 |
РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ
|
|
Вобразы мілыя роднага краю,
Смутак і радасьць мая!..
Якуб Колас
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Койданаўцы
Аповесць у навелах
|
Казік вярнуўся з працы зусім хворы. У яго падскочыла тэмпература, а жывот пакрыўся гідкімі плямінкамі зудлівае высыпкі.
У хаце занепакоіліся. Пайшоў з дому здаровы чалавек, а вярнуўся ледзь жывы. І Казікава жонка Ядзя, і ягоная маці Маня, і нават дачка, школьніца Валя, без перапынку пыталіся: «Што з ім?». Казімір ляжаў, выпрастаўшыся, на канапе, і ледзь чутна адказваў. Жанчыны даведаліся, што іх муж, сын і бацька нічога кепскага не еў і не піў, што на працы пачуваўся добра, што пасля зайшоў у краму па папяросы, па дарозе з крамы адчуў нямогласць, галава пачала круціцца, у вачах заскакалі зорачкі. Як дайшоў да ўласнага падворка, не помніць. Жанчыны пакінулі хворага ў зале, перайшлі ў варэльню, каб абмеркаваць бяду дый пачаць нешта рабіць, бо ад лекара Казік адмовіўся. Яму не верылася, што ў трыццаць пяць гадоў чалавек можа без дай прычыны сканаць.
Казікаў сын Антось сядзеў на крэсле каля канапы ды спалохана зіркаў на змярцвелы вастраносы бацькаў твар, што нядобра цямнеў на белай падушцы.
– Тата, а вы не памраце, як дзед Ваця? – Антось спытаў шэптам.
Яму згадаўся дзед, што памёр увесну. Згадалася пахаванне і глыбокая яміна на каталіцкім баку могілак. У яміну струменіўся падсохлы на травеньскім сонцы светлы пясок. Шасцігадовы Антось забаяўся, што бацьку, як і дзеда, пакладуць у чорную труну, галавою на белую падушачку, а баба Маня прымусіць пацалаваць халодны, як камень у пограбе, лоб нябожчыка.
– Не бойся, Антосік, не памру. Мы яшчэ з табою на гармоні пайграем. І на трубе я цябе граць навучу. Будзем на святы ў аркестры хадзіць. Мы яшчэ з табой машыну купім і катацца будзем. Захочам у лес – селі ды паехалі. А захочам у Менск, мы і ў Менск з’ездзім, – Казік пагладзіў стрыжаную пад бокс галаву сына і падправіў чубок, што выглядаў непатрэбным над спалоханым тварыкам з заечаю губой.
Казіку раптам зрабілася крыўдна за сябе, маладога, калі ён п’яны хапануў сякеру ды кінуўся на жонку, што ўжо восьмы месяц хадзіла Антосем. Цяжарная жанчына ледзь уцякла з хаты, а раз’юшаны муж пахапаў яе сукенкі дый пасек на парозе. Антось нарадзіўся хваравіты і брыдкі з твару. На левай скроні ён насіў вялікую, як боб, чорную радзімку, з якой тырчалі сівыя валаскі. А пад носам у яго ружавеў глыбокі шнар заечай губы...
У свае васемнаццаць гадоў Антось паспрабаваў запускаць вусы, але яны раслі рэдзенькімі, светлымі і не хавалі непрыгожай адмеціны. Тады ён наляпіў сабе штучныя вусы, але і ад іх давялося адмовіцца – людзі кпілі і насміхаліся. І сын пракляў бацьку, бо паверыў, што брыдкая губа з’явілася на твары ў той самы момант, калі п’яны Казік секануў на парозе па Ядзінай сукенцы.
Ядзя гэтаксама пракляла Казіка і з’ехала ў Менск да Валі, якая паспела выйсці замуж за курсанта вайсковай вучэльні.
Адно згорбленая баба Маня дажыла доўгі век пры сыне, які ўпарта ішоў да мары свайго жыцця – легкавой машыны, уласнай, дагледжанай і любай, на якой можна і ў лес, і ў Менск, і нават у горад Парыж да сцяны камунараў, да той самай сцяны, паўз якую Казіка правялі ў калоне палонных у 1945 годзе.
Шлях да сцяны Парыжскіх камунараў пачынаўся з тае самае хаты, дзе ён ляжаў на канапе з невядомай хваробай. І пачынаўся з гульні, з дзіцячай забаўкі. Казік майстраваў з рэечак і паперы мадэль самалёта, а ягоная кузіна, лядашчае дзяўчо, схавала клей. Нястрыманы, шалёны ад прыроды Казік зазлаваў, пачаў лаяцца, разламаў ушчэнт мадэль, а калі бацька паспрабаваў супакоіць сына скураным пасам, выскачыў на сярэдзіну вуліцы і закрычаў:
– Страляць вас усіх трэба! Страляць!!! Бандзюгі, партызаны! У гэтай хаце партызаны!..
Ішоў 1942 год, і ў Койданаве было поўна немцаў і паліцыянтаў. Казікаў крык перапалохаў усю вуліцу. Людзі пахаваліся ў дамкі і з-за фіранак цікавалі, як Казікаў брат Бронік разам з бацькам Вацем звязвалі рамянямі хлопца, што з’ехаў з глузду. Звязаны Казік праляжаў у хаце на печы два дні, пакуль афармляліся ягоныя дакументы на адпраўку ў Нямеччыну. Ваця сам пайшоў у паліцыю, дзе і ўгаварыў кіраўніцтва, каб забралі сына і звезлі куды найдалей. Паліцыянты ўпарціліся, не хацелі браць дакументаў, бо Казік быў занадта малады, усяго 15 гадоў, але Ваця дамовіўся, і ў паперах змяніліся лічбы, і неслух паехаў у Германію.
Пра жыццё ў Нямеччыне Казік успамінае з прыемнасцю, ён не хаваў, як іншыя, што жылося там соладка і сытна на вялікім хутары пад Берлінам. Казік трапіў не на завод і не на шахту, а на дагледжанае поле заможнага гаспадара, якому спадабаўся белагаловы вастраносы хлопчык-беларус.
– І чаму ты не нарадзіўся немцам? – ушчуваў гаспадар. – Ты ж, Казік, рыхтык немец – арыец. І валасы ў цябе светлыя, і вочы блакітныя, і профіль германскі, можна і на манеце выбіць. Каб не ведаў, што са славянаў, дык і не паверыў бы, што ты беларус.
А ў дадатак да гэтых вартасных характарыстык за якія паўгода Казік вывучыўся гаварыць па-нямецку. І гаспадар прызначыў яго на пасаду наглядчыка. Казік сачыў, каб два дзесяткі маладых славянак мелі ўсё неабходнае і добра працавалі.
Але вось вайна скончылася. Нямеччыну падзялілі на зоны. Казік апынуўся ў французскай, і яго адправілі ў парыжскі лагер для інтэрнаваных асобаў. Калі калону славян вялі паўз сцяну камунараў, нейкі жартаўнік-афіцэр загадаў спыніцца, каб усе паглядзелі на помнік сваім «ідэйным папярэднікам».
У Парыжы Казік пражыў паўгода. Першыя тры месяцы ён чакаў дакументаў, а калі нарэшце атрымаў пашпарт, дык не змог яго зберагчы. Укралі. Можа і дагэтуль недзе жыве несапраўдны Казімір Вацлававіч Кісель – беларус і каталік. Ну, ды Бог з ім. Толькі Казіку з-за гэтага злодзея давялося прасядзець у лагеры яшчэ тры месяцы. Адно суцяшала – Парыж, як там ні кажыце, не Архангельск, а Францыя не СССР, дзе Казіку давялося адразу пасля прыезду пайсці ў войска, каб не апынуцца ў якім сібірскім ці архангельскім лагеры, хапала і таго, што ён вярнуўся ў лагер сацыялістычны.
Першае, што Казік зрабіў, як прыйшоў з войска, дык ажаніўся, узяў зусім маладзенькую сірату Ядзю. Неўзабаве нарадзілася Валя, а за ёй праз тры гады – Антось, які так баяўся за бацьку, каб той не памёр, пакуль жанчыны ў варэльні ніяк не маглі вырашыць, дзе шукаць ратунку ад невядомай хваробы. Тым разам менавіта Антось выратаваў бацьку. Той самы стрыжаны пад бокс Антось, які пазней пракляў Казіка і на ўсіх фотакартках у сямейным альбоме замазаў бацькаў твар чорным атрамантам.
Сям’я развалілася. Баба Маня памерла. Казік застаўся адзін у вялікай хаце. Ён зрабіў рамонт, адпусціў рудыя з сівізною вусы ды пачаў насіць капялюш замест шарай кепкі. А самае галоўнае: Казік нарэшце прыдбаў машыну – новую памаранчыкава-чырвоную, зіхоткую.
Неяк я праходзіў паўз Казікаў сад. Ён гукнуў мяне і пачаў прасіць, каб я пагаварыў з Антосем і сказаў, што бацька ў чалавека адзін, які ўжо ёсць, і другога не будзе, а машыну ён усё роўна аддасць сыну. Зрабілася шкада гэтага пакрыўджанага лёсам і людзьмі дзядзьку ў фетравым капелюшы з вядром ігруш лімонак у руцэ. Я паабяцаў перагаварыць з Антосем. Да той размовы я недалюбліваў Казіка, бо недзе ў душы застаўся дзіцячы сполах ад таго, што ён, убачыўшы мяне на сваёй яблыні, паабяцаў абрэзаць грабеньчыкам стручок, які хаваецца ў хлопцаў паміж ног. Але ў восеньскім садзе пад ігрушаю прыйшло на памяць, што гэта мая маці Ніна схавала клей, якім Казік мацаваў мадэль самалёта.
Антося я ўгаворваў доўга. Мы пілі гарэлку, і ён паказваў фотаальбом, дзе замест Казікавага твару чарнелі неакуратныя пляміны. Нарэшце я выцягнуў з яго абяцанне паехаць да бацькі і пагаварыць. Антось і сапраўды з’ездзіў у Койданава, а Казік паказаў яму завяшчанне, паводле якога машына пасля смерці бацькі пераходзіла да сына. Але Антось з Казікам зноў пасварыліся. Сын жа не ведаў, што праз месяц бацька памрэ ў той самай машыне.
Казік не трапіў у аварыю, ён ціха скіраваў на ўзбочча дарогі, дастаў з кішэні трубачку з нітрагліцэрынавымі таблеткамі, але сэрца раптам спынілася. Казіка пахавалі побач з маці, на каталіцкім баку могілак.
А ў сям’і пачалася новая сварка з-за спадчыны, бо Валя не захацела, каб за проста так новая машына належала брату. Бог ім суддзя. Але дзе Бог, там і людзі, якія маюць прагу да чужых радасцяў і бедаў.
Такую прагу да ўсёведання мела Казікава суседка – цётка Пэля, яна ведала ў Койданаве ўсё і пра ўсіх, а чаго не ведала Пэля, таго або зусім не было, альбо яно не ўяўляла аніякай цікавасці. І гэта пра яе ўспомніў Антось, калі зблажэлы бацька ляжаў на канапе і ніхто не мог прыдумаць, як ратаваць нябогу. Антось пабег да жанчын у варэльню і сказаў, што трэба як хутчэй паклікаць цётку Пэлю. Жанчыны ўзрадаваліся, бо і сапраўды, хто ў Койданаве, як не Пэля, мог загаварыць сполах, напрарочыць лёс, назваць хваробу? Толькі яна і магла.
Пэля прыйшла і села на край канапы, дзе ляжаў невядома чым агаломшаны Казік.
– Казічак, – пачала цётка сваім касцельна-ласкавым голасам, – а ці не пашкадаваў ты чаго сам сабе?
Нечакана для ўсіх Казік сеў на канапе, чым перапужаў прысутных, акрамя, зразумела, цёткі Пэлі, якая адно заправіла сівую пасмачку пад чорную хустку і сказала:
– А я вось зайшла, бачу, ляжыць наш Казічак ні жывы ні мёртвы і адчуваю, што пашкадаваў ён сабе нешта, моцна так пашкадаваў...
– Торт! – выгукнуў на ўсе грудзі Казік. – Торт я сабе не купіў. Зайшоў у краму па папяросы. На вітрыне торт стаіць з крэмавымі ружамі, шакаладнымі лісцікамі. І так мне захацелася таго торта, што ледзь сліну пракаўтнуў. Ледзь стрываў. А ў кішэні поўна грошай, зарплата і прэмія. Але ж усе ведаюць, на машыну трэба адкладаць. Не купіў я торт. Сцяўся і не купіў. Ядуць яго чэрці. Дый не можа такога быць, каб мяне так скруціла, а потым выпрастала з-за нейкага там торта з ружамі! Нешта вы, цётка Пэля, наблыталі...
Казік разгублена зірнуў на жонку. Ядзя адвярнулася, каб не засмяяцца.
– Можа, і блытаю. Бог яго ведае, – стоячы ў парозе, пагаджалася Пэля і падсоўвала наравістую пасмачку валасоў пад край хусткі. – Толькі ты ж сабе, а не мне пашкадаваў.
Казікаву дачку Валю выправілі ў краму, але дарма – тарты раскупілі.
Іван сядзеў на зэдліку пасярод пакоя і засяроджана пазіраў на ўласныя ногі. Белая, накрухмаленая да сінечы кашуля так напялася на Іванавым круглым жываце, што здавалася, вось-вось гузікі не вытрымаюць, пырснуць ды пакоцяцца па розных кутках. Бурачковы атласны гальштук ляжаў на сытым плячы, не раўнуючы, як сабачы язык. Загарэлую лысіну абсыпалі драбнюткія пацеркі поту. Пасястая шкарпэтка спраўна сядзела на ступаку. Іван паварушыў пальцамі другой босай нагі і ўздыхнуў так цяжка, нібыта збіраўся на пахаванне, а не на вяселле да сваякоў. – Казік Кісель выдаваў замуж дачку Валю.
– Бацька, што ты сядзіш? Мы чакаем, а ён сеў тут і ўздыхае, як той кабан у загарадцы. – Іванава жонка Міля падбегла да люстэрка і яшчэ раз, мо ўжо пяты, падфарбавала вусны.
– А ідзіце вы ўсе, ліха вашай матары. Не пайду я нікуды. – Іван забурчэў у падлогу. – Чорт з ім, з вяселлем. Абыдуся.
– Бацька, а што ж гэта на цябе найшло? – са святочнай і вясёлай Міля стала перапалоханая. – Толькі што збіраўся... Усе збіраліся ісці. Падарункі на ганку стаяць. Дык што здарылася?
– Нічога. Не пайду, і ўсё. Не хачу. Перадумаў! – Іван, сцягваючы праз галаву падобны да сабачага языка гальштук, ускудлаціў вянок сівых валасоў на патыліцы.
– А Божачка мой, звар’яцеў наш бацька!
Іван скамячыў гальштук і шпурнуў яго пад канапу.
Міля памкнулася ў сенцы і з іх закрычала да сына ў двор:
– Шурык, сынок, хадзі ў хату.
Тым часам Іван пайшоў да канапы, лёг і заклаў рукі пад галаву.
Шурык заскочыў у пакой з такім выглядам, нібыта збіраўся ўбачыць зялёнага цмока пасярод хаты, а не роднага бацьку, які заплюшчыў вочы і ўдаваў, нібыта спіць.
Іван, вядома, не спаў. Але будзе і такі выпадак, калі ён засне, сам таго не хочучы. Ён састарэе, пойдзе на пенсію са свайго маторнага завода, дзе вечарамі паціху, каб не бачылі тыя, каму не трэба, рабіў чыгунныя формы для пірагоў. У Койданаве гэта былі найлепшыя формы. І ў суботу перад Вялікаднем усё мястэчка згадвала добрым словам Івана Мілько. Але аднойчы Іван, сам таго не хочучы, заснуў.
– А дзе бацька? – спытаў тады Шурык у маці.
– Можа, на двор пайшоў, – спакойна адказала Міля.
Хата ў Івана была невялікая: калідор, кухня і тры пакоі. Гэта пазней, калі ажэніцца Шурык, зробяць прыбудову з асобным уваходам, а на той час згубіцца ў хаце было проста немагчыма. Міля з Шурыкам не на жарт спалохаліся. Быў бацька, тупаў-тупаў па хаце – і раптам не стала. Гэта ж не кот, што зашыецца за шафу, і ты шукай не шукай, а не знойдзеш, пакуль сам на малако не выйдзе. І не вавёрка, якую трымала Іванава суседка цётка Косця. Вавёрка была надзіва шкадлівая.
Аднаго разу, звечара, Косця выбрала кошык яблыкаў, каб нараніцу завезці прадаць. Яблыкі выбірала круглейшыя, сакаўныя, без чарвяточынак. А ўначы вавёрка ўзяла і параскідала іх па ўсёй хаце. І каб жа толькі параскідала, а то ж яшчэ і панадкусвала кожны яблык. Раніцай Косця збірала яблыкі і кляла сваю вавёрку. А тая, стаіўшыся за абразом, цікавала. Вавёрку Косця набіла венікам.
Але тое вавёрка... А дзе ж падзеўся Іван?
Маці з сынам абшукалі ўсю хату, пакуль Шурык не здагадаўся зазірнуць у вузкую шчыліну пад канапаю. Там ён і ўбачыў бацькавы ногі. Непаразуменне прайшло толькі тады, як выцягнулі бацьку на сярэдзіну пакоя, а за ім дасталі з-пад канапы пусты слоік, што патыхаў самагонкай. Іван любіў выпіць, а Міля не давала. Тады і была прыдумана ды абсталявана схованка. Пакуль усе глядзелі тэлевізар, Іван ішоў сабе ў залу, залазіў пад канапу і праз гумовы шланг ад пульверызатара высмоктваў са слоіка грамаў са сто. Але на той раз доза атрымалася большая, і ён сам не заўважыў, як заснуў. Дый старасць надыходзіла, сілы не тыя.
Вось у маладосці, Іван сам казаў, мог выпіць вядро. Асабліва шмат давялося выпіць, калі служыў у ахове маскоўскага Крамля. Грошай ахоўнікам амаль не давалі, але добра кармілі і налівалі, колькі захочаш. І хлопцы, маладыя, здаровыя, пілі.
Пра НКВД Іван гаварыць не любіў. А ніхто, зрэшты, тады і не цікавіўся ў Койданаве тым НКВД. Усе ж недзе служылі, недзе ваявалі...
Гэта цяпер, калі я буду праходзіць паўз Іванаў сад, а Шурык будзе закладаць падмурак пад гараж, мы загаворым пра Фелікса Дзяржынскага, у гонар якога і пераназвалі Койданава ў 1933 годзе. Зрэшты, і Койданава не першапачатковая назва мястэчка, раней яго называлі Крутагор’е. Мы загаворым пра НКВД, і Шурык скажа:
– Шкада, бацька памёр, а то паказаў бы яму газеты, дзе пра НКВД пішуць і пра Дзяржынскага. Цікава, што б ён на гэта сказаў?
Іван Мілько памёр раней, чым беларускія газеты пачалі друкаваць матэрыялы пра масавыя забойствы.
Апошні раз я сустрэў Івана каля веснічак. Ішоў паўз ягоны двор, а ён якраз выходзіў на вуліцу ў сваім чорным скураным палітоне, шыракаполым капелюшы і наваксаваных да металёвага бляску хромавых ботах. Пад пахаю ён сціскаў вялікі папяровы пакунак.
– Што гэта ў вас пад пахаю, дзядзька Ваня? – замест прывітання спытаў я.
– Каміля паслала сала прадаць.
– А ці добрае сала?
– Ты што, не бачыш? – дзядзька закрыўдаваў. – На чатыры пальцы. Калі добра прадасца, дык і бутэльку сабе куплю.
Гэта апошняе, што я пачуў ад Івана, які ўсё ж добра гульнуў на вяселлі Казікавай Валі.
Але спачатку ён ляжаў на канапе і ўдаваў, нібыта спіць. Міля і Шурык стаялі пасярод хаты і ніяк не маглі зразумець, што ж такое здарылася, пакуль сын не спытаў:
– Тата, а чаму гэта вы босы?
– Таму што шкарпэтка згубілася. – Іван адказаў, але вачэй не расплюшчыў.
– І з-за такой драбязы ўвесь гвалт? А Божачкі вы мае, ды знойдзем зараз тваю шкарпэтку. – Міля адчыніла шафу і пачала ператрасаць у шуфлядзе з панчохамі.
– Няма там, – Іван спусціў ногі з канапы. – Я ўжо два разы ўсю шафу перамацаў.
– А можа, раней дзе згубілася? Можа, маці, калі мыла, дзе на двары пакінула? – разважаў Шурык.
– Ды ў тым і рэч, што абедзве ў руках трымаў, адну я надзеў, а другую як той чорт схапіў. – Іван мо ўжо трэці раз зірнуў пад канапу, але акрамя свайго гальштука нічога не ўбачыў.
Шурык зняў валікі з канапы, але дарэмна. Міля прынесла венік ды выграбла ўвесь пыл з-пад буфета, шафы і ложка, але ўсё дарма. Шурык разабраў ложак, а калі засцілаў, мармытаў праклёны. Шукалі доўга, шукалі паўсюль, нават зазірнулі ў кубелец з салам. Сям’я Мілько ўвайшла ў пошукавы азарт: адчыняліся і зачыняліся, а потым зноў адчыняліся шафы, буфет, стол, сервант, сцягваліся і слаліся абрусы і покрывы, выварочваліся кішэні пінжакоў, жакетаў, портак і палітонаў, перастаўляўся абутак...
Раптам вялікі кутні гадзіннік з латунным цыферблатам і вялікімі, на ланцужках, гірамі заскрыгатаў і ўдарыў – вяселле пачалося.
– Бацька, ды надзеньце вы другія шкарпэткі, – Шурык прахапіўся з пошукавага азарту, нібыта са сну. – Вунь іх у шафе поўная шуфляда, выбірайце і пайшлі.
Іван выбраў пару новых, яшчэ з круглым папяровым цэтлікам шкарпэтак, сеў на зэдлік і пачаў сцягваць праклятую пасястую, з-за якой пачаўся ўвесь тарарам. Тут усе і зразумелі, дзе падзелася другая. Іван надзеў дзве шкарпэткі на адну нагу.
Смяяліся доўга. Смяяліся Міля, Шурык і Іван. Смяялася ўсё вяселле, калі госці даведаліся, з-за чаго спазніліся Мілько. Смяяўся і я. І адзінае, пра што мне хацелася ведаць, і разумею, што ніколі не даведаюся: што думаў Іван, калі надзяваў дзве шкарпэткі на адну нагу?
Стэфа шаткавала капусту. Доўгім тонкім нажом спрытна разразала крамяныя качаны напалам, а потым хутка-хутка рэзала на дробныя скрылікі. Хрумсткія храпкі кідала ў белую эмаліраваную місу, а нашаткаванае зграбала з дыктавага кружка ў выварку. Верхняе лісце Стэфа збірала ў горшае вядро, каб зварыць кабанам. Працавала яна з імпэтам, нібыта і не было на свеце лепшага занятку, як шаткаваць капусту.
Качаны ўсе як адзін невялікія, чыстыя, крэпкія. І нядзіўна. Каму як не Стэфцы выбраць сабе самыя тугія качанчыкі, бо працавала ў краме «Садавіна і гародніна»?! Яна навыбірала цэлы мех і нож з прылаўка ўзяла востры, са зручным драўляным тронкам. Можна было б і шаткарню ў суседзяў пазычыць, у Казіка ці ў цёткі Пэлі, але Стэфа не з тых, хто па суседзях лётае і пазычае. Яна нажом накрышыць танчэй, чым іншы шаткарняю. Што-што, а згатаваць і паесці Стэфа любіла. І гэтая простая любоў адбілася на ёй самым непасрэдным чынам. Чысты, румяны, што восеньскі яблык, твар. Яркія, нібыта нафарбаваныя бурачным сокам, поўныя вусны. Пастава, налітая здароўем і сілаю. Такая пастава, што ў свае трыццаць пяць Стэфа яшчэ заўважала, як мужчыны, хай сабе і праз аднаго, але ж заглядаюцца на яе.
І вось пры такой зямной прыгажосці мела яна за мужа дробненькага, ніжэйшага за сябе, хваравітага алкаголіка Волеся Радзевіча. Койданаўцы адно паціскалі плячыма, калі бачылі іх побач на нядзельным кірмашы ці на пляцы пад царквою. Але ў кожнага, як любяць казаць, свае болькі. Хочаш жыць з алкаголікам, жыві. Каму якая справа?!
Дзяцей Волесю і Стэфе Бог не даў. Можа, праз гэта Волесь і распусціўся ды пачаў піць. Спачатку ён напіваўся, як і ўсе, па вялікіх святах, але ўжо да непрытомнасці, да поўнага забыцця. І Стэфа цягнула мужа, калі такое здаралася ў гасцях, на сабе. Здымала з яго акуляры дый вяла пад руку, а то і на плечы ўскідвала, каб хутчэй, каб людзі не бачылі. Але ў Койданаве не схаваешся. Не паспееш у адным канцы паветра сапсаваць, а ў другім ужо гавораць, што ты ў порткі наклаў. За кожным вялікім святам стаіць цвярозы будзень, але для Волеся ён пачынаўся пахмелкаю. Волесь не мог жыць, калі пасля гулянкі нараніцу не выпіваў грамаў са сто гарэлкі ці шклянку моцнага віна. І, як слушна зазначыў ягоны сусед Іван, няправільная тэхніка апахмелу прыводзіла Волеся да доўгатэрміновых запояў.
Пра Волесева п’янства Стэфанія Радзевіч раскажа на судзе:
– Піў мой Волесь! Апошнія тры гады дзень у дзень «пад газам» прыходзіў, але не буяніў, не біўся, як іншыя. Бурчэць бурчэў, лаяўся, гаварыў абы-што, але не біўся. І дзе ж ён да мяне біцца палезе? Гляньце на мяне. Ды баязлівы ён! Ад п’янага, кажуць, і чорт уцякае, а я – цярпела, спадзявалася... І прасіла, і ўгаворвала, і плакала, і палохала, што ў лякарню да вар’ятаў пасаджу, а ён усё роўна кожны вечар п’яны ў хату ўвальваўся. Гультаю штодня свята, а п’янаму – тым больш. Прыйдзе, сядзе каля тэлевізара і глядзіць праз свае лупатыя акуляры, пакуль не засне. Што ён на тым экране мог бачыць? Хай бы ён і ў той вечар, калі я капусту крышыла, лепей свой тэлевізар уключыў...
Стэфа перакрышыла якраз палову мяшка і была ў самай рабоце, калі ў хату ўсунуўся п’яны Волесь.
– Ізноў набраўся, – Стэфа разваліла напалам вялікі, белаваты качан.
– Ай не дундзі. Вось, – Волесь сеў на зэдлік і ўтаропіўся на спрытныя жаночыя рукі.
У хаце вісеў густы свежа-халаднаваты пах капуснага соку.
– Што ты мне пад руку гаворыш? Ты ж ведаеш, не люблю, калі на мяне глядзяць. Я ж магу і палец сабе адрэзаць. Ідзі спі.
– Ай не дундзі. Вось, – ён заплюшчыў вочы і падцягнуў ногі ў брудных ботах пад зэдлік.
– Ты пагавары мне яшчэ тут, пагавары... Хоць бы боты скінуў, а то гразі поўную хату навалок. Я тут мыю, прыбіраю, а яму ўжо і боты зняць цяжка. Ідзі кладзіся. Чуеш? Я табе кажу, слепень у акулярах, – яна ссыпала нарэзанае ў сінюю выварку. – Ідзі спаць.
Волесь не азваўся, сядзеў, заплюшчыўшы вочы, на зэдліку і трымаўся за яго абедзвюма рукамі, каб не паваліцца.
Стэфа з трэскам рассекла яшчэ адну капусную галаву, павярнулася да мужа і ткнула яму ў грудзі нажом.
– Ідзі спаць. Апошні раз табе кажу. Што ты тут рассеўся, як у гасцях?
Волесь расплюшчыў вочы, заморгаў і спытаў:
– Нашто ты мяне зарэзала?
– Спаць ідзі, п’яны дурань. Зарэзала яго, га-га-га...
Жаночы басавіты смех мяшаўся з густым капусным духам, а муж ужо сунуўся з зэдліка на падлогу. Стэфа дарэзала качан і толькі потым зірнула на Волеся, які знерухомеў на падлозе.
– Уставай! Чуеш, каму кажу?
Мужаў твар увобмільг збялеў. Жонка абтрасла з пальцаў паналіпалае крышыва і нахілілася над Волесем...
На судзе Стэфанія Радзевіч далей пакажа так:
– А я ж і думаць не думала, што мой Волеська нежывы. Ляжыць, бачу, на падлозе і храпе, маю на ўвазе, спіць. Ён не хроп. Вось, думаю, насмактаўся атруты, што і да ложка не дайшоў. Паклала нож на стол. Рукі фартухом выцерла. Нахілілася і кажу: «Уставай! Гад ты печаны. Падымайся і боты брудныя сам скідай!» А ён ляжыць, не варушыцца, мой Волеська. Я кашулю на ім расшпіліла, падумала ж, можа, і запраўду нажом крышку падрапала. Бачу: грудзі белыя, чыстыя, ніякай крыві нідзе ні кропелькі. Адкуль жа я пра тое нутраное кровацячэнне ведаць магла?! «Ляжы, – кажу, – спі на падлозе, калі ты так накаўтаўся, што ні боты, ні акуляры зняць не можаш!» А сама ўзяла качан і шаткую.
А калі дзве поўныя вываркі, сіняя і зялёная, стаялі накрытыя ручнікамі, а ў кухні быў наведзены парадак, Стэфа паспрабавала падняць мужа. Той быў халодны і цяжкі. Стэфа прыклала сваё гарачае вуха да мужавых грудзей і, не пачуўшы сэрца, жудасна, па-воўчы завыла.
У турме Стэфанія Радзевіч прасядзела тры гады. Вярнуўшыся ў Койданава, яна прадала дом, паставіла Волесю помнік з мармуровай крошкі і ўцякла. Казалі, што яна пасялілася недзе на Ўкраіне, пад Львовам. Краму, дзе яна працавала, і дагэтуль называюць Стэфчынай. А Волесева магіла сама сабою зарасла белым бэзам.
Чэсь стаяў пад райскай яблыняю з граблямі ў руках і сачыў, як я маляваў сякеру, усаджаную ў бярозавую калоду. Я збіраўся паступіць у мастацкую вучэльню і хадзіў рыхтавацца да Чэсевага сына Толіка. Навука была простая: Толік браў і ставіў перада мною нейкую рэч, напрыклад сякеру, даваў аркуш і сыходзіў. Ну, а я сядзеў пад яблыняю дый паціху крэмзаў.
Дзядзька Чэсь стаяў басанож на невысокай мяккай траве. І мне было добра відаць, што на адной назе ў яго не хапае вялікага пальца. Я старанна вымалёўваў старое тапарышча і раптоўна адчуў, што існуе невытлумачальная сувязь паміж сякерай і адсутнасцю пальца. Рука з алоўкам спынілася, я глянуў на Чэсеў загарэлы твар, і мой позірк сустрэўся з цёмна-блакітнымі вачыма.
– Гладка малюеш, як мой Толік, – Чэсь гаварыў сур’ёзна. Ён любіў свайго сына, і таму параўнанне набывала кошт самай высокай адзнакі.
– А чаму ў вас аднаго пальца няма? – я нават сам здзівіўся нясціпласці, але пытанне прагучала.
– У партызанах згубіў.
Партызанаў у Койданаве не любілі. А мае сваякі дык асабліва. А за што іх было любіць? За тое, што адзін п’яны распуста застрэліў у вёсцы Рудзіца, пад Койданавам, другога нецвярозага дурня? Толькі першы быў партызанам, а другі служыў у паліцыі, таму немцы і спалілі вёску ды забілі дзевяць мужчын. Майго прадзеда, а Чэсевага бацьку, спалілі жыўцом.
Мае сваякі, хто ў лесе перахаваўся, перабраліся ў Койданава, на апусцелыя жыдоўскія вуліцы. Дзядзькі Чэся тады ўжо не было ні ў Рудзіцы, ні ў Койданаве. Яго яшчэ раней забралі ў савецкія партызаны. Уночы прыехалі тыя партызаны ў Рудзіцу на конях, зайшлі ў нашу хату, пэўна, нехта падказаў, бо афіцэр у парозе сказаў, што ў нас многа мужчын і таму адзін пойдзе з імі. Мужчын у хаце было чацвёра, але за тыдзень у вёску прыходзілі польскія партызаны і павялі з сабою двух Чэсевых братоў, Ладака ды Яся. Сказаць расейцам пра палякаў было б тое самае, што галавою кінуцца ў пельку. І Чэсь пайшоў за расейскім афіцэрам. А ў вялікай хаце пры дзедавай кузні застаўся адно стары гаспадар, ну і жанчыны з дзецьмі...
– Добра, што толькі палец згубіў, а не што іншае, – дзядзька засмяяўся.
– А як вы яго згубілі? – маляваць расхацелася.
– А табе ўсё цікава...
Расказваць пра сябе Чэсь не любіў. І на цвярозую галаву амаль нічога не распавядаў. Але галава ў беларускіх дзядзькоў бывае і захмялелая, тады вам і апавяданні, і смех, і байкі з показкамі, ну і слёзы.
Калі Чэсь моцна напіваўся, дык не ішоў дадому, а заварочваў да сваёй сястры, а маёй бабы – Ядзі. Ён доўга з крэктам разуваўся ў калідоры, нязграбна бразгаў клямкаю, заходзіў у хату і сядаў за стол. Казаў, што дадому ён такі п’яны не пакажацца, а пасядзіць тут, пакуль працверазее. Ядзя ведала, што да раніцы ён не паправіцца, і слала чыстыя прасціны на канапе ў зале. Але Чэсь наравіста зіркаў на сястру, упарціўся, не ішоў спаць, а сядзеў за пустым сталом і абураўся, чаму гэта ягоная прыгожая сястра пайшла за маленькага, тоўстага Броніка Кісяля, а не знайшла сабе высокага і кучаравага хлопца, як яе браты. Бронік адно пасмейваўся, бо ўсе ведалі, што і Чэсева жонка Алена ані блізка не мае той прыгажосці, якую Бог даў Ядзі. Часам Бронік садзіўся за стол, каб Чэсю было каму расказваць, каб ён выгаварыўся і яму зрабілася лягчэй. Чэсь гаварыў пра партызанаў, Маскву, немцаў, Берлін, забойствы...
У расейскіх партызанах Чэсь прабыў месяцы тры. На самалёце яго перакінулі праз фронт у Маскву, дзе ён правучыўся ў разведчыцкай школе ажно да самага канца вайны. І калі Масква адсвяткавала перамогу над Берлінам, для Чэся толькі і пачалася вайна. Яго накіравалі ў Германію, дзе Чэсь павінен быў адшукваць асуджаных завочна ваенных злачынцаў. Праца гэтая была зусім не для такіх, як ён. За два гады ў Нямеччыне Чэсь так змяніўся, высах, зблажэў, што калі вярнуўся ў Койданава, дык яго ледзь пазнавалі сваякі. Зрэшты, гэта і нядзіўна.
Прахварэў дзядзька Чэсь больш як год, і яго ўрэшце камісавалі.
– Не магу я людзей забіваць! Ядзя, чуеш? Не навучыўся, – мармытаў Чэсь, седзячы за пустым сталом. – А ці ж можна прывыкнуць забіваць па графіку? А ў нас у інтэрнаце на сцяне такі графік вісеў. Надыходзіць твой дзень, бярэш зброю, ідзеш у камеры і страляеш. Адны перад смерцю плакалі, другія маліліся, а знаходзіліся і такія, што маўчалі. А ты заходзіш у камеру і страляеш, страляеш. І ведаеш: праз тыдзень зноў твая чарга, зноў пойдзеш і застрэліш чалавека, а потым нап’ешся, як скаціна. А быў немец, якога я так і не змог забіць. Адчыніў дзверы, а ён устаў з ложка і глядзіць на мяне. Я ўзняў пісталет і стрэліў яму ў грудзі. А ён як стаяў, так і стаіць гарою. Я націснуў курок, але пацэліў толькі ў руку. Захваляваўся. А ён пайшоў на мяне, ускінуў здаровую руку з кулаком і пайшоў на мяне. Перапужаўся я, выскачыў з камеры і дзверы на ключ зачыніў. Вярнуўся да маёра і кажу, што больш людзей страляць не буду. А маёр пачаў, што гэта і не людзі зусім, яны твайго бацьку ў хляве зачынілі і хлеў той газаю аблілі і падпалілі... А я ўсё адно паўтараю – не буду болей забіваць.
Маёр загадаў мне выпіць вады і павёў у камеру, каб разам паглядзець, ці застрэліў я вялікага немца. Ён ляжаў пры самых дзвярах і, напэўна, ужо і не дыхаў, але маёр узяў мой пісталет і стрэліў немцу ў патыліцу. Мяне ўсяго закалаціла, пачало курчыць, скручваць, ванітаваць... Прахапіўся я толькі ў шпіталі. Да мяне яшчэ, дзякуй Богу, жаўтуха прыляпілася. Вось мяне і адпусцілі.
Чэсь уставаў з-за стала, казаў, што паўгадзінкі паляжыць на канапе, і спаў да раніцы. А баба Ядзя хадзіла праз гароды да Чэсевай жонкі, каб сказаць, што ён спіць у нас. Чэсева Алена прасіла перадаць, каб ён раніцай абавязкова забег дадому.
Перад працаю Чэсь заходзіў дамоў, каб пагаліцца ды выслухаць жончыны нараканні.
Не ведаю дакладна, як называлася пасада, якую займаў Чэсь Александровіч, але ў Койданаве яго называлі галоўным гандляром. Пасля войска Чэсь атрымаў мірную, як ён гаварыў, прафесію эканаміста. Маючы здольнасці ў такой даволі складанай навуцы, як местачковы гандаль, ён, у дадатак, не краў. А калі галоўны гандляр не крадзе, то і прадаўшчыцы з кладаўшчыкамі пабойваюцца многа выносіць. І таму на Чэсева пахаванне выйшла ўсё Койданава, каб правесці паважанага чалавека ў апошні шлях. Многія плакалі, многія шэптам успаміналі добрыя часы, калі ў крамах шмат чаго было, бо Александровіч не даваў красці і перапрадаваць даражэй.
Перад смерцю Чэсь доўга хварэў. Ён памёр у менскай лякарні, у палаце, дзе за тыдзень да яго адышоў на вечны спачын легендарны менскі разьбяр Кастусь Сарока. Чэсь памёр ад рака, які спачатку ўбіўся ў страўнік, а потым так засушыў дзядзьку, што я, прынёсшы перадачу, ледзь пазнаў яго. З гожага і дужага мужчыны Чэсь, не раўнуючы ваўкалак у паданнях, перакінуўся ў сухенькага дзядка. Скура на ягоных руках так зжоўкла і патанчэла, што я, паціскаючы іх, баяўся, каб прывітанне не абярнулася болем.
– Не пазнаў адразу? – дзядзька Чэсь павёў даланёю па выцвілай, шарай, як мышыная спіна, піжаме.
Не паспеў я адказаць, бо ўглядаўся ў змораны твар і згадваў густыя кудзеры, замест якіх над высокім ілбом адсвечвалі сівізною рэдкія, нібыта чужыя, валасы.
– Не пазнаў і не пазнаў. Нічога страшнага. Мяне, калі з Германіі вярнуўся, таксама не пазнавалі. Толькі тую вайну я выйграў, а гэтую прайграю.
– Тут шакалад і часопісы новыя...
– Непрыемна тут, у бараку. Хворыя людзі. Піжамы. Тапкі. Так што, ідзі на сонца. Сягоння сонца. Цёпла...
Мы развіталіся. Я вярнуўся дамоў і па памяці намаляваў партрэт чалавека, хворага на рак. Тады згадалася і сякера пад райскай яблыняю, і Чэсеў аповед пра партызанаў.
– Цэлы тыдзень я толькі рабіў, што бульбу абіраў. Да мяне прыглядаліся. Зброі не давалі. А я не рваўся, як другія, да зброі. Быў упэўнены, што дадуць. І далі, паклікалі да камандзіра і паказалі дзве вялізныя супрацьтанкавыя міны. Загад быў просты, як гэтыя граблі, – Чэсь пастукаў старымі граблямі ў зямлю, – узарваць чыгунку пад Негарэлым. Я з Наркевічам сеў на воз і паехаў, а конь трапіўся наравісты: то ён пабяжыць, а то і стане. Чорт, не конь. Нават як яго зваць, ніхто не ведаў. Прыехалі мы пад Негарэлае, каня ў лесе пакінулі, а самі папаўзлі да адхону. Я адно па баках пазіраў, а міны ставіў Наркевіч, ён быў мастак на такія спрыты. Прыпаўзлі мы назад у лес, там на воз і ўцякаць. Кіламетраў з пяць ад’ехалі і пачулі выбух. Тут Наркевіч як закрычыць на ўвесь лес: «Спрацавала! Спрацавала!» А мне і няўцям, адкуль столькі радасці. Выехалі мы з лесу на поле, а за полем вёсачка невялікая, двароў дзесяць. Едзем праз поле і бачым, як з канцавой хаты людзі выходзяць і да нас ідуць. Я адразу і не зразумеў, што гэта казакі, якіх немцы супраць партызанаў па вёсках пасялілі. Тут яны пачалі страляць па нас. Наркевіч з падводы саскочыў і напрасткі праз жыта ў лес паляцеў. Па мне страляюць, а я каня разварочваю, думаю, нельга ж дзяржаўнага каня пакідаць, ну і воз таксама. Тут конь спудзіўся. Лейцы напяліся. Стаю на возе, а конь ляціць, як шалёны. У лес ускочылі. Колы скачуць па карэннях, як не разваляцца. Я каня спыніць не магу. Заб’юся, круціцца ў галаве, далібог, храснуся аб якое дрэва. Нёс ён мяне па дарозе, пакуль тая не павярнула. Дарога ўбок завярнула, а конь проста па лесе паляцеў. Ён паміж соснаў праскочыў, а воз захрас. Ну, а я праз галаву і ў папараць. Прахапіўся, агледзеўся – ціха. Абмацаў сябе – цэлы. Толькі вялікі палец на правай назе баліць. Устаў. Распрог каня. Воз адкаціў. Паглядзеў, даедзе – думаю. Запрог чорта наравістага і павёў, кульгаючы, на дарогу. А калі прыехаў і нарэшце зняў чаравік, дык палец мой быў крывы, распухлы ды чорны. Да фельчара прычыкільгаў, а ён глянуў і кажа, што трэба адрэзаць. А я рады, што вярнуўся дый казакі не застрэлілі. «Рэж! – кажу. – Ліха яго бяры». Прывязалі мяне рамянямі да стала, далі самагону выпіць. Наркевіч трымаў, а фельчар рэзаў. А ты малюй сякеру, не сядзі склаўшы рукі, малюй.
Стась адсядзеў больш за дваццаць гадоў па розных турмах і вярнуўся ў Койданава. Адны казалі, што ён вырашыў завязаць са сваім мінулым жыццём; другія пераконвалі, што Стасю забаранілі жыць у Менску, таму ён вымушаны быў наведацца ў пахілены дамок сваіх родных сясцёр. Хутчэй за ўсё, мелі рацыю апошнія, бо здарэнне, якое скаланула Койданава праз некалькі дзён, давяло ўсім, што завязваць Стась не збіраўся.
Юзэфа ды Канстанцыя сустрэлі брата насцярожана, але бутэльку на стол паставілі і ложак паслалі.
Сёстры, пэўна, падумалі, што ўсё ад Бога і калі наканавана ім на старасці гадоў жыць з неспакойным братам, значыць, так яно трэба Ўсявышняму. Яны працавалі ў царкве: прыбіралі, гандлявалі свечкамі і абразкамі, мялі двор. Апраналіся сёстры ва ўсё чорнае, і таму койданаўскія дзеці пабойваліся і не любілі Юзэфу ды Канстанцыю. Хто іх ведае, гэтых згорбленых старых у жалобных хустках і доўгіх спадніцах?!
Стась выпіў гарэлкі, павячэраў і, падзякаваўшы сёстрам, пайшоў пад клуб.
Была летняя субота, і пры клубе ладзілі танцы. Цёплымі вечарамі койданаўская моладзь танцавала ў высокай, не пералезці, сятчастай загарадцы. Дзеці ў загарадку не ішлі, грошай на білет не было, таму заставалася адно назіраць праз сетку. Старэйшыя людзі таксама паглядалі на танцораў праз сетку. Стась пайшоў пад загарадку і стаў, склаўшы рукі на грудзях. На пляцоўцы гучаў вальс.
– Гэй, стары, можа цыгарэты маеш? – з цемры да Стася падышлі п’яныя хлопцы. Іх было трое. Адзін высокі, хударлявы, двое ніжэйшыя, вельмі падобныя, толькі апранутыя па-рознаму. На адным усё было цёмнае, а на другім – белая кашуля ды васільковыя, ажно свяціліся, нагавіцы-клёш.
– У мяне папяросы, – Стась выцягнуў з кішэні і паказаў пачак «Севера» з сінім, нібыта вытатуіраваным на пачку сонцам.
Праз два дні пра гэты пачак «Севера» загаварыла ўсё Койданава. А высокі і хударлявы Юрка Зінкевіч дрыжачым голасам апісваў тое здарэнне так:
– Лёнік пашыў сабе васільковыя клёшы. Падзея. Вырашылі замачыць нагавіцы, каб доўга насіліся. Узялі чарніла і пайшлі пад клуб, на сквер. Селі на лаўку пад помнікам Дзяржынскаму ды паціху выпілі ўтрох дзве семсотграмоўкі. Сядзім, кайф ловім. Ні з таго ні з сяго Лёніку закарцела цывільную цыгарэту закурыць. Пашыў сабе нагавіцы файныя, паўлітра віна выпіў, а яму яшчэ і цыгарэту з фільтрам падавай. У мяне «Прыма», а ў Базыля – «Беламор». Пайшлі мы пад загарадку, каб у каго стрэсці па цыгарэце. Бачым: стары дзядзька, незнаёмы, пасярод дзяцей стаіць рукі склаўшы. Каб жа хто з нас у тым старым Стася Ажгіровіча пазнаў, мы б яго за тры вуліцы абышлі. А так стаіць сабе стары і незнаёмы. Чаму ў яго не запытацца пра цыгарэты? Лёнік і папрасіў у Ажгіровіча цыгарэту, і той пачак «Севера» паказаў. Лёнік раззлаваўся так, нібыта ў старога ўсе кішэні замежнымі цыгарэтамі набітыя, а ён нам смярдзючыя папяроскі падае. «Ты мне, сівы казёл, цыгарэту дай, а не папяросу. Ці, можа, ты не дачуў? Дык зараз вушы прачышчу і рогі паабломваю!» – Лёнік вакол Ажгіровіча заскакаў, як той певень вакол курыцы. А Стась стаіць, і хоць бы хны. «За «казла» магу і зарэзаць, смаркач паганы!» – ціха так сказаў Стась, а ў мяне ажно мурашкі па спіне пад нейлонавай кашуляй пабеглі. А Лёнік на яго як кінецца, з ног збіў і давай-давай чаравікамі мясіць. Тут і Базыль дапамог. А Стась адно галаву рукамі закрыў, скурчыўся, паваліўся і як нежывы стаў, далібог. А гэтыя месяць і месяць.
Яны б’юць, а я стаю, утрупянеў, не ведаю, што рабіць, куды кінуцца. Танцы спыніліся. Усе да сеткі падбеглі, глядзяць. Дзеўкі вішчаць пачалі: «Забіваюць! Забіваюць!!!» Каб не гэтыя віскі, і сапраўды забіць маглі. Але цяпер я ўжо і не ведаю, што лепей. Можа, хай бы яны яго тады забілі. Даруй Божа.
І я закрычаў: «Шухер!»
Мы паляцелі ў сквер, абмінулі помнік Дзяржынскаму, перабеглі пляц каля царквы і схаваліся за хлебную краму. Там аддыхаліся. Выкурылі па цыгарэце і разышліся дадому. Больш Лёніка жывога я не бачыў.
Аповед Юркі Зінкевіча пра бойку я пачуў пазней, можа, праз тыдзень, а на другі дзень пасля здарэння пад клубам, у нядзелю, я стаяў каля хлебнай крамы, дзе ўночы курылі Лёнік і Базыль Даўнарыкі з Юркам. Белай вяроўкай я мацаваў на багажнік свайго старога ровара шэсць боханаў чорнага хлеба.
Пыльны пляц каля царквы выглядаў чыстым з-за ранішняе прахалоды і яшчэ не пякучага сонца. Сям-там на пляцы стаялі купкі мужчын, па двое, па чацвёра. Яны пілі бутэлечнае піва проста з рыльца. Непадалёк ад царкоўных весніц пацягвалі піва браты-блізняты Даўнарыкі. Падабенства ў іх не такое ўжо вялікае, адрозніць можна. Лёнік – драбнейшы, і можа таму дзеўкі любілі яго больш за ягонага брата. Але і агульнага ў іх было шмат: і чорныя, аж да сінечы, цыганскія валасы, і смуглявасць, і вочы з налітымі блакітам бялкамі – зірне каторы, аж холад па спіне пойдзе, і каржакаватасць, і местачковая заземленасць. Адным словам – блізняты. Каб не блыталі ці, можа, з-за характараў, апраналіся яны па-рознаму. Лёнік у светлае, а Базыль у цямнейшае, чорнае. Той раніцай на Лёніку была белая кашуля ў тонкія сінія пасачкі.
Браты пілі сваё нядзельнае піва. Колькі яшчэ закаркаваных пляшак стаяла каля ног, проста на зямлі.
Са сквера на пляц выйшаў не знаёмы мне стары ў зношаным гарнітуры і шэрай паласатай кепцы. Гэта пазней даведаюся, што на асветлены сонцам пляц выйшаў з цёмнага сквера Стась Ажгіровіч.
Стась хвіліну пастаяў на беразе шырокага пляца, прыглядаючыся да мужчын, знайшоў вачыма блізнят і няспешна накіраваўся да іх. Ні Лёнік, ні Базыль не адчувалі нават ценю небяспекі, былі ўпэўненыя ў сабе цалкам. Што можа зрабіць сухенькі, падобны да вераб’я, дзядок супраць здаровых дзецюкоў? Нічога! А можа яму падалося, што пад клубам каля танцавальнай загарадкі яго дрэнна адмясілі? Пэўна, такія пытанні круціліся ў Лёнікавай, асмужанай піўнымі парамі галаве, а што Базыль падумаў такое, ён і сам раскажа пазней.
Мужчыны, што пілі піва на пляцы, нечакана змоўклі. Шмат хто са старэйшых пазнаў Стася, і ў іх з’явіўся страх. «Нібыта халодным скразняком астудзіла патыліцу», – казаў пазней Іван Мілько.
Стась за два крокі да блізнят выняў з унутранай кішэні свайго заношанага пінжака самаробную фінку. Ён ударыў Лёніка ў сэрца. Той знямеў. Стась лёгка дастаў лязо з Лёнікавых грудзей, схаваў зброю і павольна пайшоў у бок сквера.
Закрычаў Базыль.
Я стаяў каля крамы і трымаў у руках ровар з напакаваным на багажнік хлебам, а Базылёў крык працінаў мяне нябачнымі вострымі спіцамі...
Базыль упаў на зямлю, у светлы тонкі пыл і пачаў курчыцца, нібыта гэта яму, а не Лёніку ўдарылі фінкаю ў сэрца. А Лёнік спачатку стаяў і пахістваўся. Упаў ён на спіну, роўна, як бервяно, імгненне ляжаў, а потым цела пачало біцца ў перадсмяротнай агоніі. Белая кашуля зачырванела на грудзях. З разяўленага рота пацякла ружовая пухірыстая пена. Базыль не пераставаў крычаць, поўзаў на карачках вакол брата і драў пальцамі зямлю.
Мужчыны папакідалі недапітыя пляшкі і абступілі блізнят шчыльным колам.
Трымаючы ровар, я не мог варухнуцца. Да мяне падышла цётка Пэля, нахілілася і зазірнула мне ў вочы. Яна колькі разоў паўтарала маё імя, а я ўсё не мог адказаць – мову адняло.
Але мова вяртаецца імгненна, як і знікае.
Цётка ўдарыла мяне па шчацэ, мова вярнулася, і я сказаў ёй, што Лёніка зарэзалі.
Сёстры Юзэфа ды Канстанцыя плакалі і закрывалі насы белымі хустачкамі, калі міліцыянты прыехалі па Стася. Ён не супраціўляўся, яму было ўсё роўна, дзе жыць – у турме ці ў Койданаве. Адзіная замінка ў гэтай справе выйшла з фінкаю. Калі ў Ажгіровіча спыталі, якім нажом ён забіў Леаніда Даўнарыка, дык той дастаў з шуфляды кухоннага стала звычайны хлебны нож і сказаў, што вось ім. Міліцыянты спрабавалі адшукаць фінку, але не знайшлі.
На Лёнікавым пахаванні старыя койданаўкі прадракалі Базылю хуткую смерць. Шапталі, што калі памірае адзін з блізнят, то і другому век скароціцца. Прароцтва не спраўдзілася. Базыль жыве. Ажаніўся, дзеці знайшліся, працуе на рамбазе і п’е, як усе.
А Стась Ажгіровіч памёр у турме.
Часам мне згадваецца фінка. Яна ж недзе так і ляжыць, схаваная ў Койданаве. І думаю, што Стась слушна зрабіў, калі не аддаў зброю, якой абараніў свой гонар.
Вінак вырошчваў памідоры. У Койданаве кожная сям’я нешта садзіла і нешта збірала. Памідорамі нікога не здзівіш. Але памідоры Вінака Шавуры адрозніваліся ад усіх астатніх у мястэчку, як сонца ад месяца.
Гаспадыні куплялі ў яго насенне, распытвалі, як і што рабіць, у які дзень высаджваць і калі паліваць. Толькі, як яны ні стараліся, а прыходзіў час – і самыя-самыя памідоры вырасталі ў Вінакавым гародзе.
Не скажу, што ў астатніх былі кепскія, і калі іх вывозілі на менскія рынкі, дык на прылаўках яны глядзеліся як мае быць і прадаваліся выдатна. А вось Вінаку і вывозіць не было чаго, усё Койданава прыходзіла купляць ягоныя.
Навошта купляць, калі свае пад бокам? Два крокі ад ганка ступіў, пахадзіў па градах, навыбіраў спялейшых ці, калі любіце, і цвярдзейшых, намыў, нарэзаў, накрышыў цыбулі, пасаліў, напярчыў, кропу кінуў, заправіў алеем ці, калі хочаце, смятанаю, і стаўце на стол. Бярыце, частуйцеся, госці дарагія. Усё так, але...
Як гавораць у Парыжы, «жакет ад Кардэна», так у Койданаве казалі: «памідоры ад Шавуры». І можаце не верыць. Адно скажу, што Вінак быў не такі просты, як выглядаў з твару.
Выглядаў Шавура будзённа і шэра. Сівы, загарэлы па-сялянску, у старым пінжаку, надзетым на майку. Нагавіцы ў зямлі. Галёшы на босых нагах. І ўся будзённасць і някідкасць кампенсавалася тварам. Гэта жарт, што Вінак меў просты твар. Калі каму цікава, дык можна знайсці ў Беларускай Энцыклапедыі кандыдата ў члены Палітбюро ЦК КПСС з 1968 года Шавуру. Гэта, вядома, не койданаўскі агароднік, але твар вельмі падобны. Вінак, калі б на яго надзець белую кашулю і ўзяць пад гальштук, быў бы рыхтык кандыдат, і вядома чаму – стрыечныя браты.
Раней на розныя камуністычныя святы на аскетычных фасадах урадавых пабудоў, акрамя чырвона-белых лозунгаў і сцягоў, вывешваліся манументальныя палотны з тварамі Энгельса, Леніна, Маркса і ўсіх жывых членаў і кандыдатаў у члены Палітбюро ЦК КПСС. Жывыя (усе, як адзін) былі намаляваныя ў цёмных пінжаках, белых кашулях і пад гальштукам.
Сярод вохрыстых фатаграфічна-дакументальных твараў я заўсёды адшукваў койданаўскага земляроба і з гонарам адзначаў сваю далучанасць да вельмі вялікай справы.
Сваяцтва Вінака Шавуры не магло не абрасці ў мястэчку рознымі байкамі і казкамі, як у гародзе – колькі ні паліце, ні касіце, а крапіва куток свой знойдзе. І чаго толькі не плялі доўгія языкі!
Гандлярка Стэфа з крамы «Садавіна і гародніна» казала, што яе муж Волесь на ўласныя вочы бачыў, як Вінак закопваў на сваіх градах бляшанкі з золатам, якія яму на «чайцы» прывозіў маскоўскі брат.
– Ён таму і не ходзіць нікуды са свайго двара ды поркаецца дзень і ноч на гародзе, – нашэптвала Стэфа даверлівым старым цёткам – Юзэфе з Канстанцыяй. – І памідоры садзіць, каб замаскіравацца. А сам крамлёўскае золата пільнуе.
Стэфу ўсе разумелі, бо Вінак адных памідораў прадаваў больш, чым яна ўсёй сваёй дзяржаўнай садавіны разам з гароднінай. План у Стэфчынай краме трымаўся толькі на тым, што напрыканцы месяца ёй прывозілі дзесятак скрынак з «Вермутам» па сто дваццаць дзве капейкі за рыльца. А якія ў краме памідоры, усе і так ведаюць. А вось калі цётка Пэля параўнала свае памідоры з Вінакавымі, дык у яе нарадзілася думка, што Вінакаў брат прысылае ў Койданава амерыканскае насенне, бо толькі з амерыканскіх зярнятак могуць вырастаць такія смачныя памідоры. Пэля пераканала сябе і спрабавала запэўніць іншых, што Шавура ўсім прадае адно насенне, а сам садзіць другое.
Да таго дайшло, што Казікаву Валю паслалі на пошту даведацца, ці не атрымлівае часам Вінак пакункаў з Амерыкі. Валя праз былую аднакласніцу даведалася, што ніякіх пасылак з ЗША і Канады ў Койданава за апошні год не прыходзіла, а Вінак атрымлівае толькі часопісы па садаводству і маскоўскую газету «Правда».
Цётку Пэлю такія звесткі не пераканалі:
– Ну і што? Калі не па пошце прыслаў, значыць, на машыне прывёз!
Пярэчыць было бессэнсоўна.
Доўгая чорна-бліскавічная машына разы два на год спынялася каля нефарбаванай Вінакавай брамы. З яе выскокваў, як чорцік з табакеркі, увішны шафёр з тонкімі кагэбісцкімі вусікамі. Адчыняліся другія дзверцы, і на койданаўскую запыленую прыдарожную траву ступаў цьмяна-бліскучы вузкі чаравік Шавуры-малодшага.
Кандыдат у члены Палітбюро ЦК ішоў, высока ўзняўшы паголенае падбароддзе, у братаву хату, а за ім, угінаючыся, бег, як ненавязаны цюцік, адданы шафёр.
Пра што гаварылі браты Шавуры? Ці бралі яны чарку? Ці даваў малодшы старэйшаму грошы? Койданава не ведала.
Услужлівы шафёр пакаваў у багажнік дзяржаўнай машыны скрынкі з памідорамі. Светлыя, з абгабляваных дошчачак, зграбныя, невысокія скрыні Шавура-партыец прывозіў з сабою. Койданаўцы казалі, што ён возіць памідоры ў маскоўскі Крэмль, каб частаваць Хрушчова, Брэжнева і ўсіх астатніх членаў Палітбюро ЦК КПСС. Сам ён столькі з’есці не мог, а вазіць памідоры на «чайцы», каб згнаіць і выкінуць – глупства. Так што Шавура-цэкоўскі ўсё ж некага частаваў.
Пры ўсім сваім скептычным стаўленні да ўрада, койданаўцы паважалі Шавуру-малодшага, бо разумелі – не было б яго, і не было б памідораў ад Шавуры-старэйшага. Бо хто б тады дазволіў Вінаку прадаваць свае таматы налева і направа?
Хто гэта ў канцы 60-х мог дараваць беларусу заняткі адасобленай уласніцкай эканамічнай палітыкай? Хто б дазволіў яму садзіць памідоры і толькі памідоры, калі ўсе астатнія садзяць бульбу, рэпу, капусту, моркву, буракі, агуркі і боб з гарохам? Ніхто!
А так вось былі ў Койданаве лепшыя ў Беларусі памідоры. Я, ва ўсялякім разе, смачнейшых не каштаваў.
Баба Ядзя давала мне папяровы рубель, манетку ў дваццаць капеек і чысты, не з-пад бульбы, кошык.
– Папросіш Вінака, каб ён сам табе навыбіраў, – казала яна. – Ён прапануе выбіраць, а ты скажаш, лепей вы самі навыбірайце.
У Вінакавай светлай хаце панаваў кіславата-салодкі востры памідорны водар. На вокны не вешаліся фіранкі, і сонца вялікімі ромбамі ляжала на падлозе. У Вінака амаль не было мэблі, так, самае неабходнае – ложак, стол, крэслы. І паўсюль на разасланых газетах у ромбах густога святла і ў празрыстых блакітных ценях ляжалі, свяціліся сакаўной мякаццю праз тонкую глянцавую скурку, чырванелі наспелымі бакамі, зелянелі вострымі пупавінамі пладаножак, патыхалі летнім цяплом Шавуравы памідоры.
– Выбірай, – казаў гаспадар і працягваў узважваць на шалях, што стаялі на падлозе каля дзвярэй, памідоры для дзвюх дзяўчынак. Яны былі старэйшыя за мяне, і я іх не ведаў. Пэўна, прыйшлі з другога канца Койданава ці з вёскі, з якіх-небудзь Макаўчыц ці Бакінава.
Вінак пазвоньваў дробнымі гіркамі, састаўляў іх па росту каля плінтуса.
– Чаго не выбіраеш?
– Навыбірайце самі, калі ласка. У мяне грошай на тры кілаграмы...
І ён выбіраў і складаў на алюмініевы сподак.
Падобныя да цацачных качак дзюбкі вагаў пачыналі скакаць, аж пакуль тая, дзе ляжалі памідоры, не плыла ўніз. Шавура акуратна перасыпаў памідоры ў мой кош.
Нёс я іх асцярожна, гэта ж памідоры ад Шавуры.
Пазней, ужо ў інстытуце, калі буду чытаць Басё, згадаецца Вінак. Вялікі японец па мянушцы Горкі Гарбуз сказаў вучням: «Хоку, і ніякіх іншых думак».
Так і ў Шавуры, не было іншых думак, акрамя салодкіх памідораў. Але ў Вінака была мара.
Аднойчы ён зайшоў у нашу хату па нейкую драбязу. Здаецца, дзед Бронік паабяцаў яму аддаць нашу старую спружыну на дзверы... Не памятаю. Толькі дзеда не было. Мы з бабай Ядзяй вячэралі. Вінак адмовіўся сесці за стол. Стоячы ў парозе, ён раптам сказаў, што хоча кінуць памідоры, бо думае паспрабаваць вырошчваць вінаград, але ніяк не збярэцца прадаць дом і пераехаць у Берасцейскую вобласць, бо там цяплей, чым у Койданаве. Баба не адгаворвала Вінака. Кожны чалавек павінен сам выбіраць, куды ехаць і што садзіць на сваёй зямлі.
Праз гады тры Вінак з’ехаў спачатку на Берасцейшчыну, а далей і ў Малдавію. Ці жыве ён там цяпер, у Койданаве не ведаюць.
А для койданаўскіх памідораў насталі новыя часы, часы цяпліц і парнікоў, але ці можна параўнаць тамат з-пад поліэтыленавай плёнкі з памідорам, які рос і спеў на жывым сонцы?
Тоня хварэла ўсё сваё доўгае жыццё на чыста беларускія хваробы: млявасць, агульную слабасць, нямогласць і каўтун. Хрэстаматыйны каўтун убіўся ў Тоніны валасы яшчэ ў мінулым стагоддзі і недзе на самым пачатку нашага сышоў. Але ўспаміны аб ім прайшлі праз усе Тоніны размовы з койданаўскімі лекарамі.
– Дзетачкі вы мае, – пачынала яна сваё доўгае апавяданне ў бальнічным кабінеце. – У мяне ж каўтун быў. З таго часу і баліць галава, не дакрануцца. І свет у вачах плыве, круціцца ўсё вакол, як туманам засланае. І слабкасць, і рукі дрыжаць, нічога рабіць не магу. Увесь час на сон хіліць. Так бы, здаецца, і не прачыналася зусім...
Лекараў на сваім вяку Тоня перабачыла безліч. І ні адзін з іх ніколі нават не засумняваўся ў сапраўднасці хваробаў і ў шчырасці скаргаў. А скаргі ціха плылі, як шырокая рэчка праз балота, закалыхвалі і пераконвалі... Пэўна, лекару было вельмі цікава слухаць тую сумную элегію.
Шкада, што не знайшлося ў Беларусі фалькларыстаў – аматараў пазанатоўваць жаночыя скаргі на ўласнае здароўе. Менавіта жаночыя, бо ў мужчын яны каструбаватыя, неразгорнутыя, абсечаныя:
– Во!!! Палец цыркуляркаю адхапіла.
– Курыў, а вугельчык вазьмі ды ў вока пырсні.
– Хварэю, учора перапіў.
А ў жанчын зусім інакш, у іх плаўна, з інтрыгаю, з накатам, з кульмінацыяй. Яны так па-майстэрску складаюць свае апавяданні, што лекар не заўважае, як робіцца суаўтарам і прагаворвае развязку, ставіць кропку – выдае такую патрэбную і доўгачаканую даведку на вызваленне ад працы.
У Тоніных скаргах кульмінацыямі былі раптоўныя страты прытомнасці і падзенні.
– Я ж да вас і не пайшла б ніколі, і не стала б турбаваць, але баюся... Вось учора раніцаю ўстала з ложка. Ледзь жа ўстала, ледзь прачнулася. Зрабіла два крокі і не помню, што адбылося, што са мной здарылася. Адно чую голас у цемры. Вочы расплюшчваю – Камілька стаіць перапалоханая. Схілілася нада мною, а ў вачох – жах. Добры чалавек Камілька, я ў яе цяпер жыву на кватэры. Яна дапамагла ўстаць і сказала: «Што ж гэта вы, цётачка, сябе зусім не шкадуеце, не глядзіце? Вось ужо і падаеце на падлогу без прытомнасці, а да лекара не сходзіце ніяк». Таму я і сабралася, і прыйшла сюды...
Твар у Тоні мучніста-белы, нібыта вылеплены з цеста, а зморшчынкі на ім тонкія і глыбокія. Вочы бясколерныя, вадзяністыя, з драбнюткімі, што льняныя зярняткі, зрэнкамі. І таму, калі глядзіш на Тоню, само сабою ўзнікае жаданне засунуць яе галаву ў печ, каб твар набыў цёплы чалавечы румянец, а не патыхаў халаднаватай мярцвянасцю, за якую лекары выдавалі самыя каштоўныя даведкі.
Даведак у Тоні назбіралася безліч. Яна гадзінамі перабірала, вывучала, перачытвала гэты адзіны свой сапраўдны скарб. Паперы трымаліся ў глыбокай кардоннай пушцы з-пад зефіру ў шакаладзе. У такіх ружова-залацістых, з выціснутымі кветкамі на накрыўках пушках дзяўчынкі зазвычай складаюць віншавальныя паштоўкі з ружамі, цукерачныя абгорткі і фольгу, шаўковыя стужкі і зусім маленечкіх лялек. Але ў Тоніным далёкім дзяцінстве не было гэткіх цацак, і яна на старасці гадоў гуляла ў дзявочую папяровую гульню на поўным сур’ёзе. Гуляла і выйграла аднапакаёвую кватэру на першым паверсе цаглянага дома ў самым цэнтры Койданава. У свае сто чатыры гады Тоня нарэшце перабралася з прыватнай кватэры ва ўласную. Усе казалі, што ёй пашанцавала, але я не хацеў бы сто чатыры гады пражыць у падсуседзях... А ў Тоні якраз такі лёс – жыць у людзей і нідзе не працаваць ніводнага дня, бо яшчэ на самым пачатку нашага стагоддзя высветлілася, што падымаць больш за кілаграм ёй нельга, нахіляцца няможна, хутка хадзіць, а тым больш бегаць, не варта, а займацца карыснай разумовай дзейнасцю ўвогуле забараняецца. Апошні пункт у гэтым пераліку Тоня парушыла, але парушыла несвядома, бо свае паэтычныя скаргі яна не лічыла за работу. А я дык якраз бачыў у Тоні таленавітую паэтку, якая нічым іншым, як паэзіяй, адпрацоўвала самы мінімум патрэбнага ў гэтым жыцці.
Тоніна паэзія мела яшчэ адну выразную рысу – рэлігійна-містычную. Ва ўсіх яе апавяданнях пра хваробы зіхацелі словы і выразы накшталт: даруй Божа, а Божачка ты наш, хай Бог дапаможа... А пры Тоніным ложку, дзе б яна ні жыла, заўсёды на тумбачцы, на падваконні ці проста на крэсле стаялі маленькія каталіцкія абразы. Пры бясконцых пераездах-пераходах з хаты ў хату яны складаліся ў пушку для даведак.
А пераходаў за сто чатыры гады было столькі, што і сама Тоня не палічыць.
Вось у некага са знаёмых сына забралі ў войска, вызваліўся пакой, з якога на гаспадароў пачынае павяваць халоднай проймаю страты. І яны не знаходзяць нічога лепшага, як запрасіць пажыць у іх Тоню. Ці ў каго іншага дачка выйшла замуж і з’ехала з Койданава ў Менск ці куды далей. І зноў жа месца прапаноўвалася Тоні.
Так вось пасялілася яна ў Мілі Мілько, калі Шурыка забралі служыць у Егіпце. А ў цёткі Косці Тоня жыла пасля таго, як Ада выйшла за вайскоўца і з’ехала з ім у Нямеччыну ажно на пяць гадоў. У цёткі Пэлі Тоня пражыла гадоў сем, бо даводзілася роднай сястрой Пэлінаму мужу Ясечку, які, дарэчы, быў старэйшы за Тоню і пражыў пад койданаўскім небам сто тры гады.
Я ніколі не чуў, каб Тоня скардзілася каму на лёс. Яна скардзілася толькі на хваробы. Можа, яна скардзілася і на што іншае падчас споведзі рубяжэвіцкім ксяндзам. Але пра тое ведае адзін Бог, бо старыя ксяндзы памерлі, а да новага, маладога, Тоня не ездзіць. А раней жа разы са два на год яна выбіралася да касцёла. Адкуль прывозіўся і ставіўся каля ложка новенькі яркі абразок. Звычайна – Маці Божая Дзева Марыя з белым тварам і складзенымі на грудзях рукамі, такімі ж чыстымі і белымі, бо не ведалі ні зямлі, ні пральнай дошкі, ні бруднага, завэдзганага тлушчам посуду.
Тоня жыве. І сто пяты год бачыць маціцовае койданаўскае неба.
|
|
|
|
|
Падабаецца
Не падабаецца
|
|
|
2009–2020. Беларусь, Менск.
|
|
|
