РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Анатоль Вярцінскі
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Дажынкі
        Ой, пайду я ў каморачку
        Ды прылажу галовачку..
З народнай песьні
        
Жала Аксіньня, жыта жала.
Кальнула ў самае сэрца джала.
Стала цёмна-цёмна ў вачах,–
як не цямнее і па начах.
А быў жа дзень.
                           А ў небе сінім
сонца сьвяціла.
                          Так пякло!
Толькі сьцямнела ў вачах Аксіньні,
нібы глядзела праз цёмнае шкло.
Не ўтрымалі серп яе рукі,
выпаў ён з аслабелых рук.
Села Аксіньня, сагнулася ў крук,
села, скорчылася ад мукі.
Суседка ўбачыла, завойкала:
– Аксіньня, Аксінка, што з табой?
Жанкі забегалі навокала,
пыталіся наперабой:
– Аксіньня, Аксінка, што з табой?
– Ці ёсьць вада дзе недалёка?
– Мабыць, ад сонца...
                                        Такая сьпёка!
– Ды і ня тыя ўжо гады.
– Ну як, Аксіньня? Лепей, Аксіньня?.. –
Аксіння ціха піць папрасіла,
жанчыны ёй падалі вады.
– Трэба ісьці, Аксіньня, дахаты.
Аксіньня паволі ўзьняла галаву.
– Дапамажыце ўстаць, дзяўчаты.
Дзяўчаткі, нядоўга я пажыву.
Такога са мной не было ніколі...
– Нічога, Аксіньня, яшчэ пажывём!
– Ня думала я, што ў сэрца так коле...
– Нічога, Аксіньня, яшчэ пажнём!
Ідзі, Аксіньня, ня стой на сонцы.
Ідзі, халодны ручнік прыкладзі.
Ідзі дахаты, Аксіньня, ідзі.
А мы яшчэ выжнем па нейкай сотцы...
        
* * *

        
Ішла Аксіньня.
                        Ледзьве цягнула
па іржэўніку ногі свае.
Нічога ня чула.
Ледзьве пачула,
што нехта яе, Аксіньню, заве.
Яна аглянулася.
                           На ўзьмежку
стаяў учотчык з сваёй кавялой,
з сваёй п’янаватаю ўсьмешкай.
Нешта крычаў і трос галавой.
Аксіньня прыслухалася старанна.
«Цётка Аксіньня, куды ідзеш?
Чаму сарвалася так рана?
Куды ідзеш? Чаму ня жнеш?
Можа, спалохалася сьпёкі?
Сонца прыгрэла – і ты наўцёкі.
Рашыла: лепей я ўцяку.
Рашыла: лепей мне ў цяньку.
Ці, можа, цётка, табе нядобра?
Ногі, гляджу, цягнеш ледзь-ледзь.
Але ж хварэць – на цябе непадобна,
хіба ты можаш захварэць?
А можа, ты – сімулянтка, часам? –
Пытаўся ўчотчык хрыплым басам.–
Яно і няблага сімульнуць,
калі другія косяць і жнуць.
Ды што мне, хай і сімулянтка.
Можа, у цёткі знойдзецца шклянка?
Я сёньня амаль ня браў у рот.
Нешта скупы пайшоў народ.
Калі б знайшлася шклянка ў цёткі,
то хай бы цётка ішла дамоў.
Я прыпісаў бы цётцы соткі,
прыпісаў бы і з плеч далоў.
Мне з кавялою –
                               што вам з чапялою.
Паставіш, цётка, шклянку ці не?
Закуска свая, нашу пад палою.
Ды ты ня слухаеш, бачу, мяне.
Ты чуеш, цётка? –
                                  За шклянку сотка.
За шклянку сотка, а то і дзьве.
Ты чуеш, цётка?..»
                                  Ня чуе цётка.
Аксіньня ледзьве ідзе-брыдзе.
Нічога яна зразумець ня можа.
Ідзе-брыдзе, нібы ў тумане.
«Што ён гаворыць?
                                     Божа мой, Божа.
Ці ён жартуе, сьмяецца зь мяне?
Што ён гаворыць?
                               Сотка... шклянка...
Шклянку прасіць калі знайшоў».
I раптам да цёткі Аксіньні дайшоў
сэнс гэтага слова –
                                  сімулянтка.
Адчула, як крыўда сэрца пячэ.
«Ня верыць, што хворая. Як ён можа?..»
I па Аксіннінай шчацэ
сьляза пакацілася.
                                «Божа мой, Божа...»
        
* * *

        
Ідзе-брыдзе Аксіньня далей.
Нарэшце сьцежку адчулі ногі.
Стала лягчэй ісьці ім трохі –
на сьцежцы гладзей і халадней.
А вось і мосьцік.
                             За мосьцікам дзічка.
За дзічкаю крайняя хата відна.
«Куды скіравалася, маладзічка?» –
Пачула нечы голас яна.
Чый гэта голас?..
                              Брыгадзіра.
Ішоў брыгадзір насустрач ёй.
«Што гэта зь лепшай маёй жняёй?
Яшчэ толькі трэйцяя гадзіна!
Якая муха цябе ўкусіла?
Сыплецца жыта, а ты – дамоў.
Вярніся хутчэй на ніву, Аксіньня!
Вярніся, Аксіньня, бязь лішніх размоў!
Вярніся, Аксіньня, а то пашкадуеш!
Я не жартую, Аксіньня, не!
Ты ж мяне знаеш! Ты мяне чуеш?..»
Аксіньня чуе ўсё, як у сьне.
«Што ён гаворыць?
                                 Божа мой, Божа.
Няўжо ў яго вачэй няма?»
Яна б адказала, ды ня можа.
Ні сіл, ні жаданьня ня мае яна.
«Ты чуеш, Аксіньня, я не жартую.
Я аштрафую! Я падрыхтую
дакладную для старшыні!
Лепей, Аксіньня, ідзі і жні!
Ты, можа, скажаш,
                                 што захварэла?
Так і паверу табе я.
Ты здаравей за мяне ўдвая.
Якая цябе возьме халера?
Вы – сімулянткі,
                              вось хто вы, цёткі.
Сумленьня, цёткі,
                              няма ў вас усё-ткі.
Трэба з вамі –
                             пакарацей,
трэба з вамі –
                          пакруцей!..»
«Што ён гаворыць?
                                  Божа мой, Божа.
Як гэта ён зразумець ня можа...»
I зноў па Аксіньнінай шчацэ
сьляза гаркотная цячэ.
Ідзе-брыдзе Аксіньня дадому.
Колькі на сьвеце пражыла –
ня несла дадому такую стому,
такую зьнямогу...
                              Вось і прыйшла.
«Вось я і дома».
                             На ганак прысела.
Яе чалавек запрагае каня.
Рупна ўвіхаецца каля
воза, зьбіраецца ехаць па сена.
Спытаўся, калі каня запрог,
чаму вярнулася так рана.
Яшчэ ж, здаецца, няма і трох.
Яна як быццам ня чула Івана.
«Чаму так рана?
                           Ці ўжо дажалі?
Чаму так рана?
                         Што з табой?..»
Яна на яго глядзела з жалем,
яна на яго глядзела з журбой.
Яна сказала, што захварэла,
што ёй так трудна, нібы ўгарэла,
што ледзь дайшла да свайго двара,
што паміраць прыйшла пара...
Яго расьсьмяшылі словы Аксіньні.
«Кінь ты, Аксіньня.
                                  Ідзі паляжы.
Потым схадзі пашукай на мяжы
якой травы, бо галодныя сьвіньні.
Зможаш –
                  пакорпайся ў агародзе.
Зараз, Аксіньня, ня час хварэць...»
Нешта яна прашаптала ледзь-ледзь.
Інакш не магла –
                             так сушыла ў роце.
Ён не пачуў,
                     што сказала яна.
Ня слухаў. За віламі
                                   хуценька зьбегаў.
Паклаўшы іх,
                       нукнуў на каня.
Яшчэ раз нукнуў і паехаў.
Калёсы песьню сваю запелі,
калёсы жорстка заскрыпелі.
Скрыпелі жорстка і надрыўна.
Яна глядзела неадрыўна,
яна глядзела доўга ўсьлед.
I было горка,
                      было крыўдна,
і быў нямілы белы сьвет.
        
* * *

        
Ідзе-брыдзе Аксіньня ў хату.
Здалося, што ў хаце даўно не была.
Вады халоднай папіла,
Знайшла у хаце роднай спагаду.
Знайшла ў ёй добрую прахалоду.
Яна зжылася з хатай сваёй,
з кожным куточкам, кожнай сьцяной,
і ў ёй ці, можа, ў сабе самой
знайшла спагадлівую лагоду.
Стала Аксіньні неяк лягчэй.
Потым яна прылегла на ложак.
Глядзела ўгору.
                           Ля вачэй
закружылася мноства мошак.
Доўга кружыўся цёмны рой.
I пачала нясьмела, дрыготка
падступаць да яе дрымота
з усіх куткоў хаты старой.
I загучала аднекуль з тумана
песьня, якую ў добры час
любіла Аксіньня і пела ня раз, –
песьня «Ой, рана на Івана».
Аксіньня драмала, засынала.
«Проці Йвана ночка мала.
Ой, рана на Йвана!»
Аксіньня чула словы Івана:
«Чаму так рана? Чаму так рана?»
«Ой, рана на Йвана!»
Так і спытаўся:
                          «Чаму так рана?» –
А не спытаўся, як мне пагана.
«Ой, рана на Йвана!»
А мне было трудна, як ніколі.
«Начавала ў чыстым полі.
Ой, рана на Йвана!»
Чаму ня верыце, скажыце?
«У чыстым полі, ў густым жыце.
Ой, рана на Йвана!»
Ой, рана на Йвана!
Ой, рана на Йвана...
        
* * *

        
Калі прачнулася Аксіньня,
калі адкрыла вочы яна, –
убачыла ў праёме акна
неба, чыстае і сіняе.
Рой не кружыўся перад вачамі
і не гучала песьня больш.
Стаяла ціша незвычайная.
I пацішэў, здаецца, боль.
Нават думка прыйшла бадзёрая:
«Ці не прысьнілася мне ў сьне?
Можа, я не такая і хворая?
Можа, праўду казалі мне?»
Нават падумала жанчына,
ці не пайсьці ёй і пажаць,
ці ня хопіць ёй ляжаць, –
паляжала ж, адпачыла.
I толькі як устала з пасьцелі,
як зрабіла крок ці два, –
адчула, якая слабасьць у целе,
адчула, як кружыцца галава.
«Не, сёньня мне не да жніва,–
думала, седзячы на пасьцелі. –
Чаму паверыць не захацелі?
Чаму? Ці сэрца ў іх няма?
Хіба ня бачаць, што ў бядзе я?
Ці, можа, вачэй няма ў іх, ці...»
I тут зьявілася надзея –
трэба да доктара ёй пайсьці!
Ён ёй паверыць.
                           Ён распытае.
Ён ёй параіць.
                         Паможа ёй.
«Вось адпачну і пайду, бадай, я, –
гаварыла сама з сабой.–
Дзе гэта новая мая хустка?
У шуфлядзе яна ці не?»
Сонца гуляла на сьцяне.
«Пасьпею. Вечар яшчэ ня хутка.
Пасьпею. Далёка яшчэ да вечара.
Куды мне толькі лепей пайсьці –
да ўрача альбо да фельчара?
Не хадзіла ж амаль у жыцьці.
Да ўрача –
                   далёка занадта.
Пешшу туды я не дайду.
Папрасіць каня?
                          Заняты
коні ўсе, як на тую бяду.
 
Пайду да фельчара ў Замошша.
Да Замошша – рукой падай.
Хваляць фельчара.
                                Ён паможа.
Вось пасяджу і пайду, бадай...»
Пасядзела, ціха ўстала,
ёй як быццам лепей стала.
Хустку новую знайшла.
Завязала хустку чыстую –
каляровую, квяцістую,
і да доктара пайшла.
        
* * *

        
Ідзе Аксіньня загародзьдзем,
загуменьнем ідзе-брыдзе.
Як гэта кажуць у народзе? –
бяду пазнаеш па хадзе.
Выйшла Аксіньня на дарогу,
у Замошша што вядзе.
Аддыхнула цётка троху
і далей ідзе-брыдзе.
Да Замошша вярсты дзьве.
Ішла лугам,
                    логам,
                               полем,
паўз лазовыя кусты.
З паўвярсты прайшла ці болей,
і вярсту, і дзьве вярсты.
Калі падыходзіла да Замошша,
павесялела нават яна.
Думка была ў яе адна:
«Доктар добры.
                           Ён паможа.
Ён распытае, пагаворыць,
скажа ёй, якая хворасьць...»
Толькі баялася аднаго, –
што не застане раптам яго.
«Хоць бы ня быў ён у ад’ездзе,
хоць бы ён быў ужо на месцы.
Хоць бы ён быў...»
                                 А вось і бальніца.
«Цётка, закончыўся прыём.
Доктара выклікалі ў раён.
Цётка, ня трэба было пазьніцца.
Заўтра прыйдзеш...
                                 Бывай здарова...»
Аксіньня сказала штось і пайшла,
і павяла яе дарога
логам, лугам да сяла.
Вяла дарога ва ўспаміны.
Да сына ў горад вялікі вяла.
«Сыночак, ты ў мяне адзіны...»
Вяла дарога да сяла.
        
Замест эпілёга

        
Назаўтра ня лепей было Аксіньні.
Так і хацелася паляжаць.
Ды цётцы сказалі:
                              «Трэба жаць».
I цётка пайшла на жніво з усімі.
З гадзіну якую Аксіньня пажала,
і стала ёй горача,
                              як ад пажара,
і стала ёй млосна,
                               і села яна.
Суседка трывогу ўзьняла.
«Жанчынкі! Аксіньня памірае!
Зусім беспрытомная ляжыць!»
«Аксіньня!
                   Ты ж яшчэ не старая.
Аксіньня!
                 Табе б яшчэ жыць і жыць!»
«Вясёлыя сёлета ў нас дажынкі...»
«Бяжыце ў вёску хутчэй, жанчынкі!
Няўжо ёй нельга памагчы?
Ёсьць і лякарствы, і ўрачы...»
Шукалі хамут.
                         За канём пабеглі.
Знайшлі хамут.
                           Каня прывялі.
Сіўку хуценька запрэглі.
«Што гэта трэба яшчэ, калі?..»
Нехта параіў заслаць калёсы.
Нехта па коўдру пабег, па траву.
Нехта сказаў ціха, скрозь сьлёзы,
што трэба падушка пад галаву.
Нехта параіў паведаміць сыну...
Паехалі ў поле па Аксіньню.
Быў брыгадзір якраз на жніве,
сказаў, што нічога,
                                што яна дыхае,
нічога, сказаў,
                       яшчэ пажыве.
Была Аксіньня бязмоўная, ціхая.
Свядомасьць вярталася да яе.
Нават устаць сама спрабавала.
Ды толькі моцы было мала,
ды ногі былі як не свае.
Паклалі Аксіньню на павозку.
Вязуць Аксіньню да дактароў.
Аксіньня, рукі твае – як з воску!
Аксіньня, дзе твая сіла і кроў?
Маўчыць Аксіньня.
                                 Заплюшчыла вочы.
I толькі тады адкрывае іх,
калі на карэньнях воз загрукоча,
падскочыць на ўхабінах якіх.
Тады расплюшчыць вочы Аксіньня,
бачыць неба над сабой.
Глядзіць Аксіньня ў неба сіняе
з сваёю крыўдай і журбой.
«Хіба не казала ім учора я?
Хіба не казала ім усім,
што занядужала, што хворая?
Хіба ня скардзілася ім?»
Яны не паверылі. Чаму?
Нібы Аксіньня калі хлусіла,
нібы казала няпраўду каму,
ці лёгкай працы
                           шукала Аксіньня.
На ўхабах уздрыгвалі калёсы.
Глядзела Аксіньня ў неба скрозь сьлёзы.
Глядзела Аксіньня ў сіняе неба,
неба ёй спачувала нема.
Не было на душы яе зла,
не было страху і трывогі.
«Немаладая ж я, пажыла.
Дзетак паставіла на ногі».
Калёсы ўздрыгвалі, скрыпелі...
Была на душы яе крыўда адна,
і не давала спакою яна...
Калёсы песьню сваю пелі.
Песьню сумнага падарожжа.
Сінь над Аксіньняю плыла.
Шаптала Аксіньня:
                                    «Божа мой, Божа»,
Хаця набожнай і не была.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2022. Беларусь, Менск.