РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Васіль Быкаў
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Праклятая вышыня
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
6
        
6

        
        Неба як быццам пасвятлела, дажджу не было, сняжынкі ўсё лёталі ў паветры, пранозліва дзьмуў вецер. Бой ужо ўсюды сціх, немцы, мусіць, уцяклі на станцыю, і я падзівіўся, як усё ж лёгка ўдалося іх выбіць з вышыні. Канешне, ударылі знянацку, яны праваронілі нас на падыходзе. Але наўрад ці яны прымірацца са стратай гэткага зручнага ва ўсіх адносінах апорнага пункту.
        Плячо, не перастаючы, балела ўсё мацней, у вуху надакучліва гуло, нешта замінала там, як бывае, калі, купаючыся, набярэш вады, і я падумаў, што, мабыць, сапраўды адваяваўся. Не мінаваць санбата, гэта – пэўна. Але перад тым, як адпраўляцца туды, усё ж, мусіць, трэба было пабачыць Ананьева, каб хоць развітацца, ці што.
        Траншэя была доўгая, з няроўным брустверам, ужо добра прысыпаным снегам. Праз пэўныя прамежкі, аднак, бруствер чарнеў свежай зямлёй – у тых месцах, дзе аўтаматчыкі абсталёўвалі сабе ячэйкі. Некаторыя ўжо зморана стуліліся ў іх, скурчыўшыся ў тры пагібелі, іншыя, данятыя сцюжай, сноўдаліся па траншэі, прытупваючы абцасамі ў доле. Над прыцьмелаю вышынёй ляжала маўклівая ноч. Ракет немцы не кідалі.
        Мне сказалі, што Ананьеў далей у траншэі, я мінуў яшчэ некалькіх аўтаматчыкаў і тады пачуў яго голас, якім старшы лейтэнант звычайна размаўляў уначы з байцамі – разважліва, па-хатняму сцішана (занепакоены агульнаю справай і не хаваючы таго непакою). Ноччу, як я заўважыў, камандзір рабіўся прасцей, бліжэй і спакайней, чым заўсёды. Крыклівы пехацінскі камандзір у гэтую пару сутак у ім знікаў зусім. Я ціха падышоў бліжэй.
        – Канешне, могуць лупануць, – казаў камроты. – Ну, але не на голым полі. Хай паспрабуюць... Вось пераначуем, а заўтра ранічкай усіх параненых у тыл. К абеду ў медсанбаце будзеш.
        Хтосьці аслабелым голасам вяла пярэчыў:
        – Не, ужо – усё... Не дажыць мне...
        – Ды ну, кінь ты, ядрона вош! – нецярпліва супакойваў яго Ананьеў. – Не дажыць, не дажыць... Дажывеш! Трапіш у шпіталь – праз месяц-два такі герой будзеш!
        Выйшаўшы з-за павароту траншэі, я адразу наткнуўся на іх. Тут быў недабудаваны, кінуты немцамі бліндаж – яма збоч ад траншэі, без даху і без дзвярэй, з чатырма бёрнамі-стаякамі ў кутках. У гэтай яме на шынялі ляжаў нехта, спавіты бінтамі, ля яго ў нагах сядзеў і курыў Ананьеў. Таксама хтось нерухома застыў ля галавы. Грыневіч з Піліпенкам маўкліва стаялі ў траншэі, ля іх прысланіўся да сцяны аўтаматчык з другога ўзвода Зайцаў. Згледзеўшы гэтага Зайцава, я міжвольна адчуў у сабе нешта нядобрае: чаму ён тут? Зараз жа з’явілася здагадка, ад якой крыўдліва зашчымела ў душы – усё ж я яшчэ быў у роце і нават яшчэ невядома, можа, абышоўся б і без санбата. Аднак той, што ляжаў у доле, мяркуючы па ўсім, быў цяжка паранены, і я, зацяўшы ў сабе раптоўную прыкрасць, запытаў напаўголаса:
        – Хто гэта?
        Ананьеў падняў галаву.
        – А, Васюкоў! Ну як?
        – Ды нічога, – стрымана адказаў я. – У плячо вось...
        – Магло быць горш, – сказаў камандзір роты. – Я дык падумаў – табе хана...
        Падумаў, ну і хай! I так дзякуй, не кінуў, паклапаціўся. Што ж было надта тужыць пра гэта? I ўсё ж дакучлівая туга не міналася, засела недзе ў свядомасці і патроху занепакоена там ныла.
        – Васюкоў, – слабым голасам паклікаў мяне паранены. Я падышоў бліжэй і ў змроку ледзьве пазнаў небараку – то быў Крывашыяў. – Васюкоў... і ты таксама?
        – Папала. Толькі мяне лёгка, – сказаў я з трошкі робленай бадзёрасцю ў голасе і гучней, чым было трэба.
        – А я вось... – вьшыхнуў, не дагаварыўшы, Крывашыяў.
        Ананьеў устаў і паглядзеў па-над брустверам.
        – Нічога. Будзеш жыць. Не такія выжывалі.
        Не, тут жа падумаў я, наўрад ці яму прыйдзецца выжыць. Не ведаю чаму, але я адразу зразумеў, што Крывашыяў на гэтым свеце ўжо не жыхар. Побач ціха ўздыхнуў той, што сядзеў у глыбіні бліндажа. Прыгледзеўшыся, я пазнаў у ім Гумянюка. I тады прыпомнілася, што яны з Крывашыявым землякі, здаецца, з аднае вёскі – калісьці ў адной камандзе і разам мы прыйшлі ў роту. Ад тае каманды засталося, мабыць, чалавек дзесяць, а цяпер будзе яшчэ на аднаго меней.
        – Ну, дзе той разгільдзяй Цвяткоў? – вылаяўся камроты. – Што гэта за гадства такое!
        – Цвяткоў у бліндажы, – сказаў я. – Там трое параненых.
        – Цяжка?
        – Лёгка, здаецца.
        – Лёгка, лёгка... Тут во гэтага ратаваць трэба. А то перавязаў і кінуў. Ну, пачакай: прыйдзе – я яму дам разгон!
        – Пасля, – ціха сказаў з траншэі Грыневіч.
        Ананьеў ускінуў голаў.
        – Не ўжо. Без адкладу. Я яго навучу, як радавога байца любіць. А не – дык к чортавай матары: аўтамат у рукі і – у ланцуг!
        Паранены слаба заварушыўся ў доле.
        – Таварыш старшы лейтэнант... Не трэба. Не трэба ўжо. Што ён...
        – Як гэта не трэба, Крывашыяў? Кінь ты панікаваць. Трапіш у шпіталь, у цяпло, на белыя прасцінкі – ураз палепшаеш. Дактары, яны цяпер такія, – налаўчыліся за вайну – разарванага на кавалкі сшыюць, залечаць – будзь здароў... Яшчэ лепшы атрымаецца. Сам прайшоў праз іхнія рукі, знаю.
        Гумянюк трудна, працяжна ўздыхнуў.
        – Я як чуў, – гаротна сказаў ён. – Малодшы лейтэнант як клікнуў, ёкнула маё сэрца. То былі заўжды разам, і нічога. А тут адлучыўся, і вось...
        Да яго ніхто не азваўся, усе і без таго перажывалі тужлівую непапраўнасць гэтай бяды. Грыневіч з Піліпенкам маўкліва стаялі ў змрочнай траншэі. Ананьеў услухаўся і ціха вылаяўся.
        – Ну, я дачакаюся ці не?
        Аднак па траншэі ўжо ішлі – неўзабаве хтось спыніўся на ўваходзе ў яму-бліндаж, і да параненага пралез з сумкай на жываце Цвяткоў. Ананьеў пагрозліва маўчаў. Цвяткоў яго, мусіць, не адразу заўважыў і трошкі прыпазніўся з дакладам:
        – Сяржант Цвяткоў па вашаму загаду...
        – Ты чаму кінуў параненага? – уладарна абарваў яго камандзір роты.
        – Я перавязаў.
        – Гэта і ўсё?
        – А што яшчэ? Ён безнадзейны.
        Ананьеў рэзка адхіснуўся ад сцяны.
        – Я табе вось як дзвіну! Па тваёй ідыёцкай галаве! Тады пазнаеш, хто безнадзейны! – з лютай прыціхласцю пагразіў ён санінструктару.
        Цвяткоў адразу пакрыўдзіўся.
        – Што я сляпы, ці што? У яго ж тры пранікаючыя ў брушную поласць, так? Ды яшчэ грудзі навылёт...
        – Маўчаць! – здушаным ад гневу голасам крыкнуў камроты. – Каб мне ні слова! Ён павінен жыць!
        – Быццам я супраць. Хай жыве! Але ж... Во, глядзіце!
        Цвяткоў ступіў да параненага і разгарнуў ягоны шынэлак. Затым нешта памацаў там, насцярожыўся, схапіў Крывашыява за руку і, чагось не знайшоўшы, хуценька схіліўся вухам да накрыж забінтаваных грудзей.
        – Ну во! Я ж гаварыў...
        – Не можа быць! – занепакоена выйшаў з траншэі Грыневіч. – Толькі ж размаўляў тут...
        Цвяткоў рашуча выпрастаўся і саўгануў назад сумку.
        – Усё. Гатоў!.. – упэўнена аб’явіў ён і з усведамленнем свае праваты адвярнуўся ўбок.
        Ананьеў ускіпеў:
        – Узрадаваўся: «гатоў»! Я без цябе, дурня, ведаў – будзе гатоў! Але ён не павінен быў ведаць. Паняў? Ён павінен на нас спадзявацца, што аб ім паклапоцяцца. Ён жа чалавек, а не сабака, ядрона вош!..
        Гуманюк тым часам, мабыць, не верачы санінструктару, кінуўся да земляка. Стоячы на каленях, ён затармашыў яго, заштурхаў, пасля неяк адразу апусціў рукі і крыўдліва, як дзіця, заплакаў.
        Цвяткоў зацята маўчаў, мусіць, не прызнаючы сябе вінаватым. Ананьеў засунуў рукі ў кішэні і таксама змоўк, Сварка неяк адразу страціла свой сэнс. Сэрца маё жаласна затрымцела ў грудзях, нейкім чынам я адчуў сваю еднасць з гэтым небаракам, нібы ён быў маім братам. Але мяне даймаў і другі боль – на сцюжы дужа разбалелася плячо і ўся рука аж да пазногцяў на пальцах. Трэба было ісці, а я ў тупым змярцвенні ціха стаяў над Крывашыявым.
        – Ладна, – падабрэла сказаў у цішы Ананьеў. – Хай паляжыць да раніцы. Прыйдзе падвода – адвязем пахаваем.
        Ён выйшаў з бліндажа і пайшоў у тыл. За ім скіравалі Грыневіч, Зайцаў і, крыху счакаўшы, Цвяткоў. Мне камроты нічога не сказаў, і я невядома чаго застаўся тут з Гумянюком і прыціхлым Піліпенкам.
        Я ледзьве стрымліваў сябе ад прыкрасці. Мала было раны, дык яшчэ гэты Ананьеў, я да яго ішоў, шукаў яго, спадзеючыся на хай сабе кароценькую ўвагу, звычайную пры расставанні, а тут, на табе, – новы ардынарац. I камроты ні слова не сказаў мне, быццам ужо назаўжды выкрасліў мяне са свае памяці і свае роты, нібы я ніколі і не клапаціўся пра яго ўтулак, не падшываў яму падкаўнерыкі, не бегаў па абед, не гібеў з ім усю зіму ў баях!
        А зрэшты – ці варта крыўдаваць на чалавека, у якога людзі, баявая задача, якому дапякае клопат, каб утрымаць вышыню. Да таго ж, яму заўжды патрэбны чалавек, каб бегаць, выклікаць камандзіраў: калі тут разводзіць сантыменты з параненым ардынарцам? Яму быў патрэбны здаровы. Зайцаў някепскі баец, я ведаў яго і разумеў Ананьева, аднак ад таго не рабілася лягчэй.
        Але што ж было рабіць тут? Сядзець у гэтай яме побач з нябожчыкам Крывашыявым і мерзнуць? Ісці з роты ўначы не мела сэнсу, можна было лёгка трапіць ў рукі да немцаў, ды і не хапала сілы валачыся па такой гразі добрых дваццаць кіламетраў да медсанбата. Значыць, трэба шукаць нейкі прытулак да раніцы. Кепска, што, апроч камандзірскага, болей бліндажоў немцы, здаецца, не збудавалі, вяртацца ж туды мне не хацелася – хай там цяпер гаспадарыць Зайцаў. Прыйдзецца, мабыць, ісці ў другі ўзвод, да Ваніна. Ён мяне прыме.
        – Дзе другі ўзвод? – запытаў я Піліпенку.
        – Далей па траншэі.
        Я памалу пайшоў, куды паказваў Піліпенка, і ён таксама чамусьці паплёўся следам. Неўзабаве мы набрылі на нейкі траншэйны адростак-тупічок, у якім на святлявым фоне неба адзінока тырчала галава ў касцы. Тупічок гэты, здаецца, сама далей выдаваўся ў поле – мусіць, то быў недакапаны ход у нямецкі тыл. Піліпенка гукнуў:
        – Чумак, цэ ты?
        – Ага, я, таварыш старшына.
        – Ну, што чуваты?
        Мы падышлі бліжай, Чумак зважліва адступіў перад камандзірам узвода. На брустверы стаяў нямецкі МГ з закладзенай у прыёмнік стужкай. Пачуўшы нас, у доле заварушыўся нехта, мабыць, кулямётчык. Калі ён устаў, дык аказалася, што гэта баец Шнэйдар. Пазнаўшы камандзіра ўзвода, ён талкова, без залішняе паспешлівасці вытлумачыў:
        – Спачатку стралялі. Вунь з той пляміны. Яр там ці балота якое – чорт яго ведае. Біў кулямёт. Пасля перастаў. Чалавек пяць перабеглі па краі і схаваліся. Цяпер ціха.
        Мы маўкліва паўзіраліся ў той бок. У твары дзьмуў рэзкі сцюдзёны вецер, прабірала дрыготка. Параненая мая рука здорава стыла пад незашпіленым мокрым шынялём, асабліва пальцы, паварушыць імі было вельмі балюча.
        Піліпенка, падумаўшы, сказаў:
        – Ні чарта. Воны не дурні в рові сыдзіць. Драпанулы на станцыю. Заўтра падапруць, канэшно.
        – Заўтра дадуць прыкурыць... – заклапочана пагадзіўся Шнэйдар.
        – Можэ, заўтра, а можэ, і сёгодня, – нечакана сказаў Піліпенка. – Не здумайтэ спаты. Гранаты хоць е? Шнэйдар памацаў кішэні.
        – Ёсць адна.
        – А ў тэбэ, Чумак?
        – Ды няма.
        – Хіба вы ўсі пакідалы?
        – Пакідаў! – сказаў Шнэйдар. – Дзе ён іх пакідаў? Толькі ў траншэі ўзвод дагнаў.
        Чумак маўкліва таптаўся ў доле.
        – Мо вам не давалы?
        Баец маўчаў.
        Піліпенка ўпіўся ў яго настырным, учэпістым позіркам. Выгляд у Чумака быў такі вінавата-няшчасны, што я не вытрымаў і дастаў апошнюю сваю «лімонку». Усё роўна мне яна ўжо была без патрэбы.
        – Во, бярыце маю.
        Чумак моўчкі і, як здалося, не дужа рашуча ўзяў яе, надта ўжо беражна паклаў у кішэню.
        – Колькі вам год? – запытаў я.
        – Мне? А пяцьдзесят.
        – Ого! Дык як жа вас узялі?
        – Брэша він! Якіх пяцьдзесят? – усумніўся Піліпенка. – Міні сорак шість. Так што – він старэйшый?
        – Яй-бо, не брашу! – хуценька запэўніў Чумак. – Каб мне так жыць – пяцьдзесят. А бралі мяне ў нестраявыя.
        – Так ужэ і ў нестроёві?
        – Яй-богу, праўду кажу. Спярша так. У транспартнай роце быў. Ну, старшына нягодны папаўся. Чапляцца пачаў. Перавялі ў каменданцкі. А з каменданцкага, як пад Драздамі няўпраўка выйшла, тады да вас накіравалі. Хто ўцалеў, пасля назад забралі. А мяне, мусіць, забыліся, ці што?
        Гэта я ўжо ведаў. Толькі не забыліся ў каменданцкім узводзе вярнуць свайго байца Чумака – просга яго пакінулі, бо замест узялі лепшага. З нашае роты пераводзіць далей ужо не было куды, так ён і застаўся тут, на сваё ліха і на бяду яго камандзірам.
        – Ну што ж, – сказаў я. – Шчасліва вам. Толькі не адставайце больш.
        – А ўжо не буду, – лёгка паабяцаў Чумак і ступіў у мой бок. – Слухай, гэта самае... Цябе параніла?
        – Як бачыце. У плячо, – сказаў я амаль бесклапотна. – Так што Цвяткоў праўду казаў.
        Чумак на гэта не сказаў нічога, толькі неяк апанурана знерухомеў і, як здалося, са шкадаваннем паглядзеў на мяне.
        Зрэшты, магчыма, і з зайздрасцю – у поцемках гэта разгледзець было цяжка.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2020. Беларусь, Менск.