Зьнічы
Фрагмэнты
|
|
|
|
|
Памутнела й жыцьцё і навокальле,
мала цешыць ды мала й баліць.
Як калісьці, дзяцьмі сінявокімі,
не імкнём мы у сонца, ў палі,
не трывожым сон соснаў лопатам
жвавых, босых, дзіцячых ног,
не губляем сьлядоў бясклопатна
на гарачым пяску дарог.
Сядзеш, возьмеш пяро –
зь нейкім скрыгатам,
цераз сілу рве аркуш яно.
Дзіва – горкія сяньня мы сіраты,
з хаты вырванае зьвяно.
Не суцешыць нас звонкай лірыкай:
з найзванчэйшай – жыцьця ж ня зьвіць.
Дні ідуць, а мы зь лёсам ня зьмірымся,
штоначы сьнім далёкіх, сваіх...
Дзе яны?
Нават сьлед іх з папелішчаў
пасьціралі, зьмялі ўжо вятры,
і зноў зьнічам
пурпурным,
велічным,
незагаслым
душа гарыць.
Не суцішыш яе, не адчэпішся
ад таго, што ўстае праз туман.
А ці лірыка гэта, ці эпіка –
я ня ведаю і сама.
|
Зазлавала вясна,
была золкая, позьняя.
Не хацелі красы апранаць –
бо й каму на уцеху – палі.
Пасьля Юр’я адно
жоўты пыл захістаўся над лозамі
і спакойнаю сіняй вадой
паплавы за сялом заплылі.
Тры дні цёплы туман,
як кудзеляю, нівы укручваў.
Тры дні ў мгле пераймаў
з залатымі ключамі ключар.
I калі ўрэшце сонца ўзышло
над зямлёю зялёнай, пахучаю, –
трапіў сьвет да вясны у сіло:
выйшлі ўсе чараўніцу страчаць.
Не стрывала, панесла надзей
плойму й Зоська ў палі перад вечарам,
ды ля весьніцаў стала...
Ну й дзень!
Хоць каго б, раззалочаны, зьвёў!
(Хутарок Дзянісоў у кустох,
можа, стая ад вёскі, над рэчкаю.
Калі ў золаце й лозы і лог,
колькі пчолаў там і салаўёў!
Вось і сяньня – пяюць!
Не суняць!)
А няхай іх, з палотнамі.
Пазьбірае... Вясна!
Раз жа ў год так буяе зямля!
Хай з дакорам авечкамі котнымі
пад рукою і мэкаюць весьніцы,
а часінку ў лазе, у алешніках
так і паліць туга пастаяць.
– Зоська!
– Божухна, Ясь!
Напалохаў!
Ды што ты?
Зьнямовіўся?
– Уцякайце... ідуць!
– Хто?
– Хутчэй, уцякай... ды... старых...
Бачыш? Сьценкай... Зігцяць...
Тыя ж, з трупімі пруцца галовамі...
Й салаўёў і усплескі зары
жах іржавым лязом перацяў...
*
Зазванілі вёдры на трывогу ў сенцах,
зарыпелі дзьверы восецяў сьляпых.
Гул пайшоў па вёсцы:
ад гасьцінца сьценкай
ружавеў празрысты, залацісты пыл...
Ружавеў, аж мглою зацярушыў вочы
і паклаўся важкім волавам ля ног;
як зайгралі марша радасна, ахвоча
кулі па застрэшшах, па старых платох...
Енкі,
плач,
звон шыбаў,
брэх сабак,
праклёны,
трэск варот, нагамі выбітых з шульлі, –
колькі ж гэткіх дзікіх, жудасных сымфоній
чужынцом на нашай створана зямлі!
Каб сабраць усе іх, каб узяць і грымнуць
бурай перуновых дысанансаў –
сьвет
задрыжэў бы, ўспыхнуў...
і з чырвоным дымам
гвалт, і зло, і крыўда адплылі б навек!
– Гэй, –
пайшлі па йстопках,
па сьвірнох, –
дзе сала?
I ў худыя плечы угрызаўся штых.
– Што? Няма? Паглядзім!
Партызаны смаляць
парсюкоў вясковых штоначы, а ты...
– Ўсіх старых – у цэркву.
Ды і баб з малымі!
Маладых...
– Гэй, матка, дзе твой партызан?
– Я адна, паночку, я...
– Ну, досыць сьлініць,
ведзьму разам з тымі –
раўс, і пад паркан!
Пацяглі салому на царкоўны ганак...
Зноўку дождж сталёвы ў пыл завулка лёг...
Ноч сышла нарэшце...
ймглой змачыла раны,
напаіла вусны, спырскала пясок...
А калі, прыкладам штурхаючы ў сьпіну,
павялі у няволю моладзь паўз палі, –
вёску, нібы сьвечку, прад абліччам сіняй,
ледзь расьцьвілай ночы злыдзень падпаліў,
I да золку, цемру ірвучы на пасмы
(заляканы ветах у пагары зьнік),
паланеў у неба шырака, нязгасна,
велічны,
крывавы,
зыркі,
зыркі
зьніч.
А над ім ірдзеўся золатам найшчыршым,
рукі разгарнуўшы, распрастаўшы – крыж.
I сьцішаў звуглелых Хтось Найвышні
з вышы:
– Хай сатлелі целы,
дух ваш – не згарыць.
*
Дзянісы не згарэлі... Сьцярог
Бог сялібу над рэчкаю шпаркаю.
Але Зоська і Гэлька ў кустох
не пасочаць ужо салаўёў.
Нават клунка узяць не далі.
Маці сьледам і бегла і плакала,
ды ці можна такіх умаліць?
Па крыжох перацялі – і ўсё...
Ноч ня спалі... У лазе
калаціліся, пацеры шэпчучы.
А у вочы узапар глядзеў
праз лазоўе зьдзічэлы вагонь.
Жаль аж дух пераймаў...
Раз, яшчэ неяк зьвечара,
Ясь прыходзіў... Пабачыў – няма –
і зноў скочыў у ночную тонь.
Ночы!
Ночы мінулай вайны!
Колькі вас пурпуровай пагараю,
плачам, сагамі гвалту й маны
так пад стрэхамі хат адцьвіло!
Прыйдзе час...
Вас у песьні ўплятуць.
I атрутай,
і помстай,
і караю
вы ўзрунееце й нейдзе,
і тут.
I ня будзе больш так, як было!
|
Лета выдарылася сухое, навальнічнае.
Часта хмарылася, білі перуны.
Пашчапалі дуб стары над ніцаю каплічкаю.
Але што яны у дні вайны?
Трэці дзень ужо й пылеў і гуў разгублена
старавечны, у сівых бярозах шлях.
Гуў і ўночы ён, аж наквець жоўтых лубінаў
нейкі жах ці жаль няўхопны ахапляў.
Ледзьве раньне – ў небе мак таўклі сталёвыя
камары, зьвінелі над сялом,
І ківалі мужыкі галовамі,
і шчырэй хрысьцілі грудзі за сталом...
Дзянісы не слухалі за працаю,
як гулі у звон гаухі палі.
Мо таму, што радасьцяй гарачаю
і тугою напаіў іх – ліст.
Першы ліст! (Шкада і Зоські, ведама,
але Гэля – горкае ж дзіця.
Ці даўно зьбірала казкі дзедавы?)
Ясь дарогаю яго, ня вытрываў, расьцяў.
«Мамачка, ня плачце... Нам із Гэляю
добра й працаваць, ня цяжка тут ані.
Толькі дзіўна ўсё... А гэтаю нядзеляю
ліст дазволілі вам выслаць... Хіба сьніць
мы маглі аб гэткай радасьці? Каханыя,
страх падумаць, як вы жывяцё.
Патрывайце... Ведайце, із вамі мы
думкай скрозь. Мо сходаем жыцьцё.
Не сумуйце ж, мы тут – не галодныя.
Як дзядуля, тата? Ў хаце Ясь? Здароў?
Ну, бывайце...» А унізе: «...родныя,
прышляцё мо нам хоць трошкі сухароў?»
Плакалі старыя... перачытвалі
кажны сказ па дзесяць раз... Сяло ж,
як мурашнік пад вырваным бурай выкратнем,
і жыло з глухой трывогі... й не жыло.
Аж аднойчы, ледзьве серп замурзаны
маладзік у Нёман акунуў, –
запалала чырвана і спуджана
неба летняя начная муць.
Закурэлі хвойнікі, што пасмамі
далягляд імкнулі аплясьці.
I усім да болю стала яснае:
сенаваньн. сёлета – канцы.
Мала хто спаў гэтай парнай ночаю.
(Утрымаюць, не? Каб іх пярун!)
I з надзеяй, ледзьве, праўда, сточанай,
спаглядалі вочы угару.
А назаўтрае віталі раніцу
галасы нядоеных кароў:
ўсімі сьцяжкамі і межамі у паніцы
«фронт» імкнуў шумліва паўз двароў.
Гуд машын, ірзаньне, крыкі, тупаньне
сотняў ног, падкутых жалязьзём,
пыл і дым, вазы з жывымі й трупамі, –
ўсё зьмяшалася у пекла ля паўдзён.
Адыход сачыла вёска ізь пярэклецяў,
з-за парканаў безьлічай вачэй.
Жучкі вылі, пеўні кукарэкалі,
дзеці браліся усхліпываць, пішчэць.
Хто зь сякерай тупаў, хто падмазваў
сам ня знаючы навошта, перадок.
А гарматы аж каналі спазмамі,
і шчымелі сэрцы... Незнарок...
Бо яшчэ ня села сонца на куросадні,
сонца жутлае, чырвонае, – загад
выгнаў вёску на гасьцінцы босыя,
і парыпалі вазы – пад далягляд.
Не хацеў Дзяніс сваю аселіцу
у бядзе кідаць, і то каму?
Ды прыйшлі... Спрачацца ж ці асьмелішся?
А і дзеці ў сьвеце. Каламуць,
глум такі пайшлі цяпер, што й не пабачыцца!
Маці ж плача вось па іх ці мала дзён...
Дык сабралі воз і, вёскі не загачыўшы,
пацягнулі сонцу наўздагон.
– Ну, бывай, хай спалены, разбураны,
родны кут! Надоўга, назаўжды?
Што чакае там, дзе змрокі бурыя,
дзе густы, пякучы, чорны дым?
Жвір сухі і колы й ногі мералі,
сэрцы ж упіраліся – ня йсьці.
Нахінаючыся, грудкі глею шэрага
бабы ўкручвалі ў ражкі хусьцін.
Аж ірваліся яны, каптан расхрыстаўшы,
у разору рынуць і загаласіць:
«Ой, жытцо маё сівое, каласістае,
для каго сьпяліш ты каласы?
Хто цябе ізь песьняю журліваю
будзе шчыраю рукою зажынаць?»
Але вось і ўзгорак... Сьцяўшы сківіцы,
раз апошні глянулі назад.
А ўнізё – ўнізе між канапляньнікаў,
чыста выбраных навалаю гайні, –
паланеў ужо, паўнеба ахапляючы,
велічэзны пурпуровы зьніч.
– Хто там стаў? Далей! Глядзець – няма калі.
Із чырвонай цемры выплыў цёмны сьцень.
Крык... усхліп глухі... і зноў заплакалі
колы, колы, колы ў тумане.
Доўга дні, мо й тыдні, як шырокая
Крывічанская зямля, – уцекачы
палівалі, мерачы далечы крокамі,
крывяной сьлязой крывавыя зьнічы.
А яны... Яны шугалі у бязьмежнае,
быццам з жыл сыноў Тваіх, мой Край, жывая кроў.
пакідаючы і сэрцамі і межамі
нязмывальнае нікім, нічым таўро.
|
Плылі, плылі дымы над сьцерплай Беларусяй.
Зьмяталі сьлед па тых, што мусілі пайсьці.
З пабітых шыб, з пустых саней глядзела вусьціш.
А ліпень, хоць бы што, іх сонцам залаціў.
Пад хатай Дзянісоў – як мур, быльлё буяла
ды ластаўкі крыльлём чыркалі цішыню.
I веяла з пустых кутоў старой навалай
і новаю, якой – і ім не абмінуць.
Але... Адны пайшлі, а тых – яшчэ чакалі.
Ніхто, ніхто ня спаў у хаце... Палатно,
кажух, што лепшы – ўсё ў жытох лягло высталых,
якіх ня кратаў серп, хоць вырасьлі сьцяной.
З аселіц, позна ў ноч, прыгнуўшыся, старыя
чырвонымі вачмі сачылі далячынь.
А той, хто не хацеў ізноў гнуць долу шыю,
сышоў на дно лясных урочышч і лагчын.
Пайшоў і Ясь... Лясы! Чароўнае багацьце
радзімае зямлі! Ці раз вы ўжо, ці два
былі асочаным выгнаньнікам і хатай
і сховам, што яшчэ нікога не удаў?
Штогод, ледзь сакавік на рэках скрышыць крыгі,
чужыя вас чужым шлюць і сьвяціць і грэць,
ды вы – ўсё жывяцё... I ўсё-такі ж застыглы
ваш супакой, ваш гарт і мхоў сівая шрэнь.
Сачылі далячынь старыя й дасачылі...
Кружылі пчол раі над жоўтай пенай ліп,
асыпаныя залацістым пылам,
ледзь калыхаліся жытнёвыя палі.
У сонцы, лена мух зганяючы, драмалі
пад ганкам Лыскі... Зманны супакой!
А перад вечарам ужо вялізны Сталін
ківаў над гмінай вусамі й рукой.
– Хадзяін дома? Не?
– Няма... забралі немцы.
– Забралі? – I нагой, што моцы, у вушак.
– Ну, выхадзі! Дадай, давай у сенцы,
няма тут месца для фашыстаўскіх сабак!
У сенцах – крык... і стрэл...
Зноў – стрэл... і крык... Нічога,
мо іншым чым старых і бабаў частаваць?
Ужо й не разабраць, пагараю вячорнай
ці цёплаю крывёй чырвоніцца трава?
Пад могілкамі – суд. Крыжы магілаў ніцых
глядзяць, як дзяк худы павіснуў на суку.
I надарма заход зігціць і залаціцца:
нікога ні з жуды, ні з жалю не раскуць.
А па судзе, ўначы, залапаталі крыльлем
чырвоным пеўні, і... і над бязьмежжам ніў,
над грабянямі стрэх,
над пенай ліп расьцьвілых
шугнуў жывой крывёй
вялізны, зыркі зьніч.
Аж па лясное дно ляглі пагары пасмы.
Лес сотняю вачэй угледзеўся ўгару.
А ён гарэў, гарэў,
магутны, незагаслы, правечны зьніч –
мая Радзіма – Беларусь!
*
Беларусь, Беларусь зялёная,
палыменны, балючы сон.
Із табою гарым сягоньня мы
і ня згасьнем, так дай нам, кон.
З намі Ты, хоць драты калюшчыя
аплялі нашу ростань, Ты
ў нас жывеш і шумлівымі пушчамі,
і бязьмежжам жытоў залатых.
Ты... далёка, але і блізка, тут.
Дзе ў нас Ты, а дзе мы – не пазнаць.
Не згадаць, ці ў нас – вёсны Твае цьвітуць,
ці мы, Край наш, – Твая вясна.
Хай мутнее й жыцьцё і навокальле,
лёс ня праўдзіць, а толькі маніць,
хай тутой сяньня доля галёкае, –
за Цябе мы нязгаслы зьніч!
|
|
|
|
