Кепска будзе!
|
Як я толькі нарадзіўся – Бацька сказаў: «Кепска будзе!» Ну дык жа ж не памыліўся: Зьдзекавалісь Бог i людзе. А чым кепска? – бо на марцы Я радзіўся (пост праўдзівы, Цяжкі месяц гаспадарцы. Як пражыў хто, – будзе жывы). Пераеўся хлеб да крышкі, Бульбы толькі як пасеяць, I прыварку ані лыжкі, I скаціна – хоць разьвеяць; Ні саломкі, ні то сена, Хоць бы на раз для скаціны; А тут дроў ані палена, А тут яшчэ нарадзіны! Трэба ж бабе бохан хлеба, I гарэлкі ж трэба пляшку, Яшчэ ж хрысьціць хлопца трэба... Вот i думай, як сярмяжку Нясьці жыду пад заставу Ці прадаць каня, кароўку? «Сеў, – казаў ён, – я на лаву, Узяўшыся за галоўку, I заплакаў, аж заліўся, Так, як бацьку пахаваўшы... Кепска зрабіў, што радзіўся, Кепска будзе, сьвет пазнаўшы!» Ці то слова йшло урокам, Што сказаў у кепскім часе, Ці хто кінуў такім вокам?.. Ну i доля ж удалася! I збылося ж бацькі слова! Вот у тыдзень вязуць гэта Хрысьціць мяне да М а к р о в а Кумоў двое i кабета. У А б о р к а х мост сарвала, А я ж быў – чуць жывы, слабы. Рада – ў раду, на тым стала, Што ахрысьцяць з вады бабы. Зь Б е р а з i н ы жменяй вады Кума сама зачарпнула, Паматала сюды-туды. Трэйчы на мяне лінула. «Вот i хрэст увесь тут, – кажа, – I ксёндз хрысьце гэтаксама, Толькі яшчэ чымсь памажа, А хлопцу ўсё роўна – яма! Хоць бы жывым хоць давезьці, Каб дарогай не сканала, – Скажуць – кепска вязла гдзесьці Або туга спавівала!..» Гэтак мяне пахрысьціўшы, Вязуць назад ужо да маткі, Вочы добра пазаліўшы, Ледзьве унясьлі да хаткі. Закусіўшы тут як трэба, Пакумаліся, і квіта: Баба ўзяла бохан хлеба, Пляшку водкі, торбу жыта; Разышліся і паснулі. Матка ж мяне калыхае: «Люлі, – шэпча, – сынок, люлі...» А як зваць? – сама ня знае. Вот назаўтра спазараньня Бяжыць матка да кумошкі Ды пытае: як празваньне Далі сыну? Лёну трошкі Тут прынесла пры здарэньню, Трошкі сала, круп са жменю... А кума ж была праворна: Хоць што збрэша – не запнецца; Круце сабе ў сенях жорна, Трэба ж салгаць! Куды ж дзецца? «Імя, – кажа, – твайму сыну Ксёндз хацеў даць па кантычцы, Думаў ён, можа, з гадзіну, Узяў ксёнжку, як стаў рыцца, Дык даў потым з каліндарка»! Матка прандзэй з хаты ў сені, Як бы цівун гнаў па карку, Усе шэпча то імене: «Аліндарку, Аліндарку!» Прыляцеўшы так дадому, За калыску узялася I зрадзела, як сьвятому, Што аж слязьмі залілася. I калыша, i галосе: Надта імя спадабала, Надта добрае здалося, Што такога i ня знала! Вот i клікаць мяне сталі Скаліндаркай, Аліндаркай... Ну, як зналі, так i звалі. Але вот што з гаспадаркай? Наперш конь здох таго ж лета, I цялушка, як лань, пала... Матка ж, ведама, кабета, Затужыла i запала, Гадкоў зо тры пацягнула, Ў марцы й ручанькі згарнула. (А ўсе ў марцы, трэба ж гэта! А разумная была кабета!) З таго гора бацька бедны Стаў маркотны, як магіла. Было сядзіць такі бледны... «Што ж ты гэта нарабіла?!» Гэтак скажа i заплача. (Хто ж пачуе, хто забача?) Потым дай памалу сватаць; Трэба ж, ведама, жаніцца, Каб было каму палатаць, Каб было ў што зьмяніцца, А так усе памарнела: Куры, гyci, навет сьвіньне. І сьвіньня дзяцей паела I карова марне гіне... Ўвосень давай шукаць пары, Ды ніводная ня хоча; Аднэй бедны, другой стары, Трэця, чорт ве – што тароча: «Аддай, – кажа, – Аліндарку Куды-кольвек хоць на людзе, Сядзь на нашу гаспадарку, Тагды выйду, добра будзе!» Бацька кідаўсь зо тры тыдні, Яшчэ горай зажурыўся, Прадаў сякі-такі злыдні, Разлайдачыўся, расьпіўся I ўмёр так пад гародам, Устраміўшы ў плот галоўку! Шапку найшлі аж за бродам I ў шапды залатоўку. A назаўтра прывёў соцкі Асэсара, паноў трое. Труп той зрэзалі на клёцкі... (A ў марцы ж было й тое!) Мяне цётка, у апеку Узяўшы, трошкі падрасьціла Ды якомусь чалавеку, Як за сына, адпусьціла. Незадоўга зьмерла цётка, Я стаў круглая сіротка. Ці гдзе днюю, ці начую. A ўсё бяду сваю чую! Пастухі зьбяруцца ў гаю, Пяюць песьні ля бярозы, А мне чагось, сам ня знаю, Смутна, цяжка, цякуць сьлёзы. Рос я гэтак за вачыма, Ужо трэйчы спавядаўся, Калі зімой да айчыма Ды ўраднік заблукаўся. Я сяджу сабе на печы, Пляту лапці, ўю аборы, Ён паказуе праз плечы: «Што-то сын твой, – кажа, – хворы?» «То ня сын! – айчым той кажа. – Ўзяў сіротку; дзякуй Богу, Добры ўдаўся: позна ляжа, Рана ўстане і адлогу Не запусьце... спагадлівы; Маю сына, хоць ня родны. Ажаню, як буду жывы, Будзе Богу й людзям годны!» «А лет сколькі?» – той пытае. «Дваццаць, – кажа, – мусіць, мае?» «А зваць як?» – «Да Каліндарка!..» Ратнік піша усе шпарка. Як радзіўся, гдзе хрысьціўся?.. Пісаў, пісаў дый паехаў! Бацькі яго угасьцілі, Далі торбачку гарэхаў... Посьле таго, так ня далей, Як у тыдзень i асэсар Шусьць у хату (і з мадаляй). «А гдзе, – кажа, – той пасэсар, Твой Ліндарка, ці як зьвецца, Што хаваецца зь някруцтва, Пляцець лапцікі на печцы?.. Ашуканства, баламуцтва!..» А я ж ехаць меў па дровы, Бацька клікнуў, іду ў хату... А асэсар – той – здаровы!.. Лясь мне ў морду, потым тату. Я ж узяў яго за грудзі I піхнуў лыбом у дзьверы. Ён як раўкне: «Гэй вы, людзі, Тут разбой! Прыміце меры!.. Тут рыштант, брадзяга скрыты, – Вот i лэб калісь быў брыты, – Вяжы ўсіх, нараджайся!..» Мяне лясь! «Ты хто? Сазнайся!..» – «Скаліндар, – кажу, – сірота!..» Пацягнулі па дарозе, Завязалі і варота, Мы ж спыніліся ў астрозе... Астрог, братцы, паглядзеўшы Мімаходам, выглядае, I нічога: шык, ня еўшы, I ў астрозе не бывае, Але лепшы ў хаце голад, У дарозе велькі холад, Найцяжэйша праца ў полi, Як у той астрожнай долі! Відзеў пташку я ў клетца, Як галоўкай потым б’ецца, Аж скрыдэлкам затрапоча – I сканае... жыць ня хоча. Разь лісіцу, адкапаўшы, Прывязалі мы да кола: Стала ж грызьці што папаўшы, Сабе бруха распарола, Растрыбушылась на часьці, Каб ня жыць так, хоць прапасьці. Нашто – гадзіну, мядзянку, Пусьці ў шклянае начыньне, – Сама сябе без прастанку Будзе жаліць, покі згіне!.. Як ужо ж скаціна тая Або гадзіна праклята I та цану волі знае, Што ж для нашага-то брата, Меўшы розум не скацінны, Як знаць волю мы павінны?.. A ў астрозе ж няма волі. Ні ў чом няма i ніколі! У жалезе тыя дзьверы, Пры дзвярах стаяць жаўнеры, А народ усё сярдзіты – Так як бы яшчэ ня сыты Людскіх сьлёзаў, мукі, енку; Не гавораць памаленьку, A ўсё зыкам, a ўсё з лайкай, А ўсё з боем, ўсё з нагайкай. У дзядзінец нас як пхнулі, Дзьвярмі тымі як грукнулі, Дык i сьвет мне тым закрыўся, Як бы у труну забіўся... Зараз старшы ўзяў за плечы, Хляснуў трэйчы, так, бяз рэчы, Ключы кінуў: «У халодну!» I аблаяў матку родну. Нас піхнулі, як у яму, Ў цёмну хату чварагранну, Далi хлеба, вады меру I запёрлі, як за веру У цямніцах калісь гэта Замыкаліся ад сьвета. Цёмна, зімна... Прытуліцца Няма куды! А каганец, Як бы губка, толькі тліцца... Засьпявалі мы ражанец. Пяём, плачым, аж галосім, Божай ласкі – Праўды просім! Ў такім енку, са сьлязамі I паснулi у той яме! Абудзіўся я зь зьдзівеньня: Глядзіць у шчэлачку праменьне! Я падумаў: ласка ж Божа I сюды пралезьці можа? Аглядаюся вакола, Як бы шукаў і тут Бога. Мне зрабілася васола, Не баюся я нікога, Зноў ражанец: «B?g ucieczka» Бляю сабе, як авечка, Калі бразць ключом у дзьверы, I крычыць хтось: «Гэй, вы, зьверы, Вы, бунтоўнікі, паскуды, Выбірайцеся ад сюды! Тут важнейшым трэба сесьці, Вас у вобшчу здадзім гдзесьці!..» Павялі нас аж на гору... Па якомусь калідору... Дзьверы, дзьверы, ў дзьверах дзюрка, I ў каждай жа хвігурка Як бы тая ж выглядае, Гдзе ні глянеш, усё ж тая: Блішчаць вочы, твар, як гліна, I абросшы, як скаціна... У турме, як у тым гробе, Ў адну твар усіх паробе! Ішлі, ішлі гэтак з гоні. А смрод такі, што ад воні Мне аж дух у грудзях сьпёрла, Як бы цісьне хто за горла. Тут нам хату паказалі, Упусьцілі, разьвязалі, Вады далi, трохі хлеба I запёрлі зноў як трэба. Тут народу шмат сядзела. Глянуў я – душа самлела: Як падушкі, у ix твары, Ў хаце пуста, толькі нары. Ляжаць усе, з нас рагочуць, Навет мейсца даць ня хочуць. «Давай, – кажа, – хоць на пляшку; А ня даўшы, дык парашку Цёнгле ты выносіць мусіш, A ўжо хлеба, дык ня ўкусіш, – Мы табе наб’ём аскому, Покі вернешся дадому!» Я спалохаўся, баюся: «Войча наш!» – кажу, малюся... Бог даў спомніць: залатоўка Гдзесь была ў кашулі ўшыта, Што дала калісь жыдоўка, Што падвёз у млын ёй жыта. Прэндка сарваў тую лату, Кінуў злоты той на хату... I ня ўгледзеў, як хапілі, Толькі відзеў – водку пілі. Тагды сталі нас пытацца, Ці застаўся хто у хатца? Адкуль, за што пасадзілі, Па якіх турмах хадзілі? Іншы вуча, на пытаньне Даць якое паказаньне: «Кажы, – кажуць, – знаць ня знаю, Чый я ёсьць, зь якога краю. Малым быўшы, сьляпых вадзіў; A падросшы, i сам брадзіў; Не прыпісаны да сказкі, I так жыву з Божай ласкі. Бог мой бацька, зямля матка; Знаць ня знаю» – уся гадка! Так да марца сядзім ціха, Не чуваць дабра, ні ліха, А у марцы шлюць бумагу, Каб дастаўлена брадзягу, Супраціўніка уласьці, Улажэньня першай часьці, Што мянуецца «Ліндарам» Ды йшчэ б’ецца з асэсарам, Ды каб быў ў ланцуг закуты, На нагох каб былі путы, Праважацелі каб срогі, Каб ня сходзілі з дарогі, А каб проста да начала... I ці мала там пісана?! Вот назаўтра рана-рана Нам адзежка наша дана; Паскідалі мы сярмягі, Салдат узяў дзьве бумагі, Нас зьвязалі – i ў дарогу!.. Я падумаў: «Дзякуй Богу! Хоць нас слоначка сагрэе! Вецерчык на нас павее! Можа, дожджык срыбны змоча! Можа, пташка засьвяргоча?.. Аж заплакаў я, зрадзеўшы! От, здаецца б, i ня еўшы Быў бы сыты на свабодзе, Як той кролік у гародзе. Тут, здаецца, i сканаў бы, За свабоду жыцьцё б даў бы!» Скаўроначкі Бога хваляць, A пастушкі агонь паляць, A i слоначка прыгрэла, Аж мне ў душы паясьнела. Да палудня ішлі гэтак, Пры дарозе шмат i кветак: То пралескі, то сасонка, Выгравае Божа слонка! Так пад вечар ў мейсцы сталі, У халоднай начавалі, – Было позна. Заўтра зраньня, Якраз у дзень Зьвеставаньня, Клічуць мяне да дапросу (Задаваць-то ужо чосу!). Той судзебнік маладзенькі, Такі быстры, хоць маленькі, Ўсё пытаецца ды піша I нагой усё калыша. Як спытаўся мяне, хто я? Я i спомніў сабе тое, Як вучыў там той з астрога: «Знаць ня знаю я нічога!» I старога тут клікнулі, Папыталіся, раскулі I дадому павярнулі. А мне кажа: «Ты, брадзяжка, Сакрыў званьне, будзе цяжка: Сорак розаг, потым роты! Скажы лепей – адкуль, хто ты?» A ўсе піша, піша, піша I нагой усё калыша. Пісаў, пісаў, даў другому I сам пайшоў кудысь з дому. Мяне зноў жа да астрогу, Толькі цяпер, дзякуй Богу, Адзінокі я застаўся. Айчым плакаў, як жагнаўся. «Помні, – кажа, – мяне, сыну, А я хіба што сам згіну, А цябе вярну да вёскі, Хіба б ужо гнеў быў боскі Або б Праўда гдзесьці зьмёрла! Вырву цябе ім із горла: Бог паможа, проці сілы Праўда выйдзе, як з магілы!» Сказаў гэта, пакланіўся Ды ізноў сьлязьмі заліўся. I мне стала ў вачох цьмяна, Зашчымела ў сэрцы рана, Як бы штосьці адарвала, Сам ня знаю, што мне стала? Калі гляну, ачунеўшы, – Я ў шпіталі, захварэўшы... Галава мая абрыта, Твар вадой ці чым абліты, A піць хочацца... здаецца, Рэчку б выпіў, каб пры рэчцэ! Так я праляжаў тры тыдні, Прадаў усе свае злыдні; Надта есьці стаў памногу I паправіўсь, дзякуй Богу! Я ж тут ляжу, i ні рэчы, Што там стары гаспадара. А ён торбу ўзяў на плечы, Па начальству просьбы жара! Трэйчы Вільню, сем раз Ліду Ён адведаў. Трэба ж ведаць, – Прысягнуў, покі я выйду, Навет дома не абедаць! Раздабыў усе паперы, Запісаў мяне у сказку... Што i бацька б, можа, шчэры Не зрабіў такую ласку. Так увосень, ў замарозкі Прывялі мяне да вёскі, Пазьбіралі шмат суседаў!.. Кожны гаварыў, што ведаў: Як я тут, калі радзіўся, Як i бацька мой жаніўся... Паказалі усё чыста, I што імя мне К а л i с т а, Што завуць мяне Л i н д а р к а, Так, на сьмех, што чыста гол, Як ліндар, што на фальварку: Весь маёнтак – ён ды вол. Асэсар быў ужо новы, Чалавечак так, нічога, Якісь ціхі, нездаровы I цярплівы... хваліць Бога! Пасьля таго праз паўгоду Ў марцы ж мяне на свабоду, Дзякуй Богу, адпусьцілі У той дзень, як i хрысьцілі.
|
|
|
|