачылі гэтыя камяні.  

РњС‹ спускаліся нязмерна РґРѕСћРіР°, аж пакуль сталь РЅРµ пачала адыходзіць СѓРіРѕСЂСѓ С– там загінацца некуды Сћ непрасвяцімую цемру.  

– РЈСЃС‘. Роўныя пліты, – чамусьці шэптам сказаў СЏ.  

Прамяні паплылі СћРіРѕСЂСѓ, асвятляючы яйкападобнае скляпенне.  

– РЈСЃС‘ СЏРє РЅР° істужцы.  

Сапраўды, круглая цямніца сажняў СЃСЏРјС– Сћ акружнасці. Р† СѓРЅСЊ пляма, пазнейшай Р·Р° СЏРµ камяні, але РЅР° гэты раз дужа-дужа даўняй кладкі: закладзены С…РѕРґ Сѓ ніжнюю камору. Закладзены тры стагоддзі назад.  

Р† Р·РЅРѕСћ СЏ бачу РЅС–Р±С‹ толькі густую цемру. Чую толькі голас Р· вышыні:  

– РўСѓС‚ вам С– ложніца, тут вам С– жыць... Скарб адзедзічыце... Будзеце РІС‹ там вартаўнікамі, С– жывым вас РЅРµ даклікацца.  

Р† яшчэ, яшчэ СЏ чую Р·РІРѕРЅ апаленай плінфы аб РґСЂСѓРіСѓСЋ С– шорганне кельмы аб камень.  

– Вартаваць РґР° веку РІСЏРєРѕСћ, – чую СЏ.  

Сташка асвятляе РјРѕР№ твар С– кажа:  

– Глядзі.  

Ля РјСѓСЂР° СЏ заўважаю РєСѓРїРєСѓ праху. Рэшткі дзежкі, якая даўным-даўно рассыпалася РЅР° порах. РџР° камянях павольна-павольна, адна Р·Р° адной спаўзаюць слёзы даўно ўжо РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ патрэбнай вады.  

Р† там РјС‹ знайшлі тых, каго шукалі. РЇРЅС‹ СћСЃС‘ Р¶ дачакаліся. Жывыя СћСЃС‘ Р¶ даклікаліся С–С…. Але С–Рј гэта было “ўва векі вякоў”, СѓСЃС‘ адно што ніколі.  

Ля самага РјСѓСЂСѓ блізка-блізка адзін РґР° аднаго С– РїСЂС‹ жыцці, магчыма, абняўшыся, Р° цяпер проста блізка, ляжалі РґРІР° касцякі. Р† ўвесь С–С…РЅС– жах адзін Р·Р° аднаго С– Р·Р° СЃСЏР±Рµ, С– безнадзейнасць апошніх імгненняў раптам успляснуліся С– затапілі СћСЃСЋ маю бедную існасць.  

Жахлівы старадаўні цынізм РЅС–Р±С‹ самкнуўся Р· Р±СЏР·РґРѕРЅСЏР№ цынізму сённяшняга, таго, бязлітаснага, Сѓ цісках СЏРєРѕРіР° Р±С–СћСЃСЏ СЏ С– гэтыя людзі СћСЃРµ гэтыя беспрасветныя месяцы.  

Два. Абняўшыся?  

РЇ ведаю, СЏРє РІС‹ зараз паглядзіце РЅР° маё апавяданне.  

Меладрама? Гамлет Р· чэрапам? Шкілеты флінтавых ахвяр РЅР° “востраве скарбаў”? Баярын Орша?  

Дудкі, каб вам ніколі РЅРµ бачыць таго, што ўбачыў СЏ С– СћСЃРµ СЏРЅС‹!  

Таму што быў там адзін штрых, ад СЏРєРѕРіР° СЏ РґРѕСћРіР° РЅРµ РјРѕРі адчуваць СЃСЏР±Рµ поўнасцю жывым. РђРґ СЏРєРѕРіР° дагэтуль, калі СћСЃРїРѕРјРЅСЋ, прабіраюць дрыжыкі. РђРіС–РґС‹ РґР° некаторых Р· пароды людской. РўРѕР№ апошні жах, Р·Р° СЏРєС– выдумшчыкаў такіх меладрам паложана, уласна кажучы, біць РїР° РјРѕСЂРґР·Рµ.  

Пад тазавымі касцямі жанчыны ляжалі тонкія, СЏРє курыныя, жалкія костачкі.  

...Дзіцяці, СЏРєРѕРµ так С– РЅРµ нарадзілася.  

...Валюжыніч Сѓ цемры кладзе СЂСѓРєСѓ РЅР° плячук жанчыны.  

– Нічога. РњС‹ сустрэнемся. РњС‹ вечныя. РќСЏРјР° мяжы шэсцю нашаму РїР° зямлі.  

“Не. РњС‹ выйдзем, РјС‹ выйдзем адсюль, Ганна Гардзіслава. РњС‹ выйдзем адсюль, Сташка”.  

Хістаючыся, СЏ выбраўся наверх, адышоў СЏРє мага далей С– сеў РЅР° траву, РЅС–Р±С‹ РјРЅРµ падсеклі РЅРѕРіС–. Р— РјСЏРЅРµ было досыць.  

РЇРє праз вэлюм, СЏ пазнаваў Сташку, Хілінскага, РєСЃСЏРЅРґР·Р°.  

РЇ стрымліваўся ад мата, толькі ўважаючы РЅР° гэтых трох. РЃРЅ нічым ужо РЅРµ РјРѕРі дапамагчы, СЏ ведаў, што РІРѕСЃСЊ пралом Сѓ вежы, РІРѕСЃСЊ чорнае зеўра атвора, Р° там, СѓРЅС–Р·Рµ, СЏРЅС‹. РўСЂРѕС…. Р† СЏ нічым ужо РЅРµ дапамагу. РќС– С–Рј, што СћСЃС‘ Р¶ зведалі найгарчэйшае С– найвышэйшае РЅР° зямлі. РќС– СЏРјСѓ, СЏРєС– ніколі РЅРµ ўбачыў РЅС– зямлі, РЅС– СЏРµ святла.  

Хаця кожная душа створана, каб гэтае святло бачыць. Р† хто пазбаўляе СЏРµ гэтага, той губіць навекі тую душу. Р† яшчэ болей сваю, хаця праваліся ён разам Р· ёю.  

Мат, РїР°-РјРѕР№РјСѓ, толькі С– створаны, што для такіх выпадкаў. Калі мужыку ўжо нельга іначай. Калі здаецца, узялі верх здзек, катаўство, расстрэлы, РґРѕР±СЂР° прадуманыя пакуты.  

Калі іншага выйсця РЅСЏРјР°. Іначай падступіць РґР° глоткі С– неадкладна задушыць гнеў.  

– Хадзем, – сказала Сташка спалохана. – Хадзем адсюль. РЈРЅСЊ туды.  

РњС‹ мінулі замак, мосцік С– селі, каб РЅРµ было відаць РЅС– РјСѓСЂРѕСћ, РЅС– вежаў. Пад старадаўнімі ліпамі, Сѓ густой С– свежай зялёнай траве.  

– Рђ той няхрышчаны, – бязгучна сказаў ксёндз. – Пагубленая душа.  

– Пагубленая. Для зямлі С– сонца.  

– Смертная душа.  

– Так. Гэтая – сапраўды смертная.  

– Р† РЅСЏРјР°, мабыць, больш смяротнага граху Р·Р° гэты, – апусціўшы галаву, сказаў ксёндз.  

– Так. Р† помсты СЏРјСѓ РЅСЏРјР°. Р† РЅСЏРјР° СЏРјСѓ адплаты.  

– РќСЏРјР° адплаты? – Галава раптам ускінулася. – РќСЏРјР° адплаты?!  

Вочы ягоныя былі РЅРµ такія, СЏРє заўсёды. Вар’яцкія, амаль аблуканыя вочы.  

– Уставайце. Хадземце СЃР° РјРЅРѕР№... Р’С‹ можаце ісці РЅР° раскоп, Станіслава.  

РЃРЅ ішоў наперадзе так, што СЏ, чалавек Р· шырокім крокам, ледзь-ледзь паспяваў Р·Р° С–Рј.  

– Раней Р±С‹. Раней, – мармытаў ён. – Праўда, што гэты, Высоцкі, выдаў тады, Сѓ Кладна?  

– Так.  

– РўРѕ Р¶ Р±Рѕ РјРЅРµ здавалася, падобны... РќРµ даў веры... РќРµ сам адплачу.  

Р† Р·РЅРѕСћ мармытанне:  

– Цяпер РїРѕР·РЅР° што-небудзь мяняць. Жыццё пройдзена.  

– Ніколі РЅРµ РїРѕР·РЅР°.  

– Р† потым, добрым можна быць амаль паўсюль. Няўжо РІС‹ думаеце, што такі ксёндз, СЏРє СЏ, горшы Р·Р° такое быдла, СЏРє Альшанскі РєРЅСЏР·СЊ, нягледзячы РЅР° ягоныя тытулы, РЅР° багацце?.. РќРµ... РќРµ...  

РЃРЅ падбягаў РґР° касцёла:  

– Рђ СЏ думаў, фундатар. Рђ СЏ думаў, амаль святы. Двойчы здраднік. Забойца столькіх жывых. Забойца дваіх гэтых. Забойца неўміручай душы.  

Шалёна РєС–РЅСѓСћ РїРѕР·С–СЂРє РЅР° РјСЏРЅРµ.  

– РќСЏРјР° адплаты? РќСЏРјР° адплаты? Хадзем СЃР° РјРЅРѕР№. Пачакай, навалач.  

Што гэта было Р·Р° аблічча?! Аблічча старадаўніх прарокаў. Прыгожае застрашлівай С– смертаноснай прыгажосцю, якая ўжо РЅС– РЅР° што РЅРµ пакідала спадзяванняў.  

РЃРЅ зайшоў Сѓ невялічкі РїСЏСЂСЌРґРЅС– пакой, уласна адгароджаны куток РјС–Р¶ унутранымі С– вонкавымі дзвярыма  

Мультанавай вартоўні, С– выйшаў адтуль Р· ломам, СЏРєС– перадаў РјРЅРµ. Сам ён РїР°-ранейшаму трымаў Сѓ руках РєС–СЂРєСѓ С– Р±СЂСѓРґРЅС‹ лантух ці посцілку, скручаную Сћ нейкі бязладны, хаатычны спосаб.  

– Р’РѕСЃСЊ. РњСЏСЂРєСѓСЋ, хопіць.  

Зялёны паўзмрок – праз лістоту – ліўся Сћ ніжнія РІРѕРєРЅС‹ касцёла. Р† чыстае, нічым РЅРµ зацененае святло Сћ верхнія РІРѕРєРЅС‹. РЈ снапах гэтага святла скакалі СЂСЌРґРєС–СЏ пылінкі. РЈ левым нефе маці божая РЅР° С–РєРѕРЅРµ, мяркуючы РїР° СћСЃС–Рј, пэндзля Ромера, плыла РјС–Р¶ аблокаў, узняўшы вочы ад грэшнай зямлі, ад СѓСЃСЏРіРѕ, што нарабілі РЅР° ёй людзі, С– ад надмагільнага РїРѕРјРЅС–РєР° РєРЅСЏР·СЏ Альшанскага.  

РђРґР·С–РЅС‹ прамень Р· верхняга акна падаў РЅР° твар Р· зеленаватага мармуру С– РЅС–Р±С‹ ажыўляў СЏРіРѕ. Шырокае мужнае аблічча, РїСЂС‹ жыцці, мабыць, РЅС–Р±С‹ Р· металу кутае, пахмурыя густыя Р±СЂРѕРІС‹, рассыпаная грыва валасоў.  

Р† гэтая складка Сћ цвёрда сціснутых вуснах. Цяпер СЏ разумеў, чаму РјРЅРµ РЅРµ хацелася падчас першай сустрэчы звязвацца Р· гэтым чалавекам РїСЂС‹ жыцці. Бо СЏ ведаў, штo ён Сѓ гэтым жыцці нарабіў.  

Р† РЅРµ цвёрдасць была Сћ гэтым прыкусе, Р° нялюдская жорсткасць С– пэўная сабе РґР° канца здрадлівасць.  

Хлуснёю была СЂСѓРєР°, што ляжала РЅР° эфесе мяча.  

– Якая РЅР° Евангеллі ляжала, – РЅС–Р±С‹ адказваючы маім думакам, сказаў ксёндз.  

РЇ апамятацца РЅРµ паспеў, СЏРє СЂСѓРєР° Жыховіча маланкападобна ўзвілася Сћ паветра.  

Рђ пасля ён нанёс скрышальны цёс кіркаю РїР° гэтай мармуровай трупна-зеленаватай руцэ. Мармур пырснуў кавалкамі РІР° СћСЃРµ бакі. РЇ ледзь паспеў перахапіць СЂСѓРєСѓ айца Леанарда перад РґСЂСѓРіС–Рј цёсам. РЈ аблічча, СЏРєРѕРµ так нагадвала РјРЅРµ штосьці. Аблічча, акрэсленае, адмечанае Сћ сваёй беспрынцыповасці С– бяздушнасці РЅС–Р±С‹ самой эпохай. Дый ці адной ягонай эпохай.  

Счарсцвелы, бязлітасны, цмочы твар.  

РњРЅРµ ледзь удалося справіцца Р· С–Рј. Бо Сћ сваім узбуджэнні С– агрэсіўнасці ён РЅС–Р±С‹ набыў сілу добрых дзесяцёх чалавек. Р†, мабыць, Р· дзесяццю РјРѕРі Р±С‹ даць сабе рады. РЇ забыў, СЏРє гэты стан завецца медыкамі. Афект? РќРµ, ёсць іншае слова.  

Але СћСЃС‘ Р¶ РјРЅРµ пашанцавала ўтаймаваць гэты выбух несамавітай сілы.  

Рђ СЏ падумаў, СЏРє працавалі Р± РІРѕСЃСЊ гэтыя СЏРіРѕ сялянскія, звыклыя РґР° працы, жылаватыя СЂСѓРєС–. Падумаў Р·СѓСЃС–Рј Сѓ РґСѓС…Сѓ аднаго Р· нашых паэтаў.  

– Пабойцеся Р±РѕРіР°, – ускрыкнуў СЏ, дужаючыся Р· РєСЃСЏРЅРґР·РѕРј.  

Але ён ужо Р·РІСЏСћ. РќР° месца вулканічнага ўсплёску ненатуральнай сілы прыйшло заспакаенне. РЇРє заўсёды Сћ такіх выпадках.  

– Што РІС‹ робіце? – ужо цішэй сказаў СЏ. – Гэта Р¶ каштоўнасць.  

– Каштоўнасць РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ горшая ад невялічкай выбоіны... Р† нават цікавей будуць РЅР° СЏРµ глядзець разявакі.  

РЃРЅ пайшоў Сѓ нейкі закутак левага нефа С– спыніўся перад абабітай кутым жалезам дзверцай. Дастаў Р· кішэні вялікі ключ. Адамкнуў дзверы, СЏРєС–СЏ падаліся Р· лёгкім рыпеннем, адкрыўшы вачам СЃС…РѕРґС‹, што збягалі СћРЅС–Р·.  

РЃРЅ РЅРµ запрасіў РјСЏРЅРµ Р· сабою, але С– РЅРµ гнаў. Таму СЏ таксама стаў спускацца РЅР° невялікай адлегласці Р·Р° С–Рј.  

РЃРЅ крочыў, РЅС–Р±С‹ СЏРіРѕ вёў нехта, С– СћСЃС‘ мармытаў:  

– Ачысціць... РџСЂСЌС‡... РџСЂСЌС‡.  

Р— СѓСЃС–С… саркафагаў адзін быў Р· таго Р¶ мармуру, колерам амаль СЏРє зеленаваты нефрыт. Крышка РЅР° С–Рј была далоні Сћ РґР·РІРµ таўшчынёй С–, відаць, цяжкая. Р† акурат пад гэтую крышку ксёндз загнаў востры Р· аднаго канца, РЅС–Р±С‹ заточаны, лом.  

– Р’РѕСЃСЊ табе С– падважнік.  

– Паб’яце.  

– Нічога. Гэта РЅРµ жыццё чалавечае разбіць. Памажыце.  

РњС‹ наляглі Р· усёй сілы. Урэшце крышка паддалася С– адсунулася сантыметраў РЅР° трыццаць – сорак.  

РЇ СћСЃС‘ яшчэ РЅРµ разумеў, што ён збіраецца рабіць.  

– Яшчэ. Яшчэ. Шкада, што РЅРµ раскалашмаціў хаця Р± мармуровую РјРѕСЂРґСѓ.  

Святло Р· чатырох невялічкіх акенцаў, што наўкос, зверху СћРЅС–Р·, вялі Сћ сутарэнне, падала РЅР° СЏРіРѕ СЃСѓСЂРѕРІС‹, раптоўна РЅС–Р±С‹ падсохлы твар.  

– РЇ даб’юся, каб СЏРµ выкінулі адсюль, гэтую мардасіну. – РЈ СЏРіРѕ Р·РЅРѕСћ быў выгляд шалёнага: фанатычны СЂРѕС‚ С– вялізныя, вадка бліскучыя вочы. – Р† без таго колькі часу паветра паганіў. Слуп веры. Заснавальнік храпаў, фундатар касцёлаў. Антыхрыст!  

– Спыніцеся, – толькі тут здагадаўся СЏ. – РќРµ трэба. Гэта Р¶ апаганьванне праху.  

– Так, – ён вадзіў сашклянелымі вачыма, – смяротная кара Р·Р° смяротнасць... Забойства адной душы... Р· трох. Так, апаганьванне праху. Толькі думаецца РјРЅРµ, што гэта СЂСЌРґРєС– выпадак, калі паганец той, хто РЅРµ апаганіць прах. Такі прах! РќРµ месца тут гэтаму калу. Рћ пане РјРѕР№, Езус!  

РЃРЅ рассцілаў РЅР° падлозе радзюгу.  

– РЇ ведаў дагэтуль адзіны выпадак такога ўздаяння, такой адплаты. Прах Мартынава¹... Адплата боская... Закон... РќРµ думаў, што РґСЂСѓРіС– выпадак тут, што РјРЅРµ давядзецца ўздаваць.  

Апусціў галаву:  

– Урэшце ваша прысутнасць... РЇ РЅРµ патрабую СЏРµ тут.  

РЇ РЅРµ прымусіў РґРѕСћРіР° СЃСЏР±Рµ ўпрошваць. Выйшаў С– пайшоў РґР° касцельнай агароджы.  

Здалёк відаць быў стаў, РєСѓРґС‹ бліжэй кучаравыя РєСѓРїС‹ РґСЂСЌСћ вакол замка. Яшчэ бліжэй дарога С– злева ад СЏРµ моцна забалочаная РЅС–Р·С–РЅР°. Ці моцна зарослае балота? РњРЅРµ цяжка сказаць. Была гэтая вялікая СЏРјС–РЅР° ніжэй СѓР·СЂРѕСћРЅСЋ рачулкі. Прынамсі, зараз, калі некалькі ўжо дзён стаяла СЃСѓС€. Р† таму Сћ балацявіну тую млява С– лянотна тачыліся кроплі СЂСѓРґРѕР№ ці то вады, ці то гразі.  

Але СћСЃС‘ адно РЅР° наваколле глядзець было весялей С– ўцешней. Досыць Р· РјСЏРЅРµ было Р·Р° гэтыя РґРЅС– падзей: СѓСЃС–С… гэтых катакомбаў, сутарэнняў, цямніц, шкілетаў.  

РЇ выйшаў Сѓ браму С– сеў РЅР° лавачку пад ліпамі. Думалася нешта СћСЃС‘ РїСЂР° РґСѓСЂРЅРѕРµ. Што РІРѕСЃСЊ С– скончыліся мае пошукі, Р° СћСЃС‘ адно застаецца адчуванне нейкай незавершанасці, РЅС–Р±С‹ скончыў алфавіт недзе РЅР° трох ягоных чвэрцях. Р† яшчэ думалася РїСЂР° ліпы, што РІРѕСЃСЊ ужо досыць СЃРєРѕСЂР° С–Рј цвісці. Р† СћСЃРїРѕРјРЅС–СћСЃСЏ герой нейкага твора, пакаёвы інтэлігент, СЏРєС– цэлы дзень хадзіў РїР° кватэры С– абураўся, што РІРѕСЃСЊ недзе кошкі нагадзілі, Р° ён аніяк РЅРµ можа разабрацца РґР·Рµ. Р† толькі вечарам выясніў, што гэта Р·СѓСЃС–Рј РЅРµ кошкі Сћ кватэры напаскудзілі, Р° гэта РЅР° вуліцы ліпы расцвілі.  

Жыховіч з’явіўся недзе хвілін праз сорак, РєС–РЅСѓСћ РґР° РЅРѕРі вузел С– сеў побач СЃР° РјРЅРѕР№. Відаць, РЅРµ столькі перапачыць, колькі зрабіць яшчэ адну – С– наступальную – СЃРїСЂРѕР±Сѓ апраўдацца, праўдзівей, пераканаць Сѓ сваёй рацыі.  

РЇ ведаў, што было Сћ вузле. Косткі С– чэрап, загорнутыя Сћ радзюгу. Выграб-такі С–С… Сѓ дарэмным непатольным гневе. РќС–Р±С‹ працягваючы свае РґСѓРјРєС–, ціха сказаў:  

– РЇ Р№ то думаю, СЏ Р№ то баюся, што дрэнныя былі модлы, што людзі ўзносілі РЅР° гэтым месцы шмат стагоддзяў. Таму што гэтае падла ляжала тут. РЇРє модлы Сћ карчме, СЏРє модлы РЅР° гнаішчы, даруй РјРЅРµ, маці Вастрабрамская.  

– Нашто РІС‹ гэта, – слаба супярэчыў СЏ. – РҐС–Р±Р° СЏРјСѓ РЅРµ СћСЃС‘ адно?  

– Гэта для вас СѓСЃС‘ адно. Рђ СЏРјСѓ РЅРµ СћСЃС‘ адно. Р† РјРЅРµ РЅРµ СћСЃС‘ адно. Таму што СЏ веру Сћ адрозненне ад вас.  

Веру, што ён зараз недзе там скрыгоча зубамі. Нават калі ахвяраваннямі, нават калі фундатарствам РєСѓРїС–Сћ сабе чысцец замест пекла, РґР·Рµ СЏРјСѓ вечна належыць быць.  

Некалькі дзяцей, СЏРєС–Рј, відаць, абрыдла важданіна людзей каля замкавых падзямелляў, з’явіліся РЅР° вільготным сакавітым паплаўцы каля балацянкі С– пачалі піхаць нагамі СЃСЋРґС‹ С– туды футбольны РјСЏС‡.  

Жыховіч глядзеў праз С–С….  

– Скрыгоча, Р±Рѕ РЅСЏРјР° С– РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ спакою ягоным, – ён памаўчаў, – Рі... косткам. Рђ думаеце, ён СЏРіРѕ РєСѓРїС–Сћ? РќРµ РєСѓРїС–Сћ С– РЅРµ купіць.  

Устаў С– панёс вузел РґР° балацявіны. Стаў над ёю, калі адна Р· СЏРіРѕ РЅРѕРі правалілася, С– сыпануў Р· посцілкі нешта такое Сћ дрыгавінне.  

Рђ пасля падкінуў Сѓ паветра нешта круглае С– пад’ёмам, СЏРє сапраўдны форвард, паклаў гэта С–Рј Сѓ РЅРѕРіС–.  

Выгляд Сѓ СЏРіРѕ быў РїСЂС‹ гэтым страшнаваты.  

– Гэй, ану, вам яшчэ “мяч”.  

Зацікаўленыя хлапчукі пачалі падыходзіць РґР° “мяча”, купчыцца вакол.  

– Р† хай табе, цмоча, Р·РјСЏСЋРєР° смярдзючая, кожны ўдар там адгукнецца. Тысячакрат РїР° тысячы разоў.  

РЇ хацеў быў устаць, каб прыпыніць СѓСЃС‘ гэта. Пачынала гэта быць РґР° бяспамяцця агідным. Але тут вывернуліся аднекуль, спяшаючыся, відаць, РґР° замка, Стасік Мультан С– Васілька Шубайла.  

Стах спыніў нагою кімсьці ўжо Р· запалам падфутболены “мяч”.  

– Цыц. Р’С‹ што Р¶ гэта, шмаркулі? Гэта РЅРµ РґР° ладу.  

Абвёў позіркам РєСЃСЏРЅРґР·Р°, С– РїРѕР·С–СЂРє Р·-пад сівых валасоў быў няўхвальна СЃСѓСЂРѕРІС‹.  

– Гэта РІС‹ кінулі?  

– Так.  

– РўР°-Р°, – бязгучна сказаў Васілька, – РєС–-РЅСѓСћ.  

– Рђ нашто? – спытаў Стасік.  

Р† тут СЏ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ. Ксёндз РЅС–Р±С‹ апраўдваўся перад гэтай малечай:  

– Горш гэтага чалавека РЅРµ было.  

– РўРѕ нагамі нашто Р¶ ганяць?  

– Рђ што рабіць? – гэта спытаў СЏ.  

– Пытанне неразумнае, – Стах сказаў гэта салідна, СЏРє дарослы. – РЇРјСѓ гэта невядома яшчэ СЏРє. Рђ РІРѕСЃСЊ СЏРЅС‹, гэтыя, чаму вучацца?  

Ксёндз Р·РІСЏСћ, РЅС–Р±С‹ Р· СЏРіРѕ выпусцілі паветра. Стах жмутком травы СћР·СЏСћ чэрап Сѓ СЂСѓРєС–.  

– РЇ СЏРіРѕ лепей СѓРЅСЊ, Сѓ багавінне, Сѓ посернае месца, РєС–РЅСѓ тады, калі СЏРјСѓ ўжо там месца, – забурчаў Стах.  

Панёс С– сапраўды шпурнуў чэрап Сѓ самую СЃСЏСЂСЌРґР·С–РЅСѓ ржавай саладухі. Пасля чаго СЏРЅС‹ Р· Васількам аддаліліся спакойным крокам Сѓ Р±РѕРє рачулкі.  

Дзеці пайшлі Р·Р° С–РјС–, СЏРє ганаровая варта. Каля самых дальніх ліпавых замкавых абсадаў абкружылі маленькую постаць Сташкі. Стракатыя РЅР° стракатым поплаве. РЎС–РЅСЏРІРѕРєС–СЏ пад СЃС–РЅСЏРІРѕРєС–Рј небам.  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, – уздыхнуў ксёндз, Р·РЅРѕСћ сядаючы побач. – Рђ той РЅРµ ўсміхнуліся дзеці. Р† маёй таксама. Р† невядома нават, РґР·Рµ над ёю плакаць.  

Сташка набліжалася. Жыховіч пацёр далонямі СЃРєСЂРѕРЅС–:  

– Цяпер давядзецца адказваць перад начальнымі. Р—Р° бясчынства Сћ храме. Але СЏ РЅРµ РјРѕРі дапусціць, каб Сѓ храме, СЏРє Сѓ краме. РЇРє Сѓ разбойніцкім прытоне. Ведаеце, што РЁРѕСћ сказаў РїСЂР° Леніна? Недзе РЅР° мяжы дваццатых С– трыццатых.  

– РќРµ. РќРµ памятаю нешта.  

– РЃРЅ сказаў: “...калі толькі гэты эксперымент Сѓ галіне грамадскага ўладкавання РЅРµ ўдасца, тады цывілізацыя пацерпіць крах, СЏРє пацярпелі крах шматлікія цывілізацыі, што папярэднічалі нашай.”  

– Але...  

– Адказнасць адчуваеце? РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Р† самазаспакойвацца рана, пакуль ёсць Майданакі, гінуць людзі, швэндаюцца РїР° свеце С– чыняць зло прамыя нашчадкі гэтай РІРѕСЃСЊ пачвары. Будзем мірыцца, дазволім С–Рј засмечваць зямлю С– неба – шэлег тады цана С– цывілізацыі С– нам. Нам, калі РјС‹ хаця РЅР° хвіліну дазволім жаху смерці кіраваць нашым жыццём. Р† таму СЏ...  

– РЇ сказаў Р±С‹ РїСЂР° ваш учынак іначай: “Святая веліч, святая нецярпімасць аднаго апаганшчыка праху”.  

РЃРЅ Р·РЅРѕСћ пачаў бязладна С– дужа ціха:  

– Людзям вельмі патрэбна чыстае паветра. РўСЂСЌР±Р°, каб лёгка дыхаць. Вельмі трэба чыстае паветра.  

Вельмі чыстае паветра.  

Сташка падышла РґР° нас.  

– Чаго РЅРµ йдзецё?  

– РќРµ хачу. РќРµ жадаю СЏ РЅР° СћСЃС‘ гэта глядзець. Гэта больш РЅРµ мая справа.  

– Ускрылі тую... ніжнюю камору, – сказала СЏРЅР°. – Такога СЏ РЅС–РґР·Рµ РЅРµ бачыла. РҐС–Р±Р° што Сћ эрмітажнай “залатой каморы”. Чаго там толькі РЅСЏРјР°?! РљСѓР±РєС–, Р·Р±СЂРѕСЏ каштоўнейшая, РјС–СЃС‹ залатыя С– срэбныя, манеты скрынямі, пярсцёнкі, бранзалеты, ажаролкі, зліткі С– срэбныя С– залатыя Р· каменнямі, РєРЅС–РіС–, чашы для прычашчэння, дзіскасы, манстранцыі, кандэлябры, рэлікварыі, С–РєРѕРЅС‹ дзівоснай работы С– абклады – РґР·С–РІР°. Дараносцы, паціры, крыжы напрастольныя, падвескі, браціны, каўшы. Эмалі, чаканка, чэрнь – Сѓ вачах рабіць. Р† дзесяткі каўчэгаў залатых: дакументы С–, відаць, паперы РЅР° РєРЅСЏСЃРєСѓСЋ годнасць С– запавет тых Альшанскіх.  

– Пляваў СЏ РЅР° гэта, – працадзіў СЏ.  

– Р† СЏ. РЇРє СѓСЃРїРѕРјРЅСЋ тых “вартавых” – плакаць РјРЅРµ хочацца. Ці варта было С–С… саміх СѓСЃС‘ тое, што СЏРЅС‹ вартавалі?  

– Рђ што Сћ новым замураванні?  

– РќРµ ведаю. Мабыць, нарабаванае камандай Розенберга (Р·РЅРѕСћ жа каштоўнасці, карціны, іншае такое). Р†, відаць, тое, што апошні Альшанскі разам Р· немцамі тады закапаў, дый РЅРµ РІСЏСЂРЅСѓСћСЃСЏ.  

– Дык, можа, С– паперы ягоныя там? – спытаў ксёндз.  

– Можа, С– там. Р†, РІСЏРґРѕРјР°, архіў.  

– РќСѓ, гэтым будзем займацца РЅРµ РјС‹, – сказаў СЏ. – Р†, магчыма, нават РЅРµ Шчука.  

Ксёндз гнутка, РЅС–Р±С‹ ніводнай костачкі Сћ ягоным целе РЅРµ заставалася, устаў.  

– Бывайце, – сказаў ён. – РўС‹ заўтара едзеш, РљРѕСЃРјС–С‡?  

– Мабыць, так.  

– Рђ РІС‹, Станіслава?  

– РќСѓ, РјРЅРµ яшчэ тут работы С– работы.  

– РўР°-ак... РўРѕ РЅРµ губляйце адно аднаго. Згубленага РЅРµ знойдзеш. Хто ўжо хто, Р° СЏ ведаю. Рђ Р· вамі РґР° заўтара, Антоне.  

Р†, абыходзячы касцёл, павольна пайшоў Сѓ Р±РѕРє плябаніі. Страшэнна самотны РЅР° гэтым пустынным касцельным двары.  

– РњС‹ РЅРµ будзем губляць адно аднаго? – спытала СЏРЅР°.  

– РќРµ будзем, калі ты ўжо так. Сапраўды, нічога РЅСЏРјР° лягчэй, СЏРє згубіць.  

РњС‹ РЅРµ глядзелі РЅС– Сћ Р±РѕРє касцёла, РЅС– Сћ Р±РѕРє замкавых прысад. РњС‹ глядзелі РЅР° поўдзень, РґР·Рµ ўздымаліся адзін Р·Р° адным – С– СћСЃС‘ вышэй С– вышэй – зялёныя, сонечныя, СЏРє самое жыццё, СѓР·РіРѕСЂРєС–.  

_______________  

1 Мартынаў Мікалай Саламонавіч (памёр у 1875 г.) – забойца М.Ю.Лермантава. Пасля рэвалюцыі ў маёнтку Мартынава быў дзіцячы дом. Выхаваўцы ягоныя выкінулі косткі Мартынава з магільні на сметнік.

РќРµ думаю, каб калі-небудзь яшчэ міліцыю Р· Альшан праводзілі такім скопам С– такім лікаваннем. РҐС–Р±Р° што тады, калі разгромлена была пасля вайны банда Боўбеля, Р° сам ён, СЏРє лічылі, загігуў.  

Дорага абышлася потым людзям гэта “загібель”. Але хто Р¶ РјРѕРі бачыць Сѓ сціплым Ганчаронку тую РїРѕСЃРєСѓРґР·СЊ. Шчука быў адзін Р· нешматлікіх, хто выслізнуў Р· ягоных кіпцюроў, дый то РЅРµ бачыў “пагрозу наваколля” Сћ вочы.  

Цяпер СѓСЃСЏ наша “кампанія” стаяла каля нашага “рафіка” С– абменьвалася апошнімі цікавымі заўвагамі наконт нядаўняга С– даўняга агульнага мінулага.  

Археолагі Сћ поўным складзе, цвярозы, СЏРє шкельца, Вячорка, Мультан СЃР° сваімі малымі. Гэты, СЏРє заўсёды, балбатаў нешта ўдзячным слухачам.  

– Дак СЏ С– кажу. Кундаль РјРѕР№ прызвычаіўся, каб СЏРјСѓ здароўе, рыбу лавіць. Р† дахаты насіць.  

– Гэ, дзеду, – торгаў СЏРіРѕ Стах, – ведаем РјС‹, СЏРє ён СЏРµ ловіць. РўС‹ ўжо РЅРµ фаліся.  

– Рђ СЏРє? РЇРє?  

– Р— куканаў РІР° СћСЃС–С… суседскіх рыбакоў здымае, – сцвярджаў бязлітасны Стах.  

– РќСѓ, скажаш. РњРѕ С– Васілька сведка?  

– РўР°-Р°. РЃРЅ С– СЏР№РєС– крадзе. РЇ Р¶ нічога РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ кажу.  

Р† Вячорка брахаў сваё:  

– РЈ РјСЏРЅРµ суседа РїСЂС‹ немцах стараста дужа часта РЅР° лупцоўку пасылаў. Р—Р° бабу помсціў. РўРѕ той нашыў сабе РЅР° азадак, РЅР° порткі спадыспаду, кажушаную латку. Портак РЅРµ здымалі, Р±Рѕ параўнанне РЅРµ РЅР° карысць старасту было.  

– РђР№, Чэсевіч, брэшаш, – гэта Шаблыка.  

– Праўду кажу. Але аднойчы даведаліся, то порткі загадалі зняць, С– тут ужо Р№ латка РЅРµ дапамагла... Пасля ён старасту таго стрэліў.  

Рагочуць Шчука С– ксёндз.  

– РўРѕ С– РјСЏРЅРµ падазраваў? – Сѓ Жыховіча РЅР° вачах слёзы ад смеху. – РўРѕ чаго РЅРµ сачыў7  

– Рђ ён, – РєС–РІРѕРє Сѓ РјРѕР№ Р±РѕРє, – С– збіраўся. “Прасачыць Р±С‹, думае, Р·Р° ім”. Р† тут жа сам сабе адказаў: – РЇРє?  

– “Прасо-очыш. РќСѓ, выйшаў ксёндз, зайшоў – гэта прасочыш. Рђ РІРѕСЃСЊ хто РґР° РєСЃСЏРЅРґР·Р° пайшоў? РўС‹ Р¶ РЅР° цвінтары станеш, Р° РЅРµ ляжаш пад СЏРіРѕ дзвярыма. РЇРє Ас”.  

– РќСѓ, Холмс. Р† падумаць, што СЏ тады над студняй уратаваў СЏРјСѓ жыццё. Р†, шчыра кажучы, – гэта самая кепская справа, СЏРєСѓСЋ СЏ калі-небудзь Сѓ жыцці зрабіў.  

Гэта былі СЏРЅС‹, мае людзі, маё кола, свет, Сѓ СЏРєС–Рј было РЅРµ страшна, Р° лёгка жыць. Р† нават С–С…РЅСЏСЏ гаварлівасць Сѓ апошнія гэтым разам хвіліны Р· С–РјС– была даравальная, Р±Рѕ РјС‹ звыкнуліся адно Р· адным.  

Маўчалі, праўдзівей, гаманілі ціха, толькі Сташка Р· Хілінскім. Р† РїР° тым, СЏРє СЏРЅС‹ раз-пораз паглядалі РЅР° РјСЏРЅРµ, можна было здагадацца, аб чым ішла Сћ С–С… гаворка. Сташка была сумная С– ціхая С– болей ківала галавой Сѓ адказ РЅР° словы суседа.  

– Рђ Велінец – гумарыст, – залівалася чамусьці Тарэса.  

– Добры сабе гумарыст, – бубнеў РЎСЏРґСѓРЅ, – гэта ён Р· дзеўкамі гумарыст. Рђ тады, Сѓ лагчыне... РЈ СЏРіРѕ Р¶ Р·Р° вонкавай кволасцю сіла. Ды гнуткая, СЏРє сталёвы РїСЂСѓС‚, сціснутая, СЏРє спружына.  

– РўС‹, пане Змагіцель, РґР·С–СћРЅР° разумееш свае адносіны Р· людзьмі, – удавана сердаваў Шчука. – Думаеш, чаму столькім ты насаліў, чаго СЏРЅС‹ гыркаюць нават РЅР° твой цень.  

– Гэта РЅРµ трубныя словы, – вельмі сур’ёзна С– ціха сказаў “каўбой”. – Жыццё маё сапраўды, Р° РЅРµ Р· трыбуны належыць грамадству. Р† пакуль СЏ жыву – мая прывілегія рабіць дзеля гэтага грамадства СћСЃС‘, што Сћ маіх сілах. Падабаецца гэта некаторым ці РЅРµ. Рђ СЏ хачу дзеля СЏРіРѕ поўнасцю знішчыць СЃСЏР±Рµ РґР° моманту, калі памру.  

– Развітвайцеся, – сказаў Хілінскі, – час.  

Р† быў СЏ абцалаваны СћСЃС–Рј хаўрусам аж РґР° апошняга. Р† зразумеў СЏ, што трымаў СЃСЏР±Рµ ўвесь час збольшага РіРѕРґРЅР° С– СЏРє трэба. Р† гэта было РґРѕР±СЂР°, Р±Рѕ СЏРЅС‹ палюбілі РјСЏРЅРµ, Р° дабіцца такога – то была нялёгкая справа.  

РЈСЃРµ мае селі Сћ машыну. РЈСЃРµ астатнія глядзелі РЅР° С–С…, РЅРµ дужа ведаючы, што С– казаць, СЏРє заўсёды Сћ апошнія секунды.  

Стаялі купкаю. РђРґРЅР° Сташка стаяла наводдаль С– РЅРµ глядзела Сћ РјРѕР№ Р±РѕРє нават тады, калі мае РЅРѕРіС– самі панеслі РјСЏРЅРµ.  

– Бывай, Сташка.  

– Бывай.  

– Бывай, Сташка Рэчыц. РЇ дужа, дужа кахаю цябе. РЇ ўжо С– РЅРµ думаў, што РјРЅРµ Р±СѓРґР·Рµ дадзена Сћ жыцці РІРѕСЃСЊ так пакахаць.  

– Р† СЏ.  

РЇ СћР·СЏСћ СЏРµ Р·Р° плечы.  

– Слухай РјСЏРЅРµ. Праз месяц скончыцца твой сезон. РЇ дужа хачу, каб РјРѕСЂР° чакала РґР° СЃСЏР±Рµ РЅРµ РјСЏРЅРµ аднаго.  

– Р† СЏ таксама.  

– Р† СЏ вельмі прашу цябе, ты РЅС–РєСѓРґС‹ РЅРµ заязджай, калі скончацца раскопкі. РўС‹ адразу Р· вакзала ці там Р· аэрапорта прамуй РґР° РјСЏРЅРµ.  

– Так адразу?  

– РњС‹ Р· табой трыста Р· лішнім РіРѕРґ ведаем адзін аднаго. Р† СћСЃС‘ маладыя. Цяпер СЏ хачу паступова, вельмі паступова старэць разам Р· табой. Досыць. Час пакласці канец майму “пад’езду кавалераў”.  

РЈСЃРµ маўчалі, калі СЏ пацалаваў СЏРµ. Ніхто нібыта нават РЅРµ бачыў.  

Р† РІРѕСЃСЊ маленькая РєСѓРїРєР° людзей пачала меншаць С– меншаць. Пасля пачалі менець усечаныя шасцікутныя вежы, чорныя РјСѓСЂС‹, ліпы, залітыя сонцам, арка брамы. Пасля, Р· гары, бліснуў РЅР° імгненне блакітам стаў, рэчка С– СЏРµ рукаў, што трымалі замак Сѓ абдымках.  

Мільгнулі званіцы касцёла, хаткі, рассыпаныя Сћ даліне. РЈСЃС‘ тое, РґР·Рµ СЏ столькі часу перажываў жах, небяспеку, холад таямніцы, РґР·Рµ СЏ знайшоў цеплыню, сяброўства С– каханне. Цяпер ужо назаўсёды, калі захоча гэтага лёс.  

Узгорак вырастаў Р·Р° намі, паступова закрываючы вёску.  

– Бывай, Альшанка, – шапянуў я касцельнаму шпілю. – Бывайце, сябры. Бывай, Сташка мая. Бывай.

Р—РЅРѕСћ закруцілі, заматлялі нас РґРѕСЂРѕРіС–. Вадзіцель РЅРµ хацеў “даваць кругаля” цераз Кладна, Р° СћР·СЏСћ напрамкі, С– таму кіламетраў СЃР° сто нас РЅРµ чакала нічога, акрамя польнай ці лясной РґРѕСЂРѕРіС–. РЇ ўзрадаваны быў гэтым. Яшчэ РЅРµ распаленае сонцам неба наперадзе, ззаду лёгкі вэлюм вылу, РїР° баках РЅС–РІС‹ або шматкіламеровыя саборы Р· С…РІРѕР№, адхоны С– СЏСЂС‹, дубовыя раці, што цяжка выступілі РЅР° прырэчныя паплавы.  

Недзе Р· гушчару таполя, якая невядома СЏРє трапіла туды, мяце РїР° зямлі, сее РїР° свеце спозненым пухам.  

РќР° палянах, РЅР° месцы разораных хутароў камяні ад фундаментаў, акацыі Р· яшчэ празрыстымі стручкамі. I паўсюль – раскідана – цвітуць РЅР° С–С… блакітныя касачы. I Р±СЌР· там яшчэ месцамі дацвітае. I шкада робіцца хутароў С– жыццяў, СЏРєС–СЏ прайшлі РЅР° С–С….  

Урачыстая раніца змяняецца ўрачыстым днём.  

I РґРѕР±СЂР° ведаць, што Сћ СЃРІРѕР№ час, яшчэ няхутка, дзень зменіцца вечарам, С– ляжа Сћ лагчыне тонкі С– РЅС–Р·РєС– туман, С– зараніца Р±СѓРґР·Рµ глядзець РЅР° людзей праз РґСЂСЌРІС‹. Рђ пасля прыйдзе РЅРѕС‡. Для цябе РЅРѕС‡, Р° для кагосьці самы час жыцця.  

Машыну РїР°-добраму пагойдвала. РЇ вельмі люблю дарогі С– думаю, што калі прыйдзе час С– СЏ РЅРµ здолею ездзіць, то ці ватра тады ўвогуле жыць.  

Дарога сама СЏРє песня, С– таму СЏ часта маўчу, перапоўнены дарогай даверху. Р’РѕСЃСЊ так аднойчы спыталі РјСЏРЅРµ рыбакі РЅР° марскім промысле, чаго гэта СЏ СћСЃС‘ маўчу.  

– Занадта хораша вакол, – толькі С– здолеў адказаць.  

Маўчаў СЏ С– тут. Хораша маўчыцца над бэзава-ліловымі палямі канюшыны, над стральчастым лубінам Сѓ канавах.  

I разгортвалі, разгортвалі вакол лясы свае чароўныя глыбіні.  

Толькі СЏРє выбраліся ўжо РЅР° шашу, нехта насмеліўся выраніць слова-РґСЂСѓРіРѕРµ, парушыўшы пяшчоту С– задуменнасць РґРЅСЏ.  

– РќСѓ, чаго маўчыш? – спытаў раптам Шчука.  

– Адстань, – РєС–РЅСѓСћ Хілінскі, гасячы чарговы недакурак, – СЏРјСѓ проста РґРѕР±СЂР°.  

– Што, так ужо С– Р·СѓСЃС–Рј РґРѕР±СЂР°?  

– Амаль РґРѕР±СЂР°. Рђ наконт размовы – што Р¶? Хваліць – колькі СЏ магу вас хваліць. Лаяць? Ёсць Р·Р° што, але РЅРµ хочацца. Крытыкаваць? РќСѓ, РїР°-першае, РјСЏРЅРµ самога Р· пачатку С– РґР° канца трэба нішчыць крытыкай (Р·Р° выключэннем некалькіх здарэнняў), столькі СЏ Р·Р° лічаныя тыдні нарабіў глупстваў, Сѓ СЏРєС–С… сам дагэтуль яшчэ РЅРµ РґР° канца разабраўся.  

– Няўжо РЅРµ РґР° канца? – спытаў Шчука. – РџР°-РјРѕР№РјСѓ, галоўнае зроблена.  

– РџР°-РјРѕР№РјСѓ, галоўнае аніяк РЅРµ зроблена. РџР°-РјРѕР№РјСѓ, РґР° галоўнага РјС‹ С– непрыступілі. Але гэта ўжо вам, Шчука, трэба рабіць. Р— РјСЏРЅРµ хопіць. Р† СЏ РЅР° вас ўжо крыху злы.  

– РќСѓ-РЅСѓ, наводзьце сваю крытыку. Толькі РЅРµ знішчальную.  

– Мала для вас С– знішчальнай Р·Р° вашу тактыку прамаруджвання С– чакання. Сто разоў СЏ РјРѕРі загінуць. Нават РїСЂС‹ той сустрэчы Сћ лагчыне.  

– РљС–РЅСЊ, – сказаў Хілінскі, – гэта ён зрабіў правільна. Калі Сћ тых ужо РЅРµ было дарогі назад С– РЅРµ было магчымасці нешта аспрэчваць.  

– Калі СЏРЅС‹ ўжо гатовенькія, РЅР° далоні былі, – сказаў Шчука.  

– РќСѓ, Р° каб СЏ замест С–С… быў гатовенькі?  

– Гэтага Р± РЅРµ дапусцілі.  

– РћС…, С– РЅРµ любіце РІС‹ СћСЃРµ крытыкі! РЇРє чорт ладану!  

– Рђ хто СЏРµ любіць?  

Раптоўна абуджаная С–РјС– СћРІР° РјРЅРµ злосць патрабавала выйсця. Але крык Сѓ такой спрэчцы – апошняя справа. РўСЂСЌР±Р° было ўзяць РЅР° ўзбраенне самую моцную Р·Р±СЂРѕСЋ: крыху брахлівы сарказм С– крыху разбэшчаную С–СЂРѕРЅС–СЋ.  

– Р’С‹, мілы Шчука, забылі, што грамадства (Р° асобныя людзі тым больш) РЅРµ можа прагрэсіраваць без крытыкі. Іначай – балота. Р† вам Р±С‹ РЅРµ лаяцца, Р° даць крытыкам С– крытыцы волю С– бяскарнасць.  

– РЈСЃС–Рј?  

– РќСѓ так. Р† РЅРµ толькі прапановам, СЏРєС–СЏ вам здадуцца прыстойнымі, цікавымі, нават дзяржаўнымі, але С– тым, СЏРєС–СЏ здзіўляюць замарожаных судакоў вонкавым блюзнерствам, непрыстойнасцю, нават, РЅР° першы погляд, ерэтычнасцю.  

– Рђ гэта нашто?  

– Рђ гэта РЅР° тое вам вочы С– дадзены, каб разабрацца, РґР·Рµ вас крытыкуе крытык, Р° РґР·Рµ зладзюга ці чокнуты, РґР·Рµ чалавек хоча выправіць справу словам, Р° РґР·Рµ пайсці РЅР° недастойны прыклад.  

Шчука выглядаў РЅР° трохі ачумелага:  

– Напрыклад…  

– Напрыклад, можна Р· лекарскага пункту гледжання проста патрабаваць ад жанчын, каб СЏРЅС‹ загаралі нагія, трубіць аб жыццёвай неабходнасці гэтага для здароўя. Але няхай СЏРЅС‹ займаюцца гэтым РЅР° жаночых пляжах, Р° РЅРµ РЅР° газонах СѓР·РґРѕСћР¶ усёй Паркавай магістралі. Гэта немэтазгодна.  

– Рђ што, гэта было Р± нават цікава, – хмыкнуў Хілінскі.  

– Р’РѕСЃСЊ-РІРѕСЃСЊ, СЏ С– кажу, што РІС‹ слабы, падатлівы РЅР° ўсякае падбухторванне С– непрыстойнасць матар’ял.  

– РќСѓ Р° больш сур’ёзны прыклад? – Шчука СћСЃС‘ яшчэ РЅРµ сунімаўся.  

– РќСѓ, хаця Р± Маркс.  

– РЃРЅ РїСЂС‹ чым?  

– Рђ РїСЂС‹ тым, што зрабіў святую справу, склаўшы смяротны прысуд прыватнай уласнасці. Класіфікаваўшы СЏРµ СЏРє рабунак суседа.  

– Нешта РЅРµ дужа даходзіць.  

– РќСѓ Р° каб ён, давёўшы, што прыватная ўласнасць – рабунак С– гвалт, СѓР·СЏСћ Р±С‹ РґС‹ аддаў грошы проста скарбу, Р° пасрэдніка, домаўласніка, што з’явіўся Р·Р° каморным, – застрэліў СЏРє рабаўніка С– гвалтаўніка?  

– Дык што рабіць домаўласніку?  

– Прыслухацца РґР° крытыкі. Рђ паколькі зрабіць гэта ён арганічна РЅРµ можа, Р±Рѕ людзі, глухія РґР° крытыкі, – безнадзейна хворыя людзі, то што Р¶, Р·Р° Маркса гэта Р· часам зробіць рэвалюцыя.  

– РўР°-ак. Цікавыя РІС‹ рэчы кажаце, РљРѕСЃРјС–С‡.  

– Правільныя СЏ кажу рэчы. Бо, шчыра кажучы, ніколі РјРЅРµ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ хацелася так раззлаваць, СЏРє зараз вас.  

– Чаму?  

– РђРґ злосці мазгі часам яснеюць.  

– Р† Сћ вас? – азваўся Хілінскі.  

– Праяснелі СЏРЅС‹ зараз С– Сћ РјСЏРЅРµ. РќР° шлях, РЅР° СћСЃС‘ больш СЂСЌРґРєС–СЏ лясы паабапал СЏРіРѕ, клаўся ўжо РјСЏРєРєС– С– ласкавы летні прысмерак. Пачыналі ўжо недзе далёка-далёка мігцець першыя агні вялікага горада.  

– Што Р·РјРѕСћРєРЅСѓСћ? – спытаў Шчука.  

– Ласкавы прысмерак, – сказаў СЏ, – агні. Рђ РІС‹ хаця Р№ дбалі РїСЂР° РјСЏРЅРµ, хаця С– амаль РЅР° сто працэнтаў забяспечылі аховай маё жыццё, але РЅРµ дужа дзяліліся СЃР° РјРЅРѕР№ сваімі меркаваннямі С– адкрыццямі. РќРµ сказалі нават, што падазраеце С–С…, што сочыце Р·Р° С–РјС–. Р† Сћ гэтым ужо была для мяне… Словам, праз гэта СЏ РјРѕРі Р±С‹ РЅРµ ўбачыць РЅС– тых агнёў, РЅС– прысмерку… Што Р¶ гэта? Атрымоўваецца, што РІС‹ РјСЏРЅРµ СЏРє падсадную качку трымалі? Бывае Сћ нас такое?  

– Увогуле – РЅРµ, – сказаў Шчука С– дадаў пасля паўзы: – Але часам, Сѓ апошні момант нейкай справы, СѓСЃС‘ Р¶ здараецца, калі іншага выхаду РЅСЏРјР°.  

– Р† цяпер РІС‹ задаволеныя, – РјСЏРЅРµ РЅС–Р±С‹ нешта альсніла. – РќРµ падумаўшы аб тым, што ад сувалкі гэтага пырніку яшчэ засталіся Сћ зямлі карані. Што Р¶, РІС‹ проста заслугоўваеце пакарання.  

– Р—Р° што?  

– Р—Р° тое, што РІС‹ РјСЏРЅРµ дурнем выставілі, пусціўшы РїР° слядах “гістарычнага” злачынства. Р† праўда, РЅР° што Р¶ СЏ яшчэ, лабідуда, прыдатны. Рђ сучаснасць? РќСѓ, тут ужо РЅРµ, тут вам С– карты Сћ СЂСѓРєС–.  

– РљСѓРѕРґ ліцэт Іёві, РЅРѕРЅ ліцэт Р±РѕРІС–, – іранічна сказаў Адам. – Што дазволена Юпітэру, тое РЅРµ дазволена быку.  

– РџР°-беларуску гэта лепей: “Што папові можна, то РґР·СЏРєРѕРІС– зась”.  

– Пакрыўдзіўся? – спытаў Хілінскі.  

– РќРµ. Проста тады РЅРµ трэба было патрабаваць, каб СЏ капаўся С– Сћ тым смецці. Давер РЅР° давер – РґРѕР±СЂС‹ прынцып. Нельга СЏРіРѕ прытрымлівацца – давайце жыць больш афіцыйна.  

– РќСѓ каб так – Клепча меў Р±С‹ большы поспех Сѓ развіцці сваёй гіпотэзы, – сказаў Шчука. Але РјРЅРµ ўжо трапіла важжа пад С…РІРѕСЃС‚.  

– Толькі С– СЏ РЅРµ лыкам шыты, СЏРє кажуць СЂСѓСЃРєС–СЏ. РњС‹ тэж РЅРµ яцы-тацы, Р° цваняцы¹, СЏРє кажуць палякі, С– РЅРµ нагою смаркаемся, СЏРє кажам РјС‹.  

– РќСѓ-Сѓ, чым жа ты гэта давядзеш? – крыху ўжо кпліва, хоць С– бяскрыўдна, спытаў Шчука. – Цваняк, лыкам шыты С– нагой смаркаты.  

Горад, заліты агнямі, быў ужо вакол нас. Пахучы, вясёлы, светлы, вірлівы натоўпам нават уначы.  

Машына павараціла РЅР° нашу вуліцу.  

– Давядзецца нешта давесці вам, гэткім разумным. Проста Сћ якасці справядлівасці, Сѓ якасці звычайнай кампенсацыі Р·Р° маральную шкоду.  

– Іначай…  

– Іначай разбірайцеся далей ужо самі. Даўжэй, чым гэта зраблю СЏ. Рђ СЏ ўмыю СЂСѓРєС–.  

– РќСѓ, ведаеш.  

– Р’С‹ заслугоўваеце пакарання, паўтараю.  

– Але СЏРєС–Рј правам?..  

– Тым. Што СЏ ўвесь час думаў РїСЂР° гэта, што СЏ РЅРµ забываў ніводнага слова, ніводнай РґСЂРѕР±СЏР·С–. Што СЏ ўвесь час камбінаваў С–РјС–. Пачасту мозгам, Р° РЅРµ следствам. Кеміў, Р° РЅРµ шукаў.  

– Рђ што Р¶ … Рђ гэта РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ процізаконна?  

– Гэта РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ супраць аніводнага Р· дзесяцёх запаветаў.  

РњС‹ выйшлі Р· машыны ля нашага “пад’езда кавалераў”. Шчука СћСЃС‘ яшчэ муляўся.  

– Ды хадзем, – раптам сказаў Хілінскі.  

– Тады хадзем. Дайце ўжо РјРЅРµ хоць такую сатысфакцыю.  

– РЈ СЃСЌРЅСЃРµ задавальнення? Р”-РґРѕР±СЂР°. РљСѓРґС‹?  

– РўСѓРґС‹. Р† паглядзім, СЏРєС– РІС‹, Шчука, Р· некаторымі сябрамі цваняк.  

РњС‹ сталі падымацца РїР° досыць СЃРєСѓРїР° асветленых сходах.  

– РЇРє адзін дужа культурны, Сѓ інстытуце культуры выкладаў, цытаваў Рылеева: “Куда ты ведешь нас? РќРµ РІРёРґРЅРѕ РЅРё Р·РіРё!В»  

– РЇСЃРЅР° РєСѓРґС‹, – сказаў Хілінскі, – РЅР° каньяк. Да СЃСЏР±Рµ Сћ госці. РЇ РЅРµ збіраўся С–С… весці РЅС– РЅР° СЏРєС– каньяк, тым больш РґР° СЃСЏР±Рµ. Яшчэ чаго РЅРµ хапала? Гэта значыць, СЏ С–Рј каньяк, Сѓ падзяку Р·Р° тое, што СЏРЅС‹ РјСЏРЅРµ будуць пашываць Сѓ РґСѓСЂРЅС–. Ды яшчэ адчуваючы поўнае задавальненне.  

– РљСѓРґС‹ ты? – сказаў Шчука. – Да вас жа вышэй паверхам.  

– Але дзверы ўжо адчыніліся РЅР° РјРѕР№ званок, С– Сћ светлым прамакутніку РЅР° фоне масайскіх шчытоў С– дагамейскіх дзідаў узнікла постаць Вітаўта Шапо-Калаур Лыганоўскага.  

Разумнае, крыху з’едлівае аблічча. РЈ вачах С–СЂРѕРЅС–СЏ С– дасціпнасць. Больш Р·Р° СћСЃС‘ РјРЅРµ хацелася Р± Сѓ гэтую хвіліну сказаць:  

– Падымаемся. Ёсць гамерычны каньяк.  

Замест гэтага СЏ сказаў Р· выглядам, РЅС–Р±С‹ напярэдадні, скажам, выспаўся Сћ СЏРіРѕ РЅР° дачы. Р† РЅРµ Сћ ложку, Р° абрыдліва п’яны РЅР° клумбе Р· СЏРіРѕ ўлюбёнымі ружамі: С– Сћ самога паўсюль стрэмкі, С– чалавеку хаця Сћ вочы РЅРµ глядзі.  

– Вечар РґРѕР±СЂС‹.  

Нешта дзіўнае з’явілася Сћ СЏРіРѕ вачах, калі ён паглядзеў Сѓ мае. Пільна, РЅС–Р±С‹ пранікаючы. Рђ пасля тое нешта пачало аддаляцца, знікла. Зразумеў.  

– Рђ-Р°, РІС‹ СћСЃС‘ Р¶ прыйшлі, РљРѕСЃРјС–С‡. РќРµ чакаў так… РїРѕР·РЅР°. РўРѕ Р±С‹ рана…  

РЃРЅ заўважыў Хілінскага С– Шчуку:  

– Р† РІС‹ тут… Добра, заходзьце.  

– РЈСЃС‘ Р¶ РјС‹ прыйшлі, – сказаў СЏ.  

– Што Р¶, хоць С– РЅРµ чакаў (Р°, гледзячы РЅР° вас, варта было чакаць) – рады. Недаацаніў мазгі сучасніка.  

РЃРЅ казаў гэта Р· С–СЂРѕРЅС–СЏР№. Рђ Сћ вачах жыло нешта глыбокае, РЅС–Р±С‹ злавеснае. Р† цень нейкай усмешкі, С– дараванне – тысячы выразаў.  

Урэшце гаспадар працягнуў Шчуку СЂСѓРєСѓ:  

– Р— С–РјС– РјС‹ даўно ведаемся. Хаця С– РЅРµ Р·СѓСЃС–Рј РїР° правілах. РќСѓ, будзем знаёмыя… РљРЅСЏР·СЊ Вітаўт-Ксаверы-Станіслаў Альшанскі. Лыганоўскага можаце адправіць РЅР° могілкі імён. Тым больш што СЏ дзеля гэтага дакумента РЅС–РєРѕРіР° РЅР° той свет РЅРµ адправіў. Р† ўвогуле, асабіста – нікога… РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Альшанскі.  

– Ведаю, – сказаў СЏ.  

– Р† СЏ ведаю, што гэта так. Адкуль з’явіўся першы цень здагадкі, прашу прабачэння С– калі гэта РЅРµ сакрэт?  

– Гены, – сказаў СЏ, – фамільная схожасць.  

РЃРЅ адразу РЅС–Р±С‹ павесялеў.  

– Рђ-Р°, статуя Сћ Альшанскім касцёле. РЈСЃС‘ Р¶, значыць, спачатку была выпадковасць. Каб РЅРµ яна… Р† хацелася Р¶ РјРЅРµ змязджыць ёй твар – радзінныя забабоны перашкодзілі. Рђ пазнавалі. Р† РІС‹, С– тая археолаг, С– ксёндз, калі СЏ заходзіў Сѓ касцёл. Круцілася нешта РІР° СћСЃС–С… Сѓ галаве. РЈ вас С– дакруцілася. Выпадковасць.  

– РўРѕРµ, што здарылася пазней (С– раней), аніяк РЅРµ было выпадковасцю. Хаця РІС‹ С– яшчэ некалькі разоў нарываліся РЅР° выпадковыя неспадзяванкі.  

– Р— вамі, – сцвярджальна сказаў ён.  

– Чаму такая ўпэўненасць? – спытаў Шчука.  

– Ды чаго РјС‹ тут стаім? – сказаў гаспадар. – Праходзьце РґС‹ сядайце.  

РњС‹ размясціліся РЅР° нешматлікіх сучасных рэчах Сѓ гэтай хаце, РЅР° крэслах С– РЅР° тахце каля чайнага століка. Рђ Р· СѓСЃС–С… бакоў РЅР° нас выскалялі РјРѕСЂРґС‹ дужа несучасныя скульптуры С– маскі, пагражала яшчэ больш несучасная Р·Р±СЂРѕСЏ. Адчуванне было, СЏРє Сѓ запрошаных РЅР° вячэру РґР° людаедаў. РќРµ Сћ якасці гасцей, РІСЏРґРѕРјР°, запрошаных, Р° Сћ якасці кароннага далікатэсу.  

– Рђ ўпэўненасць таму, што СЏ дэтэктывы таксама часам чытаю. Схема адна: пратакол допыту, РѕСЂРґСЌСЂ РЅР° вобыск, СЏРєС– праводзіць лейтэнант. РЇРіРѕ старэйшы калега Сћ гэты час Сѓ машыне праз тэлефонную трубку наводзіць патрэбныя спраўкі аб іншай машыне (марка, прыватная, колеру суніцаў Р· малаком, едзе РїР° вуліцы С–РјСЏ Пілата, вадзіцель такі С– гэтакі). Прыблізны раён С– вуліца. Участковы атрымоўвае прыкметы – С– праз некалькі дзён адрас вядомы… РќСѓ, тут запрос Сѓ цэнтральную картатэку. Праз тыдзень палкоўнік мае біяграфію злачынца Р· турмой, амністыяй, характарыстыкай… Рђ далей СЏРє РїР° масле. Спынілі: “Рукі СћРіРѕСЂСѓ!” РџСЂС‹ спрытным злачынцу – перастрэлка.  

Закурыў:  

– Нічога гэтага РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ. Р† перастрэлкі таксама. Бо – досыць стандартаў. Р† ўвогуле, РјРЅРµ СћСЃС‘ абрыдла, калі СЏ пачаў бачыць, чым гэта СћСЃС‘ канчаецца. Рђ асабліва калі ўбачыў брыдоту запусцення РЅР° месцы дзеяння.  

– РќСѓ так, – сказаў СЏ. – Адразу адпала ахвота прыдбаць кінутае там. Падумаеш, права – хай намінальнае – РЅР° валоданне выбаровай ямай.  

– Р’С‹ што ведаеце? – сказаў ён Р· дакорам. – Р† што РІС‹ можаце ведаць аб маім стане. Стане сапраўды апошняга, СЏРєС– хоча хоць памерці пад сваім імем.  

– Рђ дарэмна. Выдуманае прозвішча Лыганоўскі было яшчэ РЅРµ так, РЅРµ РґР° канца скампраметаванае, СЏРє ваша сапраўднае. РўСѓС‚ ужо РІС‹ пастараліся новае прозвішча ўсямерна запэцкаць.  

– РЇРє запэцкаць? Злачынствамі, вартымі нейкага гіцля? Рђ С–С…РЅС–РјС– ўчынкамі СЏ ганарыўся. Іхнія ўчынкі пасавалі С– адпавядалі С–Рј, былі С–Рј РґР° твару. Р’С‹ памятаеце…  

– РЇ нічога РЅРµ памятаю. РЇ проста думаў над СѓСЃС–Рј, што бачыў С– чуў. Дык РІРѕСЃСЊ, РІС‹ пайшлі Р· РґРѕРјСѓ яшчэ юнаком. Так? Захапіла тагачасная барацьба СћСЃС–С… супраць СѓСЃС–С…. Р† СћСЃС–С… супраць санацыі. Нават прадстаўнікі арыстакратыі…  

– Ведаю, што хочаце сказаць. РЇ Р± сказаў, асабліва сапраўдная арыстакратыя саромелася таго, што Пілсудскі родам Р· гэтых мясцін. Непадалёк.  

– Супакойцеся. РђРґ СЏРіРѕ бацькоўскага фальварачка застаўся толькі падмурак… Рђ РІС‹ блукалі: Прага, іншыя краіны пасля (гэта Р· вашых намёкаў).  

– Афрыка.  

– Р† Паўночна-Заходняя Індыя. Рака Нарбада. Полюс біялагічнай недаступнасці. Кветка, якая расце там… РђРґР·С–РЅ малады чалавек, мабыць, СѓСЃС‘ Р¶ прайшоў там. Напэўна, Сѓ нейкім скафандры.  

– РЈРіРј. Другі РјРѕР№ ляп. Жыхары вакол гэтага “полюса” С– С–С… схільнасць.  

– Каб жа Р¶ РґСЂСѓРіС–. РњРѕ ўжо дзесяты.  

– Рђ СЏ думаў якраз гэтым адцягнуць вашу ўвагу.  

– РђР± чым РІС‹? – спытаў Шчука.  

– Слухай, – сказаў Адам.  

– Пасля вяртання РЅР° радзіму, – сказаў СЏ. – Прыблізна Р·Р° РіРѕРґ РґР° вайны. Р† патаемная сустрэча Р· бацькам. Чаму? РЇРє вынік бацькавага СЂРѕР·СѓРјСѓ С– прадбачлівасці.  

– Так. РЃРЅ быў адзін Р· нешматлікіх відушчых . Ведаў, што С–РґР·Рµ навальніца С– што СЏРµ лепей пераседзець.  

– Р† таму РІС‹ Сћ Кракаве, Р° ён Сѓ Кладна. Так.  

– РЇ – Сѓ Кракаве С– Варшаве.  

– Дзе РІС‹, мяркуючы РїР° СћСЃС–Рј, сустрэліся Р· бацькам, калі пачалася вайна.  

– Так. Кладна было Сћ вас. Варшаву захапілі немцы. Чаму РІС‹ думаеце, што РјС‹ сустрэліся?  

– РњСЏСЂРєСѓСЋ, ваш айцец здолеў Сѓ агульных рысах разгадаць таямніцу продкаў. Р† Сћ тых жа агульных рысах перадаў СЏРµ вам. РќР° СћСЃСЏРєС– вападак. РЇ РјСЏСЂРєСѓСЋ, што ён адкрыў вам, што ёсць РљРЅС–РіР°, Ступка С– Таўкач, трыяда, якая разам складае разгадку таямніцы. Р† што РґР·РІРµ часткі Сћ РґРІСѓС… верных людзей. Рђ трэцяя…  

– Трэцяя была Сћ вартаўніка касцёла. Таго, што быў РґР° вашага дзеда. Немцы, адступаючы, пакінулі СЏРіРѕ Сћ спакоі. Але РЅРµ пакінулі…  

– Але РЅРµ пакінулі апошнія пагранічнікі. РЇ даведаўся Сћ Мультана, што таго застрэлілі. РљРЅС–РіСѓ ён Р·Р° непатрэбнасцю аднёс РЅР° гару РґР° іншых рэчаў, што непатрэбныя, Р° выкінуць нібыта яшчэ шкада. Р† так самая галоўная частка згубілася Р· вашых вачэй.  

– Так. Бацька, такі прадбачлівы заўсёды, тут РЅР° старасці РЅС–Р±С‹ аслеп, РЅС–Р±С‹ выжыў Р· СЂРѕР·СѓРјСѓ. Балбатаў Р· дружкамі Р· айнзацкаманды аб “дзіва-зброі”, аб тым, што тыя вернуцца.  

– Р† тым, праўдзівей, сваёй смерцю (можа, невыпадковай), адсек яшчэ адну пуцяводную ніць. Рђ “дружкі” загінулі таксама Сћ зменлівасцях падзей вайны. Р† цяпер нават прыблізна, нават РЅСЏРїСЌСћРЅР°, РїР° чутках ведалі РїСЂР° СЃС…РѕРІС‹ архіва, старога скарбу С– таго, што нарабавала ведамства Розенберга, толькі тры чалавекі. Два бандзюкі – С– нашым С– вашым – С– РІС‹, апошні ліст РЅР° РґСЂСЌРІРµ, квяціна Сћ крапіве.  

– Хутчэй Хрыстос РјС–Р¶ РґРІСѓС… разбойнікаў, – СЃСѓРјРЅР° пажартаваў ён. – Хаця РЅРµ такі ўжо СЏ быў С– Хрыстос. РњРЅРµ там нічога РЅРµ было патрэбна, акрамя запавету (Сѓ РјСЏРЅРµ быў толькі скарочаны) С– знойдзенай бацькам радаслоўнай.  

– РЇСЃРЅР°. Дрэва годнасці, СЏРєРѕРµ столькі РіРѕРґ было пад сумненнем С– служыла нават прадметам кпінаў, трэба было аднавіць.  

– Так.  

– Рђ РІС‹ РЅРµ думалі, чаму РЅРµ думае нічога даводзіць адзін Р· Хадкевічаў, што трымае Сћ Афрыцы птушкаферму? Ці адна Р· Радзівілавых, узнагароджаная Р·Р° падполле ордэнам “Віртуці Мілітары?”  

– Чаму?  

– Ды таму, што С–Рј нічога РЅРµ трэба было даводзіць. РЇРЅС‹ – гэта былі СЏРЅС‹. Р† даводзілі, што СЏРЅС‹ ёсць СЏРЅС‹, “палякі, што ніколі РЅРµ забывалі, што СЏРЅС‹ беларусы, беларускага высакароднага кораню” С– Сћ падполлі, С– Сћ партызанцы, С– РЅР° барыкадах, С– Сћ розных турмах. Гэтым даводзілі, Р° РЅРµ радаслоўнай, РЅС– няпэўнымі нават падазронымі “подзвігамі продкаў”, РЅС– сяброўствам СЃР° сволаччу, арыстакрат ён або бандзюга.  

РЃРЅ РЅС–Р±С‹ атрымаў РїРѕСћС…Сѓ. Таргануўся:  

– Рђ РІС‹ РЅРµ думаеце, што, вырашыўшы пазбавіцца С– расказаць СѓСЃС‘, СЏ цяпер магу РЅРµ сказаць нічога.  

– Тады СЏ раскажу СћСЃС‘ Р·Р° вас Р· большай ці меншай дозай пэўнасці.  

– Нашто?  

– Бо СЏ ненавідзеў, С– гэта навучыла РјСЏРЅРµ думаць. Стакроць інтэнсіўней.  

РўСѓС‚ ён досыць ганарліва ўпершыню Р·Р° час размовы СћСЃРєС–РЅСѓСћ галаву. Ільвіную СЃС–РІСѓСЋ галаву РїСЂРѕРґРєР° Р· РїРѕРјРЅС–РєР°.  

– Рђ СЏ РЅС–РєРѕРіР° РЅРµ ненаведзеў С– таму павінен быў скончыць паражэннем?  

– Р’С‹ павінны былі С–Рј скончыць, Р±Рѕ РЅРµ ненавідзелі, Р° прымянялі СЃСЂРѕРґРєС–, СЏРєС–СЏ ўжывае нянавісць, РґС‹ яшчэ Р№ самая беспрынцыповая… Р’С‹ ведалі мінулае гэтых вашых РґРІСѓС… башыбузукаў.  

– Так, – ён глядзеў некуды праз РјСЏРЅРµ сваімі РґРѕСћРіС–РјС– вачыма.  

– Р† РЅРµ пасаромеліся звязацца Р· С–РјС–. Р— трайнымі здраднікамі свайго краю. Р† тут была ваша апоспроба зрабіць Р· гэтых вялых паасобных пальцаў адзін кулак. РЇРЅС‹ цягнулі Сћ розныя бакі. Вам былі патрэбныя толькі радавыя клейноды. РќСѓ С–, калі СЏ РЅРµ памыляюся, акрамя гэтых радавых грамат, была патрэбная. Словам, было патрэбнае нешта, каб легенда РїСЂР° РґРІСѓС… князёў Альшанскіх так С– засталася легендай. РЇРє назаўсёды засталася легендай гісторыя РїСЂР° кляты богам замак Алелькавіча-Слуцкага РЅР° РљРЅСЏР·СЊ-возеры… Што гэта было?  

– РҐСЂРѕРЅС–РєР°. Бязлітасная РґР° нашага РґРѕРјСѓ. Хранілася, каб ведалі С– РЅРµ дапускалі РґР° СЏРµ РЅС–РєРѕРіР°. РџСЂР° СЏРµ казала тая частка тэксту Сћ РєРЅС–Р·Рµ, СЏРєСѓСЋ РІС‹ так С– РЅРµ расшыфравалі.  

– РЈРіРј. РђРґ забойства Валюжынічаў РґР° клятвы РєРЅСЏР·СЏ РЅР° Евангеллі.  

– Што СЏРјСѓ было Евангелле? – паціснуў ён плячыма.  

– РЃРЅ кляўся, што СЏРЅС‹ жывыя.  

– РЇРЅС‹ С– сапраўды яшчэ РґРІР° тыдні былі жывыя.  

– РќСѓ так. Што СЏРјСѓ было РґР° Евангелля? РЇРє некаторым нашым сучаснікам РґР° сумлення. РЇРјСѓ С– РґР·С–СЂРєС– Сћ РєРЅС–Р·Рµ, перад СЏРєРѕР№ сучаснікі траплялі, было, СЏРє н… матцы Сћ вочы.  

– Р’С‹ кажаце нечаканую праўду. Гэта здагадкі?  

– Гэта РґСѓРјРєР°. Р† памяць. Р† веданне тых людзей. Р† некаторых нашых. Дык РІРѕСЃСЊ, вам патрэбна было гэта.Рђ бандзюкам, кожнаму паасобку, былі патрэбны каштоўнасці С– архіў. РќР° вочнай стаўцы вам гэта давядуць. Р† СЏ РЅРµ здзіўлюся, што СЏРЅС‹ збіраліся шантажаваць адзін РґСЂСѓРіРѕРіР° С–, магчыма, вас.  

– Было.  

– Р† яшчэ было тое, што была яшчэ адна РіСЂСѓРїР°. Праўдзівей, падгрупа. РђРґ вас.  

– Якая?  

РЇ дастаў пачак “БТ”, надрэзаў СЏРіРѕ С– працягнуў Лыганоўскаму-Альшанскаму:  

– Закурвайце.  

– РЇСЃРЅР°, – сказаў ён, – занадта СЏ тады Р·РІСЏСЂРЅСѓСћ увагу вашу РЅР° Пахольчыка. Тады, падчас бяседы ля тытунёвай крамнічкі.  

– Р† гэта было. Р† СЏРЅРѕ каштавала некаторым нават жыцця.  

– РЇ РЅРµ мачаў Сѓ гэта пальцаў.  

– Так, РІС‹ РЅРµ мачалі. Проста ваша пачвара пачала жэрці сама СЃСЏР±Рµ. РџР° частках.  

Шчука С– Хілінскі пераглянуліся.  

– Ці РЅРµ досыць? – спытаў Шчука.  

– Нашто, – сказаў Альшанскі, – СЏ Р¶ магу або разваліць СЏРіРѕ разумовыя збудаванні-практыкаванні, або прызнаць С–С…. РњРЅРµ СћСЃС‘ адно. РўСЂСЌР±Р° больш мужнасці прайграць, чым выйграць.  

– Высоцкага РІС‹ зналі РїР° СЃСѓРІСЏР·СЏС… СЏРіРѕ Р· вашым бацькам. Р† С–С…РЅСЏР№ агульнай СЃСѓРІСЏР·С– з…  

– Гэта РІСЏРґРѕРјР°, Р· РєС–Рј. РќРµ будзем выклікаць нябожчыкаў.  

– Р’С‹ РЅРµ разлічвалі РЅР° С–С…РЅС– РјРѕР·Рі, толькі РЅР° РіСЂСѓР±СѓСЋ сілу. Але Высоцкі, бываючы Сћ горадзе, РЅРµ губляў надзеі РЅР° свае мазгі. РЇРјСѓ нічога РЅРµ каштавала выведаць Сѓ Мультана, што “нейкі Р· горада” СћР·СЏСћ РєРЅС–РіСѓ, нават прапаноўваў грошы, РґС‹ дзед РЅРµ СћР·СЏСћ. Р† таму тып Р· трайной мордай наведваў СѓСЃРµ выстаўкі РєРЅС–РіС–, старых гравюр С– іншага такога, РЅР° СЏРєС–СЏ ён здолеў натрапіць, бываючы Сћ горадзе. Р† аднойчы СЏРјСѓ нечувана пашанцавала. РЃРЅ сутыкнуўся Р· Пташынскім С– напаў РЅР° след РєРЅС–РіС–. РЇ здагадаўся, што гэта быў ён РїР° словах Мар’яна: “сумесь вясковага С– гарадскога”.  

– РќРµ толькі ён бачыў. Гутнік, РІСЏРґРѕРјС‹ вам, бачыў. Рђ самі ўпэўніліся, чысты, СЏРє шкельца. Р† антыквар.  

– Р† Сћ абодвух ёсць язык, – сказаў СЏ. – РЇРЅС‹ – ложны след. Але гутнік быў РґРѕР±СЂР° знаёмы Р· тым маладзёнам… РЅСѓ, што Р· РІСЏРґСЂРѕРј РґР° смецця. Рђ антыквар С– РІС‹ – Р· мастакамі Р· майстэрань Сѓ нашым жа пад’ездзе.  

– Адкуль гэта?.. РђРіР°, масайскія РґР·С–РґР° С– шчыт. “Не хадзіце, дзеці, Сѓ Афрыку гуляць”.  

– Р† гэта была зручная акалічнасць, тое, што Гутнік С– антыквар таксама бачылі РєРЅС–РіСѓ. Зручна было намовіць кнігалюба, каб званіў, нерваваў С– без таго ўстрывожанага чалавека. Рђ яшчэ зручна РЅС–Р±С‹ шантажаваць С– маладога СЃР° смеццем, С– гэтых.  

– РЇ РЅРµ шантажаваў, – цвёрда сказаў Альшанскі.  

– Правільна, – сказаў Шчука, – відаць, хапала РЅР° тое асоб С– без вас.  

– РЇ Р±С‹ вас папрасіў, палкоўнік, РЅРµ перашкаджаць зараз Космічу. РњРЅРµ проста цікава, РґР° чаго С– СЏРє ён дайшоў. Дамысліўся. Гэта, можа, адна Р· апошніх маіх здагадак РїР° псіхалогіі. Рђ потым… потым СЏ цалкам Сѓ вашым распараджэнні.  

Шчука вымушана СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ.  

– РЇ адразу здагадаўся: мая РєРЅС–РіР°, – сказаў лекар. – РЇ ўжо гаварыў, бацька апісваў РјРЅРµ СЏРµ перад уцёкамі. Заставацца СЏРјСѓ – РЅРµ выпадала. Застаўся СЏ. Пераехаў Р· Кладна Сћ Мінск… РќСѓ апісаў ён. Акрамя таго, гэтае апісанне РєРЅС–РіС– перадавалася Сћ нашым СЂРѕРґР·Рµ Р· пакалення Сћ пакаленне. РњРЅРµ трэба было знайсці сапраўдныя граматы. Пасля РјСЏРЅРµ – каму Р¶? Р† потым, без гэтага лепей памерці. РЇРє зраблю гэта СЏ . РЎРєРѕСЂР°.  

– РќСѓ РЅРµ так ужо СЃРєРѕСЂР°.  

– Рђ РїСЂР° гэта РЅРµ вам меркаваць, РљРѕСЃРјС–С‡.  

– Чаму? – спытаў маўклівы, Р· пачатку размовы нават чымсьці ўражаны Хілінскі.  

– РЇ РЅРµ Р· тых, каму прызначаюць дзень С– час Р·РіРѕРЅСѓ. РЇ С–С… выбіраю сам. Давайце далей, Антон. РњРЅРµ проста цікава, СЏРє гэта РІС‹ РїСЂС‹ вашым псіхічным стане здолелі РґР° СЃСЏРіРѕ-таго дакапацца.  

– Рђ РІС‹ – РЅРµ здолелі, нягледзячы РЅР° тое, што былі адной Р· прыступак тых сходаў, СЏРєС–РјС– СЏ спускаўся Сћ вар’яцтва. Р’С‹ шукалі РєРЅС–РіСѓ Сћ Мар’яна, нават калі СЏРµ Сћ Пташынскага ўжо РЅРµ было. РќРµ падумалі, што РєРЅС–РіСѓ вынеслі Р· ягонай хаты. Сардэчны РґСЂСѓРі Пахольчык меў рацыю: адзін Пташынскі РЅРµ пасмеліўся Р± несці РєРЅС–РіСѓ. Нейкае падсвядомае прадчуванне прымусіла СЏРіРѕ купіць РІС–РЅРѕ С– кефір С– паставіць РјРЅРµ Сћ партфель. Прымітыўная маскіроўка, але Сћ нас Р· прадаўцом была Р· гэтай прычыны нават уратавальная бяседа дзеля душы. РђР± чым ён вам паспяхова С– данёс. Р†, РґР° пэўнага часу, СЃРїСЂРѕР± улезці Р· маю кватэру ніхто РЅРµ рабіў. Гэта – пасля.  

– Так. Дагэтуль СѓСЃС‘ дакладна… Герард быў калісьці слугою С– айца С– РјСЏРЅРµ, С– СЏ прасіў СЏРіРѕ назіраць Р·Р° вамі. РџСЂС‹ ягонай цікаўнасці СЏРјСѓ гэта было проста дарам нябесным.  

– РЇСЃРЅР°, чаму кожны РјРѕР№ РєСЂРѕРє быў РІСЏРґРѕРјС‹. Р† гэта яшчэ адна Р· прычын, чаму СЏ РЅРµ тое што западозрыў вас, Р° ўжо РЅРµ РјРѕРі ставіцца Р· ранейшым даверам. РЇ РЅРµ звязваў вас Р· Высоцкім аж РґР° таго самага РґРЅСЏ, калі Пахольчыка забілі. Высоцкі забіў, Р±Рѕ заўважыў, што РІС‹ баіцеся: прадавец зашмат ведаў С– перавысіў меру вашага даверу РґР° СЏРіРѕ. Р’С‹ Р¶ давалі СЏРјСѓ проста слабы наркотык, уласна кажучы, сродак РЅР° СЃРѕРЅ, Р° ён так павысіў РґРѕР·Сѓ, што сродак РЅР° СЃРѕРЅ стаў сродкам РЅР° вечны СЃРѕРЅ.  

– Высоцкі загінуў, – хутчэй сцвярджальна сказаў доктар.  

– Так.  

– Рќ-РґР°, СЏ крыху нарабіў глупстваў. Р† недаацаніў СЃСЏРіРѕ-таго… Прынамсі, застаўся Р± неапазнаным, каб РЅРµ РІС‹.  

– РќРµ засталіся Р±.  

– Проста мэты РЅСЏРјР°. Таму СЏ С– гуляю Сћ паддаўкі. РќСѓ РґРѕР±СЂР°, гісторыя Р· легендай РїСЂР° даму С– манаха.  

– Часткова сасніў. Неадрыўна думаў РїСЂР° СЏРµ цэлымі РґРЅСЏРјС– С– таму часткова сасніў. РќРµ без уплыву вашага СЃСЂРѕРґРєСѓ. Р† ўмення раскопваць Сѓ той пагарджанай РјРЅРѕРіС–РјС– гісторыі розныя дзівосныя рэчы. Р’РѕСЃСЊ так. Скарбы Галконды, фантастычнае багацце СЂРѕРґСѓ, СЏРєРѕРµ раптам знікла СЃР° смерцю старога Вітаўта, болей РЅРµ вернецца Сћ СЂРѕРґ.  

Альшанскі сядзеў РЅС–Р±С‹ сшэрхлы. Анямела С– РЅС–Р±С‹ безуважна глядзеў РЅР° постаць нейкага СћСЃС…РѕРґРЅСЏРіР° бажка.  

– Рђ ведаеце, – нечакана сказаў ён, – СЏ ўпэўнены, што прычынай смерці майго двайніка Р· магільні быў жах перад праклёнам Валюжыніча. Жах С– чаканне. Ды яшчэ цені жонкі С– манаха. РЃРЅ баяўся. РЇРє РґР·С–РєСѓРЅ баіцца праклёну чараўніка Р· суседняй вёскі. Ды СЏРЅС‹ С– былі РґР·С–РєСѓРЅС‹. Нават гэты, вальнадумца, СЏРєС– РЅС– Сћ шэлег РЅРµ ставіў Евангелле, СЏРєС– прысвоіў грошы стогадовай даўнасці С– грошы сваіх сучаснікаў, грошы радзімы. Скраў, С– канцы Сћ ваду. Ды, відаць, далёка цягнуліся тыя канцы С– плыткая была тая вада.  

– Р† дарэмна было хаваць. Р† скарб, СЏРєС– нават трыста РіРѕРґ таму каштаваў шэсцьсот тысяч золатам РґС‹ сем мільёнаў каштоўнымі камянямі. Рђ СЏРєСѓСЋ лічбу ён зараз складзе – невядома. Астранамічную…І яшчэ скарб асабісты вашага бацькі С– скарб айнзацкаманды. РќСѓ С– архіў, СЏРєС– дасць бяспеку тысячам С– законнае пакаранне адзінкам Р· крывавымі рукамі.  

– РњСЏРЅРµ гэта РЅРµ абыходзіць. РњСЏРЅРµ датычылася тое, што Р· пляменнікаў старога Вітаўта пакеплівалі. Рђ значыць, С– Р· РјСЏРЅРµ, непасрэднага нашчадка. Цяпер РЅРµ абыходзіць С– гэта. Нават ганьба СЂСЌРІС–Р·С–С– Р· тым Станкевічам РЅР° чале ўжо РЅРµ абыходзіць нашага СЂРѕРґСѓ. РЈСЃС‘ вярнулася РЅР° РєСЂСѓРіС– свая.  

– Р—РѕСЋ РІС‹ РјРЅРµ таксама падсунулі?  

– РќСѓ РЅРµ, спачатку СЏРЅР° сама.  

Шчука Сћ непаразуменні абводзіў нас позіркам. Хілінскі паціснуў плячыма, РЅС–Р±С‹ моўчкі сказаў РјРЅРµ: “Ну РІРѕСЃСЊ бачыш, СѓСЃС‘ так ці йначай выплыла”.  

– РЇ РЅРµ збіраюся нічога хаваць ад следства, палкоўнік, – сказаў СЏ. – Дзе вінаваты, там вінаваты. Прашу толькі, каб гэтую справу пакінулі Сћ таямніцы. Дзеля дабра аднаго мужчыны (РЅРµ РјСЏРЅРµ) С– адной дзяўчыны. Сам СЏ гатовы адказваць, калі РјСЏРЅРµ Сћ нечым прызнаюць вінаватым. Чым РІС‹ СЏРµ ўзялі? Была вам абавязаная?  

– Так. РњРЅРѕРіС–Рј.  

– Грашыма? Зберажэннем добрага С–РјСЏ? Р’С‹ лічыце – гэта СћСЃС‘?  

– Для РјРЅРѕРіС–С… жанчын – СѓСЃС‘.  

– РќСѓ, СЏСЃРЅР°. Р† калі РјС‹ парвалі ўжо Р· ёю, РІС‹ прымусілі СЏРµ СћСЃС‘ Р¶ заходзіць Р·СЂСЌРґРєСѓ. Правяраць РЅР° СћСЃСЏРєС– выпадак, ці тут РєРЅС–РіР°, ці Сћ РјСЏРЅРµ? Якая Р¶ Сѓ гэтым СЏРµ РІС–РЅР°? Што шантажавалі знаёмствам СЃР° РјРЅРѕР№ С– іншымі? Годны, проста РєРЅСЏСЃРєС– ўчынак.  

– Учынак Пахольчыка.  

– РЈСЃС‘ адно. РЃРЅ – ваша параджэнне… Рђ СЏРЅР°, ужо РЅРµ хочучы, магчыма, сапраўды кахаючы РјСЏРЅРµ, хлусіла. Завяла размову РїСЂР° “Хванчкару”, каб СЏ пакінуў СЏРµ адну Сћ кватэры… Р† данесла вам, што Сћ Мар’яна – сэрца С– што ён, тым РЅРµ менш, РЅРµ РєС–РЅСѓСћ курыць.  

– Ужо РјРЅРµ гэтыя памятлівыя РЅР° РґСЂРѕР±СЏР·С–.  

– РќРµ толькі РЅР° С–С…. Р’С‹ падазравалі, РЅСѓ РЅР° адну тысячную працэнта, што Р° раптам РєРЅС–РіР° можа быць С– Сћ РјСЏРЅРµ, тым больш што той, СЃР° смеццем, падслухаў нашу размову Р· Мар’янам РЅР° сходах. Р† пасля РїР°-суседску расказаў вам (памятаеце, СЏ сведкам быў, СЏРє РІС‹ РїСЂР° нешта гаварылі).  

– Было, – лянотна сказаў ён.  

– Р† РІС‹, РјСЏСЂРєСѓСЋ, можа, РЅРµ Сћ той вечар, але папрасілі СЏРіРѕ, каб дастаў СЏРµ Сћ маю адсутнасць. Абяцалі грошы. Р† гэта выклікала пазней СЃРїСЂРѕР±Сѓ ўзлому маёй хаты.  

Маўчаў. РЇСЃРЅР° было С– без слоў, што так. Урэшце азваўся:  

– РќСѓ тады яшчэ сумненні толькі былі. РЈСЃРµ – пераважна – думалі, што РєРЅС–РіР° яшчэ Сћ Пташынскага.  

– Р† таму РІС‹ вырашылі ўсыпіць СЏРіРѕ. Ці Р¶ РІС‹ ведалі, што СћСЃС‘ гэта аж так скончыцца? Р† РІРѕСЃСЊ Мар’ян сам РєСѓРїС–Сћ Сѓ вашага халуя пачак атручанай “Шыпкі”… РЈСЃСЏ Р±СЏРґР° была Сћ тым, што ваша правая СЂСѓРєР° РЅРµ ведала, што робіць левая. Пахольчык падсоўваў “Шыпку” С– ўсыпіў праз замочную шчыліну сабак, разлічваючы пагаспадарыць Сѓ кватэры падчас адсутнасці гаспадара. Рђ Сћ гэты Р¶ самы час Мар’ян ехаў РЅР° возера. РџР° запісцы РЅР° маёй паперы, здабытай Р—РѕСЏР№ С– падробленай пад РјРѕР№ почырк кімсьці Р· вас… Вамі асабіста, Альшанскі.  

– Р—РЅРѕСћ праўда. Што яшчэ?  

– Ды ваша дзейнасць СЏРє атрутніка.  

– РћРіРѕ-РіРѕ. Ды РІС‹ што, перакваліфікаваліся?  

– РќРµ, – сказаў СЏ, – гэта РјРЅРµ падарунак зрабілі. Рђ справай вашай…  

– Рђ справай С–С…РЅСЏР№ С– вашай цяпер зоймецца РЅРµ ён, – сказаў Шчука. – Р† нават РЅРµ СЏ. РќР° жаль. Рђ можа, СЏРє падумаеш, што непасрэдна ваша, гм… аблічча… бачыць Р±СѓРґСѓ РєСѓРґС‹ радзей, то РЅРµ РЅР° жаль. Хутчэй РЅР° радасць. Кажыце далей, РљРѕСЃРјС–С‡.  

– Вам трэба было выбіць РјСЏРЅРµ Р· сядла, Альшанскі. Былі Сћ РјСЏРЅРµ, РЅР° ваша няшчасце, РґР·РІРµ размовы. Амаль адначасова. РђРґРЅР° Р· вамі, калі РІС‹, памятаеце, жываплот садзілі. РђР± адхіленні Сћ псіхіцы кавалера. Р† Р· Пахольчыкам, ля Р±СѓРґРєС–. РЃРЅ дужа пільна назіраў, СЏРє СЏ пачак ускрываю. Р† абодва РІС‹ тады заўважылі дзеля СЃСЏР±Рµ, што нават РЅРµ ўвесь пачак труціць трэба, СЏРє Мар’яну, СЏРєС– курыць СЂСЌРґРєР°. Р† прыстасавалі РІС‹ тады Пахольчыка С– РЅР° гэтую работу Р· “метадычным старым кавалерам”. Дзве-тры цыгарэты Р·Р±РѕРєСѓ, РґР·Рµ надразае. Р† дзейнічаць Р±СѓРґР·Рµ РЅРµ адразу… РќСѓ РІРѕСЃСЊ. Рђ цяпер будзеце гаварыць С– РІС‹. РЇРє? РЇРєС–Рј сродкам?  

– Так, тут ужо гаварыць РјРЅРµ. РЇ тады РЅРµ падумаў, што мая здагадка РїСЂР° Паўночна-Заходнюю Індыю можа РЅРµ адвесці, Р° навесці РЅР° пэўныя РґСѓРјРєС–. Што Р¶, даліна Нарбады пралягае РїР° пласкагор’і. Невялікія СЃСѓРґРЅС‹ ходзяць толькі РїР° ніжняй плыні. Рака парожыстая, вельмі. Р† даліна СЏРµ гэта РЅРµ савана, Р° амаль трапічны РїР° дзікасці С– гушчыні лес. Часам толькі скалы выходзяць РґР° ракі С– абрываюцца Сћ СЏРµ. Р† часцей Р·Р° СћСЃС‘ там пчаліныя мегаполісы, РЅР° РјРЅРѕРіС–СЏ кіламетры. Соты шматметровай таўшчыні С– вышыні, мёд РјРЅРѕРіС–С… стагоддзяў, СѓРЅС–Р·Рµ Р·СѓСЃС–Рј чорны… Урэшце добрае апісанне Сћ “Кнізе джунгляў” Кіплінга… РњРЅРµ зараз РЅРµ РґР° паэзіі… Чырвонае РґСЂСЌРІР°, чорнае РґСЂСЌРІР°, сандал, Р±РѕРі ведае што яшчэ. Р† СћСЃС‘ гэта перавіта ліянамі, Р° РЅР° найбольш высокіх камянях Сѓ парогах растуць Сѓ вадзяным пыле архідэі. Кветкі – велічынёй Р· чалавечую галаву. Часам РЅР° тых камянях узнікаюць запруды Р· РґСЂСЌСћ, С– лісцяў, С– іншага, С– тады рака разліваецца РїР° нізінах, калі СЏРЅС‹ ёсць, С– ўтварае балоты колеру чорнага чаю.  

РЃРЅ закурыў СЃР° свайго пачка:  

– РњРЅРµ давялося блукаць там РґРѕСћРіР°. Р† Р· насільшчыкамі С– самому, калі СЏРЅС‹ кінулі РјСЏРЅРµ. РЇ СћСЃС‘ адно ішоў. РњРЅРµ РґРѕР±СЂР° плацілі С– Сћ Ахмадабадзе, С– Сћ Бамбеі, С– яшчэ лепей Сѓ Джайпуры, С– нават Сѓ Дэлі Р·Р° расліны: С– лекавыя, С– атрутныя, і… наркатычныя… Там, недзе РјС–Р¶ Бурханпурам і… Рђ, РґС‹ ці РЅРµ СћСЃС‘ адно?! РЇ С– пачуў РїСЂР° кветкі расліны Ваё С– СЏРµ зерні, наркотык рэдкасны С– небывалы. Рэдкасны, Р±Рѕ водзіцца толькі там (можа, калісьці арэал быў шырэйшы, РґС‹ там расліну звялі). Рђ Сћ мегаполісах, Сѓ гэтай недаступнай пчалінай краіне “ваё” збераглася. Р—СЂСЌРґРєСѓ вецер заносіць СЏРµ зерне, СЏРµ слёзы… РґР° людзей…  

Твар СЏРіРѕРЅС‹ РЅС–Р±С‹ пацяжэў.  

– Р† чаго РјСЏРЅРµ Р·РЅРѕСћ панесла назад, РЅР° так званую бацькаўшчыну?.. Стаміўся Сћ блуканнях?.. Паваліў цень багацця?.. Р’РѕСЃСЊ СЏ маю СЏРіРѕ зараз… Рђ там СЏ РјРѕРі Р±С‹ быць манапалістам, зрабіцца мільярдэрам… Толькі пляваць РјРЅРµ РЅР° гэта…Проста РЅС–РґР·Рµ СЏ РЅРµ быў такі шчаслівы, СЏРє там… РќСѓ РґРѕР±СЂР°, хопіць РїСЂР° гэта.  

Сеў выгадней, РЅС–Р±С‹ сеў РЅР° ўлюбёнага канька С– сабраўся чытаць лекцыю. Ды так СЏРЅРѕ С– было.  

– Р’С‹, мабыць, РЅРµ задумваліся, што чалавеку (СЏ маю РЅР° ўвазе чалавека вытанчанага, Р° РЅРµ прыземленую СЃРІС–РЅРЅСЋ) Р· часам СѓСЃС‘ абрыдае. РЎРІС–РЅРЅСЏ так С– Р±СѓРґР·Рµ РґР° смерці лыгаць СЃС–РІСѓС…Сѓ С– задавальняцца гэтым. Вытанчаны – вынаходзіць. РЈСЃС‘ вастрэй, СѓСЃС‘ Р· большай выдумкай – сапсаванасцю, ненармальнасцю.  

– РџСЂР° СЃСЏР±Рµ? – спытаў Шчука.  

– РќРµ, – сказаў Хілінскі, – ён РЅРµ Р· тых. Ягоная ненармальнасць – назіраць Р·Р° адхіленнямі іншых. РЃРЅ СЏРє пісьменнік. Нашто СЏРјСѓ хапацца Р·Р° РЅРѕР¶, выбівацца Сћ Напалеоны? Без усякай рызыкі можна рабіць што хочаш, рухаць арміямі, эпохамі, сумленнямі… Добры РІСЏРґР·Рµ выдуманыя легіёны РґР° дабрыні С– дабра. Злосны…  

– Правільна, – згадзіўся Альшанскі, – пісьменнік распусты С– зла. Чорная сіла. Самушчальнік. Злы РґСѓС… Жэневы… РўРѕ РІРѕСЃСЊ, спачатку быў мак, Марфей, Р±РѕРі СЃРЅСѓ Р· макавай кветкай Сѓ руцэ, РѕРїС–Р№, Р° Сћ С–Рј такія простыя рэчы, СЏРє марфін або морфій, папаверын, кадэін С– іншае. Р† пачалося гэта Сћ Грэцыі, Р° РЅРµ Індыі ці Кітаі. Фалангі Македонскага прынеслі СЏРіРѕ РЅР° СћСЃС…РѕРґ. Так СЏРЅРѕ было. І… задурманены край. Але РѕРїС–СѓРј нібыта выжыў СЃСЏР±Рµ, СЏРє нішчыцель. Р† РЅРµ законы прыпынілі СЏРіРѕ. Проста прыеўся. РќСѓ што? Нешта каля трохсот тысяч Р· гакам курыльшчыкаў. РЈ Ганконгу – дзесятая частка мільёна. Абрыднуў, СЏРє С– чыстая жвачка Р· чыстых лісцяў РєРѕРєС– Сћ Амерыцы. Р† СЏРЅР° абрыдла, СЏРє С– індыйскія каноплі, мексіканскі мескалін – гэты Р· кактусаў, галюцынагенныя грыбы. Словам, бядота. Чалавек упарта С–РґР·Рµ Сћ дурман, Сѓ загібель. Адбяруць адну атруту або абрыдне СЏРЅР° – з’явяцца сотні новых. Марыхуана, гераін, хат… З’явіліся, РґС‹ С– былі заўсёды, С– ўвогуле страшныя рэчы. Чалавек набывае РґР·С–РєСѓСЋ сілу РЅР° некаторы час. РџСЂРѕР№РґР·Рµ там, РґР·Рµ С– мурашка РЅРµ РїСЂРѕР№РґР·Рµ. Натоўп адзін раскідае. Р† праявы дзівосныя вакол. Рђ пасля галаўны боль, Р° то С– паралюш РјС–РЅС–РјСѓРј РЅР° пару месяцаў. Звыкання РЅСЏРјР°. Хто РґРІР° разы ўзапар выпіў – скончыўся. Р† СћСЃС‘ гэта дактары С– вучоныя стваралі РїР°-Р·Р° прыродай, паклікаўшы РЅР° дапамогу С…С–РјС–СЋ. Р† РІРѕСЃСЊ штампавалі, узважвалі, дазавалі. РЈСЃС‘ каб пайсці ад Нясцерпнага Сћ свет Вялікай Ілюзіі. РЈ свет усеабдымнай Асалоды, РїСЂС‹ СЏРєРѕР№ што табе тваё цела С– цела жанчыны, твой РјРѕР·Рі С– мазгі СћСЃС–С… людзей, дзеці свае С– сам Р РѕРґ Чалавечы? Асалода без Р±РѕСЋ Р·Р° авалоданне ёю. Асалода раптоўная, СЏРє тарпеда Сћ днішчы карабля. Толькі тут карабель – РјРѕР·Рі. Выбух – СЏРіРѕ салодкая агонія. Радасная смерць СЃСЏР±Рµ самога С– сусвету ад сваёй жа СЂСѓРєС–. І… знішчэнне ворага, адзін ён супраць цябе ці Сћ мільярдзе асоб.  

– Р† ўрэшце знішчэнне СЃСЏР±Рµ? – спытаў СЏ. – Р—СЏРјРЅС‹ шар населены ідыётамі? Чалавецтва, СЏРєРѕРµ сядзіць С– раскашуецца, пускаючы сліну Р· рота?  

– РќРµ. РќРµ Р·СѓСЃС–Рј так. Вучоныя шукаюць Сѓ гэтай кампаніі СЃСЏР±СЂРѕСћ. Р† знаходзяць С–С…. Р СЌРґРєР°. Р† толькі Сћ памяркоўным ужытку.  

Хілінскі раптам сказаў, С– такім журботным тонам, СЏРєРѕРіР° СЏ ані разу яшчэ ад СЏРіРѕ РЅРµ чуў:  

– Людзі, нават геніяльныя, РЅРµ стварылі анальгезікаў, што РЅРµ ўваходзяць Сѓ склад абмену рэчываў арганізма, С– таму РЅРµ даюць звыкання. Наркаманіі.  

– РЇ знайшоў, – проста сказаў Альшанскі. – РЇ выдзеліў такое рэчыва Р· майго Ваё. РЇ СЏРіРѕ сінтэзаваў.  

– Гэта немагчыма РїР° СћСЃС–С… законах… РЇРє РІС‹ гэта зрабілі?  

– Р’С‹ РЅРµ зведаеце гэтага. Р†, мабыць, РЅРµ даведаецеся ніколі. РЃРЅ РЅРµ шкодзіць, амаль РЅРµ шкодзіць. Дае чалавеку Ілюзію больш рэальную, чым Рэальнасць. Р† РІРѕСЃСЊ СЏ думаю, што гэта Р±СѓРґР·Рµ РґСЂСЌРЅРЅС‹ падарунак людзям. Хай Р·РЅС–РєРЅРµ СЃР° мной… Пахольчык Р· Высоцкім папрасілі Сћ РјСЏРЅРµ крыху экстракту. Першы, каб збіць Р· панталыку, пазбавіць пэўнасці вас. Другі, каб усыпіць Пташынскага. Р† РІРѕСЃСЊ С–С…РЅС–СЏ шляхі сутыкнуліся адразу С– РЅР° С–Рј, С– РЅР° вас. РќРµ непакойцеся, РІС‹ РЅРµ паспелі звыкнуць РґР° гэтага СЃСЂРѕРґРєСѓ. Але маглі. РЇ РЅРµ здолеў здабыць канчаткова чыстае рэчыва. Патрэбныя былі гады С– лабараторыі – РЅРµ Сћ пару маім. Р† сродак СѓСЃС‘ Р¶ дзейнічаў, С– адмоўна. Ці РЅРµ адчувалі РІС‹ пасля гэтых вашых “відзенняў” С– кароткатэрміновай РґСЌРїСЂСЌСЃС–С– пачуцця ўзнёсласці С– працаздольнасці? РЇСЃРЅР°, ненадоўга. Урэшце, калі РІС‹ прыйшлі РґР° РјСЏРЅРµ СЃР° скаргамі, СЏ зразумеў, РєСѓРґС‹ ўжыў Пахольчык сваю частку. Р† зрузумеў, што звыканне СћСЃС‘ Р¶ павінна ўзяць вас Сѓ лапы. Рђ калі ты Сћ кагосьці Сћ лапах – гэта ўжо распад асобы. Але РЅР° такое патрэбны былі гады. Нічога, застанецеся здаровы.  

– Друг РјРѕР№ памёр.  

– Р† гэта другая прычына таго, што сакрэт памрэ. Амаль бясшкодны сродак, С– раптам чарада, лавіна смерцяў. Атрымоўваецца, гэта СЏ выпусціў С–С….  

– Атрымоўваецца так. Ды яшчэ С– гулялі Р· агнём С– Пахольчык С– РІС‹. Умаўлялі кінуць курыць. Гэта ўразіла РјСЏРЅРµ, хутчэй падсвядома, яшчэ тады. Гэткае супадзенне. Р† парады аднолькавыя. Р† РЅР° тое, СЏРє “БТ” распячатваў, аднолькава глядзелі. РђРґРЅРѕ хачу ведаць, чаму РЅРµ заўсёды дзейнічала?  

– Шпрыцам СѓРІРѕРґР·С–СћСЃСЏ, відаць, сродак толькі Сћ пару цыгарэт РЅР° пачак. Р† тое РЅРµ РЅР° кожны.  

– Нашто вам было гэта?  

– Р’С‹ ішлі РїР° слядах. РўСЂСЌР±Р° было пазбавіць вас упэўненасці. Р† потым, нават калі Р± напалі РЅР° РјРѕР№ след, калі Р± паверылі вашым прадчуванням – ніхто РЅРµ паверыў Р±С‹ паказанням вар’ята.  

– Рђ Мар’яну зарадзілі цэлы пачак. Р† Сћ той жа час перадалі запіску. Так што заснуў ён РЅРµ Сћ кватэры, ачысціўшы вам поле пошуку. РЃРЅ з’ехаў, С– РІС‹ маглі, усыпіўшы сабак, шукаць колькі вам хацелася. Рђ ён пачаў марыць С– бачыць розныя з’явы С– ўпаў Сѓ РґСЂСЌРјСѓ Сћ чаўне. Р† ніхто ўжо РЅРµ зведае, аб чым апошнім ён марыў.  

Р—РЅРѕСћ усталі РЅР° краі паляны дробныя, базгучныя ўсплёскі, СЏРєС–СЏ Р·СЂСЌРґРєСѓ лізалі РїСЏСЃРѕРє, С– Р·РЅРѕСћ СЏ зразумеў, што гэта РЅРµ паляна, Р° возера, густа ахутанае імглой. Рђ РЅР° РґРЅРµ гэтага апошняга возера РјРѕР№ больш Р·Р° СћСЃС–С… улюбёны (Р° болей РЅСЏРјР° С– РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ) РґСЂСѓРі.  

Забіты РЅРµ праз нейкія там меркаванні, Р° проста дзякуючы РґСѓСЂРЅРѕРјСѓ супадзенню, таму што “так атрымалася”. Рђ гэтыя жывуць, С– РЅСЏРјР° Сћ С–С… сэрцах майго тагачаснага прадчування нейкай вялікай Р±СЏРґС‹. Нічога, СЏ СћСЃС‘ Р¶ РЅРµ паверыў Сѓ інфаркт, СЏ прымусіў РЅРµ паверыць С– іншых.  

Сэрцы РІРѕСЃСЊ гэтых таксама захлынуцца Сћ апошняй тузе, С– гэта адзін Р· нешматлікіх маіх учынкаў, Р·Р° СЏРєС–СЏ СЏ папрашу Сћ цябе ўзнагароды, госпадзі.  

– Р’РѕСЃСЊ так, – сказаў СЏ, – С– Сћ хату нябожчыка РІС‹ некалькі разоў залезці хацелі. Раз – вахцёрка перашкодзіла. Другі раз – нічога РЅРµ знайшлі С– вырашылі СЏРє толькі можна пільна сачыць Р·Р° РјРЅРѕР№. Каб СЏ вас прывёў РґР° мэты. РќРµ ведалі РІС‹ толькі РїСЂР° запавет, СЏРєС– РЅР° РјСЏРЅРµ цень РєС–РЅСѓСћ. Слаба ведалі гісторыю Р· карцінамі, але пад удар антыквара С– Гутніка РЅРµ пасаромеліся падставіць. Пешкі! Р† тут СЏ пачаў расшыфроўку. Р† першыя Р¶ РєСЂРѕРєС– прымусілі РјСЏРЅРµ падумаць, што, можа, тут РЅРµ проста спекуляцыя, што ёсць Сѓ РєРЅС–Р·Рµ ініцыялы Пятра Давыдавіча РґС‹ Вітаўта Хвёдаравіча Альшанскіх. Рђ значыць, гэта фамільная каштоўнасць С– гэта азначае, што павінен нейкі сваяк С– спадчыннік застацца. Хаця СЏ С– РЅРµ думаў тады, што існуяце РІС‹, сын.  

– РќСѓ РїСЂР° сакрэт шыфроўкі ніхто Р· нас тады РЅРµ ведаў, хаця СЏ С– чуў нешта ад бацькі (ён сам РЅРµ ведаў цвёрда) РїСЂР° нейкую папяровую істужку. Р† што нейкую ролю іграў таўкач, С–, чамусьці, вішнёвы клей, С– ступка. Ды што нам было Р· гэтага. Невядома, што Р· С–РјС– рабіць, С– С…СЂСЌРЅ СЏРіРѕ ведае, СЏРє Р· С–РјС– распарадзіцца. Р† тут пачалася спрэчка. РђРґРЅС‹ казалі, што трэба вас С– надалей трымаць Сѓ сумненні наконт уласных мазгоў. Рђ СЏ лічыў, што гэтую справу Р· галюцынацыямі трэба канчаць.  

– Праўдзівей, прыпыніць РЅР° час. Р† РІС‹ прыпынілі.  

– РЇСЃРЅР°. РўСЂСЌР±Р° было даць магчымасць расшыфраваць вам, калі ўжо Сћ нас сваіх мазгоў С– ведаў РЅРµ хапае.Рђ тады скарыстацца пладамі вашых намаганняў.  

– Р— Мар’янам РЅРµ прыпынілі, – жорстка сказаў СЏ.  

– РџРѕР·РЅР° даведаўся. – сказаў ён. – Кажу РЅРµ дзеля апраўдання. Рђ калі даведаўся – было РїРѕР·РЅР° нешта рабіць. РўСЂСЌР±Р° было ўжо прыбраць Пахольчыка. Сведку. Рђ пасля Р·РЅРѕСћ вас палохаць. Рђ можа, РІС‹, нават ужо трапіўшы РЅР° след, спалохаецеся РґС‹ пакінеце гэты занятак.  

– Рђ СЏ РЅРµ спалохаўся. Р† таму вашы бандзюкі РјСЏРЅРµ вырашылі напужаць… Р† аж РґР° смерці.  

– Адзінае, чаго РјС‹ недаацанілі, – ваша воля. Р† яшчэ тое, што РІРѕСЃСЊ ведамства пана Шчукі зацікавілася гэтым, хаця што СЏРјСѓ было Сћ дакументах трохсотгадовай даўнасці.  

– РњС‹ С– РЅРµ цікавіліся, – Р±СѓСЂРєРЅСѓСћ Шчука. – Занадта РґРѕСћРіР° РЅРµ цікавіліся. Злачынна РґРѕСћРіР°, РЅРµ пабаюся сказаць, РЅРµ цікавіліся. Таму гэта С– прывяло РґР° такіх падзей.  

– Рђ гэта РЅРµ ўваходзіла Сћ кампетэнцыю вашых. Што, можа, С–С… задача дапамагаць гісторыкам С– літаратуразнаўцам? Дапамагаць пану Рљ. Сѓ пошуках аўтара “Энеіды”? Ці пані РЎ. Сѓ пошуках старых Альшан?  

– Маўчыце РїСЂР° СЏРµ, – сказаў СЏ.  

– Рђ-а… РЅСѓ, дай Р±РѕРі. Але памагаць С–Рј СѓСЃС–Рј ці РЅРµ затлуста Р±СѓРґР·Рµ?  

– Дарэмна РЅРµ дапамагалі, – сказаў Шчука. – Узаемны вопыт РјРѕРі Р±С‹ прыдасца.  

Здавалася, перад намі сядзеў РЅРµ чалавек, СЏРєС– чакаў арышту, С– РЅРµ тыя, што прыперлі СЏРіРѕ, Р° проста ішла мілая бяседа РЅР° цікавую для СћСЃС–С… тэму.  

– Дарэчы, ці РЅРµ выпіць нам каньяку? – устаў Альшанскі.  

РњС‹ пераглянуліся. Гэта было ўжо занадта. Але Р· РґСЂСѓРіРѕРіР° боку…  

– РЈ якасці ўзнагароды Р·Р° тое, што СЏ прайграў, С–, СЏРє бачыце, мужна прайграў. РќРµ ламаюся. Словаахвотлівы.  

РЃРЅ прынёс Р· серванта непачатую бутэльку “Дзвіна”.  

– Рђ што? – раптам папусціўся злосці СЏ. – Можна. Спадзяюся, што ён РЅРµ трымае Сћ буфеце дзесяць непачатых бутэлек Р· атрутай.  

– Можна, – сказаў Хілінскі.  

– РЇ РЅРµ атручваю РІС–РЅРѕ.  

– Рђ цыгарэты? – спытаў СЏ.  

– Прыпомніце, што СЏ раіў вам патроху піць С– абавязкова кінуць РєСѓСЂСЌРЅРЅРµ.  

– Было, – прызнаў СЏ.  

– РЇ РЅРµ хацеў Р±С‹ атруціць вас С– РЅРµ хачу атручвацца сам. Рђ вам РґР·СЏРєСѓР№ Р·Р° ваша “можна”, Хілінскі. – Р† СћР·РЅСЏСћ келіх. – РќСѓ, чокацца РЅРµ будзем, гэта ўжо занадта. – Закінуў ільвіную СЃС–РІСѓСЋ галаву. Пасля сказаў: – Цалкам магчыма, што гэта апошняя бутэлька каньяку, СЏРєСѓСЋ СЏ пачаў. Ці, можа, Сѓ якасці апошняка жадання яшчэ дадуць? Прынята гэта Сћ нас ці РЅРµ?  

– Хто вам сказаў, што вам давядзецца выказваць апошняе жаданне? – спытаў Шчука. – Р’С‹ Р¶ РїСЂР° многае РЅРµ ведалі. Р’СЏРґРѕРјР°, калі РІС‹ тут казалі праўду.  

– РЇ казаў праўду… Але нават калі Р± давялося – РЅРµ выказваў Р±С‹ жаданняў С– РЅРµ наракаў бы… Так, шмат аб чым РЅРµ ведаў… Але ёсць Сѓ падсонечнай іншы СЃСѓРґ. Больш непрымірымы, больш жорсткі. Р†, здаецца, апошні Р· Альшанскіх якраз С– падлягае гэтаму СЃСѓРґСѓ.  

– Што, Р±РѕРі? – сытаў Хілінскі.  

– Гэта РІС‹ пагаварыце Р· Леанардам Жыховічам, – сказаў гаспадар.  

– Дзяўчыну СЏРєРѕРіР° Сћ ліку іншых выдаў немцам ваш Высоцкі.  

– Спеліся, – іранічна перадражніў нас Альшанскі, – забойца С– нашчадак забойцы.  

– Патуральнік забойстваў, – сказаў СЏ.  

– Смерць Р—РѕС–, – хутчэй сцвярджальна сказаў ён.  

– Так. Бо хаця СЏРЅР° С– сама атруцілася, Р° Сћ рэшце рэшт атруцілі СЏРµ РІС‹.  

– Чаму?  

– РќРµ вытрымала. Сумленне здрады РЅРµ вытрымала.  

– Палічыла раптам, што адзін Сѓ СЏРµ сапраўдны С– быў С– СЏРіРѕ СЏРЅР° аддала галавою ворагам… Ведаеце, СЏРє гэта балюча, хаця Р№ коратка.  

– РЇ тады яшчэ РЅРµ ведаў РїСЂР° гэта.  

– “Тады” – гэта калі СћРїСЌСћРЅС–СћСЃСЏ, што РєРЅС–РіС– Сћ хаце Мар’яна РЅСЏРјР°, С– паспрабавалі ўзламаць маю хату. Р’РѕСЃСЊ тут вам малады чалавек СЃР° смеццем С– спатрэбіўся. Нехта адчыняе… – Высоцкі.  

– Рђ РґСЂСѓРіС– РЅР° варце стаіць. Р† калі СЏ Высоцкага спалохаў, ён паспеў Сѓ склеп пад павуцінне прапаўзці, Р° пасля, пакуль СЏ бегаў РЅР° РґРІРѕСЂ, скочыць РЅР° вуліцу. Рђ малады чалавек, “п’яны, СЏРє бэля”, шмыгнуў РґР° дзяўчат РґС‹ прыкінуўся, быццам сп’яну прыпёрся.  

– Што Р¶, С– С–Рј зоймемся, – сказаў Шчука.  

– Тым больш што, думаецца РјРЅРµ, папаўзуць Р·Р° С–Рј С– яшчэ СЃСЏРєС–СЏ-такія грахі.  

– Рђ што нам застаецца, – сказаў Шчука. – Справай архіва РґС‹ айнзацштаба Р· Адальбертам фон Вартэнбургам РґС‹ Францам Кернам іншыя зоймуцца.  

– Рђ папіхачоў С–С…РЅС–С… СЏ тады ўпершыню Сћ двары замка заўважыў. Герояў. Р’С‹ думаеце, СЏРЅС‹ спалохаліся, што СЏ фатаграфую разбураны РјСѓСЂ? Чорта! Фота сваіх абліччаў СЏРЅС‹ спалохаліся. РЇ гэта досыць СЃРєРѕСЂР° пачаў разумець.  

– Р† маўчаў, – сказаў Шчука.  

– РЈСЃРµ маўчалі. Р† РІС‹ былі РЅРµ лепшы… Але РґРѕР±СЂР°, што СЏ там прыдбаў РЅРµ толькі ворагаў, але С– СЃСЏР±СЂРѕСћ.  

– Рђ Сћ РјСЏРЅРµ РІРѕСЃСЊ СЃСЏР±СЂРѕСћ РЅРµ было, – сказаў Альшанскі. – Паплечнікі.  

– Дый С…С–Р±Р° паплечнікі? Паплечнікі – гэта плячо РґР° пляча. “Поплеч”, “поруч”. Рђ калі людзі с…… адзін РґР° аднаго сядзяць, то СЏРє гэта называецца?  

– “По…”, – засмяяўся Шчука.  

– Р’РѕСЃСЊ менавіта так. Р† РЅРµ паплечнікі, Р° па……  

– Гэта што, Сѓ вас Сѓ навуковым цяперашнім свеце заўсёды такія жарты?  

– Жыццё прывучыла… РЇРє былога самага асвечанага РЅР° ўвесь павет чалавека – Людзвіка Лапатуху.  

– Так, выслізнуў ён тады, – сказаў Альшанскі. – Шанцаванне незвычайнае. Відаць, удалося РЅР° апошнім шляху туды заваліцца незаўважана Сћ хмызы. Варта РЅРµ далічылася аднаго.  

– Цяпер РјС‹ ўжо РЅРµ даведаемся… – пачаў было СЏ.  

– Чаму РЅРµ даведаемся, – сказаў Шчука. – Цудоўна даведаемся. Сведка, СЏРєС– пачаў прыходзіць РґР° памяці. Варта было ўратавацца, жыць столькі РіРѕРґ такім няшчасным. Р† каб РЅР° парозе прытомнасці сустрэла смерць. Р’РѕСЃСЊ вам С– ўцёкі ад рэчаіснасці.  

– Р† таксама РЅРµ без вашай РІС–РЅС‹, – сцяўшы Р·СѓР±С‹, РєС–РЅСѓСћ СЏ. – Калі справа зайшла аб вашай шкуры С– шкуры абяздоленага такімі РІРѕСЃСЊ, як… Р’С‹ выбралі сваю шкуру, Р° РЅРµ шкуру няшчаснага чалавека. Што ён перад вышэйшымі меркаваннямі. Абстрактны гуманізм… Рђ СЏРє наконт канкрэтнага чалавеканенавісніцтва?  

– РќРµ трэба занадта злаваць РјСЏРЅРµ, – сказаў Альшанскі.  

– Рђ колькіх РІС‹ Р· вашай абыякавасцю смяротна пакрыўдзілі?  

– РќРµ трэба СЏРіРѕ перавыхоўваць, – сказаў Хілінскі. – Пустая справа.  

– Пустая, – сказаў гаспадар, – СЏ Альшанскі. Рђ РІС‹ што думалі? Апошні. Іншых РЅСЏРјР°. Вывеліся. Неперавыхаваныя.  

– Рђ жылі. РќР° жаль. РќРµ СЏРє тыя, атручаныя вайной, што паміралі. Забойцы С– ахвяры.  

– РЈ забойцаў, РЅР° жаль, была сіла С– хітрасць. Подлая. РЇРє той Ганчаронак-Боўбель спрытна СЃРІРѕР№ “пабег ад самога сябе” ўладкаваў! Уцёк, пасядзеў Сѓ балоце, Р° іншым раструбіў, што напярэдадні разгрому Р·-пад бандыцкага расстрэлу збег. Яшчэ С– Сћ героях хадзіў… Рђ Р·Р° таўкач СЃРІРѕР№ СЏРє трымаўся! Р—Р° грошы С– Р·Р° жыццё. Грошы здрады, грошы крыві – СЏРЅС‹ для вас скончыліся. Канец! Цяпер сапраўды канец.  

– Канец, – сказаў Альшанскі. – Толькі Сћ РјСЏРЅРµ РЅРµ такі, СЏРє РІС‹, можа, мяркуеце. РЇ апошні, С– СЏ адыду, СЏРє сам захачу, С– той сцежкай, СЏРєРѕР№ захачу.  

– Р† толькі РЅРµ здолееце зрабіць так, каб быць высокай РґСѓРјРєС– РїСЂР° свае ўчынкі, РїСЂР° сваё жыццё. Наадварот, самаацэнка Сћ апошнія хвіліны Р±СѓРґР·Рµ самая подлая. Пекла няверуючых. Горш Р·Р° нейкія там апраметныя катлы.  

– РЈ маёй волі – перарваць успаміны. Нават калі Р± РІС‹ РјСЏРЅРµ РЅРµ выкрылі – СЏ адмовіўся Р± ад працягу гэтай камедыі.  

– Чаму?  

– РњРЅРµ абрыдла жыць. Жыць абрыдла. РЎСЏСЂРѕРґ гэтай вакханаліі забойстваў праз гэтых бандытаў. Р† Лапатуха. Баяліся, што выдасць – далоў СЏРіРѕ. Р† Р—РѕСЏ, калі скеміла, што загінуў праз СЏРµ чалавек, – РЅРµ вытрымала. РђРґРЅР° справа хлусіць, С– Р·СѓСЃС–Рј іншая – смерць, СЏРєРѕР№ ты вінен.  

– Боязь. Р† РјСЏРЅРµ спрабавалі перастрэць Р· нажамі, Р° калі РЅРµ ўдалося – замураваць Сѓ падзямеллі. Продак ваш быў вялікі мастак – РЅСѓ С– РІС‹ недалёка ад СЏРіРѕ пайшлі. Хаця С– чужымі рукамі.  

Сядзелі моўчкі, прыгнечаныя. РќРµ магу паручыцца Р·Р° іншых, але СЏ адчуваў СЃСЏР±Рµ так.  

Гарэлі Р·Р° акном шматлікія гарадскія агні, рознакаляровыя, ад саладжава-аранжавых РґР° безжыццёва-зеленаватых. Згасалі адны, запальваліся іншыя, РЅС–Р±С‹ нехта вельмі павольна граў кнопкамі РЅР° пульце невядомай волатавай машыны. Р† толькі СЃС–РЅС–СЏ “дзённыя” агні вулічных ліхтароў РґС‹ чырвоныя трывожныя агні тэлевышкі наводдаль былі нязменныя.  

Рђ РјРЅРµ было ганебна, СЏРє заўсёды, калі трапляўся РЅР° маёй дарозе чалавек, СЏРєС– незваротна С– РЅРµ так распарадзіўся сабой.  

Альшанскі глядзеў РЅР° С–С… РЅС–Р±С‹ Сћ апошні раз, РґС‹ так СЏРЅРѕ, мабыць, С– здавалася. Р† СЏРјСѓ С– РјРЅРµ.  

– Жыць Шаблыкам? – спытаў ён. – Жыць сабой? Жыховічам?  

– Космічам, – падказаў Хілінскі.  

РќРµ быў Р±С‹ ён сабою, каб РЅРµ паспрабаваў праверыць, Р° што СЏРЅРѕ атрымаецца С– Р· такога супрацьпастаўлення.  

– …Космічам яшчэ РєСѓРґС‹ РЅС– шло. Прынамсі, ведае мэту, умее ісці С– С–РґР·Рµ. Праз небяспеку, падазрэнні, плёткі. Бачыце, СЏРєС–СЏ СЏ кампліменты вам кажу, РљРѕСЃРјС–С‡? Закіньце там Р·Р° РјСЏРЅРµ слоўца вашаму Р±РѕРіСѓ гуманнасці. Можа, гады РЅР° РґРІР° раней выпусціць Р· катла… РђР±Рѕ СЏРє там ваш пісьменнік, гісторык гэты пісаў… РќСѓ, там яшчэ д’ябал пісаў дысертацыю: “Велічыня абсалютнага аптымальнага ціску Сћ катлаагрэгаце для прапарвання грэшнікаў…” Дык РІРѕСЃСЊ. Хілінскім, Космічам, іншымі такімі быць РЅРµ магу, іншымі – РЅРµ хачу. РЇ – Альшанскі. Р† памру СЏРє Альшанскі. Досыць, што СћСЃС‘ жыццё жыў інкогніта.  

– РќСѓ РґРѕР±СЂР°, – сказў СЏ, – Пахольчыка РІС‹ прыбралі таму, што асноўны сведка вашай дзейнасці, што шмат ведаў, што ўтравіў вас Сѓ забойствы, што дысцыпліну парушыў, первысіў “паўнамоцтвы”. Нягледзячы РЅР° вашу забарону, СѓСЃС‘ Р¶ распараджаўся рэшткамі наркотыку. Рђ Кухарчыка? Рђ РґРІРѕСЂРЅС–РєР° нашто? Бясшкодны, Р· пытаннямі лезе паўсюль, РґР·Рµ РЅРµ трэба. Р† толькі.  

– Р’РѕСЃСЊ Р·Р° гэтае “толькі”. Але СЏ Пахольчыка пальцам РЅРµ крануў.  

– Р† тое верна, – сказаў СЏ. – Нашто вам было? Р’С‹ праінфармавалі Высоцкага, Р° той, паколькі РЅРµ пакідаў тады Альшанку, распарадзіўся жыццём прадаўца… РЅСѓ, хутчэй Р·Р° СћСЃС‘ праз таго маладога чалавека СЃР° смеццем. Так? Рђ Кухарчык, відаць, проста меў няшчасце быць сведкам, узлезці, РЅР° СЃРІРѕСЋ галаву, Сѓ справу якраз тады, калі гэты, СЃР° смеццем, выконваў загад Высоцкага.  

– Так.  

– РўРѕР№ быў С– без таго запэцканы. “Трэці” С– “чацвёрты” падчас першага нападу РЅР° РјСЏРЅРµ гэта С– былі СЏРЅС‹, Пахольчык С– будучы СЏРіРѕ забойца. РЎР° смеццем. Больш ад СЏРіРѕ нічога С– РЅРµ застанецца.  

– Разбяромся, хто, РґР·Рµ, калі С– Сћ што мачаў пальцы, – сказаў Шчука. – РўСѓС‚ ужо РЅР° высокім СѓР·СЂРѕСћРЅС– РїРѕР№РґР·Рµ справа.  

– Пахольчыка РјРЅРµ было шкада, – сказаў Альшанскі. – РќРµ кажучы РїСЂР° духам віннага дворніка… Тады СЏ С– вырашыў, што калі нітка давядзе С– РґР° РјСЏРЅРµ – СЏ РЅРµ Р±СѓРґСѓ старацца адвесці ад СЃСЏР±Рµ ўдар. РЇ РЅС–Р±С‹ камень Сѓ гарах скрануў. Р† пайшла лавіна забойстваў. Шкада, што СЏ запэцкаўся Р· гэтай свалатой.  

Р† вельмі сур’ёзна, так, што немагчыма было РЅРµ паверыць, сказаў:  

– РЇ даў толькі след. Р† гэты след прывёў РґР° загібелі РјРЅРѕРіС–С…. Рђ ўцячы РІРѕСЃСЊ хаця Р± ад гэтага вашага з’яўлення РјРЅРµ было вельмі лёгка. Толькі СЏ РЅРµ меў права ўцячы, РЅРµ выказаўшы вам СѓСЃСЏРіРѕ.  

– РЇРєС–Рј чынам ўцячы? – спытаў Шчука.  

– Рђ РІС‹ СѓРЅСЊ там, Сѓ шуфлядзе, вазьміце пісталет. РњРЅРµ eРЅ РЅРµ спатрэбіўся С– РЅРµ спатрэбіцца.  

Шчука ўстаў, высунуў шуфляду пісьмовага стала С– дастаў адтуль “вальтэр”.  

– РќРµ, СЏ РЅРµ шпег, – разважаў далей лекар. – Р† РЅРµ бандыт. Гэта С–Рј РїР° плячы. РњРЅРµ РїР° плячы было большае, С– СЏ С–Рј няважна распарадзіўся. РњРЅРµ С– грошай адтуль РЅРµ трэба было. Рэліквіі некаторыя.  

– Для самапавагі?  

– Мала СЏ вартага Сћ жыцці зрабіў, то РІРѕСЃСЊ.  

– Ды нашто гэта?  

– Мяркуйце, СЏРє раней, – будзеце акадэмікам. Раскопвайце С– іншае такое – быць вам вядомым. Гэта прадбачанне чалавека, СЏРєРѕРјСѓ няшмат застаецца жыць... Жыць? Рђ хто сказаў, што РјРѕР№ СЂРѕРґ заслугоўвае права РЅР° жыццe? РўРѕ Р¶ Р±Рѕ... Але таксама верна, СЏРє тое, што РЅРµ заслугоўвае, таксама верна С– тое, што гэта РјРѕР№ СЂРѕРґ, што СЏ – крапліна ягоная, С– што іншым быць РЅРµ магу, С– што дарогі РјРЅРµ ад СЏРіРѕ РЅСЏРјР°. Значыцца, адзін выхад.  

Махнуў СЂСѓРєРѕР№, быццам адкідаючы нешта:  

– РЇ даўно падрыхтаваўся С– РґР° вышынь С– РґР° смерці. Толькі РґРѕСћРіР° РЅРµ ведаў, што пераможа. Гатовы быў яшчэ Сћ саракавым, Сѓ Варшаве. Р— бацькам СЏ тады быў РЅР° нажах. Магчыма, найбольш вострых Р·Р° СћСЃe жыццe. Бо толькі зараз СЏ стаю бліжэй РґР° літасцівай Збавіцелькі С– ўседаравальнай Ратаўніцы, чым стаяў тады. Бо Сћ той час РјРЅРµ РЅРµ падабалася, што eРЅ круціць раман Р· панам Розенбергам.  

Кепска РјРЅРµ было. Магутны склад гожага цела, дасканалае Сћ сваім гонары аблічча, ільвіная грыва сівых валасоў. Надзіва маленькія С– зграбныя кісці СЂСѓРє С– ступакі РЅРѕРі.  

Божа, СЏРєС– закончаны, бездакорны СћР·РѕСЂ чалавечай пароды. РЈ РєС–РЅРѕ такіх здымаць, трымаць Сѓ лепшых сябрах. Бараніць Р·Р° ўсялякую цану.  

Рђ замест гэтага Р·Р° дасканалай, боскай абалонкай раз’едзеная ржою наскрозь, аблепленая РґР° апошняга крывeСЋ С– багнам сутнасць. Праказа сумлення, мазгавы сіфіліс. Р›eСЃ, Р±РѕРі ці хто там яшчэ – СЏРє жа РІС‹ непапраўна, смярдзюча жартуеце часам Р· людзьмі!  

Гэта eРЅ сплывае атрутным гноем, гэта СЏРіРѕ дзейнасць прывяла РґР° СћСЃСЏРіРѕ. Рђ СЏ РЅРµ магу асудзіць СЏРіРѕ, Р±Рѕ пакрыўджаны Р·Р° СћСЃС–С… людзей. Бо гэта СЏ зняважаны, зняслаўлены, збэшчаны.  

– РџСЂС‹ чым тут смерць? – Р· гэтым новым С– нясцерпным адчуваннем СЃРІР°eР№ чалавечай агульнасці СћСЃe Р¶ спытаў СЏ.  

– Рђ хто РјРЅРµ можа забараніць РЅСѓ хаця разбіць макітру аб РјСѓСЂ, адмовіцца прымаць ежу. Добра – знойдзецца метад, каб СЏ РЅРµ зрабіў гэтага. Рђ хто забароніць РјРЅРµ РЅРµ хацець жыць? Выключу СЃСЏР±Рµ – С– СћСЃe. Паверце, Р· веданнем СѓСЃС…РѕРґРЅСЏРіР° шляху РґР° вялікага спакою, найвялікшага вызвалення ад усялякай журбы – нічога цяжкага Сћ гэтым РЅСЏРјР°. Спыніць сэрца РЅР° гадзіну ці назаўсeРґС‹ – якая розніца?  

EРЅ паглядзеў РЅР° Шчуку С– СћСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ:  

– РќСѓ, СЏРє кажуць літоўцы, “дар РїРѕ вена”, яшчэ РїР° адной. РќРµ, СЏ РЅРµ зараз. Што Р¶, СЏ стану падводзіць вас С– вашых калегаў, Шчука? Да таго Р¶ РјРЅРµ яшчэ трэба даць афіцыйныя паказанні. Бо гэта, што зараз, гэта проста ледзь РЅРµ бяседа. Спачaтку СЏ СћСЃe выкажу афіцыйна РґР·Рµ трэба. Гэта апраўдае РјСЏРЅРµ Сћ адным: што СЏ ледзь РЅРµ Р·РІeСћ Р· СЂРѕР·СѓРјСѓ Антона. Гэтага СЏ таксама рабіць РЅРµ хацеў... Дык Р·РЅРѕСћ без Р·РІРѕРЅСѓ чарак.  

Альшанскі павольна выпіў каньяк:  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, гэта, бадай, СѓСЃe. РЈРЅСЊ там РјРѕР№ кабінет, Р° Сћ С–Рј тэлефон. Схадзіце, Шчука, С– пазваніце туды, РґР·Рµ зараз будуць павінны заняцца РјРЅРѕСЋ... Да той ступені, РґР° СЏРєРѕР№ СЏ палічу гэта мэтазгодным. Р† зачыніце Р·Р° сабою дзверы, СЏ РЅРµ хачу ведаць, СЏРєС–РјС– словамі гэта гаворыцца. РќРµ меў такога вопыту С– РЅРµ жадаю СЏРіРѕ набываць.  

Шчука пайшоў Сѓ кабінет. РњС‹ ўтрох сядзелі Рјoўчкі, утаропіўшыся Сћ акно РЅР° жывыя гарадскія агні.  

– РЇ знаю, што РјСЏРЅРµ чакае, – сказаў лекар. – Магчыма, С– найгоршае (Р· нечага пункту гледжання). РЇРє гэта там называюць: “вышка”, “дзірка”?  

– Р† так гавораць С– гэтак, – нечакана для СЃСЏР±Рµ самога сказаў СЏ.  

– Хутка крочыце. Відавочны поступ. Можа Р±, РґР° Шчукі пайшлі?  

– РџРѕР·РЅР°, – СЏ ўпершыню Р·Р° цэлы вечар упаў Сѓ шал. – Але РєСѓРґС‹ хочаце пайшоў Р±С‹, абы такіх РІРѕСЃСЊ, ганебна абыякавых РґР° людзей, Сѓ С–РјСЏ высокай хлусні. РќР° плошчах Р±С‹ Р·Р° РЅРѕРіС– вешаў... Саматугам, без усякай міліцыі душыў Р±С‹.  

РњС‹ чулі невыразныя словы Шчукі Р·Р° дзвярыма. Пасля eРЅ паклаў трубку, з’явіўся Сћ пакоі С– заняў СЃРІР°e месца:  

– Пазваніў.  

Р† тут Альшанскі раптам засмяяўся:  

– РќР° хвіліну РјРЅРµ стала шкада.  

EРЅ выскаліў белыя роўныя Р·СѓР±С‹:  

– Невялічкі рэцыдыў шкадавання. Рђ здорава гэта, РљРѕСЃРјС–С‡. Сіла, магутныя СЂСѓРєС– Р·Р° спінаю. Р РѕРґ волатаў-людзей РЅР° волатах-РєРѕРЅСЏС…. Р† сцягі над галавой. Р† слава РЅР° ўвесь свет.  

Хлопцы б’юць Сѓ сякеры,  

РЎС–РЅС–СЏ, быццам неба,  

Пахолкі Сћ рудае полымя шчытоў сваіх удараюць,  

Дзіду ўстраміўшы Сћ зеніт С– дрыжучы ад гневу,  

У хмарах чорнага дыму сцяг вялізны лунае.

Здорава! Зямля калоціцца пад РєРѕРЅСЊРјС–. Твары С– СЂСѓРєС– Р· Р±СЂРѕРЅР·С‹. Нічога РјРЅРµ РЅРµ было там патрэбна, акрамя таго, што ўзвялічыць вялікую харугву. Апошні Альшанскі павінен быў С– памерці Р· гонарам. Рђ памрэ... Самы канец: думаеце, чаго СЏ так Р»eРіРєР° згадзіўся Р· СѓСЃС–Рј? Прапала СћСЃe, што сцвярджала РјРѕСЋ годнасць. Р’РѕСЃСЊ памру Лыганоўскім.  

– Р† лепей было Р±, – сказаў СЏ. – Даследчык, вандроўнік, лекар. Сумленнае, незаплямленае С–РјСЏ. РќРµ С–РјСЏ Р· СЂРѕРґСѓ нягоднікаў.  

– ...памрэ Лыганоўскім. Вялікай харугвы РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ.  

– РќСѓ так. Апошні Сапега пахаваны РЅР° Вавелю. Але вас РЅРµ пахаваюць РЅС– Сћ Альшанскім касцeле, РЅС– нават ля СЏРіРѕ. Таму што тыя – гэта быў СЂРѕРґ ваяўнікоў. Рђ РІС‹ – СЂРѕРґ нягоднікаў С– прахвостаў. Р† РІС‹ яшчэ Р· С–С… лепшы, хаця С– звязаліся Р· бандытамі. Што Р¶ РІС‹ нарабілі, Альшанскі? РЇРєС– вялікі матэрыял чалавечы пагубілі Сћ сабе, пахавалі, каменем прыціснулі?!  

Прабеглі РїР° шыбах водбліскі ад моцных ліхтароў машыны, што заварочвалася Сћ двары. Прабеглі, паскакалі РїР° шыбах, РїР° абліччы Лыганоўскага, Р° пасля зніклі, Р±Рѕ машына ўжо была пад самым домам С– святло, відаць, падала РЅР° дзверы пад’езда.  

Згаснула святло.  

– Р’РѕСЃСЊ, гэта РїР° РјСЏРЅРµ, – прыўстаў Альшанскі. – РђРЅСѓ, “стшэменнэго”, СЏРє кажуць палякі. Р† слова свайго РЅРµ  

знайшоў. Да сустрэчы, Хілінскі. Рад быў Р· вамі СћСЃС–РјС– пазнаeміцца. Калі вам Р±СѓРґР·Рµ прыемнае прызнанне ворага – СЏ вам скажу СЏРіРѕ... Думаецца, шмат Сѓ СЏРєС–С… сваіх меркаваннях, поглядах, спадзяваннях СЏ памыляўся. Бывайце, РљРѕСЃРјС–С‡. Р’С‹-то ўжо – назаўсeРґС‹.  

Зрабіў РєСЂРѕРє РґР° РґР·РІСЏСЂСЌР№, Сѓ СЏРєС–С… ужо стаялі РґР·РІРµ постаці.  

– Глядзіце Р·Р° РјРЅРѕР№, хлопцы, Сѓ чатыры РІРѕРєС–. Чуеце?  

Яшчэ РєСЂРѕРє:  

– РќСѓ РІРѕСЃСЊ, апошні... сам разбівае радавы шчыт РЅР° сваім надмагільным камені. “І герб радавы разбіваюць РЅР° камені тым...”  

Р† Р·РЅС–Рє. Пайшоў РІРѕРЅРєС–. РўСѓРґС‹, РґР·Рµ толькі што пагладзіла СЏРіРѕ аблічча, Р° пасля знікла святло.  

_______________  

1 Мы таксама не сякія-такія, а спрытнягі.

Некалькі РіРѕРґ назад С– прыблізна праз месяц пасля падзей, РЅР° СЏРєС–С… СЏ скончыў СЃРІР°e апавяданне, РјС‹ Р· Хілінскім сядзелі Сћ ягонай кватэры Р·Р° шахматнай партыяй.  

Р† патрыя тая была РЅРµ партыя, Р° суцэльная нескладуха, С– настрой Сѓ нас таму быў РЅРµ Р· лепшых.  

Рђ Р·Р° акном стаяў РјСЏРєРєС– С– РґРѕР±СЂС‹ ліпеньскі вечар. Р† тут СЏСЃРЅР°, што РЅРµ Р·Р° дурацкімі шахматамі трэба было сядзець, Р° недзе Сћ лесе ля вогнішча. Над ракою. Чысціць рыбу РЅР° вясле, абдзіраць цыбулю, скрэбці бульбу.  

Словам, СѓСЃe, што хочаце, толькі РЅРµ гэта.  

– РќСѓ што, РїР° малому каньяку? – прапанаваў Хілінскі, раптоўна змяшаўшы фігуры.  

– РђРґР·С–РЅ Р· польскіх, здаецца, дэтэктываў так С– пачынаўся: “Капітан РїС–Сћ СѓСЃe, акрамя какавы”.  

– Дрэнны пачатак, – сказаў Хілінскі. – РЈ нас Р±С‹ СЏРіРѕ рэдактар неадменна зарэзаў.  

– Вып’ем Р·Р° рэдактараў, СЏРєС–СЏ разумеюць гумар.  

Выпілі. Р† Р·РЅРѕСћ РЅС–Р±С‹ праляцеў над намі ціхі анeР», Р° прасцей кажучы, РЅС–Р±С‹ нарадзіўся недзе злодзей.  

– РўС‹ чаму РЅРµ пытаеш, чым СѓСЃСЏ гэтая гісторыя скончылася? – раптам спытаў Адам.  

– РњСЏРЅРµ СЏРЅР° перастала цікавіць. Ведаю, скончыцца СЏРЅР° так, СЏРє трэба. Р† кожны атрымае, чаго заслужыў. РЇ зрабіў што РјРѕРі. Проста Сћ памяць аб СѓСЃС–С… гэтых людзях, што адышлі заўчасна. Цяпер ужо гэта справа іншых. Р† СЏ СЃСЏСЂРѕРґ С–С… РЅРµ маю гонару быць.  

– Альшанскі атруціўся Сћ камеры, – глуха сказаў Хілінскі. – Тыдзень назад. РњРЅРµ Шчука казаў. Р† апошнія словы Сћ паказаннях былі такія: “Больш РЅРµ маю чаго сказаць. Пражыў большую частку свядомага жыцця С– пражыў СЏРіРѕ дарэмна, РЅРµ зрабіўшы, акрамя пачатку дарогі, амаль нічога людскага. Магчыма, больш СЃСѓСЂРѕРІР°, чым РІС‹ судзіце РјСЏРЅРµ, СЏ суджу СЃСЏР±Рµ. Р† асуджаю. РќР° смерць”.  

– РўРѕ што Р¶, адкуль атруту здабыў? РќРµ аглядалі?  

– Аглядалі. Гэты чалавек казаў праўду аб магчымасці пайсці РїСЂСЌС‡, калі толькі захоча. Пад каронкамі верхніх клыкоў хірургічным метадам была зашытая маленькая капсула Р· атрутай. Даўно. Можа, яшчэ РїСЂС‹ немцах. Мала чаго eРЅ РјРѕРі ад С–С… спадзявацца. Р† РІРѕСЃСЊ прыдалася. Лыжкаю, СЏРє рычагом, націснуў С– раздушыў. Моцна, відаць, даводзілася ціснуць – зламаў РґРІР° ніжнія разцы.  

– Хто СЏРјСѓ тады зрабіў такое?  

– Рђ хто цяпер можа гэта зведаць?.. Значыць, чакаў, ведаў, што кожнай вяроўцы бывае канец. Р† ведаеш, чамусьці нават шкада... Р’РѕСЃСЊ гэты быў Р· вартых ворагаў. РќРµ СЃРјРѕСћР¶ нейкі. Р— такімі цяжка С– небяспечна, але Р№ прыемна мець справу.  

Сядзеў, выпрастаўшыся Сћ крэсле. Нават Сѓ РЅС–Р·РєС–Рј крэсле – высокі, СЃС–РІС‹. Р† зараз РЅРµ містэр РЎРјС–С‚ С– РЅРµ славянская храпа, Р° проста паджылы, стомлены чалавек. РњС–Р¶ гэтых паліц Р· кнігамі, мноства Р· СЏРєС–С… eРЅ, мабыць, РЅРµ паспее перачытаць.  

РЎСѓС…С– твар Р· абвіслымі павекамі. РЈ гожай мужчынскай руцэ пачаты келіх.  

– Яшчэ С– жартаваў Сѓ апошнюю гадзіну. РќС–Р±С‹ намякаючы: “Гэта называецца: урэшце пасля празмернага зацікаўлення гісторыяй перайшоў РґР° цеснага кантакту Р· сучаснасцю”.  

– Змоўкніце, Адам.  

EРЅ моўчкі згадзіўся СЃР° РјРЅРѕСЋ. Р—Р° акном свяцілі праз шаты ліпаў начныя агні, СЏРєС–С… апошні Альшанскі ўжо РЅРµ РјРѕРі бачыць. Р† міжволі думалася, што некалі С–С… РЅРµ ўбачым С– РјС‹. РЇРєРѕРµ глупства перад гэтым былі СћСЃРµ намаганні, прывілеі, скарбы, улада над душамі С– целамі?! РЇРєРѕРµ гэта СћСЃe было тройчы клятае глупства!  

– РЇ павінен быў прадбачыць, – сказаў Хілінскі. – Гледзячы РЅР° СЏРіРѕРЅСѓСЋ прафесійную вопытнасць, РЅРµ забываючы аб веданні РЈСЃС…РѕРґСѓ... Р† яшчэ: РјСЏРЅРµ аднойчы ўразіла адна РґСѓРјРєР°: хто РјРѕРі пасля Нюрнбергскага прысуду перадаць Герынгу ампулу Р· цыянкалі?  

– Кажуць, жонка падчас развітальнага пацалунку?  

– РќРµ. РџСЃС–С…С–РєР° РЅРµ тая. Р† СЏ падумаў, што там магло быць РІРѕСЃСЊ так... СЏРє Р· гэтым. РќРµ ведаю, ці меў СЏ рацыю. Пасля Р¶ РїСЌСћРЅР° аглядалі? Але магло быць: здаўна чакаў канца, Р±Рѕ жывeльна баяўся смерці, Р° калі даведаўся, што літасці РЅРµ Р±СѓРґР·Рµ, што ратунку РЅСЏРјР° ніадкуль, што шыбеніца, – тады скончыў. РЈСЃe Р¶ хаця С– гнюсная, паскудная, гнілая РґСЂСЌРЅСЊ, разбэшчаная гэтым сіфілісам неабмежаваных улады С– раскошы, але СћСЃe Р¶ Сѓ былым ваенны чалавек.  

– Кіньце, Хілінскі. Р’С‹ Р№ самі бачылі ваенных, СЏРєС–СЏ клалі Сћ порткі РіРѕСЂС€ Р·Р° іншага цывільнага. Ды Сћ лекара С– РЅРµ было жаху. Проста РЅРµ хацеў жыць.  

РЇ пачаў РЅС–Р±С‹ здагадвацца С– рабіцца відушчым:  

– РЇ, здаецца, разумею хаду вашых думак. Скажыце, была Р± СЏРјСѓ?..  

– РќРµ ведаю. РђР± смерці Мар’яна eРЅ РЅРµ ведаў, аб “подзвігах” тых мярзотнікаў – таксама. Можа, С– РЅРµ была Р±.  

– РЇСЃРЅР°, – сказаў СЏ. – Р† eРЅ, аднак, заслужыў забыццe. Бо нашто СЏРјСѓ ўжо было жыць? Ды яшчэ Р·Р° кратамі... Шмат... РЃРЅ заслужыў.  

Хілінскі моўчкі працягнуў РјРЅРµ цыгарэты.  

– Свае, – сказаў СЏ.  

Дастаў РЅРѕРІС‹ пачак, раздзeСЂ СЏРіРѕ зубамі. Хілінскі назіраў Р·Р° РјРЅРѕР№:  

– Што, крушэнне звычак старога кавалера?  

– Так. Калі ўжо крушэнне СћСЃСЏРіРѕ пад’езда кавалераў, то чым СЏ лепшы. Росцік ажаніўся.  

– Дый яшчэ СЃeР№-той, – СѓСЃРјС–С…РЅСѓСћСЃСЏ eРЅ.  

– Хата Лыганоўскага стаіць пустая. Р— часам паселіцца нехта. РџСЌСћРЅР° Р¶ таксама жанаты. Будзе С– Сћ нас РЅР° сходах спачатку РІС–СЃРє, Р° пасля Р№ заравуць, СЏРє СЃС–СЂСЌРЅС‹.  

– РђС…, чорт, – Хілінскі раптам стукнуў кулаком РїР° сталешніцы. – Падлюга, дурань няшчасны. Меў ты рацыю: СЏРєС– матэрыял прапаў... Разумны, дасціпны, адукаваны, бывалы, таленавіты, СЏРє чорт. Ведаеш, СЏРєС– лекар? Казалі калегі – цар С– Р±РѕРі. Адным веданнем РїСЃС–С…С–РєС– чалавечай больш рабіў, чым іншыя рознымі там рэзерпінамі С– серпазіламі. Р† так РЅРµ змагчы, так паскудна распарадзіцца ўласным жыццeРј! Патрэбныя СЏРјСѓ былі тыя струхнелыя рэліквіі, даўно знішчаная слава СЂРѕРґСѓ. Такі лекар, такі чалавеказнаўца! Мала СЏРјСѓ было гэтага для самапавагі... Р— атрэб’ем звязаўся, Р· пазаддзем, Р· падонкамі. Р† сам стаў падонкам. РЈ, асeР»!  

Выпілі яшчэ трохі. Р† СЏ СЃР° здзіўленнем убачыў, што РјРѕР№ “нязломны” сусед крыху захмялеў.  

Глядзеў РЅР° партрэт Сѓ авальнай раме. Ніколі СЏ РЅРµ бачыў такога значнага твару. Р† такога прыгожага адначасова.  

Р† Сћ Адама так Р·РјСЏРЅС–СћСЃСЏ твар, так задрыжалі РІСѓСЃРЅС‹, што СЏ РЅРµ Р·РґР·С–РІС–СћСЃСЏ Р±, каб eРЅ, упершыню РЅР° маіх вачах, заплакаў.  

– Помста СћСЃe Р¶ eсць, – глуха сказаў eРЅ. – Ёсць. Р—Р° кожную кроплю крыві, Р·Р° кожную слязу. РќРµ цяпер, дык заўтра. РќРµ самому, дык нашчадкам. Іхні СЃСѓРґ або СЃСѓРґ сумлення, – помста eсць. РЇРЅР° РЅРµ спіць. Р† запісвае Сћ РєРЅС–РіСѓ Р»eсаў, С– абурваецца РЅР° галаву злачынцаў або дзяцей С–С…РЅС–С… разорам, Р±СЏРґРѕР№, вайной. Р† РЅС–РєРѕРјСѓ РЅРµ ўцячы. Р† СЏ ўпэўнены, С– гэта дае РјРЅРµ сілу жыць – рыгнецца СЏРЅР° С– тым, хто СЏРµ забіў. Страшна рыгнецца. Р† толькі гэта дае РјРЅРµ сілу жыць, РґСѓРјРєР°, што СЏ, наколькі СЃС–Р» слабых хопіць, памагу запабягчы гэтага РЅР° будучае. Р† толькі гэта... сілу жыць.  

Нервова зацягнуўся:  

– РўС‹ пачакай, калі задумаеш расказаць РїСЂР° СћСЃe гэта. РўС‹ трохі пачакай.  

– РЇ пачакаю. Можа, С– некалькі РіРѕРґ.  

Стук аддаўся Сћ сценку. Р— суседняй кватэры. РњР°eР№. Р–РѕРЅРєР° клікала нас піць чай.  

– РќСѓ Р° ты што надумаў? – спытаў, заплюшчыўшы вочы, Хілінскі. – РЇРєС–СЏ вынікі РЅР° жыццe зрабіў? РЈСЃe Р¶, што РЅС– кажы, падзеі Р· табой адбыліся РЅРµ РЅР° кожны дзень.  

– РќРµ ведаю, – сказаў СЏ. – Ведаю толькі адно. Пастараюся пражыць жыццe, рэшту СЏРіРѕ, спаўна. РЇРє Сѓ гэтыя РґРЅС–. Аддаць СЃСЏР±Рµ поўнасцю братам. Р† тады СЏ пайду РЅР° спатканне Р· богам, калі eРЅ Сѓ РјСЏРЅРµ eсць, сваімі нагамі С– простай хадой. РќРµ паўзучы. РќРµ згінаючы нават каленяў. Р† РЅРµ Р±СѓРґСѓ маліць Сѓ СЏРіРѕ, СЏРє РЅРµ маліў РЅС– Сћ каго РїСЂС‹ жыцці. Р† СЏ скажу адкрыта: “Я адрабіў спаўна С– РїР° СЃРІР°eР№ ахвоце сваю катаргу РЅР° зямлі. РЇ зрабіў нават болей таго, што РјРѕРі. Р† РЅРµ для СЃСЏР±Рµ, Р° дзеля С–С…, дзеля гэтага акіяна, народа майго. Р† цяпер СЏ прыйшоў РґР° цябе РЅРµ кленчыць аб узнагародзе. Дай тое, што РјРЅРµ належыць РїР° працы РјР°eР№, калі ты eсць. Рђ калі РЅСЏРјР° – СЏ РЅРµ Р±СѓРґСѓ шукаць узнагароды Р·Р° справы свае. Нідзе”.  

– Аман, – сказаў Адам.  

Міргалі Р·Р° адчыненым акном бясконцыя агні.  

О, жыццe!

Канец