|
3 Рыбак абышоў мысок хмызняку і спыніўся. У прыцьмелай шэрасці начной прасторы на касагорыне відаць сталі крайнія будыніны вёсачкі. Як яна выглядае адсюль, Рыбак ужо забыўся: у пачатку восені яны праходзілі непадалёк па дарозе, але ў самую вёску не завіталі. Зрэшты, тое цяпер было няважна – важней было вызначыць, ці ціха там у гэтую ноч, каб не напароцца на немцаў або паліцаяў. Стоячы на краі хмызу, ён хвіліну ўглядаўся-ўслухоўваўся, ды нічога падазронага быццам не было чуваць. Даляцела некалькі няпэўных уночы гукаў, па-ранейшаму пругка і настойліва дзьмуў вецер, ціха пасвістваў побач у мёрзлым галлі, пахла дымам – недзе, мусіць, палілі. Тым часам падышоў Сотнікаў і таксама спыніўся, услухаўся. – Ну, што? – Здаецца, ціха. Пайшлі памалу. Вядома, было б карацей скіраваць да крайняй у гэтай вёсцы хаціны, што вунь стаяла, уросшы па самую страху ў снег, з прыстаўленым да яе жардзём, – там пачыналася вуліца. Але менавіта таму Рыбак і прамінуў крайнюю – калі што, ля яе заўжды рызыкуеш напароцца на непрыемнасць; у канцы вуліцы звычайна канчае свой маршрут вартаўнік ці патруль, наладжваюць засаду паліцаі. І ён узяў па снезе ўбок, уздоўж плота па лагчынцы, беручы кірунак да недалёкіх будынін наводшыбе (мабыць, гумнаў), што цесненька стоўпіліся ўнізе. Там, за растрэсканым вуглом пунькі ці тока з прадранай страхой, яшчэ пастаяў, паслухаў і з аглядкаю падаўся на прыгуменне. Наўсцяж ад гумна было рукой падаць да нізенькай і нейкай адзінокай пры хлеўчуку хацінкі; на снезе да яе нават аказалася цвёрдая сцежка; ён зрабіў па ёй са два крокі і тут жа саступіў убок – дужа рыпела пад ботамі. За ім таксама саступіў Сотнікаў, і яны абапал сцежкі пайшлі па снезе да хаты. У той час да іх слыху даляцеў стук – хтось нібыта сек дровы, але рабіў гэта неяк вяла, нібы знясілеўшы ці з роздумам. Рыбак трошкі парадаваўся: калі сякуць дровы, то, мусіць, у вёсцы чужых няма. Да таго ж – не трэба стукаць, прасіцца ў хату: што трэба, можна разведаць у дрывасека. Праўда, ён тут жа падумаў, што неасцярожнасцю можна здаля напалохаць чалавека, тады ты яго ўжо не выцягнеш з хаты. Маючы гэта ў думках, ён як мага цішэй абышоў хляўчук, перажаргнуў кінутыя ў снезе жардзіны, паціху выйшаў з-за вугла на падворак. У полі на снезе было святлей і відаць далей, а тут, у цемнаватым мроіве двара, ён не адразу зразумеў, што перад ім на дрывотні жанчына. Цяпер яна ўжо не секла, а нешта калупалася там, ціха і зласнавата мармычучы сама сабе. Пачуўшы іх крокі, жанчына страпянулася, кінула сякеру і аж войкнула. – Ціха, мамаша! Яна стаяла зусім разгубленая перад ім – нізенькая стараватая кабеціна ў хустцы – і не магла вымавіць слова. Рыбак асцярожліва зірнуў на дзверы ў хату, тыя былі зачынены, болей на двары быццам не было нікога. Зрэшты, ён не надта і баяўся і азіраў наваколле дзеля пэўнасці. Ён ужо зразумеў, што ў гэтай вёсцы спакойна; паліцаі, мабыць, заселі за самагонку, а немцы наўрад ці тут паяўляліся. – Ах, Божухна, напалохалася я. Ай, Госпадзі... – Ладна, будзе хрысціцца. Паліцаяў у вёсцы многа? – А няма паліцыянтаў. Быў адзін, ды ў мястэчка перабраўся. – Так. – Рыбак прайшоўся па панадворку, выглянуў з-за рога. – Вёска як завецца? – Лясіны. Лясіны вёска, – поўная ўвагі і яшчэ не апамятаўшыся ад утрапення, казала цётка. Сякера яе глыбока сядзела ў сукаватым яловым палене, якое яна, відаць, марна старалася рассекчы папалам. Рыбак адразу прыкінуў, што зусім няблага было б тут і атаварыцца: падыход – выхад харошыя, на дарозе гумно, лясок, яны някепска прыкрываюць ад чужога вока. Цікава толькі, чым можна пажывіцца на гэтай сядзібе? – Хто яшчэ дома ёсць? – Дык адна ж я, – хуценька сказала цётка. – І больш нікога? – Анягож. Адна і жыву, – жалліва сказала кабета, усё надта пільна сочачы за яго рухамі – сілілася адгадаць таемную мэту начнога з’яўлення гасцей. Рыбака, аднак, гэта мала цікавіла і мала кранала – і яе жалобна-жаласлівы тон і тое, што яна адна. Ён ужо ведаў гэты вяскова-жаночы звычай – разжаліць яго было цяжка. Ён вывучаў абставіны на падворку – убачыў расчыненыя вароты ў хляўчук і зазірнуў у яго глухі, поўны гнойнага паху змрок. – Што, пуста? – Пуста, анягож, – з набалеласцю пацвердзіла кабета, не адыходзячы ад сякеры. – Забралі ўсё чыста. – Хто забраў? – Ведама ж хто. Як у чырвонаармейскай мацеры. Каб ім падавіцца. Калі жанчына кляне – значыць, можна паверыць. Рыбак ціха крэкнуў: напаў, ды не на тое, прыйдзецца шукаць дзе яшчэ. Вядома, мусіць, можна б сёе-тое знайсці і ў гэтай бедалагі (курыцу там ці парася), але не да ніткі ж абіраць яе, і без таго ўжо абрабаваную немцамі. Сотнікаў, ссутуліўшыся, маркотна чакаў пад сцяной, а Рыбак павярнуўся да цёткі. – Што, рассеч не можаш? Жанчына ўраз здагадалася, што ён паможа, і, узрадаваўшыся мужчынскай сіле, скінула з сябе насцярожаную панурасць. – Ды во, каб яго трасца, забіла – не выдзеру. Звечара б’юся – ні туды ні сюды. – Ану, дай! Рыбак закінуў за спіну карабін і аберуч узяўся за гладкае сухое тапарышча. Хэкнуўшы, хлёстка выцяў палена аб калоду, пасля яшчэ. Біў трапна, з прыемнасцю і знаёмым спрытам, адчуваючы сілу ў руках і звыклую з юнацкае пары хватку, калі во гэтаксама зімовымі вечарамі сек з бацькам ці адзін дровы. Пілаваць не любіў, а сеч заўжды быў гатовы з прыемнасцю, выяўляючы ўсю сваю зухаватасць у гэтай спрадвечнай мужчынскай працы. На чацвёртым удары палена развалілася, крыва абышоўшы сук. Ён пашчапаў яшчэ і палавінкі і паклаў тапор. – От дзякуй, сынок! Хай табе Бог дае здароўечка, – лагодна дзякавала цётка. – Дзякуем не аддзелаешся, маць. Харчы якія-небудзь маеш? – Харчы? Якія ж харчы? Бульбачка ёсць. Дробненькая, праўда. Калі што – заходзьце, звару заціркі. – Гэта што! Нам з сабой трэба. Скацініну якую. – Га! Каб жа яна была. – А там хто жыве? – Рыбак паказаў рукой цераз гарод, дзе за плотам бялела снежная страха суседняй будыніны. Здаецца, там палілі ў печы – вецер гнаў на падворак пах дыму. – А там Пётра Качан. Ён старастам цяпер тут, – прастадушна паведаміла цётка. – Тутэйшы стараста? Ты чуеш? – звярнуўся Рыбак да таварыша, які цярпліва стаяў пад сцяной. – Анягож, паставілі старастам. – Нягоднік, га? – Не сказаць каб. Свой жа чалавек. Рыбак, секунду разважыўшы, рашыў: – Ладна, пайшлі да старасты. Ужо ён багацейшы, напэўна. Яны не сталі шукаць сцежкі, проста падлезлі пад жардзіну ў плоце, перайшлі гарод і, азірнуўшы стары паркан, праз дзірку ў ім вылезлі на старастаў падворак. Утулку тут было болей, адчуваўся парадак і гаспадарскі спрыт: з трох бакоў двор абступілі будынкі – хата, хлеў, нейкая лёгкая паветка; у двары пры баку стаялі сані з рэштаю сена ў рэзгінах – пэўнае сведчанне таго, што гаспадар дома. Пад сцяной хлеўчука святлеў ладны штабялёк нарыхтаваных – нарэзаных і пашчапаных – дроў. Калі яны яшчэ ішлі цераз гарод, Рыбак сваім спрактыкаваным вокам убачыў, што ў хаце гарыць святло – з верхніх шыб замёрзлых акенцаў цьмяна выбіваўся агеньчык газнічкі. Тым лепш, падумаў Рыбак і ціхенька ступіў на рыпучы ганак. Ён не стукаў, дзверы былі не запёртыя, управіцца з імі яму, колішняму вясковаму жыхару, было звыкла і проста: павярнуў закрутку, і дзверы, трошкі рыпнуўшы, расчыніліся. Пакінуўшы іх так, ён прайшоў у цёмныя сенцы, поўныя знаёмых і паўзабытых сялянскіх пахаў, асцярожна павёў рукой па сцяне. Пальцы натрапілі на нейкую злубянелую ад сцюжы адзежыну, потым на планку ў дзвярах. Намацаўшы сцюдзёную, напечаную марозам завесіну, ён зразумеў размяшчэнне дзвярэй і лёгка знайшоў аднолькавую ва ўсіх вёсках кавальскую штуковіну – клямку. І гэтыя дзверы былі не зашчэплены. Ён пераступіў высакаваты парог, перадаючы клямку ў зледзянелыя рукі Сотнікава. На перакуленай сярод стала місцы міргала газнічка, агеньчык яе тужліва закалаціўся ад марознага паветра. Стараваты, з каротка пастрыжанай сівой барадой чалавек, які, аблёгшы на стол, сядзеў за газнічкай у накінутым на плечы кажушку, узняў голаў. На яго старэчым, хоць і даволі яшчэ цвёрдым, твары коратка бліснуў сцюдзёны позірк, які адзін толькі і сведчыў пра тое, што ён убачыў захожых. Тут жа, аднак, вочы яго і патухлі пад асаджанымі на іх бровамі. – Добры вечар у хату, – са стрыманай ветлівасцю павітаўся Рыбак. Вядома, можна б і без гэтых вітанак з нямецкім прыслужнікам, але Рыбак хацеў развеяць напружанасць першай сустрэчы. Стары, аднак, не адказаў і не ўстаў з-за стала, толькі паглядзеў на іх з быццам нават нездаволенасцю на сівым твары. Ззаду ўсё валіў холад – Сотнікаў няўмела бразгаў дзвярыма, якія не зачыняліся. Рыбак вярнуўся і са звыклым стукам зачыніў дзверы. Гаспадар нарэшце выпрастаўся за сталом, не мяняючы, аднак, спакойнага выразу твару, – нібы ён і не здагадваўся, хто гэта, такія познія госці. – Ты будзеш стараста? – афіцыйна запытаў Рыбак, валюхаста тупаючы ад дзвярэй да стала. У намёрзлых трафейных ботах было трохі коўзка, і ён стрымліваў свой крок на падлозе. Стары загарнуў таўшчэзную кніжку, якую перад тым, мабыць, чытаў ля газнічкі. – Стараста, ну, – сказаў ён роўным, без ценю пагарды або ліслівасці голасам. У той час у запеччы штось шаснула, тупнула, і з-за шырмачкі, папраўляючы на галаве хусцінку, з’явілася не надта старая, бялявая з твару і, відаць па ўсім, рухавая кабета – мусіць, гаспадыня гэтае хаты. Рыбак зняў з пляча і прыставіў да ботаў вінтоўку. – Ведаеш, хто мы? Стараста паварушыўся за сталом, нацягнуў на плечы кажух. – Здагадваюся. Але калі па гарэлку, дык няма. Усю забралі. Рыбак усмешыста зірнуў на Сотнікава: стары смоўж, ці не прымае ён іх за паліцаяў? Зрэшты, так, можа, і лепей: справа, што прывяла іх сюды, гонару партызанам не прыбавіць. Захоўваючы, аднак, спакойную самавітасць, Рыбак сказаў: – Што ж, абыдземся без гарэлкі. Стараста памаўчаў, нібы штось згадваючы, і пасунуў на край міску з газнічкай. На хаце стала відней. – Калі так, сядайце. – Ага, сядайце, сядайце, дзеткі, – узрадавалася запрашэнню гаспадара кабета. Яна ўхапіла ад стала ўслон і пасунула яго бліжай да грубкі, у якой, відаць было, дагаралі дровы. – Во тут цяплей будзе, мусіць жа, намерзліся. Мароз такі... – Можна і сесці, – пагадзіўся Рыбак, але сам не сеў, кіўнуў Сотнікаву: – Сядай, грэйся. Сотнікаў адразу апусціўся на ўслон і прыпёрся спіной да пашкрэбанага боку грубкі. Вінтоўку трымаў у руках, нібы апіраўся на яе, пілотку на галаве нават не паправіў – як была глыбока насунута на памарожаныя вушы, так і асталася. Рыбаку рабілася ўсё цяплей, ён расшпіліў на два гузікі свой кажушок і піхнуў з лоба шапку. Гаспадар меў незалежны, нібы нават абыякавы выгляд, а яго кабета, склаўшы на жываце рукі, насцярожана і трапятка сачыла за кожным іх рухам. «Баіцца», – падумаў Рыбак. Ён пратупаў сюды-туды па хаце, нібы незнарок зазірнуў у цёмны запечак і спыніўся ля чырвонай фанернай шафы, якая загароджвала ложак. Гаспадыня зважліва саступіла ўбок. – Там нікога, дзетка, нікога. – Што, адны жывяце? – Адны. Во з дзедам так і капцім свет, – тужліва адказала кабета. І раптам – не прапанавала, амаль запрасіла: – Можа б, вы паелі чаго? Можа ж, галодныя, га? Пэўне ж, са сцюжы, без гарачага... Рыбак унутрана ўсміхнуўся і пацёр рукі. – Можа, і з’ямо. Як ты думаеш? – знарок разважліва, бы з неахвотай звярнуўся ён да Сотнікава. – Падмацуемся, калі пані старасціха частуе. – Во і добра. Я зараз! – узрадавалася кабета. – Капустачка, пэўна, цёплая яшчэ. І гэта... Можа, бульбачкі зварыць? – Не, варыць не трэба. Няма калі, – рашуча вырашыў Рыбак і скоса, назіркам паглядзеў на старасту, які, аблёгшыся на стол, нерухома сядзеў у куце. Над ім цьмелі пад ручнікамі тры старасвецкія абразы. Рыбак пратупаў ботамі да прасценка і спыніўся перад вялікаю зашклёнай рамай з фатаграфіямі. Ён знарок не пазіраў на старасту, але адчуваў, што той таксама спадцішка сочыць за ім. – Значыць, немцам служыш? – Прыходзіцца, – уздыхнуў стары. – Што ж зробіш? – І многа плоцяць? Пытанне было знарок з’едлівае, але і на яго гэты дзед адказаў роўна і з годнасцю: – Не пытаўся і знаць не хачу. Сваім абыдуся. «Ганарлівы, аднак, – падумаў Рыбак. – З характарам». У бярозавай раме на сцяне сярод паўтузіна розных фота ён выглядзеў маладога, чымсь падобнага да гэтага дзеда, хлопца ў гімнасцёрцы з артылерыйскімі эмблемамі ў пятліцах і трыма значкамі на грудзях. Было ў яго поглядзе нешта грунтоўна-спаважнае, упэўненае і ў той жа час па-маладому наіўнае. – Хто гэта? Сын, можа? – Сын, сын, Толік наш, – ласкава пацвердзіла гаспадыня. Цераз плячо Рыбака яна таксама зазірнула на фота, трымаючы ў руках міску. – А цяпер дзе ён? Не ў паліцыі часам? Стараста падняў насуплены твар. – Не ўсе ж, як некаторыя. На фронце, во дзе. Старасціха паставіла на стол міску з капустай і загаманіла: – Ай, Божачка, як пайшоў у трыццаць дзевятым, дык і ўсё. Ад самага лета ні слыху ні дыху. Хоць бы ведаць, ці жывы хаця. – Так, так, – сказаў Рыбак, не адгукваючыся на яе жаллівае прычытанне, якога ён даволі наслухаўся ад пачатку вайны. Цяпер яго займала другое. Счакаўшы, калі яна выгаварыцца, ён важка заўважыў старому: – Апазорыў ты сына! – Анягож! – з жарам падхапіла ад печы кабета. – І я ж тое гавару яму дзень пры начы. Апазорыў і сына, і ўсіх чыста. Гэта было трохі нечакана, тым болей што старасціха гаварыла быццам бы са шчыраю набалеласцю ў голасе. Рыбаку здалося тады, што дзед гэты – проста недарэка нейкі. Але толькі ён падумаў так, як твар старога нядобра нахмурыўся і ўвесь ён рэзка павярнуўся да гаспадыні. – Годзе! Не твая справа! Кабета адразу ж змоўкла, нібы папярхнулася на паўслове, а дзед з важнасцю падняў дакорлівы позірк на Рыбака. – А ён мяне не апазорыў? Немцу аддаў. Гэта не пазор? – Так выйшла: вайна. Не яго тут віна. – А чыя? Мая, можа? – прыдзірліва, без ценю боязі дапытваўся стары і аб’явіў: – Ваша віна. Маладзейшых. – Да-а, – няпэўна сказаў Рыбак, прыпыняючы не надта прыемную і не дужа простую размову, якой, ведаў, па цяперашнім часе не было канца. Гаспадыня тым часам хуценька разаслала кароценькі, на паўстала, настольнік, паставіла міску з капустай, скаромны пах ад якой уладна прыглушыў усе яго іншыя пачуцці, яшчэ больш абвастрыўшы голад. Вельмі хацелася есці, і ён рашыў пакуль што адкласці падрахунак яго не надта прыемных адносін з гаспадаром. – Сядайце ж, падсілкуйцеся трошкі. Во хлебца вам, – з ліслівай гасціннасцю запрасіла гаспадыня. Рыбак, не знімаючы шапкі, піхнуўся за стол. – Давай паямо, – сказаў ён да Сотнікава. Той пакруціў галавой: – Еш. Я не буду. Рыбак уважліва паглядзеў на таварыша, які ўвесь згорбіўся на ўслоне і, пакашліваючы, калаціўся – мабыць, ад дрыжыкаў. Гаспадыня, пэўне, мала што разумеючы ў яго стане, здзівілася: – Чаму ж гэта? Мо грэбуеце нашым? Можа, яшчэ чаго хочаце? – Не, дзякуй. Нічога не трэба, – рашуча сказаў Сотнікаў і сашчапіў у рукавах рукі. Гаспадыня занепакоілася: – Божачка, можа, я не дагадзіла чым? Дык даруйце... Я ж не хацела... Рыбак добра ўмясціўся на лаве, трымаючы між каленяў карабін, узяў лыжку, лусту счарсцвелага, з кменавым пахам хлеба і не заўважыў, як у поўным маўчанні выеў усю вялікую гліняную міску. Стараста нязрушна сядзеў у куце, гаспадыня стаяла збоч ад стала са шчырай гатоўнасцю дагадзіць госцю. – Так, хлебушка я прыбяру. Гэта на яго долю, – сказаў Рыбак. Гаспадыня ахвотна згадзілася: – Бярыце, бярыце, дзеткі. Стараста нечага моўчкі чакаў – якога слова ці, нарэшце, гаворкі пра справу. Вялікія яго парэпаныя рукі ляжалі на чорнай вокладцы кніжкі. Засоўваючы акраец за пазуху, Рыбак кіўнуў з неадабрэннем: – Кніжачкі пачытваеш? – А што ж, пачытаць нікому не шкодзіць. – Савецкая ці нямецкая? – Біблія. – Цікава. Ану? Ніколі не бачыў Бібліі, – крыху пасунуўшыся за сталом, Рыбак пакруціў у руках кнігу, адгарнуў вокладку. Аднак ён тут жа адчуў, што не трэба было рабіць гэтага – выяўляць нейкую сваю недасведчанасць хай сабе і ў другараднай справе. – Не лішне б і пачытаць, – прабурчаў стараста. Рыбак рашуча загарнуў кнігу. – То наша справа. Не табе вучыць. Ты немцам служыш, стала быць – нам вораг, – сказаў Рыбак з таемным задавальненнем ад таго, што знайшоў прычыну пазбегнуць удзячнасці і перайсці на болей адпаведны абставінам тон. Ён вылез з-за стала на сярэдзіну хаты, паправіў на кажушку трохі тугаватую цяпер дзягу. Менавіта гэты паваротак у размове даваў яму падставу перайсці да справы, хоць гэты пераход і патрабаваў яшчэ некаторай псіхалагічнай падрыхтоўкі. – Ты вораг. А з ворагам у нас – ведаеш, які разгавор? – Сматра каму вораг, – нібы не адчуваючы кепскага, ціха, але цвёрда пярэчыў стары. – Сваім. Рускім. – Сваім я не вораг. Нязрушная ўпартасць старасты пачынала злаваць Рыбака. Не хапала яшчэ даказваць гэтаму паслугачу, чаму ён – хоча таго ці не – вораг Савецкай дзяржаве. Весці з ім такую размову Рыбак не меў намеру, ён толькі падумаў, што, можа, той мае які невядомы ў сваю карысць довад, і болей правакуючы, чым усур’ёз, запытаў: – Што, можа, сілай прымусілі? Проці волі? – Не, чаму сілай? – падумаўшы, сказаў гаспадар. – Значыць, сам? – Як сказаць? Пахожа, сам. «Тады ўсё зразумела, – падумаў Рыбак, – няма чаго і гаварыць». Ён ужо выразна адчуў злосць да гэтага чалавека, на спрэчку з якім ён бавіў патрэбны ім час, тады як і без таго з самага пачатку ўсё было зразумела. – Так! Пайшлі! Ускінуўшы рукі, да Рыбака кінулася старасціха. – Ой, сыночак, куды ж ты? Не трэба, пашкадуй дурнога! Стары ён, па дурноце сваёй... Стары, аднак, не прымусіў паўтараць загад і няспешліва падняўся за сталом. Быў ён зусім ссівелы і, не зважаючы, што ў гадах, вялікі і мажны – як устаў, загарадзіў сабой увесь покуць з абразамі. – Сціхні! – загадаў ён жонцы. – Ну! Відаць, старасціха прывыкла слухацца – хліпнула і адразу ж падалася за шырмачку. Стараста ашчадна, бы баючыся што зрушыць, надзеў у рукавы кажух і вылез з-за стала. – Вашая воля. Біце! Не вы, дык другія. Вунь, паглядзіце, – ён коратка кіўнуў на прасценак, – ставілі, стралялі ўжо. Рыбак міжвольна зірнуў, куды паказаў дзед, – сапраўды ў белай сцяне ля акна чарнела некалькі дзірак, падобна – ад куль. – Хто страляў? Гаспадар, гатовы да ўсяго, нерухома стаяў на сярэдзіне хаты, падцяўшы сівыя пашчэнкі. – А такія... Гарэлкі трэбавалі. Рыбак унутрана паморшчыўся: ён не хацеў на кагось быць падобным. Свае намеры лічыў справядлівымі, але, згледзеўшы нечыя, падобныя да сваіх, бачыў свае ўжо ў трошкі інакшым святле. І не падобна было, каб стараста яго ашукваў, – такім тонам не хлусяць. Ціхенька пахліпваючы, з-за шырмачкі выглядвала старасціха. На ўслоне, згорбіўшыся, кашляў Сотнікаў, але ён не ўмешваўся ў яго справу з гаспадаром – здаецца, бедалагу рабілася не да таго. – Так. Карова ёсць? – Ёсць. Пакуль што, – без усякай цікавасці да новага павароту гаворкі адказаў стараста. Старасціха перастала хліпаць, затаіла дыханне. Рыбак трохі разважаў: вядома, карову надта добра было б прыгнаць у атрад, але, мабыць, адсюль будзе далекавата; можна не паспець да ранку. – Так, пайшлі! Ён закінуў за плячо вінтоўку, стараста пакорліва надзеў знятую з цвіка шапку і моўчкі піхнуў рукой дзверы. Рыбак, кіруючы за ім, кіўнуў Сотнікаву: – Ты пачакай.
|
|