– А, гэта ты, бабка! Ну, прысядзь, пагаворым трохі!
– Я пастаю, панічок... У вас так ціха, я думала, што вы ўжо спіцё, а вы ўсё з гэтай кніжкай, – сказала, прысаджваючыся, бабка. – Прабачайце, панічок: я прыйшла запытацца – ці баліць яшчэ ў вас галава, ці перастала?
– Перастала, бабка, перастала! – сказаў малады настаўнік, звярнуўшы ўвагу на сваю галаву і як бы прыслухаўшыся да яе. – Забыўся нават, што яна і балела!
– Ну, панічок мой родны, як сабе хочаце: хочаце верце, хочаце не верце, а я вам, далібог, шаптала!
– Ты і мне шаптала? – здзівіўся настаўнік. – Калі ж гэта ты ўмудрылася пашаптаць? Я нават і не прымеціў.
– Во вы тут сядзелі, чыталі, а я з кухні праз дзверы шаптала... Не гневайцеся: далібог, шаптала!
Высокая, сухарлявая кабеціна чарнявага воласу – яна была тут старожкаю – прыйшла ў незвычайны рух, вочы яе ажывіліся, а на твары адзначылася ўнутраное перакананне ў сіле свае здольнасці.
– Напэўна, гэта ты мне памагла, бабка, – сказаў настаўнік, усміхнуўшыся.
– Ой, панічыку, вы ўсё смеяцеся, не даяце веры. Не верыце ніяк мне, старой!
– О не, бабка: веру, веру! Аб тваім знахарстве ўсюды кажуць: у Хатовічах, у Малкавічах, у Ганцавічах – усюды!
– Г-э-э-э, панічок: з-пад самага Пінска прыходзяць і прыязджаюць да старое Мар’і, – з гордасцю прамовіла бабка.
– І як гэта ты, бабка, шаптаць навучылася?
– Навучылася, панічыку, навучылася!
– А хто цябе навучыў?
– Ой, панічок, вы ўсё хочаце ведаць!
– А што ж, бабка: навучыўся б, і да мяне хадзілі б людзі, і я памагаў бы ім.
– Няможна гэта, панічыку!
– Чаму няможна? Хіба грэх?
– Няможна!
– Мусіць, бабка, ты з нячыстай сілай знаешся?
– Бог з вамі, панічок! Што вы сказалі проціў ночы?! Няхай Бог крые! І не ўспамінайце вы яе!.. Ва імя Айца і Сына і Святога Духа!
Старая паляшучка, знахарка Мар’я, набожна перахрысцілася, падняўшы вочы на абраз.
– А што ж яна мне зробіць, гэтая нячыстая сіла? Я не баюся яе, бо яе, бабка, наогул няма.
– Гэ, панічыку, вы яшчэ маладзенькі, мала на свеце жылі.
– Ну, а вось ты, бабка, дзякаваць Богу, трошкі пажыла-такі, а скажы ж мне, ці бачыла ты хоць раз нячыстую сілу?
– Не кожнага, панічок, яна налучае, – ухілілася старая ад простага адказу.
– А я табе, бабка, скажу, каго яна налучае. Наколькі я ведаю, яна найбольш прывязваецца да п’яных цёмных людзей і то ўночы.
Старожка з гэтым не згадзілася і паківала галавой. А настаўнік, яшчэ зусім малады хлопец, які нядаўна прыехаў у першую сваю школку ў глухой палескай вёсцы, ледзь-ледзь усміхнуўся сам сабе, пэўны ў тым, што старая няіменна раскажа пра здарэнне з нячыстай сілай. Яму вельмі падабаліся такія гутаркі з гэтымі простымі людзьмі, якія яшчэ так мала адышліся ад часоў першапачатковай людской культуры.
– Я вам, панічок, не буду многа казаць, бо вы ўсё роўна не верыце, хоць, можа, і верыце часам, але кажаце, што не верыце. Ды калі не верыце мне, то паслухайце, няхай вам раскажа мой Міхалка. Вы ж ведаеце майго Міхалку? А калі яму не паверыце, спытайце людзей. Міхалка тады дзецюком яшчэ быў. Ішоў ён з Сяльца. І ноч была не цёмная. Чулі, можа, Сяльцо, недалёка ад нашай вёскі, вярста – не болей? Гэта – выселкі з нашае ж вёскі, двароў дзесяць. Ён і жонку ўзяў адтуль. Дык вось, панічыку, быў ён там – на вячоркі туды хадзіў, покі не жаніўся. На паўдарозе між Сяльцом і вёскай старая карчма стаіць, якраз напроціў могілак. Там невялічкае балотца ёсць, і рэчачка адтуль зачынаецца, малюсенечкая, і злучаецца з другой рэчкай, што ў нас Целяшовым Дубам завецца. І вось, як толькі мінуў ён карчму, дык на яго штось і накінулася – і не звер, і не чалавек. Так проста і налятае на яго. Хоча злавіць яго – не зловіць: нешта голае і слізкае, ні шэрсці, ні адзежы. Міхалка адкіне яго рукою, а яно зноў, а яно зноў. І вось, не паверыце, панічыку, парвала на ім новую світку да самага каўняра. Змогся бедны хлопец і ў непрытомнасці ў хату ўвайшоў. Скажаце, п’яны быў, дык зроду ж не п’е Міхалка, у рот гарэлкі не бярэ. І праляжаў ён пасля гэтага ў гарачцы тры месяцы, насілу на ногі падняўся.
Лабановіч – так звалі маладога настаўніка – слухаў апавяданне з вялікай цікавасцю. Спярша яму было крыху смешна, але, па меры таго як сама апавядальніца ўсё больш і больш захоплівалася таемнасцю здарэння, Лабановіча зацікавіла іншае, а іменна – непасрэдная і цвёрдая вера людзей у існаванне ўсяго гэтага цёмнага спляцення нядобрай сілы. Мільёны і болей гадоў жыве гэта вера, пачаткі яе загублены ў цёмным віры прошласці, і да гэтага часу людскі розум не патрапіў вызваліцца з аблады гэтага чмучэння...
«Цікава!.. Трэба будзе калі падумаць над гэтым», – зазначыў сам сабе настаўнік. Але, як відаць, была ў яго яшчэ і іншая думка, і ён, нечакана для сябе самога, спытаўся:
– Бабка! А твой Міхалка мог бы і памерці праз гэта?
– Гэ, панічыку мілы! Чуць-чуць не памёр! Насілу, насілу адхаялі!
– І падумаць толькі: праз якое глупства можа памерці чалавек! – прамовіў малады настаўнік, хутчэй да сябе самога, і задумаўся.
Галава яго крыху схілілася набок, цёмныя вочы, у якіх часта адбівалася нейкая затоеная думка, пазіралі, не міргаючы, у кут пакоіка, але нічога не бачылі, яны як бы пазіралі на тую думку, якая цяпер заварушылася ў яго галаве.
Старая бабка звярнула на гэта ўвагу і з нейкім страхам і цікавасцю пазірала на свайго «паніча».
– А што вы, панічыку, так задумаліся?
Лабановіч ускінуў на яе вочы і засмяяўся.
– А ведаеш, бабка, хочаш, я скажу табе, што ты цяпер думаеш?
Бабка здзівілася яшчэ болей, а настаўнік, не чакаючы яе адказу, прамовіў:
– Ты, бабка, пазірала на мяне і думала: «Калі гэты паніч яшчэ не з’ехаў з глузду, то з’едзе».
Старожка пазірала яму ў вочы, моцна здзіўленая, а Лабановіч, прыдаўшы важны выраз твару, сказаў:
– Ты, бабка, не думай таго: не адна ты знахарка. Я, можа, яшчэ выдатнейшы знахар за цябе.
– А што ж, панічыку, усё можа быць, – як бы з нейкай пакрыўджанасцю адказала бабка.
– Ты плюнь, бабка, на гэта, бо ўсё гэта – глупства, а лепш вось што: скажы ты мне, бабка, чаго мы на свеце жывём?
Бабка не ведала, які тон ёй узяць, каб не памыліцца, і сказала:
– Гэ, панічок: што вы так усё пытаецеся?.. Гляджу я на вас і дзіўлюся: сядзіць сабе, як той манашак, і ўсё ў гэтыя кніжкі пазірае. Паглядзелі б трохі, і годзе. А то калі ні прыйдзеш, вы ўсё ў кнігі гледзіце. Хіба можна так пільна і доўга пазіраць у іх? – І, памаўчаўшы, дадала: – Сушаць яны, і болей нічога.
– Дык ты, бабка, не ведаеш, чаго мы на свеце жывём?
– Не, панічок, не ведаю! Каб вы запыталіся ў дрэва, чаму яно расце, дык хіба ж бы яно вам адказала? Так і я не магу адказаць вам. Жывём, покі жывецца, бо жывы ў зямлю не палезеш, а прыйдзе смерць, тады пахаваюць.
– Так, бабка: ты кажаш праўду. Не ведаем мы, чаго на свеце жывём.
– А навошта, панічыку, і ведаць? Жыве чалавек і жыве, пакуль Бог яму прызначае. А прыйдзе час яму памерці – памрэ.
– А дрэнна, бабка, што трэба ўміраць!
– Што вы, панічыку, усё пра смерць гаворыце! Дзіўны вы, панічок, далібог! Вось той паніч, што быў перад вамі, бывала, пойдзе куды: ці да пана падлоўчага, або да Курульчука на будку. Там паненка была, ой, прыгожая паненка! Яе цяпер дома няма, а вось прыедзе, дык пабачыце самі!
– А хіба ж тут паненкі ёсць? – зацікавіўся Лабановіч.
– О, панічыку, чаму ж няма!
Бабка пачала пералічаць і расхвальваць паненак. Перш-наперш у валаснога пісара іх цэлых чатыры. Праўда, воласць адгэтуль за пятнаццаць вёрст. Але ёсць паненкі і бліжэй: за сем вёрст дачка каморніка. Усе панічы ў гэтай акрузе закаханыя ў яе. Ёсць яшчэ паненка на хутары за тры вярсты.
– Навошта вам лепей, панічок: у пана падлоўчага дочкі ёсць. Адна яшчэ зусім маладзенькая, а другая старэйшая. Яна пыталася ўжо: «Ну, як твой, бабка, паніч?»
– А ты што ёй сказала?
– Ой, кажу, паніч! Харошы паніч!
– А хіба ж я харошы?
– А чаму ж не харошы!
– Ну, а хто з паненак самая лепшая?
– Усе харошыя. Як для мяне, дык усе харошыя.
– Ці не думаеш, бабка, ты жаніць мяне?
– Самі, панічок, жэніцеся... А да пана падлоўчага вам трэба зайсці. Бывала, той паніч, – як вечар, дык там. А вы ўсё седзіце над гэтымі кнігамі. А яны сушаць чалавека.
– А ты, бабка, пашапчы, каб я ад іх адвярнуўся.
Старая колькі хвілін пазірала на настаўніка, а потым засмяялася доўгім-доўгім смехам.
– От, паніч, вы ўсё шуткуеце!
Бабка ўстала, пазяхнула і зірнула ў акно. А там ляжала цёмная-цёмная лістападаўская ноч.
– Толькі ў пана падлоўчага яшчэ вокны свецяцца, – зазначыла бабка.
– Пасядзі яшчэ трохі.
– Не, панічок, позна.
І бабка паволі павярнулася ў сваю кухню на печ.
|
