|
МАНАЛОГ ПРА ТОЕ, ШТО РУСКІ ЧАЛАВЕК ЗАЎСЁДЫ ХОЧА Ў ШТО-НЕБУДЗЬ ВЕРЫЦЬ
|
|
|
МАНАЛОГ ПРА ТОЕ, ШТО РУСКІ ЧАЛАВЕК ЗАЎСЁДЫ ХОЧА Ў ШТО-НЕБУДЗЬ ВЕРЫЦЬ
"А вы хіба не заўважалі, што між сабою мы нават не гаворым пра гэта? Праз дзесяткі гадоў, праз стагоддзі – гэта будуць міфалагічныя гады...
Я баюся дажджу – вось што такое – Чарнобыль. Баюся снегу... Лесу... Гэта не абстракцыя, не выснова розуму, а асабістае пачуццё. Чарнобыль... Ён у маім доме... У самай дарагой для мяне істоце, у маім сыне, які нарадзіўся вясною восемдзесят шостага... Ён хворы. Жывёліны, нават тараканы, яны ведаюць, колькі і калі раджаць. Людзі гэтага не могуць, Творца не даў ім дару прадчування. Нядаўна ў газетах апублікавалі, што ў дзевяноста трэцім годзе толькі ў нас, у Беларусі, жанчыны зрабілі дзвесце тысяч абортаў. Асноўная прычына – Чарнобыль. Мы ўжо паўсюль жывём з гэтым страхам... Прырода быццам скурчылася, чакаючы. Вычэкваючы. "Гора мне! Куды прапаў час?" – усклікнуў бы Заратустра.
Я шмат думаў. Шукаў сэнс... Чарнобыль – гэта катастрофа рускай ментальнасці. Вы пра гэта не задумваліся? Вядома, я згодзен, калі пішуць, што гэта не рэактар узарваўся, а ўся ранейшая сістэма каштоўнасцяў. Але ў гэтым вытлумачэнні мне чагосьці не хапае...
Я б гаварыў пра тое, пра што першым сказаў Чаадаеў – пра нашу варожасць прагрэсу. Пра нашу антытэхнічнасць, пра нашу антыінструментальнасць. Угледзьцеся ў Еўропу. Пачынаючы з эпохі Адраджэння, яна жыве пад знакам інструментальных адносін да свету. Разумных, рацыянальных. Гэта павага да чалавека-майстра, да інструмента ў ягоных руках. Ёсць выдатнае апавяданне ў Ляскова – "Жалезны характар". Што гэта такое? Рускі характар – авось і нябось. Лейтматыў рускай тэмы. Нямецкі характар – стаўка на інструмент, на машыну. З аднаго боку – спроба пераадолець, закілзаць хаос, з другога – наша родная стыхійнасць. Паедзьце куды хочаце, ну, напрыклад, у Кіжы, і што вы пачуеце, пра што з гонарам усклікне любы экскурсавод? Што гэты храм пабудаваны сякерай ды яшчэ без адзінага цвіка! Замест таго, каб пабудаваць добрую дарогу, падкуём блыху. Калёсы патанаюць у гразі, затое трымаем жар-птушку ў руках. Другое. Гэта расплата за хуткую індустрыялізацыю. За скачок. Зноў жа на Захадзе – ткацкі, мануфактурны век... Машына і чалавек рухаліся, мяняліся разам. Фармавалася тэхналагічная свядомасць, мысленне. А ў нас? Што ў нашага мужыка, акрамя рук? Да гэтай пары! Сякера, каса, нож – і ўсё. На гэтым увесь ягоны свет трымаецца. Ну, яшчэ рыдлёўка. Як рускі чалавек размаўляе з машынай? Толькі матам. Ці кувалдай, выспеткам. Ён яе не любіць, машыну, ненавідзіць, пагарджае ёю, на самой справе, ён да канца не разумее, што ў яго ў руках. Я недзе чытаў, што рабочы персанал атамных станцый часта называе рэакгар – каструляй, самаварам, керагазам. Канфоркай. Тут ужо ёсць гардыня: на сонцы спячом яечню! Сярод тых, хто працаваў на Чарнобыльскай станцыі, шмат вясковых людзей. Днём яны на рэактары, а вечарам – на сваіх гародах ці ў бацькоў у суседняй вёсцы, дзе бульбу яшчэ саджаюць рыдлёўкай, гной раскідваюць сахаром... Іх свядомасць існавала ў гэтых двух перападах, у двух часах – каменным і атамным. У дзвюх эпохах. Чалавек пастаянна, як маятнік, гайдаўся. Уявіце сабе чыгунку, пракладзеную выдатнымі інжынерамі-пуцейцамі, імчыцца цягнік, але на месцы машыністаў – учарашнія рамізнікі. Возчыкі. Гэта лёс Расіі падарожнічаць у дзвюх культурах. Паміж атамам і рыдлёўкай. А тэхналагічная дысцыпліна? Для нашага народа яна – частка насілля, калодкі, ланцуга. Народ стыхійны, вольны. Заўсёды марыў не пра свабоду – пра вольніцу. Для нас дысцыпліна – гэта рэпрэсіўны інструмент. Штосьці ёсць асаблівае ў нашым невуцтве, нешта блізкае да невуцтва ўсходняга...
Я – гісторык... Раней шмат займаўся лінгвістыкай, філасофіяй мовы. Не толькі мы думаем моваю, але і мова думае намі. У васемнаццаць гадоў, а можа, і трохі раней, калі я пачаў чытаць самвыд, адкрыў для сябе Шаламава, Салжаніцына, я раптам зразумеў, што ўсё маё дзяцінства, дзяцінства маёй вуліцы, а рос я ў інтэлігентнай сям'і (прадзед святар, бацька прафесар Пецярбургскага універсітэта), прасякнута лагернай свядомасцю. I ўвесь слоўнік майго дзяцінства – мова зэкаў. Для нас, падлеткаў, гэта было зусім натуральна: бацьку называлі паханам, маці – маханай. "На хітрую жопу ёсць х... з вінтом" – гэта я ў дзевяць гадоў засвоіў. Ніводнага цывільнага слова. Нават гульні, прымаўкі, загадкі былі зэкаўскія. Таму што зэкі – гэта не асобны свет, які існаваў недзе ў турмах, далёка. Гэта ўсё было побач. Як пісала Ахматава, "полстраны сажало, полстраны сидело". Думаю, што вось гэта наша лагерная свядомасць немінуча павінна была сутыкнуцца з культурай. З цывілізацыяй, з сінхрафазатронам...
Ну і, вядома, мы былі выхаваны ў асаблівым савецкім паганстве: чалавек – уладар, вянец тварэння. I ягонае права рабіць са светам усё, што ён захоча. Мічурынская формула: "Мы не можам чакаць літасцяў ад прыроды, узяць іх у яе – наша задача". Спроба прышчапіць народу тыя якасці, тыя ўласцівасці, якіх у яго няма. Псіхалогія гвалтаўніка. Выклік гісторыі, выклік прыродзе. Цяпер усе раптам загаварылі пра Бога. Чаму яго не шукалі ў Гулагу, у камерах трыццаць сёмага, на партсходах сорак восьмага, калі грамілі касмапалітызм, пры Хрушчове, калі бурылі храмы? Сучасны падтэкст рускага богашукальніцтва хлуслівы. Бамбім мірныя хаты ў Чачні... Абгарэлых рускіх танкістаў зграбаюць рыдлёўкамі і віламі... Тое, што ад іх засталося... I тут жа са свечкай ідзём у храм... На Хрыстовы Народзіны...
Што трэба? Адказаць на пытанне: ці здольная руская нацыя на такі глабальны перагляд усёй сваёй гісторыі, як аказаліся на гэта здольныя пасля другой сусветнай вайны японцы? Немцы? Ці хопіць у нас інтэлектуальнай мужнасці? Пра гэта амаль не гавораць. Гавораць пра рынак, пра ваўчэры, чэкі... Мы ў чарговы раз выжываем. Уся энергія траціцца на гэта. А душа пакінута... Тады навошта ўсё гэта? Ваша кніга? Мае бяссонныя ночы? Калі жыццё наша, як чырк запалкай? Тут можа быць некалькі адказаў. Прымітыўны фаталізм. I могуць быць вялікія адказы. Рускі чалавек заўсёды хоча ў што-небудзь верыць: у чыгунку, у жабу (нігіліст Базараў), у візантыйства, у атам... А цяпер вось – у рынак...
Булгакаў у "Кабале святош": "Усё жыццё грашыла. Актрысай была". Усведамленне грахоўнасці мастацтва. Амаральнасці ягонай прыроды. Зазіранне ў чужое жыццё. Але яно, як сываратка заражанага, можа стаць прышчэпкай чужога вопыту. Чарнобыль – гэта тэма Дастаеўскага. Спроба апраўдання чалавека. А можа быць, усё вельмі проста: увайсці ў свет на дыбачках і спыніцца ля парога?!"
Аляксандр Равальскі, гісторык
|
