|
Аўтабіяграфічны нарыс
|
Мне часта прыходзіць на думку: ці чалавек ужо родзіцца паэтам, музыкам, мастаком, ці ён родзіцца проста здольным, і абставіны ўжо вырашаюць потым, на працягу часоў, кім ён станецца?
Я думаю, што хутчэй гэта апошняе.
Я, напрыклад, насамперш пачала маляваць. Ад найменшых год мяне цікавіла ўсё навакол, асабліва колеры. Яшчэ зусім малым дзіцём я гадзінамі магла глядзець на вячэрняе неба, сачыць у ім зьмену адценьняў, затрымлівалася перад цікавага кшталту дрэвам, незвычайным тварам. Як толькі я навучылася трымаць аловак у руках, мне захацелася перадаваць гэта ўсё на паперы. Не было паперы – і я пэцкала вокладкі кніжак, драпала кійком гладкія сьцежкі нашага саду, за што мне часта даставалася. Разумеецца, малявала я няўдольна, па-дзіцячаму, аднак памятаю, дарослыя, знаёмыя бацькоў, разглядаючы мае дзіцячыя малюнкі, казалі: «У ейных постацях ёсьць рух» або: «Цікавыя малюнкі як для дзіцяці». З гадамі расло і маё ўменьне. У школе я крыху пазнаёмілася і з тэорыяй, і з пэрспэктывай. Мае малюнкі з гіпсавых галоваў і маскаў былі найлепшыя ў клясе. У мяне былі таксама вялікія здольнасьці да перадачы падабенства. Памятаю, будучы ў 5-ай клясе гімназіі, я намалявала вуглём партрэты ўсіх маіх сябровак, як казалі, вельмі падобныя. Мне вельмі хацелася маляваць. Часам па некалькі дзён мяне перасьледвалі які малюнак ці постаць, бачаныя мною. Як сёньня, памятаю адзін такі: сільвэтка1 вёскі на ўзгорку, стрэхі, коміны, зарысы дрэваў, зусім чорныя на фоне зырка-чырвонага вячэрняга неба. Я не супакоілася, пакуль не намалявала яе, як умела. Памятаю таксама, што адбіцьцё мастка з колькіх бярозавых жэрдкаў у ціхай вадзе нейкай безыменнай рачулкі доўга мучыла мяне. Я мусіла намаляваць яго з памяці. Тады супакоілася. I гэтак было праз усё дзяцінства, год да 14-ці. (Я доўга была дзіцём, маючы 14 год, я яшчэ з усёй уцехаю гуляла ў лялькі.) Хто ведае, каб мяне вучылі, я б, можа, сталася мастаком, а не паэтам. Аб вершах я тады і ня думала. Гэта прыйшло пазьней.
Тады раптам мне захацелася ляпіць. Зажадалася страшэнна. Я проста плакала і прасіла маці дастаць мне гліны. Уначы сьніла яе пад рукамі, мяккую, паслухмяную. Сьніла, што ляпіла і – усё галовы: нейкага старога, нейкай дзяўчынкі з прыгожай шыяй. Я некалькі тыдняў проста хварэла, што не магла зьдзейсьніць свайго раптоўнага жаданьня. Гліны не было дзе дастаць, дый каму, апрача мяне, была яна тады ў галаве? Вучыць мяне маляваць бацькі таксама ня мелі магчымасьці. Давялося ператрываць і гэтае жаданьне, дзіўна моцнае. Але таемная сіла, што жыла ўва мне, упарта шукала выйсьця. I яно ўрэшце знайшлося. Сталася гэта пад уплывам нашае настаўніцы літаратуры ў Яраслаўскай Гімназіі, дзе я тады вучылася із маёй сястрой. Прозьвішча ейнае я даўно забылася, але памятаю яе і сёньня як жывую. Гэта была цікавая постаць. Жанчына паўдзённага тыпу, зь вялікім тэмперамэнтам, яна вельмі любіла літаратуру, асабліва народную творчасьць. Гэтую любоў да фальклёру яна патрапіла прышчапіць і нам, некалькім сваім улюбёным вучаніцам, сябрам заснаванага ёю гімназійнага літаратурнага гуртка (ведама, расейскага, як і ўся гімназія). Хоць, можа, гэта і гучыць даволі дзіўна, але я думаю, што каб не яна, я, можа, ніколі ня сталася б якраз беларускай паэткай.
Недзе ў 1917 годзе наш гурток (я была ў ім адной з наймаладзейшых) наважыў выдаваць літаратурна-мастацкі часопіс. Ня памятаю, як ён зваўся. Маім абавязкам было маляваць для яго вокладкі, што я і рабіла вельмі сумленна. На кожным нейкі краявід з памяці, акварэляй. У нас не было ні машынкі, ні шапірографа, дзяўчаты з прыгожым характарам пісьма перапісвалі яго ў 5-ці экзэмплярах. I я мусіла маляваць для кожнага нумара 5 розных вокладак. Памятаю, як сёньня, што на адным быў восеньскі кляновы лісток, падняты недзе на яраслаўскім бульвары. Пісаць я яшчэ не пісала.
Але якраз у гэтым часе мне пачалося хацець паспрабаваць свае сілы і на гэтым полі. Мае старэйшыя сяброўкі (з 7-га і 8-га клясаў) зьмяшчалі ў нашым часопісе свае вершы пад Бальмонта2, Гумілёва3, Ахматаву4... Бальмонта я ня надта любіла, ён выдаваўся мне нейкім няшчырым, штучным. Ахматаву, наадварот, я ў душы лічыла бясстыднай і не любіла таксама. Але Гумілеў мне падабаўся. Падабаліся і вершы маіх сябровак, што насьледавалі яго. Я ім страшэнна зайздросьціла. Так балюча было хацець, а не патрапіць пісаць, як яны. Я ўжо не была дзіцём, як зусім нядаўна. Я ўжо займела сваіх «гэрояў». Адным зь першых маіх «ідэалаў» быў Юлій Цэзар5. Але пасьля я перанесла мае сымпатыі на Антонія6 дзеля ягонае дзіўнай, мала яшчэ зразумелай гісторыі з Клеапатрай7. Пасьля прыйшлі Рычард Ільвінае Сэрца ды іншыя гэроі вальтэр-скотаўскіх раманаў8. Грунт да таго, каб стацца паэтам, пакрысе падрыхтоўваўся. Хутка я проста стала тужыць, калі гэта можна так назваць, каб напісаць верш. Вядома, ніхто аб гэтым ня ведаў.
Я мела нейкую дзіўную натуру ад самога маленства. Я ня ўмела быць шчырай, ня ўмела дзяліцца ні з кім сваймі перажываньнямі. Я цешылася, я цярпела, я хацела таго ці іншага, я зайздросьціла сёстрам, сяброўкам, я вельмі кахала маці, некаторых настаўнікаў, але ўсё гэта паціху, у сабе. Ніхто ніколі ня ведаў маіх думак. Я ніколі не спавядалася маці з сваіх дзіцячых перажываньняў, хоць мае сёстры, асабліва малы брат, расказвалі ёй усё чыста. Дык вось, хаваючыся ад усіх, я пачала прабаваць пісаць. Спачатку йшло не зусім добра, бо я хацела напісаць ня проста верш, а верш ня горшы, а лепшы ад спатыканых у нашым часопісе. I вось урэшце я напісала яго. Ён зваўся, памятаю, «Хмары» («Облака» па-расейску). Ці быў ён добры – ня ведаю, але рытм у яго быў, як належыцца. Другім маім вершам быў «Поўдзень». Гэта быў ужо сапраўды добры верш, ня горшы за тыя, што ўвайшлі пасьля ў мой зборнік «Пад сінім небам».
Я сталася паэткай. Аб гэтым хутка даведаліся і ў клясе, і ў гімназіі. Здавалася, засталося толькі цешыцца славаю. Але справа абярнулася зусім па-іншаму. Я пісала, але ўсё здавалася мне благім, нявартасным, хоць іншыя і хвалілі. Пахвалы цешылі, але было і сорамна, бо здавалася, што хваляць няшчыра. Гэтак са мной і дагэтуль. Мне ніколі не падабаецца тое, што я напісала, бо гэта толькі як бы частка, як бы цень таго, што я хацела напісаць. А таго, што хочаш напісаць, ніколі не ўдаецца цалкам. У галаве адно, хочацца гэта перадаць, а словаў на гэта няма, проста не існуе. Тварэньне заўсёды спалучана зь нейкім незадавальненьнем. Наагул, сам працэс творчасьці рэч вельмі цікавая і дзіўная.
Ня ведаю, як у іншых паэтаў, але я адрозьніваю колькі фазаў у самым працэсе творчасьці. Першая – гэта як бы ўступ, падрыхтоўка. Вось жыве сабе чалавек спакойна, працуе, ходзіць, гаворыць, думае, кахае, ненавідзіць. Звычайна, як усе людзі. Але вось пачынаюць зьяўляцца ў галаве нейкія радкі, урыўкі вершаў, абразы. Пачынаецца нейкі непакой. Хочацца хутчэй адрабіць штодзённую працу, быць вольнай, пазбавіцца ўсіх, быць аднэй, каб узяць пяро ў рукі. Хочацца пісаць. Раней ці пазьней гэты момант настае. (Хоць калі ўмовы не спрыяюць, а ў мяне гэта здаралася і здараецца, на жаль, вельмі часта, настрой мяняецца, і робішся зноў звычайным чалавекам.) Бярэш пяро і пачынаеш пісаць. Гэта другі пэрыяд працэсу – тварэньне. Гэты момант, безумоўна, незвычайны. Нават фізічна адчуваеш зьмену. Твар гарыць, а па целе прабягаюць дрыжыкі, чуесься як бы хворы. Калі пішаш, сам ня ведаеш, што ў рэшце рэшт выйдзе. Часта бывае, што хочаш адно, а паміма твае волі выходзіць зусім іншае. Страшэнна прыкра, калі трэба перарваць пісаньне. Нэрвы так напружаны, што ледзьве тады ня плачаш. Але калі ніхто не перашкаджае і не перарывае і ёсьць магчымасьць «выпісацца», настае трэйці этап. Чытаеш напісанае, і яно здаецца незвычайным. Кроў яшчэ не астыла, дык і кожнае слова прымаецца нагарача. Адным словам, здаецца, што верш удаўся, і доўга яшчэ, астываючы, паўтараеш у памяці той ці іншы радок, жывеш сваім творам. Ведаючы сябе, я ў такім выпадку хаваю напісанае і варочаюся да жыцьця. Назаўтра перачытваю напісанае, і тут находзіць новая фаза: страшэннае незадавальненьне з напісанага, да некаторых выразаў дык адчуваеш проста агіду ці стыд. Верш выдаецца дрэнным, нічога ня вартым. Рукі не падымаюцца правіць. У нецікавым настроі, густа закрэсьліўшы тое ці іншае найбольш невыноснае слова, хаваеш свой твор як надалей. Ды мінае зноў колькі часу. Варочаешся яшчэ раз да напісанага. I цяпер чытаеш яго зусім як чужы твор. Крытычна, нахалодна. Робіш папраўкі, дапісваеш, вычыркваеш, шліфуеш. Верш урэшце гатовы (хоць я магла б у гэтым часе правіць яго бясконца). Ён ужо як бы ня мой. Цікава, што толькі ў гэтым астатнім пэрыядзе творчасьці заўважаеш, хоць не заўсёды, удалыя сугуччы ў вершы ці іншыя рэчы, што стварыліся несьвядома. Часам у гэтым жа часе ўзмацьняеш ужо сьвядома, без твае волі створанае. Але бывае, што і нічога не заўважыш і толькі, калі хто з крытыкаў зьверне на гэтае ўвагу, – пабачыш і зьдзівісься. Але ўсё гэта, напісанае тут, на самой справе зусім ня тое, што ад мяне патрабуецца.
Пастараюся цяпер трымацца бліжэй тэмы «Аўтабіяграфічны нарыс». Звычайна гэткія творы пачынаюцца проста: «Я нарадзілася ў ... годзе ў сяле ці мейсьце такім ці гэткім». Я вельмі не люблю такога шаблону, але няма рады, давядзецца трымацца яго па магчымасьці найбліжэй.
Па праўдзе, я сталася беларускай паэткай толькі ўвосень 1920 года, дык пастараюся факты да гэтага моманту пералічыць як найкарацей, каб шырэй спыніцца якраз на 1920 годзе, на часох, так важных у маім жыцьці, – Вільні, 1-ай Віленскай Беларускай Гімназіі.
Дык вось, нарадзілася я пад канец 1903 года (самай восеньню) у месьце Баку на Каўказе, на Касьпійскім Моры, дзе бацька быў тады начальнікам Бакінскай мытнай акругі. Але калі мне не было яшчэ і двух год, бацьку майго перавялі на захад, спачатку на Валынь, а тады ў Вільню. Вільню я і лічу сваёй сапраўднай Бацькаўшчынай, бо толькі тут я пачала памятаць сябе, пачала жыць сьвядомым жыцьцём, тут я вырасла, вучылася, пазнала добрае і благое, і гора, і радасьць. Вільню я люблю, і па ёй толькі сумую. Мае бацькі былі, фактычна, няроўнай парай і па гадох, і па розьніцы ў паглядах, і па народжаньні. Але абое яны стварылі добрую сям'ю для нас, дзяцей. Мы чуліся шчасьлівымі ў маленстве. Я, праўда, хіба найменш, мо таму, што, як я ўжо казала, я ня ўмею дзяліцца сваймі перажываньнямі зь іншымі і мяне праз гэта ня так любілі. А мо гэта было таму, што я была найстарэйшая і зь мяне найбольш патрабавалася.
Маці старалася зрабіць усё, каб даць нам найлепшае разьвіцьцё і асьвету, зрабіць нас ня лялькамі, а людзьмі. (Бацька зусім нашым выхаваньнем не займаўся, пакідаючы гэтую справу матцы.) Часам маці нават перадавала ў гэтым сваім імкненьні. Каб
не разьвіць у нас перадчасна так званага па-расейску «кокетства» (страшэнны грэх у матчыным разуменьні), нас апраналі вельмі сьціпла, валасы (а мы, усе дзяўчаты, мелі іх вельмі доўгія і прыгожыя) запляталі туга і гладка ў косы, не дазвалялі сябраваць абы з кім, нікуды не пушчалі адных, не вучылі танцаваць, а наадварот, тых дзяцей, што танцуюць, высьмейвалі і г.д. Але затое нас вучылі ўсяму, што было магчыма; музыцы, мовам. Маці вучыла нас сама, рыхтуючы ў гімназію, і вучыла шмат
шырэй, чымся патрабавалася праграмай. Мы любілі вучыцца і ведалі шмат больш, чымся нашыя аднагодкі. Маючы 4 гады, я ўжо зусім добра чытала, а ня маючы 10-ці год, я бліскуча здала ўступны экзамэн і паступіла адразу ў другую клясу Віленскае Марыінскае Гімназіі, што месьцілася тады на Лукішскім пляцы і дзе была пасьля Літоўская Гімназія.
Як я ўжо казала, нас трымалі ў хаце досыць строга, але толькі пад некаторымі паглядамі. Кожнае лета мы выязджалі пад Вільню на дачу. Бацька езьдзіў штодня на службу, маці зь ім, бо зь ягоным здароўем было тады ня надта добра. Цэлы дзень мы былі вольныя. Раніцою, праўда, трэба было пазаймацца (гадзіны музыкі, гадзіны французскае мовы), але затое пасьля мы маглі гуляць, колькі хацелі. Пры нашай дачы быў вялікі стары парк дзікі, як пушча. Мы і праводілі там усе вольныя гадзіны. Як там было добра, прыгожа, таемна! Мы лазілі па дрэвах, па кустох, прыглядаліся птушкам, мурашкам, шукалі грыбоў ды ягад і з гэтага часу якраз я вельмі палюбіла прыроду, палі, лес – усё прыгожае. Нас было ў сям'і чацьвёра, тры сястры і брат, усе адно пад адным, так што брат быў на 3,5 гады за мяне маладзейшы, сёстры ж адна на год, другая на 2. Фантазія ў нас усіх была вельмі багатая, ня дзіва, што мы чуліся незвычайна добра бязь іншых сяброў і не тужылі ні па кіно, ні па тэатрах. У гімназіі і я і сёстры вучыліся аднымі зь лепшых. Мае працы з мовы заўсёды чыталіся настаўніцай як прыклад перад усім класам.
Калі я скончыла трэйцюю клясу, нам давялося пакінуць Вільню, бо пад места падыходзілі немцы (дагэтуль я блізу што не адчувала вайны, хоць сям'я наша была настроена вельмі патрыятычна), усе ўрадавыя ўстановы прымусова эвакуяваліся, і нашая гімназія таксама выехала з усімі нашымі дакумэнтамі некуды ў Расею.
Мы апынуліся «ў бежанцах». Трапілі мы ў горад Яраслаўль над Волгай. Гэты горад быў вельмі прыгожа паложаны на высокім беразе, меў шмат цікавых старых цэркваў, і я яго вельмі палюбіла. У гімназіі, куды мы паступілі, я атрымала шмат для майго разьвіцьця. Але аб гэтым ужо пісала і ня буду паўтарацца. Тут мы дачакаліся і перажылі і першыя часы рэвалюцыі, і апошнія дні вайны, і крывавае Яраслаўскае паўстаньне ўлетку 1918 года, калі выгарала большая частка горада, і бальшавіцкія рэпрэсіі. Рабіць у Расеі не было ўжо чаго, і бацькі наважылі варочацца ў Вільню, дзе мы былі пакінулі ўсю маёмасьць. Але гэта была нялёгкая ў тыя часы справа. Давялося варочацца этапамі. Спачатку нам давялося пераехаць у Вялікія Лукі Пскоўскай губэрні, вярней, на вёску пад гэтым невялікім местам. Тут мы былі прымушаны пражыць блізу год. Пасьля мы пераехалі ў Дрысу на беразе Дзьвіны. Але праз Дрысу якраз пайшоў фронт. На адзін бок сталі палякі, на другі – бальшавікі. Места згарэла, мы ўцяклі на вёску ды тут і засталіся зімаваць. Праўда, у Дрысе была гімназія, і мы нават туды паступілі ў сёмую клясу, але пад вечным абстрэлам ні вучыцца, ні жыць было немагчыма.
Сёньня, з пэрспэктывы часу, я бачу, што месяцы, пражытыя пад Дрысаю на вёсцы, літаральна ў голадзе і холадзе, выйшлі мне на вялікую карысьць. Справа ў тым, што тут я ўпершыню сутыкнулася, і то зусім беспасярэдне, зь беларускаю вёскаю і найчысьцейшай беларускаю моваю. Мы жылі ў невялікай сялянскай хаце разам з гаспадарамі, лянівым Юркам і ягонаю спрытнаю, злоснаю, але вельмі працавітаю жонкаю. Тут я пачула ўпершыню і беларускія песьні, і беларускія казкі. Я вельмі ўсім гэтым зацікавілася, і вёска, і людзі, і песьні, і мова падабаліся мне незвычайна.
Самымі Калядамі нам удалося перабрацца ў нейкае мястэчка, якое хутка занялі палякі, і цяпер мы маглі варочацца ў Вільню. Я ня ведаю і не памятаю, як мы трапілі ў цягнік, як доўга ехалі. Кажуць, тыдні два. Стаялі страшэнныя маразы... Усюды было поўна войска, палякаў. Не было чаго есьці, не было дзе дастаць вады. Мы ўсе захварэлі на гішпанку. Так і ляжалі ў гарачцы ў няпаленым таварным вагоне. Тады я аб гэтым ня думала, але сёньня з болем успамінаю, што мусілі перажыць мае бацькі, тым больш што на трэці дзень па прыезьдзе ў Вільню памерла мая сястра Галя, якую маці найбольш любіла, ды і мы трое, я, сястра і мой брат, ледзьве перажылі тую гішпанку. Я хварэла месяцы два, але выдыхала неяк.
Мы трапілі на кватэру да людзей, што прымалі ўдзел у жыцьці беларускага грамадства. Дачка іхная вучылася ў 8-й клясе 1-е Віленскае Беларускае Гімназіі. Як толькі мы крыху паздаравелі, а маці перажыла першае гора па сьмерці мае сястры, яна пачала старацца неяк наладзіць нашае жыцьцё. Бацька быў ужо стары і хворы і ня мог шмат памагчы ёй у гэтым. Праз нашых гаспадароў маме ўдалося ўладзіцца працаваць на амэрыканскую дапамаговую кухню ў Беларускай Гімназіі. Гэта былі вельмі галодныя пасьляваенныя часы, і кухні такія былі адчынены пры ўсіх школах, каб дакармліваць дзяцей і моладзь. Працуючы там, мама пазнаёмілася і пасябравала шмат із кім з настаўнікаў, і ў выніку гэтага пад вясну 1920 года мы ўсе трое былі прыняты ў гімназію. Як я цешылася, што хоць у голадзе і холадзе, але я магла ізноў вучыцца!
Зь вялікай ахвотай узялася я за вывучэньне беларускае мовы, ужо знаёмае мне зь вёскі пад Дрысаю. Першаю кніжкаю, зь якою я сутыкнулася ў гэтыя часы, яшчэ перад паступленьнем у гімназію, была кніжка апавяданьняў Максіма Гарэцкага, а асабліва апавяданьне «Лірныя сьпевы». Праўда, кніжка гэтая не была мо адпаведнаю, каб зь яе вучыцца беларускае мовы, зусім ня ведаючы яе, але мне яна была якраз найлепшым лемантаром. Ня буду тут шмат пісаць аб Беларускай Гімназіі. Я аб гэтым пісала некалі ў малым успаміне, зьмешчаным у часопісе «Наперад»9.
Затрымаюся крыху толькі на тым, калі і як я пачала пісаць па-беларуску. Як я ўжо ўспамінала, я паступіла ў гімназію пад вясну 1920 года. Мне давялося шмат вучыцца, бо я блізу два гады не вучылася. Лацінская мова была для мяне зусім новаю таксама і з матэматыкі давялося вельмі шмат даганяць. Я шчыра ўзялася за навуку. Часу на вершы не было. Я мусіла здаваць экзамэны з усіх прадмэтаў. Частку зь іх я здала яшчэ перад канцом года, рэшту, як матэматыку і фізіку, мне адлажылі на восень. Я так цешылася, што зноў магу вучыцца, што, каб зрабіць прыемнасьць настаўнікам, наважыла як найхутчэй навучыцца па-беларуску. Нашым настаўнікам літаратуры ў 7-й клясе быў Максім Гарэцкі. Постаць ягоная з самага пачатку была для мяне ахіненая нейкім рамантызмам. Аўтар кнігі, што мне спадабалася, пісьменьнік... Настаўнік літаратуры, якую я так любіла... Як тут было застацца зусім халоднаю, абыякаваю? На зьмену Юліям Цэзарам і Рычардам Ільвіным Сэрцам прыйшоў, зусім зразумела, Гарэцкі, першы жывы чалавек, які мне падабаўся (а мне было тады ўжо 17 год!). Ця дзіва, што гэта сталася яшчэ адным стымулам як найлепшага пазнаньня і апанаваньня беларускай мовы? Я доўга не адважылася гаварыць аб тым, што і я пішу, Гарэцкаму. Зрэшты, якая з гэтага была б карысьць? Гарэцкі... і расейскія вершы! I я маўчала і вучылася, і чытала.
А тым часам надышло лета. У Вільню нахлынулі бальшавікі, пасьля – літоўцы, то адны, то другія. Ці ўтрымаецца гімназія? Як будзем жыць? Гэтыя пытаньні трывожылі ўсіх. Але я была яшчэ замаладая, каб праймацца глыбей жыцьцёвымі справамі, хоць і адчувала іх вельмі балюча. Трэба было вучыцца і працаваць, каб пражыць. Мама не магла ўсіх пракарміць, бацька працы дастаць ня мог нідзе, сястра і брат былі замалыя. Заставалася толькі я. Вось я і давала ўсё лета лекцыі, пераважна з моваў, маці таксама рыхтавала дзяцей да экзамэнаў, пераважна ўсё нашае Беларускае Гімназіі. Жылі мы вельмі дрэнна. Памятаю, што ўсе мы чакалі зь нецярплівасьцю, калі падвечар да мяне прыходзіў на лекцыю адзін нейкі кавалер з нашае клясы, якога я падганяла з моваў, бо ён плаціў адразу за кожную лекцыю, і мы тады за гэтыя грошы куплялі хлеб на вячэру. I памятаю, як адзін раз ён не прыйшоў, бо захварэў, і мы мусілі ісьці спаць галодныя. Але ўсё гэта было нішто ў параўнаньні з прагаю жыць, якою я тады была поўная аж па берагі, хоць навонкі і выдавалася вельмі паважнаю і настаўнікам, і сяброўкам. Так, паміж страхам і надзеяю надышла ізноў восень. Гімназія не зачынілася. Пачалася навука. Я ўжо так добра апанавала беларускую мову, што прымала ўдзел у «Паўлінцы»10 Янкі Купалы, якую ставілі на адчыненьне заняткаў, гуляючы ролю Агаты, і, як кажуць, няблага. Заахвочаная ўдачаю, я спрабавала пісаць па-беларуску вершы. I як ні дзіўна, у мяне адразу пайшло вельмі гладка.
Першым вершам, які я напісала па-беларуску, быў верш «Хай жаўцее, сьціхае сад з кожнай гадзінай», другім – «Сьветлы дзень дагарае над сумнай зямлёю». Перапісаўшы іх чысьценька, я сабралася з адвагаю і падала іх Гарэцкаму пасьля лекцыі. Ён узяў, паглядзеў на мяне, сказаў «цікава» і пайшоў. Увечары таго ж дня, а было гэта ў суботу, у нас мелася быць, як заўсёды, вечарынка, рэферат ці выступ хору, а тады танцы. Мы сабраліся ўсе, селі. Людзей было шмат, бо на нашыя вечарынкі прыходзілі ня толькі вучні гімназіі, але і ўсе наагул беларусы-віленчукі.
Раптам на эстраду выйшаў Гарэцкі і папрасіў слова на пару хвілінаў. Усе думалі, што ён хоча зрабіць якую заўвагу вучням, так думала і я. Але што са мной сталася, калі я пачула, у чым справа. Гарэцкі зьвярнуўся да публікі так: «Я хачу вас сёньня пацешыць, асабліва тых, хто любіць беларускае слова. Дай Бог, каб я не памыліўся, але мне здаецца, што ў нас сёньня нарадзілася паэтка, большая і за Цётку11, і за Буйлянку12». І тут ён выняў паперкі з маймі вершамі і прачытаў іх слова ў слова, без ані адной папраўкі. Людзі пачалі пляскаць, усе сталі глядзець на мяне, а мне здавалася, што я памру са стыду. Але ўсё абышлося як найлепш.
Тут я хацела якраз выправіць тую памылку, якая лічыць першым маім вершам «Восень» («Як не любіць мне восень залатую...») у зборніку «Пад сінім небам». Верш гэты напісаны пазьней за ўспомненыя тут і ёсьць першым, не напісаным, а першым надрукаваным маім вершам. Увосень 1920 год; ў Вільні не выходзіла беларуская газэта і вершаў не было дзе друкаваць. Апрача таго, я была яшчэ замаладая паэтка, а Гарэцкі застрогі крытык, каб так адразу і друкаваць мяне. Паміж іншага, гэта была адзіная ягоная пахвала, сказаная, праўда, ня мне, а людзям, хоць і ў маёй прысутнасьці. Ён ніколі маіх вершаў, калі я давала іх яму, не хваліў, а толькі рабіў заўвагі, казаў, што трэба было б выправіць, зьмяніць. Сам ён паправак і зьменаў ніколі не рабіў і я яму за гэта вельмі ўдзячная. Ён навучыў мяне паважна і крытычна ставіцца да кожнага слова і цаніць мову, ейную чысьціню і прыгажосьць. Але хоць Гарэцкі ніколі не хваліў мяне, а толькі ганіў, я адразу навучылася адчуваць, што яму падабалася, а што не, і ніколі ягонай крытыкай не праймалася. Наадварот, мне хацелася пісаць усё лепш і лепш, каб яму спадабалася. Памятаю асабліва той дзень, калі я паказала яму верш «Балотніца», першы з цыкла «Зачараваны кут». Як ён цешыўся, хоць нічога асабліва не хваліў, як ён доўга гаварыў аб тым, якою цудоўнаю, багатаю крыніцаю ёсьць народная творчасьць і як яе трэба шанаваць і ўмела, асьцярожна выкарыстоўваць, як ён радзіў паважна заняцца ёю і больш пісаць такіх рэчаў, як «Балотніца»!
Адным словам, пасьля рэклямы, зробленай мне Гарэцкім на вечарынцы, я зрабілася слаўнаю ў гімназіі. Малыя з малодшых клясаў глядзелі на мяне з пашанаю, настаўнікі таксама нейк інакш адносіліся да мяне, сяброўкі пышніліся мною. Жыцьцё сталася радасным, цікавым, поўным сэнсу, дарма што не было часта чаго есьці, дарма што і прышласьць нічога не абяцала лепшага... Навука, творчасьць, сяброўкі, жыцьцё гімназіі аж па берагі поўнілі мае дні.
У 1921 годзе ў чэрвені я скончыла адной зь лепшых 8-ю клясу. Настаўнікі, а найбольш Браніслаў Тарашкевіч13 (гэта былі часы гэтак званае Сярэдняе Літвы14), уладзілі мяне настаўніцаю ў адной зь беларускіх пачатковых школаў у Вільні. Я пачала зарабляць, хоць і сьціпла, але стала. У хаце ўсе павесялелі. Удзень я вучыла ў школе (на праваслаўных могілках), а па абедзе хадзіла на лекцыі ў унівэрсытэт. Сюды ж прыходзіў і мой будучы муж, зь якім я пазналася яшчэ будучы гімназісткай на адной з нашых суботніх вечарынкаў. Хутка сталася так, што, праслухаўшы адну ці дзьве лекцыі, мы апыняліся ў Бернардынскім Садзе або на Замкавай Гары. У хаце ўсе былі, аднак, перакананыя, што я пільна вучуся, хоць мо і дзівіліся часам, што лекцыі так доўга зацягваюцца.
Роўна праз год, 28 верасьня 1922 года, я выйшла замуж, і назаўтра мы з мужам выехалі зь Вільні, каб ніколі туды на стала не вярнуцца. Два гады пазьней я была ўжо маці двух хлапцоў.
Быць жонкаю і маці – рэч зусім для паэзіі не спрыяючая. Я часам сама дзіўлюся, што я ўсё ж ня кінула пісаць, што пішу да сёньня. Сямейнае жыцьцё дазваляла мне вельмі рэдка адрывацца, аддаваць час творчасьці. Штодзённыя жыцьцёвыя клопаты не даюць часу быць аднэй, мець супакой і спакойныя, нічым іншым не занятыя думкі, каб магчы тварыць. За кожную часіну для пісаньня мне даводзілася ходацца, кожную вытаргоўваць, аплачваць прыкрасьцю і непаразуменьнем. Дый сабрацца з думкамі, стварыць належны настрой было блізу немагчыма ў хаце, поўнай дзіцячага крыку і тупату. Ды дарма, я хутка навучылася лавіраваць, выкручвацца паміж мужам, дзецьмі, кухняй і... вершамі.
У 1927 годзе я надаўжэй прыехала ў Вільню і падрыхтавала тут да друку свой першы зборнік «Пад сінім небам». У гэтым жа часе я займалася перакладам «Дзядоў»15 Адама Міцкевіча. Пераклала 1-ю частку, 2-ю і пачала 4-ю. Пераклад, як казалі, удаўся вельмі добра. Частка яго была надрукавана ў адным зь віленскіх беларускіх часопісаў, ці не ў «Беларускіх гонях»16, але цэласьць загінула недзе – у друкароў ці рэдактараў, і яе, на жаль, так і не ўдалося нідзе знайсьці.
Першыя паўтара гады пасьля замужнасьці мы пражылі ў Слоніме, над самай Шчарай. Я доўга не магла прывыкнуць да вайсковага польскага асяроддзя, у якім апынулася. Усё было такое чужое для мяне. Трэба было хавацца з сваёй беларускасьцю. Адзіны чалавек у Слоніме, зь якім мы маглі адвесьці душу, быў Гальяш Леўчык17, паэт, стары слонімец. Мы неяк раз сустрэліся зь ім, і ад гэтага часу ён стаўся нашым частым госьцем.
Улетку гэтага ж першага года муж адправіў мяне да свае сям'і на вёску ў Доры Валожынскага павета. Тут я правяла месяцы тры, а пасьля езьдзіла сюды кожнае лета. «Вакацыі» ў Дорах вельмі шмат далі мне для разьвіцьця мае творчасьці. Я пазнала тут найчысьцейшую беларускую мову, песьні, звычаі, пабывала на вясельлях, хрэсьбінах, зжылася і зь людзьмі, і з прыродай. Шмат песьняў я запісала, а мэлёдыі вывучыла на памяць. Шмат год пазьней я напяяла іх кампазытару М. Шчаглову, калі ён пісаў на маё лібрэта опэру «Лясное возера». Мэлёдыі гэтыя – пасьля скамарохаў у 2-м акце – «Ой, борам, борам, баравіною» і «Ой, гара з гарой разьлягаецца», дзьве вясельныя песьні з 3-га акта опэры.
Пасьля паўтарагадовага пабыту ў Слоніме мужа перавялі на Памор'е. Гэта сталася ў 1924 годзе. На Памор'і, вельмі далёка ад Вільні і ад Дораў, мы пражылі шмат год: 13 год у Хэлмне, вельмі прыгожым, поўным зеляніны і паркаў гарадку над Віслай, і год у Равічы, на самой мяжы зь Нямеччынай. Жыцьцё гэтае ўсе гэтыя гады мала спрыяла паэтычнай творчасьці. Праўда, я ўжо асвоілася і з польскай мовай, і з жыцьцём вайсковае сям'і. Нішто ўжо не дзівіла мяне. Я і сама ўсёй душой наўчылася аддавацца і танцам, і фліртам, і вечарынкам. Але пісаць я пісала няшмат. Адарваная ад беларускага асяроддзя, я толькі крыху і здалёк чула аб здарэньнях і перажываньнях, што хвалявалі яго. Аб чым жа я магла пісаць? Толькі аб тым, па чым я сумавала – па Вільні, па беларускіх барох, палёх, песьнях. Былі такія гады, калі я ня ведаю, ці напісала хоць пару вершаў... Праўда, былі і іншыя, шчасьлівейшыя, калі я пісала больш.
Цікава, наагул, што пабуджае да творчасьці, якія здарэньні ці перажываньні ў жыцьці паэта спрыяюць ягонаму росту, разьвіцьцю, плоднасьці? Гэта цяжка прасачыць. Аб сабе я магу сказаць адно: жанчыне наагул вельмі цяжка быць паэтам. Яна, асабліва зьвязаная сям'ёй, можа пісаць, толькі маючы або вельмі ўпарты талент, або стойкую натуру, або тэмперамэнт, які не паддаецца так лёгка абставінам і чужым уплывам, а робіць сваё. Шэрая будзёншчына – гэта магіла для ўсялякае творчасьці...
Успамінаючы мінулыя гады, я магу сьцьвердзіць, што напісала найбольш я тады, калі найменш была зьвязана сямейнымі і хатнімі абавязкамі і калі мела найбольш перажываньняў. Перажываньні, цяжкасьці, хоць цяжкія, жудасныя, даюць чалавеку нешта такое, што пабуджае ў ім натхненьне, творчую сілу. Таксама і калі паэт чуе, што творамі ягонымі цікавяцца, што яны патрэбныя, – сіла ягонае творчасьці адразу шугае ўгару. Наадварот, калі адчуваеш і сябе і свае творы нікому не патрэбнымі, наступае поўнае зьнеахвочаньне, поўны заняпад усялякага паэтычнага натхненьня. Чаму гэта так? Ды, пэўне, такая ўжо людская натура. Паэт не становіць выняткам з агульных законаў, наадварот, усё людское, і благое і добрае, ярчэй жыве ў ім. Адно справа ў тым, ці патрапіць ён маскавацца. Ня будучы сапраўдным чалавекам, ня можна быць паэтам. Не перажыўшы ўсяго, што перажываюць людзі, таксама ня можна быць сапраўднай творчай адзінкай. Перажываньні для паэта – гэта той жа хлеб. У галодныя гады ён дае зь сябе менш, у гады, багатыя на ўражаньні, ён творыць больш. Але мне здаецца, што ўсе гэтыя разважаньні маюць мала агульнага з тэмай... Таму пераходжу ізноў да свае аўтабіяграфіі.
Гады паміж 28—34-ым былі мала плоднымі гадамі для творчасьці, хоць я жыла ўсе гэтыя гады вясёлым, бесклапотным жыцьцём. Штогодна адведзіны Вільні, пару месяцаў у Дорах, у сэрцы Беларусі, адны падтрымлівалі мяне. Дзеці падрасталі, часу я мела штораз больш. Матэрыяльныя ўмовы жыцьця таксама год у год паляпшаліся, гульня ў брыдж, ці бясконцыя вечарыны, ці балі крыху прыеліся. Я ізноў вярнулася да паэзіі. Шмат чытала. Згодна з заўвагай Антона Луцкевіча (А. Навіны)18, у маёй творчасьці зьявіліся новыя ноты.
У 1935 годзе я ўпершыню ўзімку наведала Вільню. Чытала тут свае вершы. Ізноў цесна сутыкнулася з усімі старымі знаёмымі, пазнала новых. Максім Танк19 і ягоная творчасьць зрабілі на мяне вялікае ўражаньне. Я пачала пісаць верш па вершы. У выніку зьявіўся мой другі зборнік – «Жоўтая восень». Фактычна не зьявіўся, а быў падрыхтаваны да друку, хоць сьвету так ніколі і не пабачыў. Ня ведаю, ці гэты факт, ці штось іншае, але нешта ж было прычынай таго, што я зноў трапіла ў поўны заняпад. У 1937, 1938 гадох я, здаецца, нічога не напісала, хоць і ня памятаю, калі гэта з-пад майго пяра выйшла злашчасная «Князёўна», якая столькі крыві напсавала Танку, а таксама і дзьве другія мае паэмкі: «Вясельле» (пра ваўкалакаў) і «Лілейкі», якія я зусім забылася сёньня і якія, здаецца, загінулі бязь сьледу. Мне, аднак, здаецца, што рэчы гэтыя не былі такія ўжо благія, і адзіны грэх за імі быў, што яны не ішлі крок у крок, маршам па халодным бэтоне із сучаснасьцю.
Так пачынаўся 1939 год.
Вайна засьпела мяне зь дзецьмі, ужо ў гэтым часе вялікімі хлапчукамі 14 і 15 год, у Дорах, вярней, у Вільні, дзе я была ў гэтым часе пры хворай маці. Сям'я нашая за гэтыя гады моцна стаяла. У 1923 годзе, пару тыдняў пасьля нарадзінаў майго старэйшага хлапца Яраслава, сёньня нябожчыка таксама, памерла мая сястра Оля, вельмі здольная дзяўчына, вучаніца Беларускай Гімназіі ў Вільні. У 1926 годзе памёр бацька. Засталіся маці і брат Сяргей. Доўга давялося ім ходацца зь бядою, пакуль Сяргей нарэшце скончыў вучыцца і атрымаў насаду пры Віленскай Унівэрсытэцкай Бібліятэцы. Пасада гэтая хоць і аплачвалася сьціпла, але давала пэўнае ўтрыманьне. Здавалася, скончыліся вечныя матэрыяльныя клопаты, можна было б жыць. Але маці ўжо гэтага не патрапіла. Апошнія дні перад выбухам вайны яна дагарала ад сухотаў. Гэтая хвароба забрала блізу ўсю нашую сям'ю. Брат быў ужо жанаты. 20 жніўня, пару дзён да вайны ў іх нарадзілася першае дзіця, дачка Людміла. Братавая была ў шпіталі, я – пры маме, дзеці – у Дорах, муж – у палку ў г. Пултуску20, дзе мы жылі ад 1937 года.
Пачалася вайна. Сувязь зь ім перарвалася адразу і надоўга.
15 верасьня мама памерла. Хавалі яе якраз у часе бамбардзіроўкі Вільні немцамі. Ледзь апусьцілі ў магілу – пасыпаліся бомбы. А назаўтра прыйшлі ў Доры бальшавікі. Баючыся, што лёс адрэжа мяне і ад дзяцей, я адна ночай пехатой пайшла зь Вільні ў Доры (больш за 120 км). I дзіўна: прывыкшы да дабрабыту і выгодаў за апошнія гады, я ані не баялася. Паклала свае рэчы ў мех і пайшла празь Ліпоўку на Ашмяну. Ісьці было страшна. Цемра, усюды пажары ад бомбаў, пад нагамі ямы, нейкая злавесная цішыня... Але такая ўжо ў мяне нейкая недарэчная натура: калі няма чаго, – я і баюся, і хістаюся, і капрыжу, але як здарыцца бяда, – усё як рукой адымае: і страх, і хістаньне, і сьлёзы, раблюся адважнай і дужай.
Ішла я з прыгодамі. Пад Вішневам21 папалася бальшавікам. Яны затрымалі мяне, як падазроную асобу, ды да таго ж жонку афіцэра, і з колькі іншымі арыштаванымі, пасадзіўшы на воз, прывезьлі ў НКВД у Валожын. Тут гутарка была кароткая: распранулі, абшукалі і пасадзілі ў турму. Пакуль справа выясьнялася, што я ніякі не злачынца супраць улады, я праседзела ў голадзе і брудзе 5 дзён. Затое калі выпусьцілі, як я ляцела 17 кілямэтраў з Валожына ў Доры! Тут мяне ўжо і чакаць перасталі. Хтось бачыў мяне, арыштаваную, у Валожыне і наказаў іншым. Але на гэты раз усё абышлося добра.
Выпадкі разгортваліся. Бальшавікі надобрае аселі ў нас. Хоць у Дорах на разе ўсё было па-старому, я наважыла ехаць зь дзецьмі ў Вільню, куды мяне клікаў брат. Цягнікі ўжо зноў хадзілі. Нашыя запрэглі каня і завезьлі нас зь дзецьмі ў Маладзечна. Увечары мы былі яшчэ раз у Вільні. Тут я пражыла зь дзецьмі ў брата колькі месяцаў.
Жыць было цяжка. Я, адарваная ад мужа зь першага ж дня вайны, апынулася бяз грошай. Калі Вільню занялі летувісы, і Доры былі адрэзаны. Брат апынуўся без пасады і грошай з маленькім дзіцяняткам і хворай жонкай, сам цяжка хворы. (Пасьля мамінай сьмерці выявілася, што і ён цяжка хворы на сухоты.) Як было жыць? Я зварачалася ў Беларускі Камітэт, але там мне памагчы не маглі таксама. Заставалася адно – варочацца ў Доры, дзе хоць быў пакуль што кавалак хлеба і якая бульбіна, не памерці з голаду. Шкада было хлапцоў, яны так схуднелі. I я наважылася. Падала заяўку ў бальшавіцкую рэпатрыяцыйную камісію аб дазволе ўезду на тэрыторыю, што была пад саветамі. Атрымала дазвол. 31 сьнежня, напярэдадні Новага года, я з хлапцамі пакінула яшчэ раз Вільню і апынулася ў Савецкім Саюзе.
Спынілася я на разе ў Вялейцы, дзе жыў брат мае братавае. Тут хлапцы маглі хадзіць вучыцца ў гімназію, ці дзесяцігодку, як яна ўжо звалася. Доры былі таксама блізка, і мне заўсёды маглі адтуль падкінуць тое-сёе з харчоў. Апрача таго, у Вялейцы быў Танк, які абяцаў уладзіць мяне тут на працу. Так і сталася. Праз колькі дзён я ўжо працавала разам з Танкам і ягонаю жонкаю Любай у рэдакцыі вялейскае «Сялянскае газеты», хлапцы паступілі ў 8-ю клясу вялейскае дзесяцігодкі, а з Дораў прыбыў на санках першы транспарт добрых рэчаў, аб якіх мы былі забыліся за гэтыя пару галодных месяцаў у Вільні. Жыцьцё пачало наладжвацца. Мы вельмі пасябравалі з Танкам і ягонай Любай. Праца была прыемная (я была стылістам), хоць вельмі цяжкая. Працаваць даводзілася шмат. Калі дзе прамаўляў тав. Сталін або іншы які вялікі чалавек, пакуль радысты прынялі прамову, машыністы перабілі, я прастылізавала, мінала блізу ўся ноч. Як часта я варочалася дахаты стомленая да сьмерці пустымі вулачкамі Вялейкі, а вакол дрэвы і платы трашчэлі і стралялі ад страшэннага марозу! Ды што зробіш. Усё трэба было цярпець, бо я хацела, каб хлапцы мае маглі вучыцца, хай і ў савецкай школе, і не былі галодныя, як у Вільні.
На пачатку сакавіка мяне і Танка запрасілі ў Менск. Прымаў нас Саюз беларускіх пісьменьнікаў. Тут я пазнала Янку Купалу, Зьмітрака Бядулю і шмат іншых. Нас прымалі, паказвалі Менск. Уражаньні нашыя былі з усяго нецікавыя (былі мы ўтраіх: я, Танк і Машара), ды аб гэтым мы гаварылі толькі тады, як заставаліся адны. Але ў Саюзе пісьменьнікаў мне падабалася, нават Алесь Кучар22 здаўся мне не такім ужо благім, як аб ім я чула, хоць Танк і Машара ўрачыста заявілі мне аднаго вечара, што спусьцяць яго са сходаў, бо ён занадта пачаў быў «ухажываць» за мною. Той самы Кучар зрабіў Танку цікавую заўвагу, калі мы раз ішлі Савецкай вуліцай. Танк, вядома, як Танк, ішоў, сьмяяўся, голасна гаварыў па-беларуску, бо па-іншаму ён ці ўмеў. А Кучар спалохаўся: «Ведаеце, – зьвярнуўся ён да яго, – не гаварыце так голасна па-беларуску, у нас гэта не прынята». I гэта ў сэрцы Беларусі – Менску!
Найбольш спадабаўся мне Бядуля. Ён вельмі сардэчна і па-сяброўску да мяне аднёсься і сам абяцаў дапамагчы ў справе мужа. (У гэтым часе я ўжо ведала, што ён даваяваўся да бальшавіцкага палону і сядзіць у Старабельску ў лягеры.) Купала здаўся мне нейкі як быццам не ў сабе. Маўклівы, сумны. Коласа я ня бачыла, але чула ягоны голас у тэлефоне. I ён, і голас і справа, па якой ён званіў, мне не падабаліся зусім.
У Менску было страшэнна сьцюдзёна, мы добра-такі намерзьліся там, бо нідзе нічога не апальвалася, апал скончыўся, бо на календары была вясна і паліць «не палагалася», а што стаяў мароз у 20 градусаў, нікога не хвалявала.
Пару дзён пасьля звароту зь менскіх «гасьцей», аднае прыгожае раніцы, калі я толькі ўставала з ложка, каб ісьці ізноў у рэдакцыю пасьля недаспанае ночы, у нашыя дзьверы пастукалі ўзброеныя энкавэдысты. Яны зь мейсца абшукалі мяне, дарма, што я была яшчэ нават без сукенкі, і загадалі мне зараз жа зьбірацца з хлапцамі, куды – яны не сказалі. Хлапцы былі ў школе. Па іх пайшлі два энкавэдысты із штыкамі «наперавес». Два іншыя тым часам абшуквалі пакой, дзе мы жылі, і ўсе мае небагатыя рэчы (уся нашая маёмасьць засталася была ў Пултуску, дзе і загінула).
Хоць гімназія, пераробленая бальшавікамі ў «дзесяцігодку», і была на іншым канцы горада, энкавэдысты вельмі хутка прывялі хлапцоў. Мне тым часам дазволілі апрануцца, разумеецца, пад наглядам вартаўнікоў, пасьля асабістага абшукваньня мяне энкавэдысты ўзяліся за перагляд нашых сьціплых рэчаў. (Вайна засьпела мяне і хлапцоў у Дорах, не было ніякай магчымасьці трапіць у Пултуск, дзе мы там жылі, каб забраць хоць бы неабходнае. Аб мужу ж я ведала толькі адно, што пайшоў ваяваць і трапіў у савецкі палон.) На падлогу вывернулі валізу, сьцягнулі з лавы, на якой была мая пасьцель, коўдру і падушкі, усё ператрэсьлі. Забралі альбом з фатаграфіямі, кнігі, лісты. Ярку (старэйшаму хлапцу) удалося схаваць колькі фатаграфіяў пад кашуляй на грудзёх, рэшта так і загінула. Пасьля перагляду рэчы і пасьцель абы-як зьвязалі ў клунак, і неўзабаве мы ўжо стаялі ў машыне, якая імчала вуліцамі Вялейкі. Шмат такіх машынаў можна было пабачыць у гэты сьцюдзёны, золкі дзень 13 сакавіка ў горадзе!
Усіх высыланых звозілі на станцыю і ладавалі ў даўжэзны таваровы цягнік. Уся станцыя была поўная людзей. Вартаўнікі грубыя, брутальныя; сплаканыя, напалоханыя жанчыны (іх ды дзяцей было 99%); сваякі і знаёмыя, якія, дарма што бальшавіцкія запалохваньні, прыбеглі праводзіць сваіх блізкіх у далёкую нязнаную дарогу, усё гэта мітусілася, пхалася, крычэла і плакала. Энкавэдысты шчыльна абкружылі цягнік, але ўсё ж той і гэты з натоўпу прарываўся, падбягаў да дзьвярэй вагонаў, падаваў тую ці іншую забытую рэч, бутэльку малака, яшчэ раз разьвітваўся. Нас – ніхто не праводзіў. Нам – ніхто нічога не падаваў, хоць мы і ехалі ў вялікую дарогу, ня маючы пры сабе нават кавалка хлеба. Ды ці да хлеба тады было? Пачуцьцё страшэннай крыўды сьціскала горла... А людзей усё прыбывала і прыбывала. Было сьцюдзёна. Ішоў дробны дождж... Вясна ў гэтым чорным годзе не сьпяшалася прыйсьці на зьмену небывала вострай і марознай зіме!
Толькі позна ўвечары цягнік рушыў зь мейсца. Усе плакалі. I гэтыя, сьцісьненыя шчыльна, як быдлё, у цёмных, брудных вагонах, і гэныя, абапал рэйкаў, што ўсьцяж адганяліся прыкладамі энкавэдыстаў, нябачаны ў імглістай цемры вялікі маўклівы натоўп. Плакала і я, угкнуўшыся ў клумак з пасьцельлю, плакала так доўга і балюча, аж заснула, закалыханая мерным стукатам колаў.
Падарожжа нашае трывала блізу 3 тыдні. Цяжка сёньня паверыць, што знайшліся сілы ператрываць усе злыбеды, што выпалі на нашую долю пад час гэтага жудаснага падарожжа. Ехалі мы ўвесь час пад моцнаю эскортаю брутальных энкавэдыстаў у шчыльна замкнёных вагонах, у пацёмку, у холадзе і голадзе. Есьці нам упершыню далі толькі на трэці дзень, калі мы мінулі межы Беларусі. Тады ж нас на часіну выпусьцілі «пад вагон», не выпускаючы, аднак, ні на імгненьне з-пад нагляду. У нашым вагоне было 30 чалавек, жанчын і дзяцей, у іншых шмат больш, да 40. Усе ціснуліся на бруднай падлозе, на клунках, ахінуўшыся, чым мага. З аднаго боку былі зроблены з дошчак як бы нары, дзе таксама сядзелі і ляжалі людзі. Вокны нашага вагона былі забіты бляхай, але праз пару дзён хлапцом удалося адарваць цьвікі і прыпадняць яе. Зрабілася крыху відней, і можна было па чарзе глядзець на мінаныя шэрыя, няветлыя ваколіцы савецкага раю.
Ды што значыць чалавек! Мінула колькі часу, першая роспач крыху прытупілася, і ў нашым вагоне завёўся такі-сякі лад. Усе пасябраваліся, зжыліся... Перасталі плакаць ці, лепш кажучы, плакалі кожны сабе, паціху, у куточку. Дзеці павыцягвалі нейкія цацкі, пачалі шумець. Моладзь, а яе ў нашым вагоне было...
<...>
|
|
|
