|
МАНАЛОГ ПРА ТОЕ, ШТО СВЯТЫ ФРАНЦЫСК ПРАПАВЕДВАЎ ПТУШКАМ
|
|
|
МАНАЛОГ ПРА ТОЕ, ШТО СВЯТЫ ФРАНЦЫСК ПРАПАВЕДВАЎ ПТУШКАМ
"Гэта – мая таямніца. Пра гэта ніхто больш не ведае. Я гаварыў пра гэта толькі са сваім сябрам...
Я – кінааператар. Ехаў туды, памятаючы, што нас вучылі: сапраўдным пісьменнікам становяцца на вайне і ўсё такое падобнае. Любімы пісьменнік – Хемінгуэй, любімая кніга – "Бывай, зброя!" Прыехаў. Людзі корпаюцца на гародах, на палях – трактары, сеялкі. Што здымаць – незразумела. Нідзе нічога не выбухае...
Першыя здымкі. У сельскім клубе. На сцэне паставілі тэлевізар, сабралі народ. Слухалі Гарбачова: усё добра, усё пад кантролем. У гэтай вёсцы, дзе мы здымалі, ішла дэзактывацыя. Мылі дахі. А як памыць дах, калі ён у бабулі цячэ? Зямлю трэба зразаць на штык рыдлёўкі, зразаць увесь урадлівы пласт. Далей жа ў нас жоўты пясочак. Вось бабуля, выконваючы ўказанні сельсавета, рыдлёўкай зямлю адкідвае, а гной з яе зграбае. Шкада, я не зняў гэтага... Куды ні пойдзеш: "А, кіношнікі. Зараз знойдзем вам герояў". Героі – стары з унукам, два дні гналі з-пад самага Чарнобыля калгасных кароў. Пасля здымкі заатэхнік завёў мяне да гіганцкай траншэі, там бульдозерам гэтых кароў закопвалі. Але ў галаву не прыйшло гэта зняць. Я стаў спіною да траншэі і зняў эпізод у лепшых традыцыях айчыннай кінадакументалістыкі: бульдазерысты чытаюць газету "Правда", загаловак – аршыннымі літарамі: "Краіна ў бядзе не пакіне". Ды яшчэ пашанцавала: гляджу – бусел на поле садзіцца. Сімвал! Якая б бяда ні прыйшла – мы пераможам! Жыццё працягваецца...
Дарогі сельскія. Пыл. Я ўжо разумеў, што гэта не проста пыл, а радыеактыўны пыл. Кінакамеру хаваў, каб не пылілася, усё ж оптыка. Быў сухі-сухі май. Колькі самі наглыталіся, не ведаю. Праз тыдзень – запаленне лімфавузлоў. Але плёнку эканомілі, як патроны, бо павінен быў прыехаць сюды першы сакратар Цэка Слюнькоў. У якім менавіта месцы ён паявіцца, ніхто загадзя не гаварыў, але мы самі здагадаліся. Учора, напрыклад, ехалі па дарозе, пыл слупам, а сёння кладуць асфальт, ды які – у два-тры пласты! Ну, ясна: вось дзе высокае начальства чакаюць! Пасля я гэта начальства здымаў, хадзілі яны роўненька-роўненька па свежым асфальце. Ні сантыметра ўбок! У мяне гэта таксама было ў кадры, але ў сюжэт не ўставіў... Ніхто нічога не разумеў, гэта было самае страшнае. Дазіметрысты называюць адны лічбы, а ў газетах друкуюцца іншыя. Ага, тут пачынае паволі штосьці даходзіць. У мяне засталося дома малое дзіця, каханая жонка... Якім жа я павінен быць дурнем, каб апынуцца тут! Ну, узнагародзяць медалём... А жонка кіне... Паратунак – у гумары. Расказвалі анекдоты. У пакінутай вёсцы пасяліўся бомж, і чатыры бабулі там засталіся. Пытаюцца: "I як жа ваш мужык?" – "Гэты сабака яшчэ і ў суседнюю вёску бегае". Калі паспрабаваць быць шчырым дарэшты... Чарнобыль... Але сцелецца дарога... Бяжыць ручай, проста бяжыць ручай. А гэта здарылася... Я нешта такое адчуваў, калі памёр блізкі мне чалавек. Сонца... Птушкі лётаюць... Ластаўкі... Пайшоў дождж... А ён памёр... Разумееце? Я хачу спаймаць словам другое вымярэнне, перадаць, як гэта ўва мне было тады...
Убачыў і пачаў здымаць яблыню ў квецені... Гудуць чмялі, белы, вясельны колер... Зноў жа – людзі працуюць, сады цвітуць... Трымаю ў руках камеру, але не магу зразумець... Нешта не так! Экспазіцыя нармальная, карцінка прыгожая, а штосьці не тое. I раптам разанула: не чую паху. Сад цвіце, а няма паху! Гэта толькі пасля я даведаўся, што існуе такая рэакцыя арганізма пры высокай радыяцыі, блакіруюцца пэўныя органы. Маме маёй семдзесят чатыры гады, і яна, прыгадваю я, скардзіцца, што не чуе пахаў. Ну, думаю, цяпер гэта са мною здарылася. Пытаюся ў сваіх у групе, а нас было трое:
"Як пахне яблыня?" – "Ды ніяк не пахне". Штосьці з намі рабілася... Бэз не пахнуў... Бэз!.. I ў мяне ўзнікла адчуванне, што ўсё, што навокал, няпраўда. Што я – сярод дэкарацый... I што я гэта зразумець не магу, не здольны. Я нават нідзе пра гэта не чытаў...
З дзяцінства... Суседка, былая партызанка, распавядала, як у часе вайны іхні атрад выбіраўся з акружэння. У яе на руках малое дзіця, месячнае, ішлі па балоце, вакол карнікі... Дзіця плакала... Яно магло іх выдаць, іх знайшлі б, увесь атрад. I яна яго задушыла. Гаварыла пра гэта адасоблена, як быццам гэта не яна, а нейкая іншая жанчына зрабіла, і дзіця было чужое. Чаму яна пра тое ўспомніла, я ўжо забыўся. Памятаю дагэтуль іншае, свой жах: што ж гэта яна такое ўчыніла? Як змагла? Мне здавалася, што ўвесь партызанскі атрад выходзіў з акружэння дзеля гэтага дзіцяці, каб яго ўратаваць. А тут, каб засталіся жыць здаровыя дужыя мужчыны, задушылі дзіця. У чым жа сэнс жыцця тады? Мне не хацелася пасля таго жыць. Мне, хлапчуку, ніякавата было глядзець на гэтую жанчыну, бо я ўведаў пра яе такое... А як жа ёй бачыць мяне? (Нейкі час маўчыць.) Вось чаму я не хачу ўспамінаць... Пра тыя дні ў зоне... Прыдумваю для сябе розныя вытлумачэнні... Мне не хочацца адчыняць тыя дзверы... Я там хацеў зразумець, дзе я сапраўдны і дзе несапраўдны. У мяне ўжо былі дзеці. Сын. Калі ў мяне нарадзіўся сын, я перастаў баяцца смерці.
Сэнс майго жыцця адкрыўся...
Ноччу ў гасцініцы. Прачынаюся – аднастайны шум за акном, незразумелыя сінія бліскавіцы. Расхінаю фіранкі: па вуліцы ідуць дзесяткі уазікаў з чырвонымі крыжамі і мігалкамі. У поўнай цішыні. Зведаў нешта накшталт шоку. Усплылі ў памяці кадры з фільма... З дзяцінства... Пасляваенныя дзеці, мы любілі ваенныя фільмы... Ну, і такія кадры... Адчуванне... З горада пайшлі ўсе свае, і ты застаўся адзін і павінен прымаць рашэнне. А што самае правільнае? Прыкінуцца, што ты не жывы? Альбо як? А калі нешта павінен зрабіць, дык што? У Хойніках у цэнтры горада вісела Дошка гонару. Лепшыя людзі раёна. Але паехаў у заражаную зону і вывез дзяцей з дзіцячага садка шафёр-п'янюга, а не той, з Дошкі гонару. Усе сталі самі сабой. А вось яшчэ – эвакуацыя. Першымі вывозяць дзяцей. Пагрузілі ў вялікія аўтобусы "Ікарусы". Я лаўлю сябе на тым, што здымаю, як гэта бачыў у ваенных фільмах. I тут жа заўважаю, што не я адзін, але і людзі, якія ўдзельнічаюць ва ўсім гэтым, паводзяць сябе падобным чынам. Яны паводзяць сябе так, як калісьці, памятаеце, у любімым усімі намі фільме "Ляцяць журавы": скупая слязіна на вачах, кароткія словы развітання... Выходзіла, што мы ўсе спрабавалі знайсці форму паводзін, якая нам ужо была вядома. Стараліся нечаму адпавядаць. Гэта засталося ў памяці: дзяўчынка махае маме рукой, што, маўляў, усё ў парадку, яна мужная. Мы пераможам!..
Я падумаў, што прыеду ў Мінск, а там таксама эвакуацыя. Як я буду развітвацца са сваімі – жонкай, сынам? Уяўляў сабе ў тым ліку і гэты жэст: мы пераможам! Мы – ратнікі. Мой бацька, колькі я памятаю, насіў вайсковае адзенне, хоць не быў вайскоўцам. Думаць пра грошы – мяшчанства, пра сваё жыццё – непатрыятычна. Нармальны стан – галодны. Яны, нашы бацькі, перажылі рэзрух, і мы павінны яго перажыць. Інакш сапраўдным чалавекам не станеш. Нас вучылі ваяваць і выжываць у любых абставінах. Мне самому пасля тэрміновай службы ў арміі цывільнае жыццё падалося прэсным. Ноччу хадзілі па вуліцах у пошуках вострых адчуванняў. У дзяцінстве чытаў цудоўную кнігу "Чысцільшчыкі", аўтара забыў, там лавілі дыверсантаў, шпіёнаў. Азарт! Паляванне! Такія мы. Калі штодня праца і добры харч, – невыносна, некамфортна!
Жылі мы ў інтэрнаце нейкага пэтэвэ разам з ліквідатарамі. Маладыя хлопцы. Гарэлкі выдалі чамадан. Выводзіць радыяцыю. Раптам высвятляецца, што ў гэтым жа інтэрнаце размясціўся атрад медслужбы. Адны дзяўчаткі. "Ну, зараз гульнём!" – кажуць хлопцы. Пайшлі двое і тут жа вяртаюцца во-ось з такімі вачыма... Карцінка: ідуць па калідоры дзяўчаткі... Пад гімнасцёрку выдаюць штаны і кальсоны з завязачкамі, яны ў іх па падлозе цягнуцца, матляюцца, ніхто не бянтэжыцца. Усё старое, бэу (было ва ўжытку), не па росце. Вісіць, як на вешалках. Хто ў тапачках, хто ў ботах расхлябаных. А паверх гімнасцёркі яшчэ прагумаванае спецадзенне нацягнута, нейкім хімічным рэчывам насычанае... Некаторыя і нанач не здымаюць. Жудасна глядзець... I ніякія яны не медсёстры, узялі іх з інстытута, з ваеннай кафедры. Паабяцалі, што на два дні, а калі мы прыехалі туды, яны ўжо месяц там былі. Распавядалі, што іх вазілі на рэактар, яны там наглядзеліся на апёкі, але пра апёкі я толькі ад іх чуў. Цяпер яшчэ бачу – блукаюць па інтэрнаце, як у сне...
У газетах пісалі, што, на шчасце, вецер дзьмуў не ўтой бок... Не на горад... не на Кіеў... Яшчэ ніхто не ведаў... Не здагадваўся, што ён дзьмуў на Беларусь... На мяне і на майго Юрку. Мы з ім тым днём гулялі ў лесе, шчыпалі заечую капусту. Божа, як жа мяне ніхто не папярэдзіў!
Вярнуўся з экспедыцыі ў Мінск. Еду ў тралейбусе на працу. Далятаюць абрыўкі гаворкі: здымалі фільм у Чарнобылі, і адзін аператар проста там памёр. Згарэў. Ну, думаю: "Хто ж такі?" Далей слухаю: малады, двое дзяцей. Імя называюць Віця Гурэвіч. Ёсць у нас такі аператар, зусім малады хлопец. Двое дзяцей? Што ж ён не прызнаваўся? Пад'яджаем да кінастудыі, нехта ўдакладняе: не Гурэвіч, а Гурын, і завуць Сяргей. Божачкі, дык гэта ж я! Смешна цяпер, але тады я ішоў ад метро да кінастудыі і баяўся, што адчыню дзверы і... Недарэчнейшая думка: "А дзе яны фатаграфію маю ўзялі? У аддзеле кадраў?" Адкуль гэтая чутка пайшла? Несупадзенне маштабаў таго, што адбывалася, з колькасцю ахвяр. Напрыклад, Курская бітва. Тысячы загінуўшых... Гэта зразумела. А тут – у першыя дні быццам бы ўсяго сем пажарнікаў... Пасля – яшчэ некалькі чалавек...А далей занадта абстрактныя азначэнні для нашай свядомасці: "праз некалькі пакаленняў", "вечнасць", "нішто". Пачыналіся чуткі: лятаюць трохгаловыя птушкі, куры задзёўбваюць лісіц, рыжыя вожыкі...
Ну, а далей... Далей трэба зноў некаму ў зону ехаць. Адзін аператар прынёс даведку, што ў яго язва страўніка, другі – у водпуск махнуў... Выклікаюць мяне: "Трэба!" – "Дык жа я толькі вярнуўся". – "Разумееш, ты ўжо там быў. Табе ўсё роўна. I потым: у цябе ўжо ёсць дзеці. А яны – маладыя". Ёлкі-палкі, я, можа, таксама хачу, каб у мяне было пяцёра-шасцёра дзяцей!! Ну, пачынаюць ціснуць, маўляў, неўзабаве тарыфікацыя, у цябе козыр паявіцца. Зарплату павысяць... Сумная і смешная гісторыя. Загнаў на край свядомасці...
Неяк здымаў людзей, якія былі ў канцлагеры. Яны пазбягаюць сустракацца. Я з імі згодзен. Нешта ёсць ненатуральнае ў тым, каб збірацца і ўспамінаць вайну. Людзі, якія перажылі разам прыніжэнне, ці спазналі, якім бывае чалавек, там, на глыбіні падсвядомасці, пазбягаюць адзін аднаго. Сёе-тое там, у Чарнобылі, уведаў, адчуў, пра што не хочацца гаварыць. Пра тое, напрыклад, што ўсе нашы гуманістычныя ўяўленні адносныя... У экстрэмальнай сітуацыі чалавек па сутнасці зусім не той чалавек, пра якога пішуць кнігі. Такога чалавека, як ён у кнігах, я не знайшоў. Не сустрэў. Усё наадварот. Чалавек – не герой. Усе мы – прадаўцы апакаліпсісу. Вялікія і маленькія. Мільгаюць у памяці абрыўкі... Карцінкі... Старшыня калгаса хоча на дзвюх машынах вывезці сваю сям'ю з рэчамі, мэбляю, а парторг просіць адну машыну сабе. Патрабуе справядлівасці. А ўжо некалькі дзён, я сведка, не могуць вывезці дзяцей, ясельную групу. Не хапае транспарту. А тут дзвюх машын мала, каб упакаваць усё ажно да трохлітровых слоікаў з варэннем і квашаннем. Я бачыў, як іх назаўтра грузілі. Таксама не зняў. (Нечакана засмяяўся.) Купілі там у магазіне кілбасу, кансервы, а есці боязна. Вазілі гэтыя авоські з сабой. Таксама было шкада выкінуць. (І ўжо сур'ёзна.) Механізм зла будзе працаваць і пры апакаліпсісе. Я гэта зразумеў. Гэтак жа будуць пляткарыць, запабягаць перад начальствам, ратаваць свой тэлевізар і каракулевую шубу. I перад канцом свету чалавек застанецца той жа, які ён цяпер. Заўсёды.
Мне неяк няёмка, што я не прабіў сваёй кінагрупе ніякіх ільгот. Аднаму нашаму хлопцу трэба была кватэра, іду ў прафюм: "Дапамажыце, мы паўгода прасядзелі ў зоне. Належаць ільготы". – "Добра, – сказалі, – нясіце даведачкі. Даведачкі патрэбны з пячаткамі". А мы там прыязджалі ў райком, а па калідорах ходзіць адна цётка Насця са швабрай. Усе паразбягаліся. Ёсць у нас рэжысёр, у яго стосік даведак: дзе быў, што здымаў. Герой!
У мяне ў памяці вялікі, доўгі фільм, які я не зняў. Шмат серыяў... (Маўчыць.) Усе мы – прадаўцы апакаліпсісу... Заходзім з салдатамі ў хату. Жыве адна бабуля.
– Ну, бабуля, паедзем.
– Паедзем, дзеткі.
– Тады збірайся, бабуля.
Чакаем на вуліцы. Курым. I вось гэтая бабуля выходзіць: у яе на руках – ікона, кот і ванзэлачак. Гэта ўсё, што яна бярэ з сабой.
– Бабуля, ката нельга. Не належыць. У яго поўсць радыеактыўная.
– Не, дзеткі, без катка не паеду. Як жа я яго пакіну? Аднаго кіну тут. Гэта – мая сям'я.
Вось з гэтай бабулі... I з той яблыні ў квецені... З іх ўсё пачалося... Я здымаю цяпер толькі звяроў... Я вам казаў: сэнс майго жыцця адкрыты...
Аднойчы паказаў свае чарнобыльскія сюжэты дзецям. Мяне папракнулі: навошта? Нельга. Не трэба. I так яны жывуць у гэтым страху, сярод гэтых размоў, у іх змены ў крыві, парушана імунная сістэма. Спадзяваўся, што прыйдзе пяць-дзесяць чалавек. Набілася паўнюткая зала. Пытанні задавалі самыя розныя, але адно проста ўрэзалася мне ў памяць. Хлопчык, запінаючыся і чырванеючы, відаць, з ціхіх, негаварлівых, спытаў: "А чаму было нельга памагчы жвёле, якая там засталася?" Я не змог яму адказаць... Мастацтва наша толькі пра пакуты і любоў чалавека, а не ўсяго жывога. Толькі чалавека! Мы не спускаемся да іх: жывёлін, раслін... У гэты іхні свет... А Чарнобылем чалавек на ўсё замахнуўся...
Хачу зняць фільм... "Заложнікі"... Пра жывёлін. Памятаеце, песню "Плыў па акіяне рыжы востраў". Патанае карабель, людзі селі ў шлюпкі. А коні не ведалі, што ў шлюпках няма месца для коней... Сучасная прыпавесць. Дзеянне адбываецца на далёкай планеце. Касманаўт у скафандры. Чуе праз навушнікі шум. Бачыць, што на яго насоўваецца штосьці аграмаднае. Неабдымнае. Дыназаўр?! Яшчэ не разумеючы, хто гэта, ён страляе. Праз імгненне – зноў нешта да яго набліжаецца. Ён і яго знішчае. Яшчэ праз імгненне – статак. I ён наладжвае бойню. А, аказваецца, пачаўся пажар, і жывёліны ратаваліся, беглі па сцяжыне, на якой стаяў касманаўт. Чалавек! Са мною там адбылося незвычайнае. Я наблізіўся да жывёлін... Дрэў... Птушак... Яны цяпер мне бліжэйшыя, чым раней... Адлегласць між намі звузілася... Я езджу ў зону... Усе гэтыя гады... З пакінутага, разрабаванага чалавечага дому выскоквае дзік... Выходзіць ласіха... Вось гэтая зняў. Я хачу зрабіць кіно... I ўбачыць усё вачыма звера... "Пра што ты здымаеш? – кажуць мне. – Паглядзі вакол... У Чачні – вайна!.." А святы Францыск прапаведваў птушкам. З птушкамі размаўляў, як з роўняю. А што калі гэта птушкі размаўлялі з ім на птушынай мове, а не ён зрабіў ласку ім? Яму была вядома іх таемная мова. У Дастаеўскага, памятаеце, як чалавек сцябаў каня па пакорлівых вачах. Неразумны чалавек! Не па крыжы, а па пакорлівых вачах..."
Сяргей Гурын, кінааператар
|
