РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..      
 
 Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Віктар Шніп
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Дарога да Храма
 
 Аповесць у празаічных мініяцюрах
1
Храм
        
        Навокал вясновае разводдзе, нібы пачатак патопу. На возе мяне і сястру Валю бацькі вязуць у Дубравы ў царкву хрысціць. Нашы будучыя хросныя – бацькаў брат Славік і маміна сястра Аля – трымаюць нас на руках, як жывых лялек. Мне хоць і пайшоў трэці год, але я раву, як рэзаны. Бацька злуецца: «Вот ты, Ніна, выдумала нейкую язду ў царкву. Прывезлі б дахаты папа – і ўсё было б, як трэба...» Усе маўчаць, а я раву. Недзе там за гарою царква...
        
        На Радаўніцу з бабуляй Ганнай адведалі ў Крывічах магілку майго дзеда Міхася. Я, як толькі можа пяцігадовы хлапчук, дапамог бабулі з грудка вырваць траву і пасыпаць яго свежым жоўтым пясочкам. Падфарбавалі агароджу, паклалі каля крыжа некалькі велікодных яек. Дачакаліся бацюшку, які хадзіў па могілках і чытаў за памерлых малітвы. І толькі сабраліся ісці дахаты, як раптам наляцеў моцны вецер і наўкол пацямнела. Загрымеў першы вясновы гром, узляцелі з дрэў, як сухое чорнае лісце, вароны. «Пабеглі хутчэй дамоў!..» – занепакоіўся я, але бабуля ўзяла мяне за руку і спакойна павяла ў царкву. У Храме было шмат людзей і светла...
        
        З бацькам на возе еду ў Гарадок. Па дарозе распытваюся, дзе і што і чаму ўсё так, а не іначай. Бацька ў добрым настроі і таму расказвае з ахвотай пра ўсё на свеце. Праязджаем каля могілак. Маглі б проста праехаць, але бацька спыняе каня і вядзе мяне на могілкі паказаць, дзе і хто пахаваны з нашых блізкіх. У самім Гарадку спыняемся каля рэшткаў Храма, і тут бацька мяне заводзіць у сцены царквы і кажа: «Паглядзі ў неба...» Я гляджу, і ён пытаецца: «Што бачыш?» «Неба...» – адказваю я. «А ў небе?» Я маўчу, а бацька кажа: «А там Бог...»
        
        У школе я добра бегаў, і мяне павезлі на спаборніцтвы ў Ракаў. Прабег нядрэнна. Да аўтобуса дахаты было яшчэ шмат часу, і нам дазволілі пабадзяцца па мястэчку. Наш фізрук некуды сышоў, старэйшыя хлопцы пайшлі піць «чарніла», а я застаўся адзін. Куды пайсці? І я пайшоў у царкву, каб паслухаць, як мяне вучыла бабуля, Божаньку. Зачынена. Перайшоў дарогу – далей за хатамі бачыўся высокі прыгожы касцёл. Падышоў да яго. Дзверы адчынены. Заходжу, а там змрочна і конь з возам, з якога людзі згружаюць нейкія вялізныя мяшкі. Едучы дамоў, пра сваю вандроўку па Ракаве я расказаў фізруку, які на мой аповед усміхнуўся: «У касцёл у мяшках прывезлі новых грэшнікаў і цяпер усю ноч будуць з іх малоць муку. Будзеш грашыць – і цябе змелюць...»
        
        У сярэдзіне васьмідзесятых, калі людзі перасталі баяцца хадзіць у храмы, мая сястра Валя папрасіла мяне быць хрышчоным бацькам яе сына. Я згадзіўся, і мы паехалі ў Ракаў у царкву. Людзей у Храме не было. І бацюшка, пасля таго як атрымаў, што яму на той дзень Бог паслаў, пацікавіўся: «Як будзем хрысціць младзенца: па поўнай праграме ці па скарочанай?» Майму швагру якраз не выпадала расцягваць святую справу на невядомы час, і ён згадзіўся на «кароткую праграму». Гадавалы Сярожа роў у мяне на руках, а я кусаў губы, каб не засмяяцца, успомніўшы недзе вычытанае : «Харашо гарланіць. Відаць, камсамольскім важаком будзе...»
        
        Аднойчы ў інтэрнат Літінстытута да мяне зайшоў рускі паэт, які нарадзіўся ў Беларусі, Валерый Казакоў. Пагаварыўшы пра жыццё-быццё, ён прапанаваў: «Паехалі да мяне ў госці. Я цябе хоць пакармлю нармальнай ядой...» Жыў Валера недзе далёка, на ўскраіне Масквы. Перад тым як ехаць да яго на кватэру, ён вырашыў прайсціся са мной па вуліцах вячэрняга горада. Ішлі доўга, і я думаў, што Валера мяне вядзе ў нейкі рэстаран. А прыйшлі ў царкву. Зямляк купіў свечкі, і мы іх запалілі за нашу Беларусь. Дома, пачаставаўшы, Валера даў мне пачытаць перад сном Біблію. На той час святыя кніжкі былі рэдкасцю, і я зачытаўся да гадзін дзвюх ночы. Хацеў заснуць, але не змог – у галаве круціліся словы: «И всё это суета сует и томление духа под солнцем...» У пяць гадзін раніцы апрануўся і, нічога не сказаўшы Валеру, паехаў да сябе ў інтэрнат...
        
        У падмаскоўны Загорск у Сергіеву лаўру я ездзіў на святыя святы. Апошнім разам паехаў з Людмілай. І якраз трапілі, што некалі дзён таму назад там быў вялікі пажар – гарэлі келлі манахаў. Залатыя купалы храмаў, пачарнелыя ад дыму сцены манаскага будынка, чорныя вялікія вароны на яшчэ чорных голых дрэвах, і манахі ў чорным, як цені з мінулага, і мая Людміла сярод усяго гэтага, як Рагнеда...
        
        У які горад ці мястэчка ні прыеду, першае, што хочацца ўбачыць і куды схадзіць, – гэта Храм. Пасля чарговага свята паэзіі ў Ракуцёўшчыне госці са сталіцы, і ў тым ліку я, ідучы па дарозе да электрычкі, зайшлі ў царкву, каб паставіць свечкі па Максіму Багдановічу. Следам за намі заляцела сінічка і, пакуль мы былі ў Храме, лётала пад купалам...
        
        Жывучы ў цешчы каля Кальварыйскіх могілак, калі было сумна, з Людмілай хадзіў да магілы Янкі Лучыны. Час ад часу заглядалі і ў касцёл. Не маліліся, бо праваслаўныя, а проста стаялі і слухалі малітвы. Цяпер на Кальварыйскія могілкі ходзім і да Вячаслава Адамчыка, і да Алеся Пісьмянкова, і да Алеся Траяноўскага, і да Алеся Асташонка, і да Яўгена Куліка, і да Пятра Драчова...
        
        З Людмілай паехалі ў Ракаў у царкву. Зайшлі дахаты да бацюшкі, пагаварылі пра тое, каб ён нас павянчаў. Нават тады ўжо дамовіліся, калі гэта зробім, але, на жаль, мы яшчэ і сёння не здзейснілі тое, што трэба. І ў гэтым вінаваты я...
        
        У Дубравах на рэштках Храма ў канцы васьмідзесятых, відаць, каб прыцягнуць увагу да разбуранай святыні, нехта фарбай напісаў: «Тут хрысцілі Янку Купалу!» Але і гэты святы падман не ўратаваў рэшткаў Храма...
        
         Раніцай 26 ліпеня 2005 года ў Вільні ў Свята-Духавым манастыры, дзякуючы Людміле, упершыню ў жыцці спавядаўся. Потым прыняў прычасце. Перад споведдзю і прычасцем пасля амаль бяссоннай ночы адчуваў сябе не вельмі добра. Да ўсяго на вуліцы ішоў дробны дождж і было змрочна, як навокал, так і ў душы. Спавядаўся айцу Алегу. Адразу ж пасля споведзі і прычасця адчуў лёгкасць ва ўсім целе, нібыта з мяне нешта цяжкое дасталі, з чым я хадзіў столькі гадоў, і выкінулі. І светла было ў Храме, і светла было на вуліцы і ў маёй душы...
        
        
         * * *
        
         Зялёнае святло лістоты
         Ізноў трапеча за вакном
         Пад небам, дзе плыве самота
         На хмарах з маладым дажджом.
         І ты глядзіш адзін у неба,
         І ў неба просіцца душа,
         Якой, як птушцы, лётаць трэба,
         Пакуль ты да свайго крыжа
         Ідзеш па гэтым тлумным свеце,
         І разумееш, што жыццё
         Адно, як гэты цёплы вецер,
         Як гэта ля вакна лісцё,
         Што не паўторацца ніколі,
         Але запомняцца душы,
         Нібы святло на кволым голлі,
         Нібы Хрыстос, што на крыжы...
        
        
         * * *
        
         Жыццё, нібыта нітка Арыядны,
         Вядзе нас праз смяротныя грахі,
         Праз лёсу лес, як цемру, непраглядны,
         У свет вядзе далёкі і глухі.
         І мы з табой ідзём і заўважаем,
         Што чым далей, тым лёсу лес цямней
         І шлях назад крыжамі зарастае,
         Але вярнуцца хочацца мацней
         Да тых сцяжын, дзе мы жыццё любілі,
         Нібы цукеркі, што куплялі нам
         Матулі нашы, што ў царкву хадзілі,
         Нічога не гаворачы бацькам,
         Нібы грашылі на святыя святы...
         І мы з табой ідзём па іх слядах,
         Нам дождж на вокнах хат малюе краты,
         І б’ецца лісце ў полі на вятрах,
         Нібыта шкло, якім зашкліла неба
         Мінулая вясна, дзе мы з табой
         Былі, і нам тады было не трэба
         Нічога больш, чым ціш над галавой,
         Дзе Млечны Шлях, як нітка Арыядны...
         Ды не вярнуцца больш ніколі нам
         Праз лёсу лес, як цемра, непраглядны
         У той стары, даўно згарэлы Храм...
        
        
         * * *
        
         Сто гадоў гарадской адзіноты.
         А навокал дамы, як балоты,
         Праз якія іду я да Храма,
         У якім мая моліцца мама.
         Я іду – і дарогі не знаю,
         Я іду – і сябе ўспамінаю.
         Сябе ўспомніць хачу маладога,
         Ды ўсё бачу сябе нежывога
         Без бацькоўскае хаты, без Храма,
         Да якога ідзеш ты таксама,
         У якім твая моліцца мама,
         У якой за дзяцей баліць сэрца…
         І не можам з табой мы сустрэцца,
         Бо навокал дамы, як балоты,
         З павуціннем стагодняй самоты.
         Ты ідзеш – і дарогі не знаеш
         І не знаеш, за што праклінаеш
         Ты мяне… І ці дойдзем да Храма,
         У якім наша моліцца мама?
        
        
        
Камяні
        
        Мне было недзе гадоў пяць, і я ў той час гадаваўся ў бабулі Ганны ў Лягезах. Вёска невялічкая – хат дзесяць. Дзяцей у Лягезах было двое, і мне часцей за ўсё даводзілася гуляць аднаму. Цягаўся па палях і лясах, а часам і па суседскіх агародах. Шкоды асаблівай нікому не рабіў, але лазіў дзе можна і няможна. Тады па радыё і ў размовах старэйшых часта даводзілася чуць пра Амерыку, дзе жывуць вельмі дрэнныя людзі, якія хочуць знішчыць не толькі нас, але і ўсіх, хто жыве на зямлі. Наслухаўшыся пра дрэнных амерыканцаў, мая дзіцячая галава выспеліла ідэю – раз у Амерыцы жывуць дрэнныя людзі, а ў суседкі ў садзе ёсць калодзеж, а ён глыбокі (відаць, праз усю зямлю), то можна праз калодзеж пабамбіць амерыканцаў. Ні бомбаў, ні гранат у мяне не было, але камення хапала ўсюды. І я, назбіраўшы паболей камення і прабраўшыся, як партызан, у суседчын сад да калодзежа, стаў бамбіць Амерыку. Бамбіў даўгавата. Не ведаю, ці патрапіў у Амерыку, але суседцы на вочы – дакладна. І яна мяне прагнала. Я вельмі пакрыўдзіўся на цётку – як жа гэта яна не разумее, што я раблю карысную справу – бамблю Амерыку! І ад крыўды прыдумаўся пра цётку вершык, з якім заўтра зноў прыйшоў да калодзежа і зноў стаў кідаць каменне ў дрэнных амерыканцаў. А суседка, убачыўшы, чым я зноў займаюся ў яе садзе, зноў прагнала мяне ад калодзежа. І я, адбегшыся, прачытаў цётцы вершык. І тут цётка зусім «азвярэла» – вырвала пук крапівы і, дагнаўшы мяне, добра адсвянцала. А я не зразумеў, за што... І гэта быў мой першы верш і першы ганарар...
        
        Сяджу на беразе Яршоўкі, якая раздзяляе мае Лягезы і суседнюю вёску Крапіўнікі. Хочацца на той бераг, але я памятаю словы бабулі Ганны: «Глядзі, калі ўтопішся, дамоў не прыходзь...» І я, думаючы пра ўсё гэта, гляджу на ціхую і празрыстую плынь ракі, якую мне нізашто не перайсці. І раптам бачу – воддаль мяне, зрабіўшы ўсяго некалькі шырокіх крокаў, амаль не замачыўшы ног, рачулку перайшоў нейкі дзядзька і знік у прырэчным кустоўі. І я ўспомніў бабулін расповед пра Ісуса Хрыста, які хадзіў па вадзе, як па зямлі... І мне падумалася, што ў Крапіўнікі пайшоў сам Бог. І ўсё ж пазней, праз некалькі гадоў, я таксама змог перайсці Яршоўку, амаль не замачыўшы ног – у вадзе ляжалі камяні, якія не адразу можна было заўважыць.
        
        Каля Русакоў у вялікай сажалцы вадзілася рыба. І я там часта падоўгу сядзеў з вудачкай. Часам нейкіх карасікаў і падчэпліваў, але найбольш мой паплавок весела гайдаўся на хвалях, нібы пасміхаючыся з майго рыбалоўства. І ўсё ж я дачакаўся вялізнай рыбіны. І тут пачалося – збеглася ўся русакоўская дзетвара, хто з кашом, хто з вядром, хто з калом, а хто і з каменнем, і давай «лавіць» рыбу. А я сяджу каля вады са сваёй рыбінай і не ведаю, што рабіць. І тут падбег нейкі хлапчук і кінуў камень прама мне ў галаву. Я паваліўся і выпусціў з рук рыбіну. Хлопцы схапілі маю здабычу і, укінуўшы яе ў кошык, уцяклі. А я ляжаў ля сажалкі і глядзеў на камень, на якім цямнелася чырвоная плямка – мая кроў.
        
        З бацькам на возе едзем у Гарадок здаваць агрэст. Вязём тры мяшкі. Павінна быць немалая капейка, і самае галоўнае, што чым большай капейка будзе, тым больш бацька абяцаў патраціць на мяне. І я, збіраючыся ў дарогу і пакуль сядзеў у хаце бацька, у кожны мяшок з агрэстам для вагі паклаў па некалькі невялікіх камянёў. Дарога перад Гарадком брукаваная, і воз наш трасецца, як шалёны. А я гляджу на дарогу і думаю: «Вось бы ў агрэст падкласці пару камянёў з брукаванкі. Была б капейка яшчэ большай...» Але, як кажуць, мары марамі, а справы справамі. Прыёмшчык зважыў нашы мяшкі з агрэстам, нешта напісаў алоўкам на паперы і выдаў майму бацьку грошы. Бацька пералічыў і пацікавіўся: «Чаму пяцідзесяці капеек недадаў?» «А гэта мне на камяні ў агрэсце...» – адказаў прыёмшчык і падміргнуў мне.
        
        Гадоў дваццаць пяць назад на лузе каля лесу ляжаў вялізарны камень. Пасучы кароў, пастухі каля яго раскладалі вогнішча, грэліся. І камень быў чорны, як чорт. Бацька мой каля гэтага каменя ніколі вогнішча не клаў і мне не дазваляў. І я пацікавіўся: «Чаму нельга каля каменя пагрэцца?» Бацька адмоўчваўся доўга, а пасля расказаў гісторыю, якую яму яшчэ ягоны дзед расказваў. І я даведаўся, што гэты камень зваліўся з неба і прыйдзе час, ён сам паляціць туды, адкуль прыляцеў, таму цяпер нельга яго чапаць, бо можа здарыцца бяда... Цяпер на лузе таго каменя няма...
        
        Бацька сабраўся заводзіць самагонку. Падрыхтаваў усё, што трэба, распаліў печ, а мяне паслаў на вуліцу прынесці пару камянёў. Я выбег з хаты і, доўга не шукаючы, ухапіў каля ганка пару каменьчыкаў. Бацька раззлаваўся: «Што ты мне прынёс?! Вялікія трэба!» Давялося ісці шукаць. Прынесеныя камяні бацьку спадабаліся, і ён іх паклаў у печ у агонь. Недзе праз гадзіну бацька дастаў нагрэтыя камяні і ўкінуў іх у бітон у заведзеную брагу і сказаў: «Ну, цяпер брага будзе працаваць...», а затым дабавіў: «Ты ж, хлапец, нікому пра тое, што мы тут з табой рабілі, не кажы...» Нікому нічога я не сказаў, але доўга ў ляску, што за нашай хатай, спрабаваў з малодшымі братам і сястрой з камення выгнаць самагонку.
        
        З мамай прыехалі ў Ракаў на кірмаш. Ад аўтастанцыі ісці далекавата, і я ўсё спрабую сагітаваць маму пайсці праз невялічкі сасняк. «Не выдумляй!» – не згаджаецца мама і вядзе па дарозе, па якой ходзяць усе. «Пайшлі напрамую. Там сярод камянёў павінна быць сцяжынка...» – не заціхаю я. І мама кажа: «Там не камяні. Там яўрэйскія могілкі...»
        
        
         * * *
        
         Голуб прылятае да вакна,
         Нібы падае прад мной сцяна,
         І святло з’яўляецца ў вакне,
         Як агонь у маладым віне.
         І мне зноўку хочацца пажыць,
         Як згубіцца ў залатым дажджы
         Летам, што сягоння за вакном,
         Як за небам, дзе мы праплывём,
         Анікім не ўбачаныя з табой,
         Як сляза матулі за слязой
         Ад самоты, што цяпер адна.
         Голуб прылятае да вакна
         Мамы, нібы падае сцяна,
         І святло з’яўляецца ў вакне,
         Быццам бы ўспаміны аб вясне,
         Што блукае ў восеньскім дажджы,
         Нібы голуб у маёй душы...
        
        
         * * *
        
         У Дубравах вяскоўцаў магілы.
         Агароджы, крыжы і трава…
         «Мой родны кут, як ты мне мілы…» –
         Зноў світае ўва мне, як царква,
         Да якой нам ісці, не губляцца
         У жыцці, як высокай траве.
         У той свет не забраць нам палацаў,
         Наша слова нас перажыве,
         Не забудзецца, стане малітвай
         І ажывіць над намі крыжы,
         І вадой, быццам небам разлітым,
         У траве завіднеюць глыжы,
         Што кідалі ў Хрыста, хто не верыў…
         І хаджу я між нашых магіл,
         На якіх ляжаць пліты, як дзверы
         У анёльскі, як Храм, небасхіл...
        
        
         * * *
        
         Зноўку снегам засыпаны нашы дамы
         І, як снежныя людзі, па вуліцах мы
         Ходзім, быццам шукаем, чаго ўжо няма.
         І навокал, нібыта Еўропа, зіма,
         Ад якой не схавацца, пакуль тут жывём,
         І ў тралейбусе едзем, нібыта плывём
         У жалезным чаўне, дзе нябачны Харон
         Нас вязе між слупоў, як антычных калон.
         І мне хочацца выйсці і следам ісці
         За жанчынай, што ведае сэнс у жыцці,
         За якое ўсё ж варта штоміг паміраць
         У каменных дамах, што, як горы, стаяць
         У снягах, як самоце, што знікае вясной,
         Калі тут да яе дажывём мы з табой.
         А пакуль з неба сыплецца,
         сыплецца снег,
         Нібы д’яблавы смех,
         нібы д’яблавы смех...
        
        
        
        
Лес

        
        Лес – гэта тое, што засталося ад Адама і Евы.
        Лес – гэта Храм, у якім не кожны моліцца.
        Лес – гэта востраў у моры цывілізацыі, на беразе якога сядзіць Лесавік і якога мы не бачым.
        Лес – гэта зялёны выбух, і нікому ад яго не схавацца.
        Лес – гэта спакуса пайсці і не вярнуцца.
        Лес – гэта мы.
        
        Сярод лесу крыжоў на могілках вырас лес. Высокі, густы, месцамі амаль непралазны. І мы ходзім у ім, як прывіды, шукаючы свае магілы. Тут, у Дубравах, што ў Маладзечанскім раёне, пахаваны амаль усе мае дзяды і прадзеды. І сярод гэтага лесу крыжоў, які з кожным годам усё разрастаецца і разрастаецца, бачу крыжы сваіх аднагодкаў і маладзейшых землякоў. І гэты лес для мяне самы сумны ў свеце і самы святы. У кронах дрэў вялікія, як бярлогі, вароніны гнёзды. Вароны чорныя, як галавешкі на пажарышчах, і крыклівыя, як людзі, якія заблудзіліся ў лесе. І мы ходзім па гэтым лесе і знаходзім свае магілы і губляемся сярод крыжоў.
        
        У метрах пяцістах ад могілак – этнаграфічна­археалагічны помнік «Дзявочая Гара». Звесткі пра яе ўпершыню былі змешчаны ў «Геаграфічным слоўніку Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краін» у 1881 годзе, у якім прыводзіцца паданне, паводле якога даўным­даўно ў Дубравах жыла вельмі прыгожая дзяўчына. У яе закахаліся два хлопцы, і каб высветліць, каму з іх быць яе мужам, яна прыдумала для іх выпрабаванне. Зайшла на самую высокую гару ў мясцовасці і там села, а да яе кожны з жаніхоў павінен быў дакаціць па каменю. Хто першым справіцца з выпрабаваннем, за таго дзяўчына і выйдзе замуж. Камяні былі вялікія і цяжкія, і ў жаніхоў ад натугі разарваліся сэрцы. Даведаліся пра гэта людзі, схапілі дзяўчыну і жывой закапалі на гары, а побач пахавалі і хлопцаў. На іх магілы людзі паклалі каменне. Паданне пра «Дзявочую Гару» я ўпершыню пачуў яшчэ хлапчуком ад свайго дзеда, а невялічкую нататку пра ўсё гэта прачытаў у 1993 годзе ў энцыклапедыі «Археалогія і нумізматыка Беларусі», дзе сярод іншага напісана: «“Дзявочая Гара” – адзін з самых высокіх пунктаў у гэтай мясцовасці – знаходзіцца паблізу водападзелу Заходняй Бярэзіны і Свіслачы, амаль уся зарасла лесам. У найбольш высокай паўночна­ўсходняй частцы размешчана больш за 20 курганоў (вышынёй 0,5–1,5 м, дыяметрам 6–12 м) і вялікая яма... Сярод знаходак сярэбранае скроневае кольца, канцы якога заходзяць адзін за адзін, абломкі ганчарнага посуду, пярсцёнак і шкляныя пацеркі 2-й паловы XI стагоддзя». Прачытаўшы такое пра «Дзявочую Гару», я сабраў са сваіх знаёмых невялічкую «экспедыцыю», але не для таго, каб шукаць скарбы, а проста ўзысці на гару. І мы паехалі. Пабыўшы спачатку ў лесе крыжоў, пайшлі да «Дзявочай Гары». Гара, аброслая лесам, была падобна на адно вялікае дрэва, у кроне якога хавалася XI стагоддзе. Да вяршыні дабіраліся амаль паўзком, чапляючыся за голле дубкоў і арэшніку. Незвычайна высокі папаратнік нагадваў папаратнікавы лес, у якім павінны вадзіцца дыназаўры. Але мы сустракалі толькі слімакоў велічынёю з кулак. Такіх я раней не бачыў. На гары нас чакала свежавыкапаная яма і невялічкая куча чалавечых касцей...
        
        Ляснік у вёсцы – чалавек вядомы і патрэбны. Лес для яго – родная хата. Адзін з маіх продкаў прапрадзед Кандрат, які пражыў 96 гадоў, быў лесніком. І цяпер, ходзячы па лесе, у шуме дрэў чую яго крокі.
        
        Рэшткі вялізарных дубовых пнёў, што яшчэ і сёння можна знайсці ў наваколлі маёй вёскі, – гэта рэшткі тых дрэў, якія садзіў і даглядаў ляснік Кандрат. У дзяцінстве, пасучы кароў, я з сябрамі паліў на лузе гэтыя дубовыя пні і грэўся. Згаралі пні, але глыбока ў зямлі заставалася карэнне. Заставалася памяць пра лес...
        
        На захад ідуць цягнікі –
        Лён,
        Жыта,
        Сасна і бяроза...
        
        Гляджу і гляджу з­пад рукі,
        Як наша юнацтва вывозяць.
        
        Так у 1938 годзе пісаў Максім Танк. З таго часу цягнікі з Беларусі ідуць не толькі на захад, але і ва ўсе канцы свету. Праўда, цяпер лён і жыта нам даводзіцца часам і самім купляць, а не прадаваць. А вось сасну і бярозу, як і тады, пры Максіме Танку, ад нас вязуць і вязуць. І мала хто глядзіць з­пад рукі і бачыць, «як наша юнацтва вывозяць»...
        
        Як ваўка ні кармі, а ён усё роўна на лес глядзіць. І я жыву ў горадзе, і пад вокнамі ў мяне растуць бярозы, і, здавалася б, жывой прыроды хапае. Ды не, хочацца ў лес... І хаджу па лесе, як воўк, і баюся, што калі нешта здарыцца, то цяпер у лесе ў партызанах не схаваешся...
        
        На возе еду з бацькам па лесе. Пытаюся, як што называецца. Бацька расказвае. Зрэдку спыняемся, каб падабраць сушняк. Едзем доўга, і мне карціць злезці з воза і ўзяць проста насячы дроў, але ведаю, што бацька рабіць гэтага не дазволіць. Лес для яго, як і для мяне, – жывая істота, з якой можна пагаварыць. Гаварыў і я з ялінкай, якую аднойчы знайшоў у кустоўі, што рос за хлявамі. Ялінка была адзінокая, як і я. І я прыбягаў да яе амаль кожны дзень. Расказваў ёй пра тое, дзе быў, што бачыў, што чуў. Чытаў ёй свае вершы. І ніхто пра наша сяброўства не ведаў...
        
        Са сваім малым сынам іду па лесе. І баюся, што ён запытаецца, як завецца тая птушка, што зараз гэтак сумна спявае...
        
        
         * * *
        
         Ссівелая трава зімы чакае,
         Нібыта смерці чалавек стары,
         І, як замерзлы дым, трава сівая
         Бялее адзінока на гары,
         Дзе мы з табою вогнішча цяплілі,
         Не думалі, што прыйдуць халады.
        
         Мы вогнішча, нібы віно, любілі,
         Чырвонае, як восенню лісты
         На маладой, як вогнішча, асіне.
         І светла нам было ў сваёй Айчыне,
         Бо пра Айчыну думалі з табой,
         Якую аніколі не пакінем,
         Нібы лісты асіну ў лістабой...
         Ссівелая трава зімы чакае,
         А мы чакаем нашае вясны,
         Калі, як снег, сплыве трава сівая
         І, быццам лёд, растануць нашы сны...
        
        
         * * *
        
         Абрываючы з дрэў залатыя лісты,
         Сумны вецер ляціць невядома куды.
         І, нібыта анёл з залатою трубой,
         Вецер кліча цябе і мяне за сабой.
         Да чаго ж нам ісці, ад чаго ж уцякаць
         З гэтых родных мясцін, дзе, як свечкі, гараць
         Купалы белых Храмаў пад небам сівым,
         Дзе малітвы да зорак лятуць, нібы дым,
         Але вецер нам шэпча: «Ідзіце за мной...»
         І лістота ляціць залатою гайнёй
         Нам услед, засыпаючы нашы сляды,
         Бы пражытыя намі з табою гады,
         У якіх мы былі маладымі з табой,
         Нібы дым над зжаўцелай увосень травой
         Ля кастра, ля якога з табою былі,
         Бы адны засталіся на гэтай зямлі,
         Дзе, зрываючы з дрэў залатыя лісты,
         Сумны вецер ляціць невядома куды...
        
        
         * * *
        
         Стаміўшыся ад вечнасці зямной,
         Ты ў свет пайшоў, асветлены царквой,
         А новы дзень пачаўся, як заўжды,
         Нібы на свеце аніколі ты
         Не быў, як аніколі ўжо не быць,
         Не плакаць, не смяяцца, не любіць
         Пад гэтым небам, дзе жыццё і тло
         Штохвілі п’юць аднолькава святло,
         Пакуль яшчэ ёсць я, пакуль быў ты.
         Ізноў вясною расцвілі сады
         І птушкі зноў вярнуліся да нас
         І заспявалі, як апошні раз.
         І я іду, самотны, у царкву
         Праз туманы, як белую траву,
         Пакуль стамлюся вечнасцю зямной,
         Пакуль не ўбачу, хто ідзе за мной...
        
        
        
        
Жанчыны

        
        Па вуліцы ідзе маладзіца ў кароткай спаднічцы. Рэдкі мужчына не зверне на яе ўвагу. А як не звярнуць, калі ў яе прыгожыя ногі і на вуліцы вясна.
        
        У кніжнай краме маладая маці з дзяўчынкай перабіраюць выданні для дзяцей. «Мама, купі мне гэтую кніжку!» – амаль патрабуе малая. Жанчына бярэ кніжку і не глядзіць, пра што яна, а шукае цану. Патрымаўшы кніжку, кладзе на паліцу. Дорага.
        
        З суседняга дома маладыя маці вывелі дзяцей на вуліцу пагуляць. Самі селі на лавачку каля пад’езда. Кураць, нешта расказваюць адна адной, смяюцца. А дзеці загналі ката на дрэва і кідаюць у яго каменне.
        
        Кожную раніцу каля пад’езда сустракаюся з жанчынай, якая працуе дворнікам. Вітаемся, нібы добра знаёмыя, але як яе завуць, не ведаю, як і яна нічога не ведае пра мяне.
        Каля царквы з працягнутай рукой стаіць бабуля. А людзі ідуць і ідуць і міма старой і міма царквы. І толькі вецер зрывае лістоту з дрэў...
        
        На могілках каля свежай магілы стаіць на каленях жанчына. Моліцца і плача. І свечкі агеньчык трапеча і не стухае...
        
        Жонцы патэлефанавала сяброўка і доўга расказвала пра тое, як яе мужык ездзіў у Галандыю і адтуль навёз усялякага барахла аж пяць чамаданаў. Цяпер жонка мне ўсё гэта пераказвае. Слухаю і маўчу, аднак не баюся, што яна скажа, чаму не еду ў Галандыю, каб прывалачы адтуль хоць бы адзін чамадан.
        
        Люблю прыгожых, спакуслівых дзяўчат. Жончына шчасце, што я невысокага росту!
        
        Нейкі час у газеце «Наша Ніва» вёў рубрыку «Варштаты», дзе друкаваліся вершы пачынаючых паэтаў. А ў яе «Паштовай скрынцы» даваў адказы на тыя творы, над якімі трэба было яшчэ папрацаваць. Парады былі кароткія і часам нават крыўдныя. І, як гаворыцца, пісаў я, пісаў і дапісаўся. Пасля выхаду аднаго з «Варштатаў» мне на другі ж дзень пазваніла пакрыўджаная паэтэса і, плачучы, сказала: «У мяне ўчора быў дзень нараджэння, а вы мне зрабілі такі падарунак, што я цэлы дзень і ноч праплакала. Вы нягоднік, і вас трэба забіць!» «За што?» – перапалохаўся я. «А за тое, што вы напісалі пра мае вершы ў “Паштовай скрынцы”...» І пачаў я апраўдвацца, што не спецыяльна яе пакрытыкаваў і што нельга звяртаць увагі на крытыку, бо крытыка не заўсёды справядлівая. Маладая паэтэса плакала і далей пагражала хлопцамі, якія знойдуць мяне і калі не заб’юць, то добра паб’юць. «Не трэба мяне забіваць! У мяне дзеці малыя...» – стаў прасіцца я, але дзяўчына і не хацела слухаць, што гавару ў сваё апраўданне. Дайшло да таго, што я раззлаваўся: «Добра! Запісвайце мой адрас, і няхай вашы хлопцы прыходзяць і забіваюць мяне!» І тут паэтэса супакоілася і заявіла: «Адрас не патрэбен. Мае хлопцы і так знойдуць вас і заб’юць». Амаль тыдзень пасля гэтай размовы я хадзіў на працу і дамоў, прыглядаючыся да хлопцаў, спрабуючы знайсці сярод іх маіх патэнцыяльных забойцаў. І калі ўжо мой страх крыху развеяўся, ідучы з «Кнігарні пісьменніка», зайшоў у сядзібу ТБМ, каб паглядзець, якія там новыя кніжкі прадаюцца. Стаю, разглядаю, нікога не чапаю. За мной у ТБМ зайшла знаёмая выкладчыца з лінгвістычнага універсітэта і, убачыўшы мяне, пацікавілася: «Шаноўны Шніп, а вашу кніжачку тут можна набыць?» «На жаль, не...» – толькі адказаў я, як маладзенькая прыгожанькая прадаўшчыца кніжак звярнулася да мяне: «Дык гэта вы Віктар Шніп! Жывы і не пабіты!» «Я... А што такое?» – запытаўся я, паціху здагадваючыся, што перада мной тая маладая паэтэса, якую пакрыўдзіў у «Варштатах». Слова за словам, і мы разгаварыліся. А на развітанне абмяняліся сваімі кніжкамі з аўтографамі. Пасля яшчэ некалькі разоў я заходзіў у ТБМ, каб спецыяльна сустрэцца з дзяўчынай, якая хацела, каб мяне забілі яе хлопцы. І амаль праз тры гады, калі стаў забывацца пра мной пакрыўджаную паэтку, Пятро Васючэнка расказаў мне гісторыю пра тое, як адна з яго студэнтак, якую я раскрытыкаваў у «Нашай Ніве» і ў якую былі закаханы два хлопцы, каб вырашыць, за каго выходзіць замуж, дала ім заданне: хто першы знойдзе Віктара Шніпа і мацней яго паб’е, за таго яна і выйдзе замуж...
        
        З Людмілай сядзім і разважаем пра жыццё¬быццё. Наша Вераніка гуляе з дзецьмі на вуліцы, а малы Максім спіць побач з намі на ложку і праз сон, нібы слухаючы нашу размову, усміхаецца. І ў нашай кватэры светла...
        
        З’ездзіў у вёску да маці, нібы схадзіў у царкву на споведзь.
        
        Па вуліцы ідзе маладая жанчына ў кароткай спаднічцы. Яна прыгожая, і яна ведае пра гэта, бо яна жанчына.
        
        
         * * *
        
         А нашы дзяўчаты прыгожыя ўсе,
         Як белыя ружы ў світальнай расе.
         Ды ты прыгажэй, і цябе параўнаць
         Мне з ружай, нібы пра цябе не сказаць
         Нічога, таму, можа, лепей маўчаць
         І моўчкі цябе, незямную, кахаць
         І ведаць, што ты прыгажэй і за ружы,
         І ўсё, што прыгожае, быццам бы – ты.
         Ніколі не буду ні сябрам, ні мужам,
         Але і ніколі не буду святым
         Я побач з табой, дзе прыгожыя ўсе,
         А ты нібы ружа ў світальнай расе...
        
        
         * * *
        
         Цэлую вечнасць у мамы не быў,
         Цэлую вечнасць нібыта не жыў
         І ў адзіноце сваёй, як вадзе,
         Плыў невядома чаго і куды.
         Сонца ў нябёсах, як ліст залаты,
         Вецер падзьме – і яно ападзе
         Мне на дарогу, якой мне ісці,
         Нібы траве праз асфальт прарасці.
         Цэлую вечнасць у мамы не быў,
         Цэлую вечнасць бязбожна згубіў,
         І ўжо нічога не вернеш назад.
         А над зямлёю шуміць лістапад,
         Дзе мне згубіцца і дзе мне знайсці
         Лісцік, як карту дамоў, у апалым лісці.
        
        
         * * *
        
         Ты ў мяне адна, нібыта неба раннем
         Светлае, нібы царкоўнае віно,
         У якім надзея, вера і каханне
         Злітыя, нібыта ў сонца, у адно
         Светлае, святое і, як кроў, зямное,
         Без якога не пачнецца вечны шлях…
         Дзень прайшоў і сум, нібы згарэла Троя.
         Я адзін, як попел на тваіх нагах.
        
        
        
        
Каханне

        
        Да нас у пяты клас вучыцца перайшлі вучні з Еленкі. Сярод іх была Зоя Шымель, якая мне адразу спадабалася. Яна сядзела на апошняй парце, і я час ад часу азіраўся на яе. Зоя не звяртала ніякай увагі на мае азіранні, і мяне гэта яшчэ больш круціла на месцы. Я ўжо тады пісаў вершы. І як Пушкін вершы пра каханне пісаў па-французску, я пісаў па-руску, бо здавалася, што так будзе больш паэтычна і зразумела. Кожны мой верш пра каханне быў прысвечаны Зоі, і гэтыя вершы, перапісаўшы начыста, пускаў чытаць сярод вучняў, спадзеючыся, што іх прачытае Зоя і зразумее, як я кахаю яе. Вершы мае Зоя чытала, але ніякай рэакцыі з яе боку не было, да ўсяго ў класе пачалі шаптацца пра маю закаханасць. І на адным з урокаў я перадаў Зоі запіску з прапановай сябраваць. Праз некалькі хвілін на кусочку прамакаткі са сшытка прыйшоў адказ: «Нет». І сёння ў мяне ў дзённіку для запісаў захоўваецца гэта кароткае слова...
        
        Пасля адмовы Зоі сябраваць са мной я яшчэ больш стаў пісаць вершы пра каханне. Але ўжо не пускаў іх па класе, каб усе прачыталі, а пасылаў па пошце Зоі. Дзяўчына, атрымоўваючы мае пісьмы, прыходзіла ў школу, нібыта маіх вершаў і не чытала. Я ж не пераставаў пісаць. І да чаго б я дапісаўся, не ведаю, калі б на адным з канцэртаў мастацкай самадзейнасці не пачуў, што вусны ў хлопцаў існуюць у першую чаргу не для таго, каб заклейваць канверты з любоўнымі пісьмамі, а каб цалаваць каханых. Калі гэтыя словы гучалі са сцэны, мой позірк сустрэўся з Зоіным і мая каханая мне паказала язык...
        
        У сёмым класе напярэдадні Восьмага сакавіка падарыў Зоі прыгожую паштоўку, на якой напісаў верш пра каханне. Прачытаўшы маё віншаванне, Зоя сказала: «Сёння буду з табой танцаваць...» Пачуўшы ўпершыню такое ад Зоі, з нецярпеннем чакаў вечара, калі ў школе будуць праходзіць святочныя мерапрыемствы. Адным з першых прыйшоў дапамагаць старэйшым вучням вызваліць ад партаў клас для танцаў. Парты не выносілі на калідор, а тут жа, у класе, ставілі адна на адну. І вось пачаліся танцы. Я ж з хлопцамі залез на парту аж пад самую столь. Прыйшла Зоя. Паглядзела, дзе я сяджу, і стала танцаваць з сяброўкай. І дасядзеўся я пад столлю да белага танца. Чакаю запрашэння ад Зоі, а тут ні табе – да мяне падыходзіць Люда з шостага класа і сцягвае мяне з парты танцаваць з ёй. Патанцаваўшы з Людай, зноў залез на парту і ўбачыў, што Зоі ў класе ўжо няма. Пасля зноў быў белы танец, і мяне зноў запрасіла Люда. Натанцаваўшыся з шасцікласніцай, вярнуўся дамоў, ужо думаючы не пра Зою. Сябры ж мае, убачыўшы, як я танцаваў з Людай, назаўтра раніцай прыйшлі да мяне з прапановай ісці ў Новы Двор да Люды. І мы пайшлі. У Люды бацька працаваў у сельсавеце, і мы пабаяліся адразу ісці да дзяўчыны ў хату. Доўга стаялі каля плота, свісталі, клікалі Люду выйсці на вуліцу. Дзяўчына не выйшла...
        
        Пасля школы яшчэ амаль чатыры гады пісаў пісьмы Зоі. Яна, як і раней, не адказвала. І ўсё ж надзей на сяброўства не губляў і дачакаўся пісьма, у якім Зоя пісала, што яна вучыцца ў тэхнікуме, дзе трэба шмат чарціць. Ведаючы, што я вучуся ў архітэктурна-будаўнічым, папрасіла дапамагчы ёй зрабіць курсавую. Здавалася б, вось той чаканы момант, калі магу сустрэцца з дзяўчынай, якую кахаю, але замест таго, каб сустрэцца, я адпісаў, што ўжо няма таго хлопчыка Віці...
        
        Мама заўсёды, калі ў калгас прыязджалі шэфы выбіраць бульбу, брала кватарантаў. І ў верасні 1980 года таксама ўзяла студэнтак політэхнічнага інстытута Алу і Люду. На выхадныя я прыехаў у вёску і пазнаёміўся з нашымі кватаранткамі. Яшчэ ўсё думаючы пра Зою, я закахаўся ў Алу. Ізноў стаў складаць вершы пра каханне, ізноў, калі дзяўчаты вярнуліся ў Мінск, пачаў пісаць пісьмы. Ды Ала, як калісьці Зоя, не спяшалася мне адказваць. Я хадзіў у інтэрнат да яе, а ў яе ўсё не было часу, каб калі не ў кіно, то хоць бы па горадзе пахадзіць са мной. І калі ў Доме літаратара была вечарына, прысвечаная 50-годдзю Уладзіміра Караткевіча, я аддаў ёй сваё запрашэнне, бо мне хацелася, каб Ала магла ўявіць, што пройдзе час і я буду гэткім, як Караткевіч, вядомым і шаноўным. Але гэта мне не дапамагло. Да ўсяго аднойчы, калі я прыйшоў да Алы, а яе не было ў інтэрнаце, пачуў ад яе сяброўкі Люды, што не варта мне хадзіць сюды, бо ў Алы ёсць хлопец, які хутка вернецца з арміі, і яна збіраецца выходзіць за яго замуж. І я пасля гэтага да Алы больш не пайшоў...
        
        8 верасня 1986 года. З аднакурснікамі стаю на кухні літінстытуцкага інтэрната. Расказваем адзін аднаму, як і дзе правялі мінулае лета. І раптам чуем, як па нашым калідоры стукаюць жаночыя абцасікі. Усе прыціхлі: «А да каго ж гэта ідуць дзяўчаты?» – «Да цябе, відаць, Віця...» – «Ды не...» – «Ідзі паглядзі...» Я выйшаў на калідор. І сапраўды, каля маіх дзвярэй стаялі дзве дзяўчыны. Адна з іх была Людміла Рублеўская.
        
        Праз пару месяцаў знаёмства з Людмілай мы ўжо разам у адным купэ цягніка Мінск–Масква вярталіся на вучобу ў Літінстытут. І так ужо атрымалася, што акрамя нас у купэ нікога не было. Перад сном я вырашыў крыху пажартаваць і сказаў Людміле: «Ведаеш, хачу табе сёння прызнацца, каб потым не было для цябе нечаканасцю. Паглядзі, у мяне на руцэ наколка ШЗ, гэта значыць: «Шніп – зэк». Я сядзеў пяць гадоў у турме. Далі ж мне пятнаццаць за згвалтаванне, а выпусцілі за добрыя паводзіны і за вершы...» Ужо не памятаю, як далей тлумачыў Людміле, што гэта ўсё я прыдумаў, бо Людміла майму прызнанню паверыла і потым ужо, калі мы пажаніліся, расказвала пра свае адчуванні ад майго нечаканага прызнання: «Ну што ж, такі мой, відаць, лёс – быць закаханай у бандыта...»
        
        Першы раз у Людмілы дома з яе маці адзначаем Восьмага сакавіка. Усё цудоўна, весела, святочна. І раптам званок у дзверы. Пайшла маці паглядзець, хто там чаго хоча, і вярнулася назад з вялікім прыгожым букетам для Людмілы. Букет ад невядомага быў лепшы, чым мой. Я зажурыўся, але стараюся быць вясёлым. Праз нейкую гадзіну зноў званок у дзверы, і зноў букет Людміле. І тут ужо я расшумеўся. Скончылася тым, што Людміла адчыніла балкон і выкінула кветкі на вуліцу.
        
        Недзе за тыдзень да вяселля паехаў у Грузію атрымоўваць Усесаюзную прэмію імя Уладзіміра Маякоўскага. І так ужо атрымалася, што змог пазваніць Людміле толькі за два дні перад вяртаннем у Мінск. Усе дні і ночы да вяселля Людміла плакала, а маці яе суцяшала: «Не плач, дачушка, калі гэты жаніх не вернецца, то Бог з ім. Знойдзем табе яшчэ лепшага...»
        
        
         * * *
        
         У гэтым дні хачу я затрымацца,
         Бо гэта ў нас з табой апошні дзень,
         Калі шчэ можам у раку ўглядацца,
         Дзе стронга быццам бы анёльскі цень.
         У гэтым дні хачу я затрымацца,
         Нібы адстаць з табой ад цягніка,
         Паліць касцёр і ў дыме цалавацца
         І ў лесе, нібы ў вечнасці, блукаць
         І ведаць, што нішто не застанецца
         У гэтым дні, які ў нябыт ідзе...
         Хлапчук, нібыта чарцянё, смяецца,
         Пускаючы караблік па вадзе,
         Каля якой стаім, нібы малыя,
         Якія вераць, што запыняць час.
         А час ідзе,
         рака нам ногі мые,
         Змываючы адсюль, як попел, нас.
        
        
         * * *
        
         Музыкай напоўніўшы пакой,
         Патанулі ў музыцы з табой.
         І памерлі мы, і ажылі,
         І плылі над намі караблі
         Белыя, нібыта першы снег,
         Чорныя, нібыта д’яблаў смех.
         І лілася музыка праз нас,
         Сумная, як прамінулы час,
         Светлая, як зоры за вакном,
         Дрогкая, як келіхі з віном,
         Што, як свечкі, светлілі пакой,
         У якім у музыцы з табой
         Мы плылі, не помнячы зімы,
         Зноў ад слова «Я» да слова «МЫ»...
        
        
         * * *
        
         Наша вечнасць у белай царкве,
         Як у белым каўчэзе, плыве,
         Як праз плынь невядомай вады,
         Праз бясконцыя дні і гады,
         У якіх нам згубіцца з табой,
         Нібы ценям над весняй вадой,
         Што не можа знайсці берагоў.
         Берагі, нібы наша любоў
         Да зямлі, што цяпер пад вадой,
         Да нябёс, што цяпер над царквой,
         Што плыве, быццам белы каўчэг,
         Праз аблокі, нібыта праз снег,
         Што не ўспеў даляцець да зямлі,
         На якой мы з табою былі...
        
        
        
        
Тэатр

        
        Упершыню ў Пугачоўскі клуб прыехалі артысты. Гэтая навіна праз паўгадзіны абляцела ўсю вёску і яе наваколле. Усе пакідалі працу і айда да клуба – хто на ровары, хто на матацыкле, хто на возе, а хто і на трактары ці машыне. Я з хлопцамі якраз у гэты час купаўся ў сажалцы разам з гусямі. І мы, даведаўшыся пра артыстаў, чуць не патаптаўшы гусей, з крыкамі паперліся да клуба. У памяшканне зайсці не змаглі і таму пазалазілі на дрэвы, каб хоць нешта ўбачыць праз вокны. Але толкам нічога не ўбачылі і амаль нічога не пачулі – у клубе не працавалі мікрафоны. На дрэвах мы сядзелі, як вароны, доўга – гадзіны дзве. І вось расчыніліся дзверы – і ўміг з клуба, як з разрэзанага мяшка, вываліўся падпіты дзед Мікіта, следам за ім некалькі даярак і трактарыстаў. Мы пазлазілі з дрэў і кінуліся да дзвярэй, але з клуба хлынуў увесь астатні народ, і мы ў ім зніклі, як вада ў пяску. Артыстаў так і не ўбачылі. Праўда, калі ўсе раз’ехаліся і разышліся, да мяне падбег Сашка і паклікаў за сабой: «Пайшлі, нешта пакажу...» Ён павёў мяне за клуб і дастаў з кішэні пусты пачак з­пад цыгарэт, якія ў нашай краме не прадаваліся, і сказаў: «Панюхай, як артысты пахнуць...»
        
        У школе, нягледзячы на тое, што ў мяне няма ні голасу, ні музычнага слыху, я быў адным з актыўных удзельнікаў школьнай самадзейнасці. Мяне нават наша кіраўніца хваліла, але, відаць, хваліла толькі таму, што я слухаўся яе і не прапускаў рэпетыцый. Выступалі на ўсе святы ў школе і ў клубе. Суседзі маёй маме гаварылі: «Віця твой, відаць, артыстам будзе...» Мама ўсміхалася, але не аспрэчвала таго, што, можа, што з мяне талковае і атрымаецца, бо бацькаў жа брат Славік некалькі гадоў у свой час правучыўся ў Мінску ў тэатральным інстытуце. Сябе ж артыстам я не ўяўляў і не думаў ім быць. Акрамя песень і танцаў у нашым рэпертуары быў невялічкі спектакль пра партызанскі атрад. У мяне была роля немца, які ахоўваў чыгунку і якога партызаны, даўшы яму калацінай па галаве, узялі ў палон. Паказаўшы спектакль у сваёй вёсцы, мы пачалі заваёўваць гледача ў суседніх. Дарослыя ўспрымалі нас нармальна, нават плакалі, а вось нашы аднагодкі смяяліся. А ў Гіравічах пасля спектакля ў час танцаў да мяне падышоў хлопец і сказаў: «Артыст сраны, калі ты яшчэ раз паглядзіш сваімі зенкамі на маю Марыну, я табе так засандалю па чайніку, што ты на месцы капыты адкінеш!..» І ўсё ж, нягледзячы на ўсялякія непрыемнасці, мы выступалі і танцавалі з чужымі дзяўчатамі.
        
        У час канікул выступленняў школьнай самадзейнасці не было. Але ў мяне заставалася жаданне нешта вытвараць. Раскладваць вогнішча на ганку сваёй хаты ці нешта падобнае я ўжо не мог, бо разумеў, што можна спаліць усю вёску. І я прыдумаў паставіць спектакль пра Бураціна і Карабаса­Барабаса. Са мной пагадзіліся сястра з братам, некалькі стрыечных братоў і сясцёр, а таксама суседскія дзеці. Размеркаваўшы ролі, падрыхтаваўшы касцюмы, на рэпетыцыі збіраліся ў ляску каля вёскі. Нейкі час я камандаваў усімі, але праз тыдзень мая стрыечная сястра Света пачала не згаджацца з тым, як я фантазірую. Кончылася тым, што я пакрыўдзіўся на ўсіх і некалькі дзён стараўся, каб наш тэатр разваліўся. Развалу не атрымалася, а наадварот – маці аднаго нашага артыста запрасіла ўсіх у дзіцячы сад, каб паглядзець наш спектакль. Клікалі і мяне, але я не пайшоў. Сядзеў дома і злаваўся. Праз гадзіны дзве прыйшлі мае брат з сястрой і прынеслі мне кавалак торту, які яны атрымалі ў дзіцячым садзе. Я еў торт і плакаў...
        
        Недзе праз пару месяцаў пасля пачатку заняткаў у тэхнікуме наша група надумалася схадзіць у тэатр. Сабралі грошы, купілі білеты. Вечарам, з’еўшы паўбатона з малаком, я апрануўся, як звычайна апранаўся, ідучы на заняткі, а не так, як казалі хлопцы, што для тэатра трэба касцюм, белая кашуля і гальштук. Мне думалася, што яны проста жартуюць, але калі я зайшоў у пакой да аднакурснікаў, то зразумеў, што гэта не жарт. Я быў у куртцы, таму з­пад яе нельга было ўбачыць, што на мне. І я, моўчкі пастаяўшы хвілінку, ціхенька вярнуўся да сябе ў пакой, замкнуўся і лёг на ложак. Закрыўшы галаву падушкай, я не чуў, як хлопцы мне стукалі нагамі ў дзверы і нешта крычалі...
        
        Да майго сябра Генадзя Суздалева з Чэлябінска ў інтэрнат Літінстытута прыехала сяброўка. Была цэлы тыдзень. І калі сабралася ад’язджаць дамоў, Генадзь запрасіў мяне да сябе на развітальную вячэру. Выпіўшы, разгаварыліся, і ягоная Наташа, даведаўшыся ад мяне, што мы, пражыўшы ў Маскве ўжо амаль паўгода, ні разу не схадзілі ў тэатр, пасароміла нас і ўзяла з нас клятву, што да наступнага яе прыезду мы ўсе тэатры абыдзем. Наташа паехала, і мы пра яе і пра тэатр хутка забыліся. Магчыма б, у ніякі тэатр я так бы і не схадзіў, калі б не пазнаёміўся з Людмілай Рублеўскай. З ёй мы абышлі амаль усе тэатры, і па некалькі разоў. Білетаў не куплялі, бо нам у Літінстытуце даваўся дакумент, які дазваляў хадзіць у любы тэатр бясплатна. Праўда, сядзець даводзілася часам на падлозе, але гэта нас не хвалявала, бо мы такія былі не адны і да ўсяго мы былі маладыя і закаханыя. І, вяртаючыся аднойчы з тэатра, на калідоры каля свайго пакоя я сустрэў падпітага Генадзя Суздалева, які, убачыўшы мяне, сказаў: «Мяне на бабу прамяняў...»
        
        У 1987 годзе Саветам Міністраў Грузінскай ССР за кнігу вершаў «Гронка святла» мне была прысуджана Усесаюзная прэмія імя Уладзіміра Маякоўскага. Уручалі яе ў адным з тэатраў горада Кутаісі. Народу поўна, душна, светла і ўрачыста. На сцэне кіраўніцтва Савета Міністраў, Саюза пісьменнікаў Грузіі і бог яго ведае хто і што, бо ўсё гаворыцца па¬грузінску. Мяне пасадзілі ў першым радзе ў зале і сказалі, каб слухаў выступленні, і калі пачую сваё прозвішча, ішоў на сцэну. Сяджу, слухаю і баюся прапусціць свой выхад. І раптам у адным з выступленняў сярод незнаёмых мне слоў я пачуў «Віктар Шніп». У зале пачуліся апладысменты, і я ўстаў і пайшоў на сцэну, каб атрымаць лаўрэацкі дыплом і медаль. Іду па сцэне, а мне насустрач бяжыць адзін з пісьменніцкіх сакратароў і па¬руску кажа і махае рукамі: «Ідзі назад! Яшчэ рана! Ідзі! Ідзі!» Рана дык рана, і я завярнуўся і пайшоў назад. Не паспеў сысці са сцэны, як у выступленні зноў прагучала мне зразумелае «Віктар Шніп», і ў зале ўсе ўсталі, і я з­за апладысментаў ледзь пачуў, як той сакратар, які мяне толькі што зганяў са сцэны, пачаў клікаць мяне назад. І я вярнуўся і, атрымаўшы ўзнагароду, сказаў у мікрафон нейкую фразу па-грузінску, якую мне далі завучыць перад вечарынай...
        
        Сяджу адзін, уткнуўшыся вачамі ў тэлевізар. Людміла з дзецьмі пайшла ў Тэатр музычнай камедыі, які ў пятнаццаці хвілінах хады ад нашага дома. Клікалі мяне разам ісці, але тады адразу паленаваўся, а цяпер хочацца пайсці, ды позна. Чакаю, калі вернуцца. Гляджу замежнае тэлебачанне і слухаю: самалёт разбіўся, карабель патануў, разбамбілі сепаратыстаў, цягнік з рэек сышоў, гасцініца згарэла, дом узарваўся, забілі палітыка, злавілі маньяка... І так бясконца, нібыта на свеце не засталося ніводнага цудоўнага пісьменніка, музыканта, мастака, артыста. Хочацца ў тэатр...
        
        
         * * *
        
         Нашы замкі і нашы палацы
         Зруйнаваны амаль што з зямлёй.
         Ды ў кулак не сціскаюцца пальцы,
         І напоўнены я цішынёй,
         Як дажджом перапоўнена хмара,
         Што праз міг разарвецца, і гром
         Скалане ледзь жывыя абшары
         І ажывіць іх Боскім святлом.
         З-пад травы прарастуць зноў палацы,
         І адновяцца замкі з травы,
         І ў кулак пасціскаюцца пальцы,
         І крыжы паўзлятаюць з царквы
         І асвецяць дарогі Айчыны,
         Па якіх да сябе нам ісці.
         Будуць плакаць ад шчасця жанчыны,
         І сыны будуць смела расці,
         Бо ў нас ёсць свае замкі, палацы,
         Бо ў нас ёсць наша вечнасць – зямля.
         І магу я тут плакаць, смяяцца,
         І магу быць спакойным тут я...
        
        
         * * *
        
         Іосіфа Бродскага вершы чытаю,
         Нібыта сяджу з ім за кружкаю чаю
         У белай Расіі, якой я не знаю.
         І дым цыгарэтны тут дымам Айчыны,
         І шыбіны ў вокнах, нібыта ільдзіны,
         І сонца праз іх, нібы кроў, праступае,
         Нібы за сцяною на скрыпцы іграе
         Савецкі габрэй, што Айчыны не знае...
         Мы розныя людзі, але мы пад Богам,
         Як подпісы чорныя пад некралогам,
         Як Бродскага вершы пад вокладкай кнігі
         І як пад зямлёю няспешнасць Нямігі...
        
        
         * * *
        
         Вось і свята прайшло, бы стушылі святло,
         І мы ўсе разышліся, нібыта цяпло
         Ад віна па ўсім целе, па шэрай начы,
         У кішэнях пустых ад кватэры ключы
         Адшукаўшы, нібыта ўключыўшы святло
         На праспекце ў дажджлівай, як восень, начы,
         Каб вярнуцца дамоў, як вярнуцца з вайны
         У кватэру, дзе толькі ёсць сцены адны
         І вада, што на кухні ўсё з крана цячэ,
         І нічога яшчэ, і нічога яшчэ
         Ты ў жыцці не зрабіў, каб пайсці на спачын
         Ад прапітых сяброў, ад сцярвозных жанчын,
         І таму будзеш піць ты з­пад крана ваду,
         Быццам вечнасці кроў, быццам восень¬бяду,
         Ад якой анікому нідзе не ўцячы
         Па праспекце ў дажджлівай халоднай начы,
         Бо ўжо свята прайшло, бы стушылі святло,
         Дзе яго аніколі і так не было.
        
        
        
        
Снег

        
        ...На вуліцы мароз, завея. Хачу паваляцца ў гурбах, але бабуля Ганна не пускае, кажа: «Замяце снегам, як зайца, а мне тады шукай цябе. Сядзі дома...» І я сяджу, гляджу ў вакно. І раптам бачу каля студні белага, як вылепленага са снегу, голуба. Нічога не кажучы бабулі, выбягаю на вуліцу. Голуб не ўцякае – амаль задубеў. Як камяк снегу, нясу птушку ў хату. Прагнаўшы з печы ката, загортваю голуба ў хустку, кладу на цёплае месца і іду ў пакой да бабулі. «Ну што, ужо на вуліцу збегаў?» – пытаецца бабуля. І я, расказаўшы пра голуба, клічу яе паглядзець на птушку. Ідзём да печы, а на ёй – як лапінкі снегу, белыя галубіныя пярынкі. І бабуля мне кажа: «Паляцеў твой галубок у цёплую краіну, дзе ніколі не бывае снегу...»
        
        ...Гэта было даўно, і ў нас не было тэлевізара. У суседкі быў – невялікі, чорна­белы і ўсяго з адной тэлепраграмай. А мне, малому, так хацелася паглядзець мульцікі! Праўда, зрэдку выпадалі шчаслівыя дні, калі суседка пускала дзяцей у хату «на кіно». І мы ўжо сядзелі каля тэлевізара, нібы каля вогнішча, у якім пяклася бульба, і чакалі. Кожны чакаў нечага свайго. А мяне клікала мама дахаты, каб ішоў дапамагчы агледзецца. Часцей за ўсё выпадала напаіць карову і даць ёй сена. Я рабіў гэта з ахвотай, бо пасля зноў мог збегчы да суседкі. І ўсё ж тэлевізара мне не хапала, і ён мне часта сніўся, як далёкія цёплыя краіны, якія часам даводзілася бачыць па тым жа тэлевізары. І вось у адзін зімовы дзень суседка некуды з’ехала і пакінула маёй маме ключы ад хаты. Мама, зрабіўшы ўсё ў суседкі па гаспадарцы, павесіла ключ на цвічок. А я гэтага толькі і чакаў. Мама з хаты, а я за ключ – і хутчэй да суседкі. Уключыў тэлевізар і гляджу. Якраз паказвалі казку пра Снягурачку. Снягурачка прыгожая-прыгожая, і калі яна ў канцы фільма прапала, я заплакаў. І вырашыў ісці ў лес шукаць Снягурачку, каб прызнацца ёй у каханні. Напачатку хацеў знесці з хаты вазон, каб у знак свайго кахання падарыць Снягурачцы, але перадумаў, бо мама заўважыць прапажу. Ідучы ў лес, склаў верш для Снягурачкі. Доўга лазіў па гурбах, клікаў прыгажуню, але яна так і не паказалася. «Відаць, баіцца», – вырашыў я і сказаў Снягурачцы, што калі я ёй спадабаўся, то няхай яна забярэ мой верш сабе на памяць, а я заўтра прыйду за адказам. І, напісаўшы верш на снезе, пайшоў дамоў. Спаў дрэнна, чакаў раніцы, і як толькі развіднела, пабег у лес. Верша на снезе не было. І я яшчэ больш паверыў у Снягурачку і нават зусім не падумаў, што ноччу была мяцеліца і яна замяла і мой верш, і мае сляды.
        
        ...У аднакласніцы Танькі зімой памёр бацька. Было яму крыху больш за сорак. І нас, яе аднакласнікаў, павезлі на санях у Дубравы на могілкі. Дзень быў сонечны, нават крыху цёплы. Я ўпершыню бачыў, як памерлага чалавека закапваюць у зямлю, і, едучы назад, думаў пра смерць. І раптам пачуў крык нашай настаўніцы: «Віця! Прымі пальцы!» У гэты момант нашы сані размінуліся з сустрэчнымі, але так, што ўдарыліся аб нашы і якраз па маіх пальцах. Болю не адчуў і нават не спалохаўся, калі на снежную дарогу закапала кроў...
        
        ...Нарэшце выпаў першы снег. І, як кожны год, у гэты час мы колем кабанчыка. Бацька не коле – баіцца, і мама, як звычайна, кліча дзядзьку Толю з Татар. І на гэты раз усё рабіў дзядзька, праўда, сказаў: «Вучыся, Віця, ты ўжо вялікі». І мне давялося яму дапамагаць. Пасля ў застоллі дзядзька Толя ўспомніў мяне зусім малога і нешта крыўднае сказаў мне. І, калі дзядзька быў на добрым падпітку, мама папрасіла, каб я яго падвёў дахаты і паднёс машынку, якой смалілі кабана. Я з радасцю згадзіўся і па дарозе неўпрыкмет для дзядзькі выпусціў у снег з яго машынкі ўвесь бензін. Ідучы назад, я позіркам трымаўся бензінавай нітачкі на снезе, як ніткі Арыядны, пра якую я, вясковы хлапчук, яшчэ нічога не ведаў...
        
        ...Прачнуліся сярод ночы ад крыкаў на вуліцы: «Пажар!!» Гарэла ўжо ў які раз Руткевічава хата. Маці з бацькам, схапіўшы вёдры з вадой, пабеглі на пажар, а мы, дзеці, уткнуліся ў вакно. Снег быў чырвоны, і здавалася, што гарыць усё навокал. Праз нейкі час страшная чырвань, нібы кроў, усмакталася ў снег і дамоў вярнуліся бацькі. Раніцой я пайшоў глядзець Руткевічаву хату. Яна была чорная, як вялізарны вугаль, які прабіўся на гэты свет праз тоўстыя гурбы і, спалохаўшыся свайго з’яўлення ў нашай вёсцы, застыў, увесь аблеплены ледзяшамі і пачарнелым снегам. Я падышоў бліжэй да абгарэлай хаты і ў садзе пад яблыняй сярод абледзянелых ануч убачыў процівагаз. Але ён мне падаўся абгарэлай чалавечай галавой, у якой ад начнога жаху павылазілі вочы, і я, не выбіраючы дарогі, па чорным снезе хутчэй пабег дахаты.
        
        ...Прыехаў з тэхнікума ў вёску на Каляды. Зайшоў да мяне сусед Сашка і ўгаварыў ісці вечарам разам з усімі хлопцамі завязваць людзям у хатах дзверы і здымаць вароты. Сабралася нас каля клуба чалавек дваццаць. Выпілі самагонкі, каб было смялей, і пайшлі да канюшні, дзе ўжо хлопцамі днём быў прыгледжаны воз. Упрагліся і паехалі па вёсцы. Здымалі вароты не ўва ўсіх, а дзверы дык і наогул перадумалі завязваць, каб не нарвацца на якога злога гаспадара. Пад’ехалі да школы, і тут раптам пачалося – усе кінуліся ламаць школьны плот, нібыта перад канцом свету. Ад шуму і трэскату прачнуўся школьны вартаўнік, які выбег на ганак, і давай страляць з ружжа. Куды ён страляў – не ведаю, але нас праз хвілю як карова языком злізала – разбегліся хто куды. Мяне нячыстая пагнала праз платы ў калгасны сад. Бягу па гурбах як падстрэлены. Баюся спыніцца, бо нехта побач бяжыць. Нарэшце спыніўся, гляджу навокал, прыслухоўваюся. А каля школы крыкі, страляніна, нават па ўсёй вёсцы святло патухла (Сашка пабег на падстанцыю і адключыў). Колькі я хаваўся ў садзе – цяжка сказаць, але праз нейкі час з­за хмар выплыў маладзік і крыху пасвятлела... Дамоў вярнуўся ў гадзіны чатыры ночы. Бацькі спакойна спалі.
        
        ...Дзед расказваў. Зіма была завейная. І неяк з самай раніцы ён адправіў на санях свайго сына, майго бацьку, у суседнюю вёску завезці мяшок мукі сваяку. Дарога невялікая, але прайшло паўдня, а хлопец усё не вяртаецца. І выйшаў дзед на дарогу, каб паглядзець, ці хто едзе. І бачыць – кругом балотца, што паміж Пугачамі і Татарамі, мой бацька сноўдаецца на санях. Давялося дзеду ісці і самому браць у рукі лейцы, бо майго бацьку паўдня вакол балота нейкая мана вадзіла.
        
        ...Выбраўся ў вёску. Еду ў аўтобусе, драмлю, і раптам ужо за Ракавам шафёр спыняецца і кажа: «Усе вылазце, далей не паеду – уся дарога замецена снегам». У аўтобусе заставалася чалавек пятнаццаць, але ўсе паслухмяна павыходзілі і патэпалі ў свае вёскі. Да маіх Пугачоў заставалася кіламетраў дзесяць, і я таксама падыбаў разам з усімі. Праз нейкую гадзіну наш натоўп распаўся на невялічкія кампаніі, а я наогул застаўся адзін. Некалькі разоў нас абганялі машыны, але ніводная не спынілася. І я ўжо страціў надзею, што нехта хоць некага падвязе. І калі дахаты заставалася кіламетры тры, каля мяне спыніўся «фольксваген», з якога пачуўся голас: «Паэт, садзіся – падвязу, а то, гляджу, не дапаўзеш дахаты...»
        
        
         * * *
        
         І снег растаў, нібы стушылася святло,
         Нібы ўсплыло з нябыту тое, што было,
         Каб зноў напомніць нам, што мы яшчэ жывём.
        
         І выйшаў з дому ты, нібы трава з зямлі.
         Ляцелі ноччу па¬над намі жураўлі,
         Нібыта матылі начныя над агнём.
         І горад не прачнуўся, бо каменны ён,
         Бо ён – як трэці Рым, як новы Вавілон,
         Дзе нам з табой не жыць, а толькі існаваць.
        
         І снег растаў, нібы расплыўся мёртвы дым
         З пажарышча, дзе мы з табой сядзім,
         Нібы нікому не патрэбная трава.
        
        
         * * *
        
         Засыпаны снегам дамы і платы,
         Засыпаны снегам былыя гады,
         Дзе мы маладыя, як сённяшні снег,
         Які заўтра будзе вадою са стрэх
         Сцякаць на зямлю і ў зямлі прападаць,
         Каб снегам ізноўку, хоць некалі, стаць.
         Засыпаны снегам дамы і платы,
         І ты сярод снегу, нібыта святы,
         Ідзеш без дарогі па белым святле,
         Нібыта па хмары, па белым сяле,
         Якое тут ёсць, быццам сённяшні снег,
         Які заўтра будзе вадою са стрэх
         Сцякаць на зямлю і ў зямлі прападаць...
         Вятры, як нябачныя дрэвы, шумяць,
         І снег, быццам белыя птушкі, ляціць.
         І хочацца плакаць, і хочацца жыць
         У гэтых засыпаных снегам дамах,
         Нібыта ў далёкіх забытых гадах,
         Дзе мы маладыя, як сённяшні снег,
         Які заўтра будзе вадою са стрэх
         Сцякаць на забытую Богам зямлю,
         Якую, як ты, я таксама люблю
         За гэтыя ў снезе дамы і платы,
         За тыя, што тут адшумелі, гады...
        
        
         * * *
        
         На белым прысаку зімы
         Жывём, як пагарэльцы, мы.
         І нашы шэрыя дамы,
         Як рэшткі спаленай турмы,
         Стаяць пад небам нежывым,
         Стаяць, як скамянелы дым.
         І мы глядзім на гэты свет,
         Нібы вар’ят на пісталет,
         З якога ён заб’е сябе,
         Не разумеючы ў журбе,
         Што гэта смерць, што гэта тло,
         А не анёльскае святло…
         На белым прысаку зімы,
         Як чорныя вароны, мы,
         Шукаем нечага, крычым…
         І ўсё як снег,
         і ўсё як дым...
        
        
        
        
Кнігарня

        
        Кнігарні ў маіх Пугачах няма і ніколі не было. У магазіне, акрамя хлеба, кансерваў і гарэлкі, заўсёды можна было купіць яшчэ тое­сёе, але толькі не кнігу. А мне так хацелася купіць кнігу! І хадзіў я ў наш магазін амаль кожны дзень. І ўглядаўся на паліцы за шырокім прылаўкам, і пытаўся ў прадаўшчыцы, ці ёсць казкі. Цётка здзіўлена глядзела на мяне і аднойчы сказала: «Каску можна купіць у Ракаве, дзе матацыклы прадаюцца...» Я не зразумеў прадаўшчыцу, як і яна не разумела мяне. І ўсё ж у класе пятым я ўсё¬ткі ўгледзеў на адной з паліц сярод пляшак «чарніла» кнігу. Невялікую, крыху пажаўцелую і памятую, з канкрэтнай назвай – «Кніга». Некалькі дзён я хадзіў каля зернясклада і шукаў пустыя пляшкі, здаваў іх у магазіне і, калі назбіраў паўтара рубля, звярнуўся да прадаўшчыцы з просьбай: «Дайце мне кнігу...» Цётка не адразу зразумела, што я прашу, і перапыталася: «Што ты хочаш?..» «Кнігу...» – паўтарыў я і паказаў, дзе яна стаіць. Прадаўшчыца, паглядзеўшы на «Кнігу», пачырванела, зняла з прылаўка і, нейкую хвілю патрымаўшы яе ў руцэ, закрычала: «А што ж я табе гэта, паразіт ты гэтакі, зрабіла?! Во ўжо вывучыўся! Кнігу яму давай!» Я выскачыў з магазіна і пабег дахаты. Вечарам вярнулася мама з працы і адразу да мяне з пытаннем: «Ты гэта што там у магазіне ўтварыў?» – «Нічога. Я толькі хацеў купіць кнігу...» – «Якую кнігу?» – «Тую, што на паліцы стаіць...» – «Дык гэта ж «Кніга скаргаў»...»
        
        Прыязджаючы ў Валожын на літаб’яднанне, якое я арганізаваў у 1980 годзе пры газеце «Працоўная слава» і якім пяць гадоў кіраваў, заўсёды ў першую чаргу заходзіў у кнігарню. Зрэдку там купляў тое­сёе, але тых кніжак, якія мяне найбольш цікавілі, не знаходзіў на паліцах. І аднойчы я паскардзіўся свайму земляку паэту Пятру Бітэлю, што вось колькі ўжо часу езджу ў Валожын, а ўсё ніяк не магу купіць сабе ніводнай талковай кнігі. Пятро Іванавіч суцешыў мяне: «А нічога так і не купіш. Падыдзі да загадчыцы і скажы, што ты паэт, і ўсё будзе, што захочаш». Але так, як мне параіў Пятро Бітэль, я не зрабіў. І ўсё ж я пазнаёміўся з загадчыцай кнігарні. Жанчына, даведаўшыся, што я пакупнік незвычайны, завяла мяне на склад: «Выбірай, што хочаш...» З таго дня, прыходзячы ў валожынскую кнігарню, я адразу ішоў на склад...
        
        Быў час, калі ў «Кнігарню пісьменніка» я заходзіў як звычайны пакупнік – ні я нікога не ведаю, ні мяне. І вось бачу сярод наведвальнікаў кнігарні знаёмы са школьнага падручніка твар аднаго пісьменніка. Ён з унучкай. Падыходжу бліжэй і чую: «Нет, эту книгу я тебе не куплю...»
        
        У Мінску ў «Цэнтральнай кнігарні» ў канцы сямідзесятых і пачатку васьмідзесятых гадоў у беларускім аддзеле працавала паэтка Святлана Каробкіна. Каля яе вечна стаялі людзі. Часта спыняўся і я. Святлана, акрамя ўсяго што заўсёды пры сустрэчы скардзілася на сваё дрэннае здароўе і нялёгкае жыццё, расказвала, што творыцца ў літаратурным асяроддзі. Ды і ёй усе пра ўсё расказвалі. Адзін раз прыходжу ў кнігарню, а Святлана ўжо размаўляе з нейкім незнаёмцам. Пакупнікі падыходзяць, пытаюцца, ці ёсць тая ці іншая кніга. Часта цікавяцца, ці можна купіць Алеся Разанава, на што Святлана адказвае: «Пакуль яшчэ не...» І раптам пытанне: «А Караткевіч прадаецца?» «Караткевіч не прадаецца!» – адказаў наш суразмоўца. І калі ўсе разышліся, Каробкіна прашаптала: «Запомні гэты дзень, ты з самім Уладзімірам Караткевічам размаўляў...»
        
        Неяк прыходжу ў «Цэнтральную кнігарню», а на месцы Святланы Каробкінай стаіць незнаёмая дзяўчына. Прыгожая і зусім маладзенькая. І спадабалася яна мне. І стаў я амаль кожны дзень хадзіць у кнігарню не кніжкі купляць, а толькі каб паглядзець на прадаўшчыцу. Гляджу на дзяўчыну, а пазнаёміцца ніяк не адважуся. І хадзіў я ў кнігарню да таго часу, пакуль не сустрэўся там у беларускім аддзеле з Міколам Шаляговічам, які паспеў пазнаёміцца з прыгажуняй. Сёння яна Міколава жонка.
        
        Пасля заняткаў у Літінстытуце, атрымаўшы стыпендыю, адны ішлі ў магазіны па гарэлку, другія – у кнігарню «На Кузнецком мосту». На першым паверсе кнігі прадаваліся для ўсіх. На другім жа, калі падымешся па вузенькай рыпучай лесвіцы, можна, калі ў цябе ёсць членскі білет Саюза пісьменнікаў СССР, купіць тое, што нідзе па звычайнай цане не купіш. Я «На Кузнецкий мост» хадзіў часта, і цяпер у маёй хатняй бібліятэцы ёсць усё, што мне трэба для душы. Адзін раз пасля заняткаў прыйшоў да мяне пісьменнік з Мінска і кажа: «Цягнік у мяне няхутка. Давай звадзі мяне куды-небудзь...» І я павёў яго «На Кузнецкий мост». Калі мы зайшлі ў кнігарню, пісьменнік сказаў: «Ты куды гэта мяне прывёў? Гэта ж не рэстаран!..»
        
        У Маскве была кнігарня «Дружба», дзе прадаваліся кнігі, што выходзілі ў выдавецтвах усяго свету. Недзе пару разоў у месяц я хадзіў туды. Купляў кнігі толькі па мастацтве. Беларускіх жа выданняў у «Дружбе» не было, і я, каб адчуць сябе замежнікам, часам клікаў з сабой палякаў і гаварыў з імі ў кнігарні па-беларуску. І глядзелі на мяне замежнікі як на замежніка…
        
        З бацькамі прыехаў у Ракаў. Мама пайшла ў царкву, бацька – у магазін за цыгарэтамі, а я з сястрой і братам у кнігарню... Кожнаму сваё...
        
        
         * * *
        
         Гартаю пажаўцелыя выданні,
         Самотныя, як вершы аб каханні,
         Якое адышло, як дзень вясновы...
        
         Чытаю вершы, як цалую словы,
         Каб словы ажылі і ў свет ляцелі...
        
         Гартаю дні, якія адшумелі,
         Як восеньская мёртвая лістота,
         Якой і мёртвай шчэ пажыць ахвота.
        
        
         * * *
        
         Праз стагоддзі, нібы праз туман над ракой,
         Праз туман, быццам бы праз стагоддзі сівыя,
         Прабіваецца сонца святою крывёй,
         Прабіваецца кроў, як вуглі залатыя,
         І наўкол асвятляе, як вечнасць, зямлю,
         І знікае, нібыта ў пясках, у прасторы,
         І з’яўляецца зноў на гук слова «люблю»,
         І плыве, як каўчэг па віруючым моры,
         Праз вятры, праз гады да цябе, да мяне,
         Каб мы тое, што маем з табой, не згубілі...
         Пачынаецца дзень, нібы ў рэчцы на дне,
         Маладыя крыніцы з пяскоў забурлілі,
         І ў стагоддзі, нібыта ў туман над ракой,
         І ў туман над ракой, бы ў стагоддзі сівыя,
         Мы глядзім і знікаем сягоння з табой,
         Нібы птушкі прад сонцам начныя...
        
        
         * * *
        
         Здавалася б, навошта больш пісаць
         На мове, што ў нябыт з табой сплыве,
         Пісаць, як на сабе кашулю рваць
         І ўсім крычаць, што Беларусь жыве.
         Здавалася б, навошта болей жыць
         У Краі, дзе нібы чужынец ты.
         Жыць так, нібы супроць цячэння плыць,
         Нібы ісці штохвілі з цемнаты,
         І бачыць, быццам Бога, сіняву...
         І мне штохвілі светла ад таго,
         Што толькі Тут я, як хачу, жыву
         І ведаю, навошта й для чаго...
        
        
        
        
Агонь

        
        Зімовымі вечарамі ў бабулі Ганны збіраліся суседкі. І пакуль хапала газы ў лямпе, пралі воўну і спявалі. Я, залезшы на печ, глядзеў, як круцяцца калаўроты і як час ад часу ў лямпе жанчыны папраўляюць кнот, каб добра гарэў агонь. Пад не вельмі вясёлыя песні і пошум калаўротаў я засынаў. І цёпла мне было на печы, у якой жыў агонь, якому ўсе пакланяліся ў хаце. І сёння, успамінаючы той далёкі час, я, нібы матыль, што ляціць да агню лямпы, ляту душою ў дзяцінства і апальваюся аб тое, чаго ўжо няма і больш ніколі не будзе.
        
        Нядзеля. У школу ісці не трэба. Бацькоў няма дома. І я, дастаўшы з шафы ўсё лякарства і адэкалон, займаюся хіміяй. Мае малодшыя брат з сястрой, паразінуўшыся, толькі і глядзяць, што будзе далей. А далей я ўзяў прадзеныя ніткі, намачыў іх у сваёй «хіміі» і, падвесіўшы іх да бэлькі, падпаліў. Ніткі гарэлі добра і дымна. Брат з сястрой аж пішчэлі ад новых уражанняў. Але зайшла суседка, і я ўцёк з хаты ў лес. Сядзеў там дацямна... Назаўтра мама прывяла мясцовага міліцыянта, які мяне доўга палохаў турмой. Здаецца, напалохаў, але праз нейкі тыдзень я расклаў агонь каля сцяны хаты. Ізноў мне дасталася ад бацькоў, ізноў прыходзіў міліцыянт і раіў мяне весці да знахара: «У яго нейкая мана да агню! Баюся, што ён нам усю вёску спаліць...»
        
        Было такое свята – Дзень піянерскай арганізацыі. Кожны год у гэты час настаўнікі на чале з дырэктарам вялі школьнікаў у лес, дзе на паляне, выклаўшы з камення зорку, палілі касцёр. Траплялі на святкаванне толькі заслужаныя. У сёмым класе ў лес узялі і мяне. Агонь мы расклалі вялікі. Настаўнікі правялі ўрачыстую лінейку і, загадаўшы нам спяваць «Взвейтесь кострами, синие ночи», сышлі невядома куды. І хутка «Взвейтесь кострами...» гучала так, што хоць ты вушы затыкай. Чым бы гэта свята закончылася – невядома, калі б да нас на паляну з лесу не выйшаў нейкі дзед з калацінай і не закрычаў: «Што гэта тут робіцца?! Вон адсюль!!!» І разбегліся мы па лесе, як агонь па сухой траве...
        
        Бацька гоніць самагонку. Час ад часу зазіраю да яго з пытаннем: «Колькі ўжо там нацякло?» І недзе апоўначы бацька сам ужо кліча мяне, каб дапамог спарадкаваць апарат. На стале поўнае вядро. Бацька каштуе і мне дазваляе памачыць палец і аблізаць. Самагонка цёплая і пахне хлебам. «Нясі паперу. Паглядзім, як гарыць», – гаворыць бацька і дастае запалкі. Я мачу паперу і падношу да агню. Самагонка капае і гарыць сінім агнём. Бацька ўсміхаецца: «Вось так будуць вантробы гарэць...»
        
        Позна вечарам з Мінска еду ў вёску. На ўездзе ў Ракаў, дзе абапал дарогі могілкі, бачыцца россып агню на каталіцкіх магілах. Нехта кажа: «Паглядзіце, як палякі панапіваліся, аж свае могілкі падпалілі...» А ў адказ: «Сёння каталіцкія «Дзяды»...»
        
        З братам прыехаў дахаты. Мароз пад трыццаць. На кухні няма вады – перамерзла труба. Мама папрасіла размарозіць, а сама некуды пайшла. Ну мы і ўзяліся за работу. Раскапалі снег ля падмурка. Прынеслі газавы балон і сталі грэць зямлю, дзе ляжыць труба. Недзе праз паўгадзіны я адправіў брата ў хату, каб паглядзеў, ці пацякла вада. Валодзя пайшоў і тут жа прыбег назад: «Падлога гарыць!» Я – у хату, а там дыму, што аж чэрці скачуць. Дабраўся неяк да крана, пакруціў, а з яго як зашыпіць, як бухне ржавай парай – проста канец свету. А ў дыме чую незнаёмыя галасы і мамін: «Заходзьце. Не бойцеся, гэта мой Віця мне ваду размаражвае...»
        
        У інтэрнаце Мінскага архітэктурна¬будаўнічага тэхнікума на кухні мангол пёк сялёдку. Газавая пліта адна, таму да яе заўсёды чарга. Пячэ мангол сялёдку паўгадзіны, гадзіну і ўсё ніяк не дапячэ. Глядзеў на ўсё гэта егіпцянін, глядзеў ды ўзяў і схапіў гарачую патэльню і стукнуў ёю мангола па галаве. І тут пачалося. Манголы выключылі па ўсім інтэрнаце святло, наламалі ножак ад крэслаў і пачалі біць усіх падрад арабаў. Недзе праз паўгадзіны прыехалі міліцыянты і забралі нашага хлопца, які іх выклікаў. А на кухні доўгі час была адключана газавая пліта, як нам сказалі, у супрацьпажарных мэтах.
        
        З зімовых вакацый вярнуўся ў Маскву на пару дзён раней. Здавалася, што нікога ў інтэрнаце на маім паверсе, акрамя мяне, няма. Ды сярод ночы прачнуўся ад песень на калідоры. Выглянуў за дзверы. А там на кухні на цэментавай падлозе гарыць вогнішча, а абапал яго сядзяць тувінцы і п’юць гарэлку.
        
        Празаік Алесь Асташонак трапіў у бальніцу. З сабой у яго быў кіпяцільнік. І захацелася яму папіць гарбаты. А тут раптам доктар у палату заходзіць і кліча на ўколы. Алесь выхапіў кіпяцільнік з кубка і, не выключыўшы яго з разеткі, схаваў пад падушку... Да канца дня хворага выпісалі дахаты.
        
        Неяк выбраўся з сынам Максімам у вёску пазбіраць грыбоў. Крыху назбіраўшы, прыселі на ўскрайку лесу падсілкавацца. Я расклаў вогнішча. Нечакана да нашага дыму падышла маладая жанчына, што непадалёку з дзецьмі пасвіла радоўку. Не пытаючыся, прысела побач. Дастала з торбы пляшку з­пад мінералкі і прапанавала: «Пакаштуй майго соку...» Я адразу зразумеў, што гэта за сок, і, крыху пааднекаваўшыся, зрабіў пару глыткоў. У час размовы высветлілася, што жанчына родам з Ракава, а ў Пугачы выйшла замуж. Даведаўшыся, хто мае бацькі, павесялела: «Я ведаю, гэта ваш брат паэт. Такі лысы. Кожныя выхадныя прыязджае і корпаецца ў градах...» Я слухаў пастушку і корпаўся ў вогнішчы, а Максім мне шаптаў: «Я маме раскажу, што ты з цёцяй гаварыў...»
        
        На вуліцы амаль каля самага пад’езда дворнік паліць жоўтае лісце. Дым затапляе двор, вуліцу. І ўжо не бачны Храм, у якім каля ікон гараць свечкі...
        
        
         * * *
        
         У прыцемках ідзеш без ліхтара,
         Дарога як краціная нара,
         Але ісці патрэбна, каб тут жыць,
         І плакаць, і смяяцца, і любіць
         Дарогу гэту, бо няма другой.
         Як лёд адзін над плыткаю ракой,
         Як смерць, дарога з цемры да святла,
         Хоць цемра ружай чорнай зацвіла
         І суцяшае ўсіх без ліхтароў,
         Самотных, адзінокіх, як ваўкоў,
         Якім ісці патрэбна, каб тут жыць,
         І плакаць, і смяяцца, і любіць
         І гэты змрок, і ўдалечы святло,
         Якое ўжо, магчыма, адцвіло
         І ўжо яго няма, як зоркі той,
         Што свеціцца яшчэ па¬над зямлёй…
        
        
         * * *
        
         Гэты свет, дзе мы з табой жывём,
         Як сасуд напоўнены агнём,
         Коціцца з біблейскае гары
         Па прамым шляху ў тартарары.
         І няма каму яго спыніць.
         Ён, як куля кілера, ляціць.
         Хоць камусьці гэта проста смех,
         Хоць камусьці гэта проста снег
         Ціха выпаў летам на траву,
         На траву, дзе я з табой жыву,
         Як мурашкі, для якіх трава
         Гэта лес, а светлы лес – царква,
         У якой маліцца за жыццё
         Сумнае, як жоўтае лісцё,
         Што з табой да вогнішча нясём,
         Як сасуд, напоўнены агнём…
        
        
         * * *
        
         Святло патухла, бы спыніўся час.
         Мы ёсць яшчэ, але няма ўжо нас,
         Як і святла, што нібы кроў цякло
         Між тым, што будзе і што ўжо было.
         Я свечку запалю – ствару свой свет,
         І дом мой паляціць, нібы канверт
         З цямрэчы мёртвай, як з сырой турмы,
         З лістом да Бога, каб сказаць – ёсць мы,
         Як у сцяне іржавы цвік сядзіць,
         Дзе век ікона, як ліхтар, вісіць.
         Святло патухла, бы спыніўся час...
         Мы ёсць яшчэ, але няма ўжо нас...
        
        
        
        
Грошы

        
        У Лягезах крамы няма. А ў той далёкі час наогул не было ні электрычнасці, ні праваднога радыё. І неяк узяў мяне дзядзька Віця з’ездзіць у Яршэвічы купіць у «жалезным» магазіне дзверцы для печкі. Прыехалі. Дзядзька пайшоў купляць, а я застаўся пільнаваць каня. Сяджу на возе, разглядваю вуліцу. І раптам над сабой чую: «Московское время – двенадцать часов!» – і зайграла музыка. І саскочыў я з воза, і пабег да дзядзькі ў магазін. Дзядзька перапалохаўся: «Што здарылася?!» «Слуп гаворыць!» – адказаў я. У магазіне ўсе засмяяліся, а дзядзька мне растлумачыў, што на слупе прымацавана радыё.
        
        Каб мне купіць перад школай што­небудзь цёплае на плечы, мама ўзяла мяне ў Ракаў на базар. Ходзім, разглядваем, прыцэньваемся. І раптам мажны дзядзька з рыжым тоўстым хлапчуком кідаецца да мамы: «Ніна! Чуць пазнаў цябе! Здарова!» Мама прывіталася, пачала распытвацца пра жыццё¬быццё. «Усё нармальна! Як бачыш, і я жаніўся. Трэба было табе выходзіць за мяне. Гадавалі б вось такога сына...» – і дзядзька паказаў свайго рыжага хлопца. Мама пахвалілася, што ў яе трое дзяцей. А я схаваўся за маму і, падумаўшы пра тое, што я мог быць гэткім тоўстым і рыжым, паказаў хлопцу язык.
        
        Раней кожнае лета ў ліпені бацькі, наабіраўшы некалькі мяшкоў агрэсту, ездзілі ў Гарадок здаваць яго. Гэтага дня я чакаў, як вялікага свята, бо мог папрасіць, каб яны там мне купілі якую¬небудзь кніжку. Так у мяне з’явіліся «Палескія рабінзоны», «Мы з Санькам у тыле ворага» і «Беларускія народныя казкі». І ў адно лета нарэшце бацька ўзяў і мяне ў Гарадок. Едзем, і я ад радасці рот не закрываю, лапачу як заведзены, а тут насустрач ідзе дзядзька і пытаецца: «Толя, куды гэта ты хлапца вязеш?» «У Гарадок прадаваць!» – адказаў бацька і стаў паганяць каня. І я ўжо ўсю дарогу сядзеў моўчкі і думаў пра тое, як мяне бацька будзе прадаваць.
        
        Накупляўшы «чарніла», Галін Сашка некалькі дзён не хадзіў на працу – піў. Ды й пайшоў на свой кароўнік яшчэ непраспаным. І так ужо атрымалася, што ўключыў ён там нейкі матор, а ён вазьмі ды і згары. А перад гэтым некалькі дзён падрад загадчыца кароўніка крычала Сашку: «Спаліш мне матор, у турму пасаджу!» І пайшоў Сашка з кароўніка дахаты. Па дарозе купіў пляшку «чарніла», выпіў і дома павесіўся ў хляве.
        
        Пасля заняткаў у Літінстытуце я пайшоў з палякам Анджэем у магазін купіць лямпачак. Прадаўшчыца была маладая і прыгожая. І мы вырашылі з ёй пазнаёміцца. Анджэй прадставіўся венграм, а я чэхам. Гаварылі доўга, нават правялі дзяўчыну на электрычку ў Мыцішчы. Назаўтра, нічога не сказаўшы Анджэю, я пайшоў зноў па лямпачкі і расказаў знаёмай прадаўшчыцы, хто мы такія. І дзяўчыне стала сумна...
        
        Павезлі нас на экскурсію ў Ясную Паляну да магілы Льва Талстога. Ехаць далёка, і нашы дзяўчаты час ад часу спынялі аўтобус, каб збегаць у краму. А ў крамах, акрамя гарэлкі, «чарніла», камсы і салянкі, нічога няма. Дзяўчаты злуюцца, а нам, хлопцам, весела – ёсць што выпіць і чым закусіць. Прыехалі да маёнтка Талстога, а там жанчыны стаяць з поўнымі вёдрамі яблыкаў. Панакуплялі мы яснапалянскіх яблыкаў поўны аўтобус. І, агледзеўшы маёнтак Талстога і схадзіўшы да яго магілы (у яловым лесе чорны груд зямлі, без крыжа), позна вечарам вярталіся назад, пілі віно, елі яблыкі і спявалі песні. А ў мяне перад вачамі свяцілася сцяжынка, ўсыпаная залатым восеньскім лісцем, а на ёй чорная змяя, якая перапаўзла мне шлях, калі я ішоў да Льва Талстога...
        
        У Маскве Людміла прапанавала мне: «Давай сходзім на «Сёмае неба», што ў Астанкінскай вежы». Ацаніўшы свае фінансавыя магчымасці, я згадзіўся пачаставаць сваю нявесту на «Сёмым небе». Прыехалі ў Астанкіна. Паглядзеў я на пяцьсотметровы «шпрыц» і сказаў: «Не палезу. Вежа паваліцца...» Вежа пакуль што не павалілася, але ўжо гарэла...
        
        Пазванілі ў кватэру. Адчыняю дзверы. Перада мной жанчына з трохлітровым слоікам: «Купіце свежага мёду! Нядорага. Увесь прадалі на Камароўцы, а гэта засталося...» Дае лыжку пакаштаваць. Здаецца, нармальны мёд. «Колькі просіце?» – «Пяць...» – «Дорага...» – «Ну тады чатыры...» Падышла жонка на галасы: «Што тут такое?» «Мёд купляю...» – адказаў я. «За тры з паловай...» – дабавіла прадаўшчыца. «Бяром...» – радасна сказаў я. «Пачакай, я схаджу да суседзяў. Няхай яны паглядзяць на мёд», – прапанавала жонка і пайшла. Пакуль яна вярнулася, я зрабіў пакупку. Занёс мёд на кухню і стаў пераліваць яго ў паўлітровыя слоікі, каб тое­сёе завезці ў вёску маме і даць цешчы. Мёд у слоікі не цячэ. А жонка смяецца: «Дык гэта ж цукар пераплаўлены!..»
        
        Зайшоў сусед­бізнесмен з міліцыянскай дубінкай і кажа: «Я толькі што сварыўся з міліцыянтамі. Пабі мяне дубінкай, а я схаджу здыму пабоі і скажу, што мяне міліцыянты білі. Мы з іх здзяром добрую капейчыну!» Я адмовіўся, а сусед сказаў: «Ну гэтыя пісьменнікі!..» І пайшоў.
        
        
         * * *
        
         Зноў чорная кава, як лекі ад смерці,
         У кубачку белым на шэрым стале.
         У шыбу маю лісце кідаюць чэрці,
         Каб я не пабачыў, што на памяле
         Прыгожая ведзьма над Мінскам лятае.
         Прыгожая ведзьма, як смерць, маладая.
        
         Палю цыгарэту – і дым сіняваты
         Плыве да вакна і паўзе па вакне.
         Раней я любіў і віно, і гарбату,
         Цяпер толькі кава суцешыць мяне.
         Спакусная ведзьма над Мінскам лятае.
         Спакусная ведзьма, як ноч, маладая.
         А я адзінокі, нібыта сабака,
         Завыць адзічэла хачу і маўчу.
         І чорную каву глытаю са смакам
         І ў неба за дымам праз фортку лячу
         Да ведзьмы чароўнай, што мройна лятае…
         Вар’яцкая ведзьма, як я, маладая…
        
        
         * * *
        
         Нічога ніколі нідзе не прасі,
         Усмешку сваю, быццам бомбу, насі,
         Бо бедны, багаты – у час свой памрэш.
        
         І нехта ўсё ж прыйдзе калісь на клады,
         І спыніцца побач: «Які малады...»,
         І ўспомніць малітву, нібыта твой верш.
        
         А сёння ты ў бары, галодны, сядзіш
         І слухаеш песні пра сыты Парыж,
         Якому на нас, беларусаў, пляваць.
        
         Закончыцца ноч, і закончыцца год,
         І з Мінска ўзляціць на Парыж самалёт,
         Якім толькі ў вершах ты будзеш лятаць...
        
        
         * * *
        
         Вечар затапіла навальніца.
         І ліхтар пад вокнамі баіцца
         Утапіцца, бо зусім адзін,
         Рыжы, як савецкі апельсін.
         Я праз шумны райскі лес дажджу
         На дарогу, як раку, гляджу,
         Па якой сплывае ў небыццё
         Адзінокае, як мы, лісцё,
         І за ім мне хочацца паплыць
         І пра смерць спакойна гаварыць,
         Як пра сон, які прысніцца ўсім,
         Таямнічы, як Ерусалім.
         Сціхне дождж, і раніца ўсплыве,
         Загарацца свечкамі ў траве
         Кветкі мокрыя, як вочы маці,
         І адразу пасвятлее ў хаце,
         І захочацца ізноўку жыць
         І пра смерць зусім не гаварыць...
        
        
        
        
Школа

        
        У Лягезах школы няма. Мае сябры Сашка і Люда пайшлі ў першы клас у Русакі, і мне аднаму стала сумна гуляць. І я, калі дома нікога не было, прыдумаў, каб сваіх сяброў пераманіць з вучобы да сябе, – на ганку каля самых дзвярэй хаты расклаў вогнішча. Хата не згарэла. А я, уцёкшы ад дубца дзядзькі Віці, паўдня сядзеў у кустах, праклінаючы школу, якая забрала ў мяне сяброў.
        
        Калі ўцішылася мяцеліца, мяне адпусцілі з дому з санкамі на Бакачоўскую гару, зарослую сасоннікам, пакатацца. Прыйшоў, катаюся і раптам бачу – з Русакоў ідзе цэлая банда дзетвары з кашамі і мяхамі. Крычаць нешта, смяюцца і на хаду скідаюць паліто. І я, доўга не думаючы, кінуў санкі і пабег дамоў. Расказаў цётцы Алі пра дзяцей з мяшкамі і кашамі і чырвонымі гальштукамі на шыях і пачуў: «Ды ты не бойся іх! Гэта піянеры прыйшлі шышкі збіраць для школы!..»
        
        У першы клас я пайшоў у Пугачоўскую васьмігодку. Быў малы, задрыпаны, і мяне пасадзілі за першую парту з дачкой старшыні калгаса Розачкай. Сяджу з ёй месяц, сяджу два, і неяк па дарозе дахаты перастрэлі мяне старэйшыя хлопцы і пытаюцца: «З кім ты гэта сядзіш за адной партай?» – «З Розачкай Лібінскай...» І патлумачылі мне хлопцы, з кім я сяджу і што калі буду і далей сядзець, то навучаць мяне без школы, як Радзіму любіць. І назаўтра я не прыйшоў вучыцца – прасядзеў у кустах цэлы дзень... І што было б далей – не ведаю, але пачаліся восеньскія канікулы, а пасля іх і сама Розачка Лібінская не прыйшла ў школу – з бацькамі з’ехала ў Ізраіль.
        
        Я і Грышка Сасноўскі, падвучаныя аднакласнікамі, чарнілам выпацкалі настаўніцкае крэсла. Прыйшоў дырэктар разбірацца. І нашы аднакласнікі адразу ж нас выдалі. Павёў дырэктар нас у настаўніцкую, каб мы там прызналіся перад усімі, што гэта мы напаскудзілі. Мы доўга не прызнаваліся, але калі нас пастрашылі тым, што будуць біць па пальцах драўлянай лінейкай, а лінейка была выпацканая ў чырвонае чарніла, нібыта ў кроў, то Грышка прызнаўся. А я плакаў і маўчаў...
        
        У пятым класе мае аднакласнікі даведаліся, што я пішу вершы. І праз нейкі час пра гэта ведалі амаль усе ў школе. І сталі да мяне прыставаць старэйшыя: «Напішы верш пра каханне, напішы верш пра каханне...» І я выконваў заказы. Адбою не было. Настаўнікі ў большасці да маёй пісаніны адносіліся скептычна: «Сын даяркі і пастуха – паэт? Смех!..» І толькі малады фізік Пётр Налецкі, на якога мы, школьнікі, глядзелі як на дзівака, сумна ўсміхаўся. Ніхто не ведаў, а ён (пасля таго як я закончыў школу, прызнаўся мне) пісаў вершы...
        
        Іду дахаты з электрычкі. За Дубровамі на Доўгай гары з лесу выбягаюць хлопцы: «Паэт, ідзі сяды, пачытай нам вершаў!» Гляджу, знаёмыя, з Татарскіх. «А чаму вы не ў школе?» – пытаюся. «А мы ўчора былі!» – адказваюць і клічуць за сабой далей ад дарогі ў лес. Каля шалаша вогнішча і чалавек дзесяць школьнікаў. Кураць, п’юць самагонку, лаюцца. Саджуся на бервяно побач. Старэйшы з усіх, Дзіма Варыкаш, гукае: «Дзяўчаты! Не бойцеся, ідзіце сюды, мы вам паэта прывялі!..» І давялося мне гэтым «партызанам» чытаць вершы...
        
        Раз’ехаліся мае аднакласнікі хто куды. Зоя Шымель трапіла ў Маладзечна. Доўгі час мне хацелася адшукаць яе, але недзе ў 1980 годзе, зімой, мне расказаў бацька пра тое, як ён быў у Еленцы ад калгаса і купляў для кароўніка ў людзей сена. Якраз прадалі сена і бацькі Зоі Шымель. За чаркай разгаварыліся. І даведаўся мой бацька пра тое, як я пісаў у школе для Зоі вершы, і што яна цяпер замужам, і дзяўчынка, якая бегае ў хаце, – гэта Зоіна дачушка...
        
        Ідзём у Пугачах па вуліцы. Расказваю жонцы і дзецям, дзе хто жыве і што дзе было. Спыняемся каля вялікай яміны, паўнюткай вады і аброслай быльнягом. «А тут стаяла мая школа...» – кажу я, і сын пытаецца: « А што – тваю школу разбамбілі?»
        
        У Кутаісі на свяце Дзён Маякоўскага павялі нас, гасцей¬паэтаў, у школу выступіць перад дзецьмі. Мы звярталіся да прысутных па¬руску, а яны нам спявалі грузінскія песні. Мы ім абяцалі рабіць усё, каб і далей мацавалася дружба паміж народамі Савецкага Саюза, а яны нам пачапілі піянерскія гальштукі. Гэта было дваццаць гадоў назад, але гэта было...
        
        Пасля тэхнікума пайшоў падпрацаваць грузчыкам на лікёра¬гарэлачны завод «Крышталь». Трапіў у асяроддзе алкаголікаў і былых зэкаў. Працую дзень, два, і нарэшце адзін грамідла пытаецца: «Ты, вожык, у школу хадзіў?» – «А што такое?» – «Чаму цябе там па-руску балакаць не навучылі?» Давялося прызнацца, што пішу вершы. І тады грамідла сказаў: «Вожыка не чапаць! Ён пра нас паэму напіша!»
        
        Дапамагаю маме выбіраць бульбу. Побач з нашымі соткамі па дарозе ў Дубравы на могілкі ідзе суседчына дачка. Мама расказвае: «Разумная дзяўчына. Настаўніца. А вось у жыцці не пашанцавала. Год назад нарадзіла дзіця, а яно памерла. Ды і цяпер цяжарная, з мужыком не жыве – мужык­п’яніца...» І ідзе па дарозе настаўніца, і нясуцца машыны міма яе, і не спыняюцца...
        
        Цяпер у Пугачах новая цагляная двухпавярховая школа. Адзінаццаць класаў. Шыльда на беларускай мове. І за шыльдай жыве беларушчына...
        
        
         * * *
        
         А мне восень ты намалявала,
         Бы віно разліла залатое
         Па сцяне, дзе мяне частавала
         І піла за жыццё маладое.
         І вісіць у пакоі карціна
         Без цвіка на сцяне пажаўцелай,
         Як над полем вісіць павуціна,
         Што анёлам у неба ўзляцела.
         І гляджу, як на Храм, на карціну,
         А карціна, як прывід, знікае
         І з’яўляецца зноў праз хвіліну,
         Нібы кроў праз бінты праступае
         Праз сцяну, за якою нічога,
         Толькі ціша і толькі дарога
         Да цябе праз халодную восень,
         У якой нас не будзе ніколі...
        
        
         * * *
        
         Мне хтосьці зноў стукае ў дзверы –
         А гэта ўжо ноч на двары.
         Счарнелі ў кватэры шпалеры –
         Гнілыя, як восень, муры.
         Жыву, не саромлюся мараў
         І шэрае неба люблю.
         Збяру пару соцень даляраў
         І, можа, што­небудзь куплю.
         А можа, ўсё будзе як сёння,
         Гарбата і дым цыгарэт,
         І яблыкі на падваконні,
         І кніжкі, і груда касет,
         І музыкі ціхае гранне,
         Нібыта анёлаў дыханне,
         Якія дзесь побач жывуць,
         Якія мяне берагуць...
         Ды хтосьці зноў стукае ў дзверы,
         І нельга іх не адчыніць...
        
        
         * * *
        
         Лёгкі снег замятае зямлю,
         Снег цяжкі цёпла шэпча «люблю»,
         І мы ў снезе знікаем густым,
         Нібы ў воблаках Ерусалім,
         У якім нам ніколі не быць,
         Бо нам гэтае поле любіць,
         Праз якое дарогі няма
         З каралеўства на выспе Зіма.
         Белы снег замятае жыццё,
         Як на вуліцах мінскіх смяццё
         Замятаецца аж да вясны,
         Ля якой мы стаім, як сцяны,
         За якой невядомы нам свет,
         У якім ці патрэбен паэт,
         Што самотны, як снег, што ляціць
         На зямлю, каб палёт свой любіць
         І не помніць далёкіх аблок,
         Як не помніць сябе матылёк
         На пачатку зямнога жыцця...
         Ты смяешся, бы ў Храме дзіця,
         У зіме адзінокай, як мы.
         Там за полем старыя дамы,
         І да іх нам ісці праз снягі,
         Як рацэ вясной праз берагі.
         І мы ў снезе не знікнем густым,
         Як не знік у пясках Ерусалім...
        
        
        
        
Вада

        
        Мне было гады чатыры. У той час я жыў у бабулі Ганны ў Лягезах. Вёсачка невялічкая – усяго нейкіх дзесяць хат. Электрычнасці няма, але затое ў кожнага гаспадара свой калодзеж, а то і некалькі. У бабулі было тры. Адзін калодзеж – у двары, другі – у канцы саду, а трэці – за плотам на калгасным лузе (пры паляках луг быў наш). І мяне на «наш луг» адпраўлялі пасвіць гусей. Пастух з мяне быў няважны. І так атрымалася, што я ўваліўся ў калодзеж. Але да вады не даляцеў, бо ў забраны Саветамі калодзеж вяскоўцы скідвалі ламачча.
        
        Паміж Лягезамі і Крапіўнікамі – Яршоўка. Для некага гэта проста рачулка, а для мяне, хлапчука, мяжа, за якой невядомы свет. І каб без дапамогі старэйшых трапіць туды, трэба не толькі не збаяцца крапіўніцкіх хлопцаў, але і ведаць, дзе ў рэчцы брод. І напрасіўся я разам з дзядзькам Віцем з’ездзіць праз Крапіўнікі ў Яршэвічы. І ехалі мы на кані праз рэчку, і вада змывала з воза салому, і яна плыла па вадзе, як рэшткі восеньскага сонца. І крапіўніцкія хлопцы глядзелі на мяне як на парушальніка мяжы...
        
        Пасля навальніцы, якая нечакана пачалася і скончылася, выбег на вуліцу. Гляджу – у лужынах корпаюцца куры і нешта дзяўбуць. Падбег бліжэй – рыбу. А дзядзька Віця, налавіўшы рыбы, сказаў: «З неба звалілася. Віхор прынёс...»
        
        У 1967 годзе я пайшоў у першы клас Пугачоўскай васьмігодкі. І ў гэты ж год экскаватар раздзяліў траншэяй нашу вуліцу – праводзілі водаправод. Хто хацеў –
        правялі ваду і ў хату. Доўгі час траншэю, у якой ужо ляжалі трубы, ніхто не засыпаў. І я часта па гэтай траншэі ішоў з сябрамі ў школу, а пасля назад. Выпэцкваліся, як чэрці. Невядома, колькі б тая траншэя была, калі б аднойчы ў ёй у калюзе не знайшлі мёртвага вяскоўца...
        
        Збіраючы грыбы, натрапіў на павешанага сабаку. Перапалохаўся. Ляжаў з тэмпературай, пакуль не прыйшла бабуля Параска і не пераліла праз юшку ў печы ваду і не дала мне папіць.
        
        Лазня ў Пугачах адна на ўсю вёску. Летам мала хто ў яе хадзіў, бо мыліся хто ў сажалцы, хто ў рэчцы, а хто дзе ўладкуецца. Не ведаю, хто як і дзе мыўся зімой, а мы мыліся ў бочцы з вадой, якая ўтваралася ад расталага снегу падчас гнання самагонкі. Вада была цёплая і пахла брагай. І чым часцей бацькі зімой гналі самагонку, тым часцей мыліся мы, дзеці...
        
        Мама працавала на кароўніку даяркай. Калі было шмат працы, яна брала з сабой мяне, каб дапамагаў даіць. І я даіў і ведаў, што маміны заробкі залежаць ад таго, колькі яна надоіць літраў малака. І, гледзячы на іншых даярак, аднойчы я сказаў маме: «Давай і мы ў малако нальём вады...»
        
        У час паводкі, начытаўшыся «Палескіх рабінзонаў» і падгаварыўшы суседскіх хлопцаў павандраваць, сцягнуў з будоўлі скрыню, у якой размешвалі цэмент. Амаль цэлы дзень залівалі смалой дзіркі. Нават прыдумалі назву свайму чоўну – «Бал-Шні-Бал-Рут»(скарочаныя прозвішчы нашай чацвёркі). Нанач пабаяліся плыць і таму пакінулі прасмаленую скрыню ў кустах на невялічкім астраўку ў балоце. Раніцай, уцёкшы ад бацькоў, па дарозе да свайго чоўна сустрэлі будаўніка, які валок сваю прасмаленую скрыню і лаяўся...
        
        Сяджу з бацькам каля хаты. Распытваюся, як і чаму так называюцца навакольныя сенажаці. «За Ганьчынымі соткамі Малышоўка...» – гаворыць бацька і тлумачыць: «Яшчэ пры паляках там была рэчка. Цяпер сенажаць, а назва так і засталася...» Засталася адна назва і ад Рабінаўкі – і гэта ўжо за маёй памяццю...
        
        На другім курсе архітэктурна¬будаўнічага тэхнікума жыў у інтэрнаце. Напрыканцы вясны прыхварэў ангінай. І неяк вечарам зайшоўся да аднакурсніка Валодзі Харламава. З ім амаль ніхто не сябраваў, і жыў ён з манголамі. Майму прыходу ўзрадаваліся: «Садзіся, будзем гуляць у шашкі. Хто прайграе, той вып’е слоік вады!» – «Я гэтак гуляць не буду!» – «Будзеш!» – і манголы з жартамі і пагрозамі прымусілі мяне гуляць. І я адразу ж прайграў. «Пі ваду!» – Мангол працягнуў мне поўны слоік. «Не буду піць! У мяне ангіна!» – «Пі! А то прыб’ём!» І я плакаў і піў ваду. А манголы смяяліся... Восенню, прыехаўшы на заняткі, я сустрэў Валодзю Харламава, ад якога даведаўся, што летам тыя манголы, якія прымушалі мяне піць ваду, патанулі ў Мінскім моры...
        
        Позняй восенню нас, вээлкашнікаў Літінстытута, павезлі на экскурсію ў Суздаль і Уладзімір. Наша куратарка Ніна Авяр’янаўна, якая, па маім адчуванні, у свой час была закаханая ў нашага Уладзіміра Караткевіча (вучыўся на Вышэйшых літаратурных курсах), не змагла абмінуць царкву Пакровы на Нерлі. Прыехалі, стаім ля вады, любуемся храмам на востраве. Нехта жартам прапанаваў: «Давайце сходзім у царкву!» Смелых не знайшлося. А Ніна Авяр’янаўна, звяртаючыся да мяне, сказала: «А ваш Караткевіч – схадзіў у царкву...»
        
        У падвале нашага дома з праржавелай трубы пацякла вада. Некалькі разоў выклікалі аварыйку, але вада як цякла, так і цячэ. І пайшоў я ў домакіраўніцтва. Да мяне ўжо туды амаль усе суседзі схадзілі. Абяцалі там і мне праз тыдзень усё зрабіць... Прайшло амаль два гады, а вада цячэ...
        
        «А без вады і ні туды і ні сюды!» – казаў учора сусед, паліваючы агарод. А сёння амаль ужо цэлы дзень ідзе дождж...
        
        
         * * *
        
         Я грэшны, як вада, дзе спіць атрута,
         І мне святым ніколі ўжо не стаць,
         Ды я хачу таксама быць пачутым
         Людзьмі і Богам, што на свет глядзяць,
         Дзе я жыву і радасці не знаю,
         Дзе я люблю і ненавіджу свет,
         Што да канца ніколі не спазнаю,
         Бо гэты свет – не дым ад цыгарэт,
         Што мы з табой, самотныя, курылі
         У цеснай кухні і пілі віно
         І свет з няведама чаго тварылі,
         Хоць гэты свет нам створаны даўно.
         Я грэшны, як вада, дзе спіць атрута,
         І мне святым ніколі ўжо не стаць.
         Жыве ўва мне, як смерць мая, Іуда,
         Што знае час, калі мяне прадаць...
        
        
         * * *
        
         Гэты дождж, як пачатак патопу,
         Што затопіць і змые Еўропу,
         І не будзе ні Мінска, ні Прагі, ні Бона,
         І не будзе дзе сесці варонам,
         Што сягоння лятаюць над намі,
         Як над вулічнымі ліхтарамі
         Матылі, што ад смерці ўцякаюць
         І ў дажджы, як смяццё, адплываюць
         У нябыт па канавах глыбокіх.
         І праз дождж я іду адзінокі.
         Парасон над сабою трымаю,
         Нібы ў думках малітву чытаю,
         Што ўратуе мяне ад патопу,
         Што затопіць і змые Еўропу,
         Дзе стаіць мая родная хата,
         Дзе жывуць мае мама і тата,
         І Еўропа якім невядома,
         Бо жывуць яны тут, яны – дома,
         І дажджу ім павек не баяцца,
         Ім праз дождж на дарогу ўглядацца,
         Па якой разбрыліся іх дзеці
         Па самотным, як могілкі, свеце.
         Дождж ідзе, але ён перастане,
         Сонца з хмараў усё-ткі прагляне,
         Бо ў Еўропе стаіць мая хата,
         Дзе жывуць мае мама і тата.
        
        
         * * *
        
         Мы не пыл, мы не дым, мы не сон,
         Мы – святло з пачарнелых вакон,
         Мы – трава на магілах дзядоў,
         Мы – вада ад расталых снягоў.
         І шумяць па-над намі вятры,
         І лятуць па-над намі муры,
         У якіх нам ніколі не быць,
         І таму іх нам век не любіць,
         Быццам пыл, быццам дым, быццам сон...
         Нас чакае штодзённа Харон,
         І скрыгочам мы ў вечнай начы,
         Бы ў замках, што на Храмах, ключы...
        
        
        
        
Поле

        
        Мне гадоў пяць. Яшчэ месцамі ляжыць снег, а ўжо гусенічны трактар, які, відаць, адзіны ў калгасе, арэ поле. Трактарыст, заўважыўшы мяне, спыняецца і кліча ў кабіну. Трактар раве і трасецца, як шалёны, а я сяджу ў хлопца на каленях і гляджу на дарогу, па якой ідуць дзяўчаты і крычаць: «Пракаці нас, Пятруша, на трактары!..»
        
        Мама з бабуляй Параскай сярпамі жнуць калгаснае жыта, бацька косіць, мой малодшы гадавалы брат спіць сярод снапоў, а я спрабую ўсім дапамагаць. Побач жнуць суседзі. Поле вялікае, і на ім у некалькіх месцах сярод збожжа віднеюцца яблыні, грушы і слівы. Бацька расказвае, што яны засталіся ад хутароў, і паказвае, дзе быў сад майго дзеда. І я іду па жыце ў наш сад сярод жыта, і ніхто не бачыць мяне...
        
        Прыйшоўшы са школы, вечарам сяджу з дзедам на лаўцы. Распытваюся, дзе што было раней. Пытаюся, што там за полем і за лесам. «Там Польшча...» – адказвае дзед, і я ўжо вечарам не магу доўга заснуць, баючыся, што палякі пяройдуць мяжу і пачнецца вайна.
        
        Ганяць у поле кароў са сваімі аднагодкамі я не любіў. Трэба рана прачынацца, а пасля цэлы дзень сядзець у полі, паглядаць на гадзіннік і ўвесь час быць гатовым абараніць сябе ад хлопцаў, якія абавязкова паспрабуюць камандаваць табой, як сабакам. Цяпер у вёсцы кароў мала, і ў поле асабліва няма каму і куды ганяць. Да ўсяго праз поле, дзе я пасвіў кароў, ужо некалькі гадоў як пракапана глыбокая канава – збіраліся правесці газ у суседнюю вёску і не правялі. І канава ў полі як трэшчына на тым жыцці, у якім мне ніколі ўжо не жыць...
        
        Кожны год у вёску з горада прысылаюць студэнтаў на бульбу. І кожны раз у нас нехта кватаруе. Неяк жылі два выкладчыкі. І захацелі яны, каб я з братам звадзіў іх у грыбное месца. Пайшлі. Ідучы праз поле, натрапілі на вялікі куст з чорнымі ягадамі. Адзін з выкладчыкаў, рыжы і ўвесь у рабацінні, пацікавіўся: «Што гэта такое расце ў полі?» – «Гэта жыды. У нас іх раней у вёсцы было шмат. Нядаўна амаль усіх павыразалі...» Другі выкладчык закашляўся і перавёў размову на грыбы...
        
        Прачнуўся сярод ночы ад гулу матораў і лязгату гусеніц. Гляджу, мама ў цемнаце стаіць перад вакном, а бацька наогул выйшаў на ганак. «Вайна?» – пытаюся і буджу малодшых брата і сястру. Яны прачынаюцца, плачуць. Вяртаецца бацька і кажа: «Манеўры...» Раніцай выходжу на двор і бачу – усё поле застаўлена танкамі.
        
        Жыў у нас кот Мурзік. Хоць і стары ён быў, але мы, дзеці, яго вельмі любілі, і бацькі не праганялі яго з хаты. І неяк восенню падсяліў нам старшыня калгаса кватарантаў з ружжом. Не ўпаляваўшы на возеры качак, ідучы праз поле дахаты, напаткалі дзядзькі Мурзіка і дзеля забавы застрэлілі. Я амаль паўдня шукаў ката і, знайшоўшы яго забітага, паплакаўшы, пахаваў тут жа ў полі. І вырасла ў полі трава, сярод якой ужо больш як дваццаць пяць гадоў ходзіць хлапчук і шукае Мурзіка.
        
        Зіма. Еду з бацькам на санях у поле, дзе стаіць заснежаны стог саломы. Навокал ні следу. Бацька расказвае, як ён, яшчэ хлапчуком, са сваім бацькам ехаў у Гарадок і ўсю дарогу праз поле за імі бег воўк. А за намі – толькі вецер...
        
        На другім курсе архітэктурна-будаўнічага тэхнікума трапіў з аднакурснікамі на практыку ў Нясвіжскі раён. І калі засталося да вяртання ў Мінск некалькі дзён, вырашылі ўзяць па сто грамаў. Гранзберг, Гальперын і Гурэвіч разведалі хутар, на якім можна купіць самагонкі, але з намі, калі сцямнела, пайшоў толькі Гальперын. Самагонкі мы не купілі, бо мясцовыя хлопцы, даведаўшыся пра нашы намеры, прыехалі на грузавой машыне і матацыклах на хутар. «Мы вас чапаць не будзем, аддайце нам толькі самагонку і жыдоў!» – крычалі, едучы за намі з уключанымі фарамі, мясцовыя. А мы, як авечкі, збіўшыся ў кучу, адыходзілі па полі да лесу. І дайшоўшы да першых кустоў, наш стараста скамандаваў: «На пяту!» І беглі мы па цёмным лесе, як зайцы па чыстым полі...
        
        Іду на электрычку ў Дубравы. За Доўгай гарой – дымнае поле. Нехта падпаліў іржышча. Праязджаюць машыны і не спыняюцца. І я іду па дарозе праз поле і ўспамінаю дзеда, які ў пачатку пяцідзесятых атрымаў пяць гадоў турмы за некалькі каласкоў жыта, што падабраў на калгасным полі і прынёс дамоў...
        
        У час вучобы ў Літінстытуце нас вазілі на экскурсіі па Расіі. Павезлі і на Барадзінскае поле. Хадзілі амаль паўдня, разглядаючы сярод кустоў і някошанай травы валуны і табліцы з надпісамі. Фатаграфаваліся каля помнікаў, на якіх чарнеліся арлы. Едучы назад, вечна маўклівы паляк Войцэх, гледзячы ў вакно на зарослыя быльнягом калгасныя палеткі, сказаў: «Барадзінскае поле...»
        
        «А ў полі крынічанька...» – спяваюць жанчыны. І я слухаю іх, і я ведаю тое поле, дзе пакуль яшчэ ёсць крынічанька...
        
        
         * * *
        
         Мне з горада нікуды не ўцячы,
         Як ад сябе нікуды не схавацца.
         Замкну кватэру і згублю ключы
         І, нібы прывід, буду тут бадзяцца
         Між шэрых, як трава, старых дамоў,
         Між хворых дрэў, што радасці не знаюць
         Ды з белай адзінотай галубоў
         Лісцём зжаўцелым ля аблок лятаюць.
         І сум самотны будзе, як вятры,
         Як плач дзіцёнка ў апусцелым Храме,
         Як светлыя ў цямноцці ліхтары,
         Як пісьмы недапісаныя маме…
        
        
         * * *
        
         З надзеяю на лепшыя часы
         Гляджу ў туман і думаю пра сонца,
         Што кропляю чырвонае расы
         У шэрых травах сніць свой сон бясконцы,
         Цалуючы сцюдзёную траву,
         Нібыта валасы памерлым воям.
         З касцей людскіх не збудаваць царкву,
         Спаліўшы родны дом, не стаць героем.
         З надзеяю на лепшыя часы
         Начую ў полі пад крылом вароны
         І слухаю анёлаў галасы
         У небе, як крыло вароны, чорным,
         Чакаючы, пакуль прачнецца дзень
         У шэрых травах, што як стылы прысак.
         Гляджу ў туман, дзе сцежка як прамень,
         Як пад жыццём маім самотным рыса…
        
        
         * * *
        
         Вось і сонца за сосны зайшло,
         Быццам бы і зусім не было.
         І ў цямноцці ўтанула зямля,
         І самотным адчуў сябе я,
         Як вугельчык у прыску сівым,
         Як над прыскам узветраны дым.
         Мне праз гэта цямноцце ісці,
         Як траве праз асфальт прарасці,
         Каб сустрэцца з табой у вясне,
         Як з табой сустракаюся ў сне...
        
         Вось і сонца за сосны зайшло.
         І блішчыць, як разлітае шкло,
         У цямноцці, бы ў травах, рака,
         Бы твая з бранзалетам рука,
         Да якой мне прыпасці і піць
         Цеплыню, без якой мне не жыць
         У цямноцці, дзе знікла зямля,
         Дзе самотным адчуў сябе я,
         Як ля сцежкі пахілены крыж,
         Як у неба закінуты глыж...
        
        
        
        
Вакзал

        
        У маіх Пугачах вакзал – звычайны аўтобусны прыпынак каля крамы, у якой заўсёды можна купіць пляшку і тое­сёе, каб прыкусіць. І няма ў вёсцы ніводнага чалавека, які б рана ці позна не прыйшоў сюды. Тут і цалуюцца, тут і б’юцца. І яшчэ хлапчуком я абходзіў наш вакзал, калі на ім былі старэйшыя вяскоўцы. І толькі недзе ў класе сёмым мяне прынялі ў вакзальную кампанію, але і то таму, што хлопцы даведаліся, што я пішу вершы. І прыходзіў з Валожына аўтобус, а мы ўжо тут як тут. Не нашых часам білі (не думаючы, за што), нашых дзяўчат палохалі, а калі ўжо зусім цямнела, залазілі праз вокны ў аўтобус, які заставаўся нанач на вуліцы, і там гулялі ў карты і курылі. І гэта было даўно, але гэта было...
        
        На вакзале ў Ракаве, пачынаючы з 1978 года, гадоў сем запар мяне можна было ўбачыць кожную пятніцу недзе з адзінаццаці гадзін раніцы да пятнаццаці, калі прыходзіў аўтобус з Валожына ў Пугачы. Праз некаторы час у Ракаве мяне ведалі ўсе жулікі. Многія прыходзілі спецыяльна, каб пазнаёміцца і разам з паэтам выпіць «чарніла». Адмовіцца ад кантактаў было нельга, бо адзін раз было заікнуўся, што не п’ю, і тут жа пачуў: «Ну тады мы цябе ўтопім у возеры!» І сядзеў я на ракаўскім вакзале, як кароль на аманінах...
        
        Цэнтральны мінскі чыгуначны вакзал з 1978-га па 1985 год для мяне быў, асабліва зімой, самым лепшым месцам у горадзе. Я тады нідзе не працаваў і на вакзал ездзіў, як на працу. З сабой заўсёды меў палатняную торбачку, у якой былі кніжкі і сшытак, куды пісаў вершы. Сядзеў на вакзале па тры­чатыры гадзіны ў дзень. І ўсё было добра, пакуль да ўлады не прыйшоў Андропаў і не пачаў змагацца з дармаедамі. І мне на вакзале стала няўтульна, і я вырашыў ісці здавацца ў міліцыю. Магчыма б, здаўся, але памёр Андропаў, і я зноў адчуў сябе чалавекам, які можа сядзець на вакзале і нікуды не ехаць...
        
        Еду на працу праз вакзал. Ідучы ў метро, мінаю ўчарнелых таксістаў. Чую, як яны ўгаворваюць мужыка пад’ехаць: «Куды трэба?» – «Да універмага «Беларусь»...» – «Пяць зялёных!» – «Што, здурэлі?!» – «Давай чатыры!» – «Я на метро заеду...» – «Едзь!» – «А за два?» – «Ну чорт з табой, паехалі за два!» І я заходжу ў метро, як у іншы свет, дзе ніколі не будзе сонца...
        
        На вакзале цыганкі не даюць праходу: «Парень, можно у вас что­то спросить?» У думках пасылаеш цыганку куды трэба і ідзеш сабе далей. А гадоў дваццаць назад ні з таго ні з сяго да мяне падсела цыганачка гадоў васемнаццаці, нечага нагадала (не памятаю чаго), і я, успомніўшы Пушкіна з цыганамі, чытаў ёй свае вершы. А яна смяялася і казала: «Паехалі з намі, не пашкадуеш...»
        
        1984 год. Чыгуначны вакзал у Тбілісі. Еду на Дні паэзіі Маякоўскага ў Кутаісі. З сабой маю крыху грошай. І тут падыходзіць ці то цыганка, ці то грузінка і прапануе купіць вязаны швэдар зялёнага колеру. Згаджаюся адразу, бо ўсё роўна трэба купіць маме які¬небудзь падарунак. На месцы не прадала, а адвяла за вугал, каб міліцыя не бачыла. Я насцярожыўся, але купля прайшла нармальна. Мама падарункам была задаволеная. Але праз нейкі тыдзень ад швэдара застаўся толькі жмук аблезлых нітак.
        
        26 красавіка 1986 года, прыехаўшы з Масквы на чарговы з’езд пісьменнікаў, давялося сустрэць у Мінску. Ужо на пачатку траўня, ад’язджаючы назад на вучобу, на вакзале пачуў ад мужыкоў, што, каб уратавацца ад радыяцыі, трэба піць чырвонае віно. Пакуль ехаць, аббег крамы і купіў некалькі бутэлек кагору. Тут жа на вакзале палячыўся з адным знаёмым, які праводзіў мяне. У Маскве ў інтэрнаце, перамыўшы адзенне, туфлі і шкарпэткі я выкінуў у смеццеправод. Мне было дваццаць шэсць, і мне хацелася жыць...
        
        Сабраўся ў камандзіроўку, а на вакзале няма білетаў. Пытаюся ў знаёмага, што цяпер рабіць. А ён (гэта было зімой) надзеў пыжыкавую шапку, падышоў не да білетнай касы, а да акенца нейкага начальніка, прывітаўся, сказаў, што ён з Саюза пісьменнікаў і яму трэба білет на цягнік. І тут жа праз хвілю ў мяне быў білет... Няма таго, што раньш было...
        
        Мама праводзіць мяне ў горад. Здалёк бачу, што на прыпынку на лаўцы сядзяць нейкія незнаёмыя. Падышлі бліжэй, і тут жа адзін з мужчын з пляшкай віна ў руках звяртаецца да мяне: «Віця! Здароў! Не бойся, хадзі да нас пасядзі!» Мама села, бо ногі баляць, а я сеў, бо не змог адмовіцца. Сяджу з мужчынамі, адказваю коратка на іх пытанні і думаю: «Хто такія? Здаецца, і знаёмыя, але...» Прапануюць выпіць. Адмаўляюся гучна, а шэптам кажу: «Не магу піць, бо мама будзе крычаць...» «Ты мяне, відаць, не пазнаеш? – цікавіцца мужчына, які мяне паклікаў, і кажа: – Мы ж разам з табой выступалі ў Валожыне на свяце...» Я слухаю, успамінаю і не магу ўспомніць свайго суразмоўцу, а ён яшчэ не кажа, як яго завуць. А тут да ўсяго да нас падышла жанчына гадоў пяцідзесяці, прысела побач з намі і просіць, каб ёй далі выпіць, калі я не хачу. «Зіна, ідзі ты адсюль! Табе не дадзім, бо калі ты была маладая, то ты нам нікому не давала, а пільнавалася свайго Мішкі. Цяпер ты пацярпі...» – амаль крычыць мужчына з пляшкай віна і далей пытаецца ў мяне: «А вершы пішаш?» «Ён прозу піша...» – замест мяне адказала Зіна. І тут прыйшоў аўтобус, і я, развітаўшыся з мамай і вяскоўцамі, усю дарогу да Мінска гадаў, з кім гэта я размаўляў на аўтобусным прыпынку ў сваіх родных Пугачах.
        
        Шэсць гадзін раніцы. Сяджу на вакзале – чакаю аўтобус у вёску. Побач садзіцца дзяўчына гадоў дваццаці. Дастае з сумкі кніжку. Чытае. Гляджу – вершы, беларускія. Яўгеніі Янішчыц. І мне хочацца загаварыць з незнаёмкай, але...
        
        
         * * *
        
         Хаджу па Вільні, нібы ў сне.
         Ёсць Вільня, і няма мяне,
         Бо я тут госць, ды – не чужы,
         Як Храмаў светлыя крыжы,
         Я не чужы, бо Вільня мне
         Як сонца нашае ў вакне
         Самотнай вежы, дзе жыву,
         Нібыта праз патоп плыву
         Да Вільні той, якой няма,
         Да Вільні белай, як зіма,
         Дзе нашы першыя сляды,
         Дзе неба ў кропельцы вады
         Жыве, як наша Вільня ў нас
         Жыве і асвятляе новы час...
        
        
         * * *
        
         Холадна. Змрочна. Дажджліва...
         Гэта не восень, а – лета.
         П’ю зледзянелае піва
         З шумам начнога буфета.
        
         З’ехаць адсюль бы, прапасці
         Тыдняў ну хоць бы на пару!
         З’ехаць адсюль – мо і шчасце,
         Ды ці пра гэта я мару...
        
         Зноў за вакном на пероне
         Вецер ганяе лістоту.
         Вецер хай хмары разгоне,
         Хай з мяне вырве самоту!
        
         Холадна. Змрочна. Дажджліва...
         Вось і канчаецца лета.
         П’ю зледзянелае піва,
         Быццам свінец з пісталета.
        
        
         * * *
        
         Ізноўку ціш, ізноўку вечар,
         Ізноўку ты адзін глядзіш
         У неба зорнае, як вечнасць,
         І светлае, нібы Парыж,
         Куды ахвота трапіць многім
         І не вярнуцца больш сюды,
         Дзе, нібы ў час вайны, дарогі
         І ў дымнай квецені сады.
         Ды знаеш ты, што лепш на свеце
         Нідзе не будзе, чым як тут.
         І гэты светлы ціхі вечар,
         І гэты родны мілы кут
         Ты не заменіш аніколі
         Ні на Мадрыд, ні на Парыж,
         Бо толькі тут ты сніш пра волю,
         Пра волю толькі тут маўчыш
         І ў неба зорнае, як вечнасць,
         Глядзіш, як з вострава, з вакна,
         А за вакном, як рэчка, вечар,
         А за вакном, як снег, вясна…
        
        
        
        
Бальніца

        
        Зіма. Мне чатырнаццаць гадоў. Першы раз у Валожыне і ў бальніцы – праходжу з аднакласнікамі медыцынскі агляд – становімся на вайсковы ўлік. Асабліва не правяраюць, бо пакуль што галоўнае – завесці асабовую картку на будучага салдата. Але ўсё роўна ў таго-сяго знаходзяць нейкія хібы ў здароўі. У мяне – блізарукасць. Калі ўжо ўсе кабінеты былі пройдзены, мяне выклікалі яшчэ раз да акуліста. Зайшоў. Доктар пасадзіў перад сабой на крэсла, паглядзеў праз прыборы ў мае вочы і, загадаўшы, каб я сядзеў ціха, накапаў мне ў іх нейкай халеры. На вуліцы я чуць не скруціў галаву – паляцеў з ганка, бо нічога не ўбачыў перад сабой. Паклікаў хлопцаў, і яны мяне пад рукі, як сляпога, завялі на аўтастанцыю, а пасля і дахаты. Сляпым я быў амаль два тыдні. Праўда, усё бачыў у цемры. Нават мог чытаць. Мама плакала, а бацька казаў: «Дурня валяе, каб у армію не пайсці...»
        
        У Мінску ёсць вуліца Герасіменкі. На ёй я пражыў пяць гадоў – кватараваў. Неяк прастыў і, купіўшы бутэлечку пертусіну, амаль за дзень яго і выпіў. Вельмі ж смачна было! На другі дзень пайшоў у ванную, каб памыцца. Смаркануў – і на табе – з носа пайшла кроў. Але я не спалохаўся. Кроў у мяне і раней часта ішла. Пачаў прыкладаць да пераносіцы мокры ручнік. Не спыняецца. Прайшло пятнаццаць хвілін. Не спыняецца. Дваццаць. Паўгадзіны. Кроў усё ідзе і ідзе. І я ўжо выбег на лесвічную пляцоўку. Званю суседзям, каб дапамаглі. Ніхто не адчыняе. Выбег на вуліцу. Нікога няма. Пайшоў да суседняга дома. Увесь у крыві, з чырвоным ручніком, нібыта толькі што некага зарэзаў. Я да людзей, людзі ад мяне. І ўсё ж мне пашчасціла. Убачыў далей па вуліцы «хуткую дапамогу». Падбег да яе, прашу дапамагчы. Дакторка дастала з кішэні жмук ваты, усунула мне ў ноздры і сказала, каб ішоў у бальніцу. І я ішоў па вуліцы акрываўлены, і людзі глядзелі на мяне як на бандыта. І прыйшоў я ў бальніцу. І мне кажуць: «Чаго ты сюды прыйшоў?» І сталі дактары мяне пасылаць адзін да аднаго. І хадзіў я з першага паверха на другі, з другога на першы. І нехта з людзей не вытрываў: «Колькі вы ўжо будзеце гэтага хлапчука ганяць туды¬сюды!» І прывялі мяне ў кабінет, забралі ў мяне чырвоны ручнік, пасадзілі на кушэтку. Прыйшоў нейкі доктар. Я яму расказаў, што са мной здарылася. Доктар выйшаў. Праз некалькі хвілін зайшлі дзве дзяўчыны ў белых халатах (практыканткі), пачалі пытацца і запісваць, хто я і што. А я ўжо толкам і гаварыць не магу – кроў жа не спынілі. Праўда, гляджу – рыхтуюцца даваць мне ўкол. Спрачаюцца, хто будзе даваць. Старэйшая адважылася. Дала ўкол. Мне стала так дрэнна, што ў вачах пацямнела. Чую: «Давай яшчэ адзін дадзім...» І тут зайшоў нехта: «Што вы гэта робіце?» – «Уколы даем!» – «Вон адсюль!!!» Дзяўчат як ветрам здзьмула. Яшчэ праз паўгадзіны ў бальніцы знайшоўся перакіс і мне прыпынілі кроў. А яшчэ праз паўгадзіны мяне забрала «хуткая дапамога»...
        
        Неяк позна вечарам я вярнуўся на кватэру. У пакоях ціха. Заглянуў да гаспадыні: «А дзе наш дзед?» Бабуля на ложку крыху прыўзняла галаву: «Раніцай некуды звалокся. Не ведаю...» Я пайшоў у ванную, каб памыць рукі. А там дзед ляжыць з разбітай галавой і сапе. Я яго падхапіў пад пахі і вывалак на кухню, паклаў на падлогу. Далей не змог – цяжкі вельмі. Выклікаў «хуткую». Дзед, пачуўшы, што прыйшлі дактары, перад тым, як дазволіць ім агледзець сябе і даць укол, запытаўся: «А вы не яўрэі?»
        
        1981 год. У Афганістане вайна. У абласным ваенкамаце праходжу апошнюю камісію. Засталося некалькі кабінетаў. Дактары аглядаюць ужо амаль што фармальна, і мы, заўтрашнія навабранцы, у большасці ўжо змірыліся са сваім далейшым лёсам. І я не памятаю цяпер, ды і тады не звярнуў увагі, у якім кабінеце пачуў пытанне: «Гэта вы пішаце вершы?» – «Я...» – «А служыць хочаце?» – «Не...» Чарнявы, з барадой доктар паглядзеў на сваю калегу-жанчыну, нешта напісаў у маёй справе, распісаўся і даў распісацца ёй. Дакторка не адмовілася. І пасля ўсяго доктар сказаў: «Можаш ісці пісаць вершы...»
        
        На выхадныя з горада прыехаў у вёску. Брат, яшчэ школьнік, сустрэўшы мяне на вуліцы, абрадаваў пісьмом ад невядомай дзяўчыны. На пісьмо я адразу адказаў, бо было вельмі прыемна, што дзяўчына прачытала мае вершы ў «Маладосці», якія ёй спадабаліся, і яна хоча са мной пазнаёміцца. Колькі б цягнулася мая перапіска – не знаю, калі б не пахваліўся сябру нечаканым знаёмствам, які пацікавіўся: «А на якой яна вуліцы жыве?» – «На Прылуцкай...» – «Ты што! Дык там жа сіфіліцікі!..» І я перастаў пісаць дзяўчыне, якой падабаліся мае вершы...
        
        Масква. Літінстытуцкі інтэрнат. Прачынаюся ад стуку ў дзверы. Два рускія празаікі, мае аднакурснікі, просяць з’ездзіць у бальніцу і даведацца, як там паэт Генадзь Суздалеў, з якім яны гэтай ноччу пілі. Дапіліся, што шарахнулі Генадзю пляшкай з­пад шампанскага па галаве, а пасля выклікалі «хуткую». Цяпер самі баяцца ехаць да сабутэльніка і да ўсяго хочуць высветліць, ці памятае ён, хто гэта яго пабіў. І я паехаў у бальніцу ў разведку. Ехаў гадзіны паўтары. На прахадной ніхто не спыніў, не спытаўся, чаго я тут хачу, да каго. А я ўжо ведаў ад хлопцаў, у якой палаце ляжыць Генадзь. Заходжу. А там цэлая кампанія з перавязанымі галовамі. Сядзяць і п’юць «чарніла». Убачылі мяне, абрадаваліся: «Пляшку прынёс?» – «Не...» – «А чаго тады прыйшоў?» – «Я да Генадзя Суздалева...» – «Гена, гэта да цябе...» І расказаў мне Генадзь, як мінулай ноччу, калі ён выйшаў з бара Цэнтральнага Дома літаратара, яго пабілі «западнікі»...
        
        Ёсць у нас на вуліцы бальніца...
        
        
         * * *
        
         За вакном Еўропа, белы свет.
         Кашляе за сценкаю сусед.
         Вецер за вакном. Ахвота спаць,
         Толькі гэтак можна ўсё праспаць.
         Ціха свечка на вакне гарыць.
         Можна выпіць, можна ўсё прапіць.
         Трэба жыць і бачыць далягляд,
         А каб бачыць, трэба выйсці з хат...
         За вакном Еўропа, родны край.
         І камусь тут пекла, а камусь тут рай.
        
        
         НЕ КАЖЫ...
        
         Не кажы, як вар’ят, што абрыдзела жыць.
         Аднагодкаў тваіх больш за сотню ляжыць
         Пад крыжамі счарнелымі і без крыжоў.
         Не кажы, бо аднойчы не прыйдзеш дамоў.
         Не кажы, што стаміўся ад гэтай жуды,
         Бо на дрэвах стамляюцца ўвосень лісты,
         Бо стамляецца вецер...
         Не кажы, не кажы!
         Смерць жыве нечаканая ў вострым нажы,
         У пятлі, у вадзе, у пякельным агні,
         У цямнюткай начы і ў асветленым дні.
         Не кажы, як вар’ят, што абрыдзела жыць,
         Бо і так да цябе твая смерць прыбяжыць.
         Не кажы, бо пачуюць ля вокан віжы,
         Не кажы,
         не кажы,
         не кажы...
        
        
         * * *
        
         Адыходзіш ты не назусім,
         Адыходзіш, як над полем дым,
         Адыходзіш у нязнаны свет,
         Дзе няма ні він, ні цыгарэт,
         Без якіх ты б тут не жыў зусім,
         Як без рымлян Старажытны Рым,
         У якім ніколі ты не быў,
         Нібы на зямлі зусім не жыў.
         І цяпер ты адыходзіш сам,
         Нібы пад зямлю закляты Храм.
         Адыходзіш, каб з’явіцца зноў,
         Як з парэзанае вены кроў.
        
        
        
        
Бібліятэка

        
        Бібліятэка – гэта Храм, дзе няма святых.
        Бібліятэка – гэта могілкі, на якіх існуе жыццё.
        Бібліятэка – гэта турма, у якую мы прыходзім, каб, надыхаўшыся пылам стагоддзяў, адчуць, што ўсё гэта – «суета сует и томление духа под солнцем».
        Бібліятэка – гэта Ноеў каўчэг, які збіраецца плыць, не ведаючы, што даўно патануў.
        Бібліятэка – гэта рай і пекла, дзе мы як багі.
        Бібліятэка – гэта мара хлопчыка, які навучыўся чытаць.
        
        Пачатак 70¬х. У маёй хатняй бібліятэцы ў вёсцы, акрамя школьных падручнікаў, усяго толькі дзве мастацкія кніжкі – «Палескія рабінзоны» Янкі Маўра і «Мы з Санькам у тыле ворага» Івана Сяркова. «Рабінзонаў» выменяў у суседа за ўкрадзены ў бацькі сцізорык, а кніжку пра Саньку купіла ў Гарадку мама. І я мару пра бібліятэку, як у калгасным клубе. І тут н? табе – прыходзіць мама і кажа: «Наш прадсядацель з’язджае і нам аддае газавую пліту, этажэрку і кучу кніжак...» І цэлых паўдня я насіў дахаты тыя кніжкі, не ўчытваючыся ў іх назвы. На этажэрку ўсе не ўлезлі. Астатнія занёс на гарышча. І вось стаў чытаць. Ніводнай мастацкай – адны выступленні Сталіна, Хрушчова, Брэжнева, матэрыялы партыйных з’ездаў, пленумаў і г. д. Ды ўсё ж бярог я гэтыя таміны і гартаў іх, спадзеючыся натрапіць на тое, пра што марылася. А мой бацька паціху лазіў на гарышча і маім «скарбам» распальваў печ.
        
        Мне хацелася мець сваю бібліятэку. І я пачаў паціху выкупляць у сяброў кніжкі. У каго за бацькавы цыгарэты, у каго за сцягнутую з дому самагонку. Аднак мая бібліятэка збіралася вельмі марудна. І тут мне мой аднакласнік Сашка параіў украсці з калгаснай бібліятэкі пару кніжак, якія мне найбольш хочацца мець. А ў мяне на той час не было ніводнай кніжкі вершаў. І пайшоў я з Сашкам на злачынства. Пакуль мой сябар размаўляў з бібліятэкаркай, я ўзяў з паліцы зборнік вершаў Міхася Чарота і схаваў за пазуху. На большае не адважыўся...
        
        У канцы 70¬х калгасную бібліятэку з клуба перавезлі да Вярбіцкай, якая жыла адна ў вялікай хаце. Прыязджаючы з Мінска, я забягаў у гэтую бібліятэку. Бібліятэкарка, жанчына адукаваная, ведала ўсё, што ёсць у яе гаспадарцы, і спецыяльна да майго прыходу падбірала выданні, якія могуць мяне зацікавіць. Усё ў бібліятэцы было добра летам, а восенню пацякла страха і кніжкі намоклі. І сумна было глядзець на ўсё гэта багацце, якое не ўсім патрэбна...
        
        Заходзячы ў вёсцы ў хаты сяброў, я, як п’яніца, які тут жа вынюхвае выпіўку, шукаў месцы, дзе могуць быць кніжкі. Але часцей за ўсё, акрамя газет, у хаце не было чаго чытаць. Людзям было не да кніжак. І ўсё ж былі дзівакі (чамусьці іх называлі дурнямі) і ў нашай вёсцы, якія, нават пасучы кароў, бралі з сабой кніжку...
        
        Мой дзядзька Славік, набадзяўшыся па свеце, вярнуўся на нейкі час у Пугачы да бацькоў. Сышліся суседзі, каб паглядзець, якога гэта ён багацця навёз цэлую машыну. І калі ўбачылі, што выгружаюцца кніжкі, пасмяяліся і разышліся. Адзін я быў задаволены – дзядзька дазволіў мне тое­сёе выбраць сабе. І гэта была кніжка пра Гулівера...
        
        Прыехаўшы ў Мінск і не маючы на кніжкі грошай, я хадзіў па кнігарнях і там іх чытаў. Асабліва добра атрымоўвалася з паэзіяй. У гарадскую бібліятэку запісацца не мог, бо не меў мінскай прапіскі. Аднак у мяне былі сябры, якія мелі цудоўныя хатнія бібліятэкі і якія не шкадавалі даць пачытаць кніжку. Адным з такіх быў Адам Глобус. У мяне і цяпер перад вачамі стаіць зборнік вершаў Апалінэра, і жыве ўва мне тое адчуванне свету і Еўропы, якое тады мне адкрылася.
        
        Адзін з маіх сяброў, закончыўшы філфак, нейкі час працаваў вясковым бібліятэкарам. Можа б, і сёння працаваў, калі б не было сям’і, якую трэба карміць. А чытачоў у яго было мала – амаль адны школьнікі, і то ў час вучобы. Аднак не шкадуе, што быў бібліятэкарам, бо начытаўся, як прафесар.
        
        На сваёй юбілейнай вечарыне Максім Лужанін з вышыні сваіх 90 гадоў сказаў: «На пачатку стагоддзя ў нашых бібліятэках беларускіх кніжак можна было пералічыць на пальцах. Цяпер у нас ёсць свае слоўнікі, энцыклапедыі – усё, што трэба, каб беларусы адчувалі сябе нацыяй, таму Беларусь жыла, жыве і будзе жыць».
        
        Больш дзесяці гадоў мінула, як я апошні раз быў у калгаснай бібліятэцы. І цяпер наогул не ведаю, ці ёсць яна ў вёсцы. Тэлефаную ў Пугачы знаёмаму: «Ці ёсць там цяпер у нас бібліятэка?» І чую: «Якая бібліятэка?..» і далей нецэнзуршчына. І ўсё-ткі спадзяюся, што нешта засталося...
        
        
         * * *
        
         Учора быў дождж, а сягоння ўжо снег,
         Учора ты плакаў, а зараз праз смех
         Глядзіш на замецены шэранькі двор,
         Нібы на забойцу глядзіць пракурор,
         Бо знае, што вечнасці ў свеце няма
         І вечнасцю толькі здаецца турма,
         Як вечнай здаецца нам гэта зіма,
         Дзе ў цесных кватэрах з табою сядзім
         І ўжо на зіму, як на вечнасць, глядзім.
         А снег замятае, нібы забівае,
         Нібыта заснуць назаўжды заклікае,
         Бо ўчора быў дождж, а сягоння ўжо снег,
         Бо ўчора ты плакаў, а зараз праз смех
         Глядзіш на замецены шэранькі двор
         І ночы чакаеш, каб тысячы зор
         Убачыць у небе, што па-над зямлёю,
         Нібыта анёлы па-над душою...
        
        
         * * *
        
         На вуліцы надвор’е, як праклён,
         І, нібы сонца, што заходзіць, клён
         Далёка ў полі на сямі вятрах
         Мне асвятляе, як надзею, шлях
         Да родных хат, дзе я не быў даўно,
         Дзе неба, быццам Божае вакно,
         І дзе бярэзнік, як анёльскі Храм,
         Бялее на пагорку, каб і нам
         Было дзе памаліцца і ажыць
         Душою ў шэры час, калі дажджы
         Ідуць бясконца, быццам бы праклён…
         У мамы за вакном цвіце вазон,
         Нібыта зорка, на якую мне
         Ісці і плакаць, знаючы – міне
         І гэты дождж, і гэты доўгі шлях,
         І гэты сум, што ў маміных вачах…
        
        
         * * *
        
         На вуліцы вечар, і снег малады
         Хавае дарогу і нашы сляды,
         Каб мы не вярнуліся заўтра назад
         У чорны, нібыта звуглелы, наш сад,
         Дзе птушак няма і не будзе вясной,
         Дзе вецер, як воўк на сцяжыне лясной,
         Завые і сціхне, ізноўку пачне
         Самотную песню, і вусцішна мне
         Глядзець на забытыя намі сады,
         Нібы ўспамінаць маладыя гады,
         Калі мы не думалі, што ўсё міне,
         Нібыта патухне святлынь у вакне,
         Куды нам вяртацца з далёкіх шляхоў
         Ад сумных сябровак, вясёлых сяброў
         І плакаць па тым, што не вернецца больш.
         І чуецца сэрца, як чуецца боль
         У сэрцы, якое за сад наш баліць,
         І снег нам пад ногі, як попел, ляціць,
         І нашы знікаюць пад снегам сляды,
         Нібы за плячыма былыя гады…
         Ды заўтра ізноўку мы пойдзем у сад,
         І будзе за намі мясцовы вар’ят
         Ісці і смяяцца і плакаць, як мы,
         Ад шчасця, што зноў дачакаўся зімы…
        
        
        
        
Сцяжыны

        
        Раней часта пісалі адзін аднаму лісты. Цяпер не пішам і нават не тэлефануем, нібы памерлі, а нас няма каму пахаваць. І мы карыстаемся гэтым – жывём.
        
        За вакном каркае варона. Відаць, акрамя мяне яе ніхто не чуе, бо даўно б гэтую надаеду нехта прагнаў. Няўжо ўсе такія лянівыя ці я ўжо занадта нервовы?
        
        Каля пяціпавярховіка дзеці залезлі на сліву. Ламаюць сукі, ірвуць недаспелыя слівы. Хочацца прагнаць іх, але праходжу міма моўчкі. Чужая сліва, чужыя дзеці, і я чужы...
        
        У паўтарагадовага сына тэмпература. Не спім. Апоўначы іду на кухню, каб прынесці яму лекі. Праз нейкую хвілю вяртаюся ў спальню, а Максімка босенькі бяжыць мне насустрач, трымаючы ў ручках мае пантофлі, нібы гаворачы: «Чаго ты, тата, босы ходзіш? Прастынеш...» А я часам крыўджу яго...
        
        Вось і зіма. Раніца. Снегам засыпаны калюгі і смецце. Навокал светла і святочна. Але ці надоўга гэта? Праз якую гадзіну з дамоў павыходзяць людзі і растопчуць гэтую чысціню. Да вечара растане снег, а за ноч адновіцца прыгажосць, якую новым ранкам зноў растопчуць. Так вось і топчам тое, што нехта створыць, лічачы толькі сваё вартым вечнасці. Ды дзе тая вечнасць?
        
        Чытаю дзённік Яна Скрыгана, напісаны ім у апошнія два гады жыцця. Чытаючы, бачу пісьменніка хворага, спакутаванага, але не абыякавага да свету, у якім ён жыў і памірае. Ён ведае, на што хворы, і ведае, што хутка памрэ. Хоча пісаць, але не пішацца. І, здаецца, ён больш пакутуе не ад хваробы, а ад таго, што не пішацца.
        
        Даўно не аб’яўляўся сусед, каб пазычыць у мяне грошай на пляшку. Раней думаў, як бы гэта не сустрэцца з ім, а цяпер – наадварот. Хаця грошай і цяпер я не вельмі б яму разагнаўся даць. Ды дзе ён? Ці жывы?
        
        Мароз за трыццаць. Іду на працу, і думкі замярзаюць на хаду.
        
        Прыехалі ў Дом творчасці пісьменнікі, якім ужо даўно за 60. І адразу сярод адпачываючых, якія ніякіх адносін не маюць да беларускай культуры, пачулася: «Гэта пісьменнікі...» Іх пазналі не таму, што іх творы з партрэтамі чыталіся, а таму, што пісьменнікаў людзі чакалі, і чакалі, каб іх пазнаць. І пазналі – па мове, па сівізне і па... А мы з Людай нікім не пазнаныя. Нас проста не чакалі, і мы да ўсяго яшчэ маладыя.
        
        Люда ў бібліятэцы ўзяла пачытаць кнігу «Любовь в письмах выдающихся людей ХVІІІ и ХІХ века». Які ўжо дзень з гэткай жа кнігай ходзіць каля Дома Алена Васілевіч. Ці то ў бібліятэцы акрамя гэтай кнігі няма нічога вартага, ці то... Але гэта не супадзенне, бо ўсё было б так проста і зусім нецікава.
        
        У Дом творчасці мясцовы паштальён не ходзіць. Няма нагоды. Не выпісана ні часопісаў, ні газет. І лес вакол Дома – гэта не лес у трох кіламетрах ад Ракава, а сібірская тайга, і мы сюды сасланыя.
        
        
        
        
Дарога...

        
        Дарога – гэта спакуса пайсці і не вярнуцца.
        Дарога на чужыну сумная, як крыжы на могілках, пад якімі наша мінулае.
        Дарога дадому светлая, як патухаючае вуголле на вогнішчы, каля якога грэліся вандроўнікі.
        Дарога – гэта рака, якой давяраеш сябе і, патанаючы ў яе плыні, імкнешся да мэты, губляючыся ў часе і прасторы.
        Дарога зарастае быльнягом і знікае, як знікае Айчына, пакінутая здраднікам.
        Дарога памятае лёгкія ногі дзяцей і цяжкія боты вояў.
        Дарога – гэта павуціна, якой аблытана зямля, як кокан, у якім яшчэ цепліцца жыццё.
        
        Пачатак 70-х. З суседняй вёскі вяртаюся дамоў. Каля дарогі ў траве нейкія правады. Не чапаю, бо казалі бацькі – хутка будуць ваенныя манеўры. І раптам – верталёты, аўтаматная страляніна, гул машын і танкаў. Як на вайне. Прыбягаю дамоў. Мама плача: «Вайна!..» А бацька, гледзячы на танкі, што пруць па вуліцы, ламаючы платы і душачы курэй, толькі пакурвае і паплёўвае: «На Варшаву...»
        
        Еду з бацькам на возе ў Гарадок, што пад Маладзечнам. Пакуль дарога палявая, сядзець на возе не мулка. За кіламетры два перад Гарадком пачынаецца брукаванка, абапал якой вялізарныя, невядомыя мне дрэвы. Колы барабаняць, аж у вушах чэрці скачуць. А бацька сядзіць хоць бы што і расказвае: «Гэта кацярынінскія дрэвы... Па гэтай дарозе царыца праязджала... Мне пра іх яшчэ мой дзед расказваў...» Я слухаю бацьку і ўяўляю, як па дарозе ў залатой карэце едзе царыца... А сёння едзем мы...
        
        Спілаваны кацярынінскія дрэвы. Брукаванка схавана пад асфальт. Але яшчэ я чую, як грукоча па брукаванцы воз, на якім сядзіць вясковы хлапчук з бацькам і слухае, як шумяць старыя дрэвы.
        
        Чыгункі побач з Пугачамі няма. І калі не прыйдзе з Мінска аўтобус, каб вярнуцца ў горад, трэба ісці на электрычку ў Аляхновічы ці Дубравы. Дзесяць кіламетраў – шлях невялікі, але ісці трэба будзе праз Доўгую гару, што за вёскай Татарскія. А на гары лес, а ў лесе (так казалі ў вёсцы) банда Дамінкаса. Праўда гэта ці не і хто такі Дамінкас – не ведаю. Але вечарам хадзіць на электрычку дваццаць пяць гадоў таму назад баяўся і я. І дарога то зарастала, то зноў уздымалася пылам над Доўгай гарой. А сёння дарога на Дубравы – гэта найбольш дарога на могілкі, чым на электрычку. І паміраюць у вёсцы людзі, і іх апошняя дарога праходзіць праз Доўгую гару, дзе ў лесе хавалася банда Дамінкаса, якога баяліся і якога помняць.
        
        Цяпер няма тых зім, што былі ў маім дзяцінстве. А тады вуліцы ў вёсцы замяталіся вышэй платоў. І знікалі драўляныя межы паміж людзьмі, і кожны мог хадзіць там, дзе яму хочацца. І на снезе нараджаліся дарогі. Да адной хаты праехалі сані, да другой – гусенічны трактар. Адзін вясковец прывёз калгаснай саломы, другі – мукі. Жыццё ідзе, і знікаюць адны дарогі, і з’яўляюцца другія. А я, хлапчук, цягну за сабой саначкі, каб пакатацца з Юстынавай гары. А тут – ні табе – прэ з хутароў насустрач «Кіравец» (трактар такі), аж снег ва ўсе бакі разлятаецца. І раптам каля мяне прыпыняецца: «Здароў! Куды цягнешся?» – «Катацца...» – «А я ў партыю ўступаць!» – чую вясёлы голас знаёмага хлопца. І праз хвілю на снежным цаліку застаюцца дзве глыбокія каляіны, як траншэі, з якіх, здаецца, калі патрапіш, зможаш выбрацца толькі вясной. А я тады быў яшчэ малы і цягнуў за сабой саначкі...
        
        З Пугачоў да Татарскіх бульдозерамі рабілі дарогу. Дратавалі поле і луг. Кусты зварочвалі ў кучы. А каму і платы ламалі. Старыя вяскоўцы лаяліся, не бачачы ў новай дарозе ніякай выгоды для сябе. І тут адзін з бульдозераў зачапіў у зямлі добры жмут дратоў. Сышлося народу. Сталі гадаць, што гэта за драты. І ўспомнілі – гэта пры паляках да мяжы з Савецкай Беларуссю была пракладзена сувязь. І далей давялося рабіць дарогу не так, як планавалася, а так, як у зямлі ляжалі польскія драты. З тых дратоў у таго¬сяго ў вёсцы яшчэ і сёння валяюцца на гарышчы кашы.
        
        29 студзеня 1996 года ў Лягезах, дзе я амаль сем гадоў гадаваўся, памёр мой дзядзька Ваня. З Мінска аўтобус усю дарогу псаваўся, але неяк дацягнуў да Пугачоў. Мамы дома ўжо не было. Я пераначаваў і ў сем гадзін раніцы пайшоў на прыпынак, каб пад’ехаць да Лягез. Аўтобус зусім сапсаваўся. І я пайшоў. І чым я далей адыходзіў ад дому, тым мацней падымалася завіруха. І ўсё ж праз паўтары гадзіны я прайшоў чатыры кіламетры, што былі да гасцінца, які праходзіць каля Лягез. І мог я ісці па тым гасцінцы яшчэ пару кіламетраў і выйсці на выезджаную дарогу да вёскі, але за гасцінцам так блізка віднелася хата дзядзькі Вані. І да ўсяго перада мной на снежным цаліку былі сляды, што вялі ў вёску. І я пайшоў па слядах. Лёгка, упэўнена. Але праз метраў дзвесце зніклі сляды і перада мной, і мае. І стаў я правальвацца ў снег вышэй калена. І так замарыўся, што хоць ты ляж і ляжы. І лёг я на снег. І ўспомніў Бога. І папрасіў Бога дапамагчы мне ісці. І ўстаў. І пайшоў па снезе, не правальваючыся, не чуючы нічога навокал. І прайшоў метраў сто. І праваліўся, і зноў пачуў, як гудзе завіруха, як трашчыць пад нагамі снег...
        
        У кожнага свая дарога...
Падабаецца     Не падабаецца
2009–2022. Беларусь, Менск.