РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Янка Брыль
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Птушкі і гнёзды
 
Кніга адной маладосці
Уступ
Сцюдзёны вырай
Аповесць першая
«Хлопцы, настаў наш час...»
Падарожжа ў найлепшае
Ява прыходзіць за сном
Хлеб надзённы i рэха гадоў
ПАДАРОЖЖА Ў НАЙЛЕПШАЕ
ПАДАРОЖЖА Ў НАЙЛЕПШАЕ
        
1
        
        Шчодра напоены святлом, далёкі і блізкі, нібыта ў радасным сне, вялікі чарнаморскі горад.
        Над безліччу рэек чуваць гудкі і чаханне паравозаў.
        I – галоўнае – тата вярнуўся!..
        Вось яны, хлопчыкі, самі сустрэлі яго і ідуць з вакзала дахаты ўтрох, па светла-шэрых, шурпатых квадратах шырокага тратуара. Малыя ў белых панамках спяшаюцца абапал вялізнага, барадатага бацькі ў чыгуначнай форме. За рукі ягоныя ўзяцца нельга: у адной руцэ – вельмі добра знаёмы, заўсёды загадкавы дзед Чамадан, у другой – шырокая і адкрыта дабрадушная цётка Карзіна. У дзеда – яшчэ ўсё невядома што. А ў цёткі ляжыць вялікімі гронкамі цьмяна-празрысты вінаград, з-пад якога раз-пораз выглядае паласата-крамяны бок кавуна. Меншы хлопчык, Алесь, трымаецца за край карзіны амаль увесь час аберуч і ўсё заглядвае туды, шчабечучы бацьку процьму цікавых навін. Большы, сямігадовы Толя, толькі адной рукой трымаецца за ручку чамадана, побач з бацькам, і гаворыць менш. I тата падморгвае меншаму:
        – Ён, мусіць, каўбасу абнюхаў кішынёўскую. Як кот.
        Пасля, ужо дома, Алесь аберуч трымае зярніста-чырвоны кавуновы скрыль і есць яго – ажно за шыю пацякло.
        А тата, нізка схіліўшыся над ім, смяецца:
        – Ну што? I гаварыць няма калі!..
        Гэта – адзін з найранейшых, здаецца, успамінаў. Вельмі просты і вельмі выразны. Да ап’янення пахам каўбасы, духмянай і салодкай свежасцю раскроенага кавуна...
        Ну, а мора? Дзе тое мора далёкае, што адгукнулася цяпер на песенны пошум нявольніцкіх акардэонаў?..
        На трэцім годзе Алесь цяжка і доўга хварэў... А зрэшты, і ва ўсіх, відаць, бывае так, што першыя ўспаміны расплываюцца ў ружовай, мілай імгле чалавечага досвітку, і памяць захоўвае толькі паасобныя малюнкі.
        Мора, напрыклад, помніцца Алесю так. Косыя рознакаляровыя лодкі, найлепш – бела-чырвоныя, бела-блакітныя. Мноства сонца на варухлівай вадзе. Пад табой такі цёплы, што аж гарачы, пясочак, а за табой – да самага неба – гліністы абрыў, за якім недзе горад, і дом, і балкон... Іх не відно. Над абрывам відзён толькі белы, вельмі доўгі грабеньчык плота і, перад плотам, той мамін палын, які адтуль сюды зусім не пахне. Палын – ці, можа, іншая трава – расце і на ўступах абрыву. Там то ляжаць, то пасуцца белыя і шэрыя барадатыя козы. Адна ляжыць так блізка, што відно, як варушыцца, ходзіць ад жвайкі бародка.
        А да ўсяго абавязкова прыплятаецца тое, як мама – дома яшчэ, у кухні – палошча бутэльку. Спачатку шэрай вадою, з попелам, а потым штораз чысцейшай. Каб наліць туды малака з сабою хлопцам, на мора.
        Алесь не памятае, як ён потым, дзе і пры кім або з кім піў малако, бо ў памяці – на фоне сонечнага мора з двухкаляровымі лодкамі – засталося перш за ўсё тое папялістае боўтанне хваль за празрыстай сцяною бутэлькі...
        Памяць падказвае то паасобныя малюнкі, то абрыўкі іх, то проста адну якую драбніцу, часамі нават і не яркую. А вось вяртанне з бацькам з вакзала ідзе чамусьці як першы ўспамін.
        Чыгуначны праваднік, ён быў вечна ў дарозе. Былі дзесьці нейкія Кішынёў, Казацін, Валачыск – цяпер такія смачныя назвы, – адкуль тата прывозіў ім кавуны, каўбасу, вінаград... Пасля ён быў доўга дома. Ляжаў. I было вельмі сумна... Ды зноў жа, з гэтага суму помніцца не ўсё. Найлепш – слова «Гаус», прозвішча доктара, якое вядзе за сабой высокую, чорную каракулевую папаху, акуляры, тэрмометр, трубу і дзіўныя пахі з бутэлечак і карабочкаў... I яшчэ адно, што ідзе з таго суму. Прыцемкам ён, усімі забыты Алесь, сядзіць у змрочным пакоі адзін. Сядзеў бясконца доўга, пакуль не лізнуў на стале, у памятай газетнай паперцы, сіні дроб купарвасу. Чаго і як ён трапіў на стол – невядома і сёння. I ніхто тады не даведаўся, нават сам тата, чаго так горка плакаў ягоны пястун...
        Замест бацькі ў дарогу паехаў Сярожа, старэйшы брат, студэнт. Жыве дагэтуль моцны і радасны пах гарачай мамалыгі, якую ён, усемагутны брат, спрытна найкройвае ніткай. I, вянчаючы гэтую радасць, найменшы ў сям’і разумненька паўтарае ранейшае, маміна:
        – Дзякуй богу, што ў нас хоць гэта ёсць. Людзі не так галадаюць.
        Яго падводзяць да бацькі, а той працягвае вялікую, павольную руку і кладзе яе на астрыжаную галоўку.
        – Праўда... сынок... праўда...
        – Ідзі, Алесь, пагуляй, – шэпча мама.
        – З Толем ідзіце, – зноў кажа бацька. – А я... хутка... папраўлюся... будзе... добра. Ідзі...
        I ён паправіўся. Не гэтак, праўда, хутка, як абяцаў, а ўсё ж паправіўся. Але добра не стала. Апіраючыся на сваю цяжкую, вішнёвага колеру, гузаватую кульбу, ён хадзіў па кватэры памалу і раз-поразу садзіўся адпачыць.
        Паміж ім, мамай і Сярожам пачаліся, штораз дык часцей, нейкія гутаркі пра нейкую вёску, і мама чамусьці ўсё плакала... Найлепш Алесю помніцца з усіх такіх гутарак адно: як татаў сябар, дзядзька Мікіта, што часта прыходзіў да іх, грукнуў кулаком па стале, накрытым квяцістай цыратай, і крыкнуў:
        – А я не паеду! Век гэтак цяжка не будзе, хутка наладзіцца ўсё.
        Алесь потым чуў, што Сярожа хоць і не грукаў па стале, а ўсё ж таксама адмовіўся ехаць з імі ў нейкую там буржуйскую Польшчу...
        Алесю помніцца брудна-белы таварны вагон, у якім усяго вельмі многа – і бочкі нейкія, і пасцелі, і людзі.
        «Та-та-тах! Та-та-тах!..» – спяшаюцца колы, і недзе спераду, чуваць час ад часу, прарэзліва клічучы некага, свішча задыханы паравоз.
        – Бачыш, Алесь, валоў? – пытаецца бацька. – Вунь дзе, глядзі, хахол паехаў на валах.
        – А што гэта – валы?
        – Ну, як табе сказаць?.. Карова – гэта такая добрая цётка, што дае малако. А вол
        – каровін муж. Ці не, не муж, а так сабе дзядзька... Ха, ха, ха!..
        – Ну, ужо ж у цябе, Мікола, і розум! – здзіўляецца сумная мама. Алесь – ён, вядома, і тут на каленях у таты – паднімае над галавой ручкі і гладзіць яго барадатыя шчокі.
        – А ў нас там будуць такія валы?
        – У нас – ну, не. Мы сабе купім каня. Такога вось, – ён падкідае Алеся каленам, – гоп-па-па!..
        Іхні высокі, усемагутны Сярожа, які саскочыў з падножкі вагона, ужо калі цягнік пайшоў, даўно не махае сваёю студэнцкай шапкай – яго ўжо няма. I ў таты няма ўжо слёз на вачах. Толькі мама панура маўчыць. Ды ён, Алесь, амаль не заўважае гэтага.
        – А што там такое чырвонае, тата?
        – Гэта, брат, мак. З яго потым алею нагоняць, а цяпер бачыш, як хораша – колькі чырвонага поля!..
        – А ў нас там будзе такое?
        – У нас? Будзе трошкі, чаму ж.
        – Ах, будзе, будзе... – уздыхнула мама. – Што там будзе яшчэ – адзін бог святы ведае.
        Бацька маўчыць, а потым сумна ўсміхаецца.
        – То ты плакала – ехаць у вёску, то плачаш, што едзем... Нехта мог бы падумаць, што ты ў мяне паняй стала. За восем гадоў, Кацярына...
        – Ах, пакінь... – кажа маці. I зноў яна плача.
        
        
2
        
        Алесю толькі што пайшоў пяты год, калі яго перасадзілі з гарадскога на вясковы грунт. З таго часу і пачынаюцца яго амаль суцэльныя і больш выразныя ўспаміны, з асноўным у іх – новым, нязведаным хараством прыроды, загадкавым, чароўным хараством, якое паланіла нібы толькі што раскрытую душу.
        У прагнасці сваёй да новага малы як быццам забыўся нават пра мора. Толькі часамі яно прыходзіла – сонцам і бела-чырвонымі, бела-блакітнымі лодкамі, бязмежжам і зіхатлівай сінечай, і цёплым, салёным плёскатам хвалявала да мілых усмешак праз сон. А дзень, Алесева ява, быў перапоўнены новым, бясконца цікавым – адно за адным!..
        ...Вакол хаты быў сад. Пад каравымі стваламі разгалістых яблынь і высокіх груш, паабгрызаных у вайну казацкімі коньмі і прысмаленых ды прысушаных палявымі кухнямі, густы маліннік змяшаўся з куслівай крапівой і вялізнымі лапухамі. Потым, улетку, з яблынь і груш ападала туды сакавітая спеласць. Сама ападала або Толя яе атрасаў. I трэба было, каб не апякаць рук ды ног, браць кіёк, расхінаць крапіву, а тады ўжо прыступаць яе нагой – падэшва, нябось, не баіцца! – і паднімаць сваё яблыка або грушу. Тата казаў, што каб тут, разам з крапівой, не было і малінніку, дык ён узяў бы касу і выкасіў усю брыду. А так – яе шчасце.
        Яе і хлопцаў. Бо хоць там і пячэцца – маліны такія салодкія!.. Толькі паложыш яе, як цукерку, як духмяна-шурпаты пухір, на язык, толькі прыціснеш трохі – смаката! А то дык кажуць яшчэ смакатэйна!.. I там яшчэ хаваюцца ды шмыгаюць, пацешна падкідваючы азадкамі, суседскія трусы.
        Да Толі з Алесем прыходзілі яшчэ Валодзя і Сцёпка, і разам яны паролі тых трусоў з малінніку тычкамі. Трусы смешна ўцякалі, а Толя крычаў тады, што ён – Пётр Вялікі і што ён на кані.
        Аднойчы бацька парасстаўляў малых ад плота, загадаў ім схавацца ў кустах, а сам, толькі з Алесем на плячы, пабрыў па тым малінніку і нагнаў на хлопцаў адразу трох ці чатырох трусоў. Аднаго з іх «Пётр Вялікі» ледзь не схапіў за заднюю лапу, але ж спатыкнуўся і нырнуў у куст. А спрытны, ціхенькі Валодзя схапіўтакі другога, белага, і, паваліўшыся таксама, на ўвесь свет загалёкаў:
        – Дзядзька, дзядзька, сюды!..
        Яны падбеглі ўсе, і тата ўзяў таго труса за вушы і падняў. Як ён пішчаў і дрыгаў лапкамі, лупаты, як было добра і неяк боязна пакратаць яго за мякенькую поўсць, за румяную смешную мызачку! Як ён папёр пасля, адпушчаны, пад лапухі, у іх прахалодную, сцішнаватую засень!..
        ...Алесь сядзіць на вялізным і казытліва, горача духмяным возе сена. Едзе! Высока-высока над скошаным лугам, дарогай у збожжы, па пашы, дзе многа дзяцей, і кароў, і авечак. I воз так страшна калывае на калдобінах!.. А потым, у вёсцы, трэба згінацца пад голлем духмянай ліпы, дзе халадок. Перад Алесем сядзіць дзядзька Сымон, Валодзеў бацька, спусціўшы босыя ногі над крыжам накрытай дзяругай кабылы. Тата з Толем едуць ззаду, на другім возе. I гэтак хочацца, і гэтак боязна азірнуцца назад!.. Гумно з зялёнай ад моху, вялізнай страхою шырока разявіла чорную пашчу, і вось яны, прыгнуўшыся з дзядзькам Сымонам, прасунуліся ў яе, у цемру і халадок. Тут толькі ластаўкі пішчаць ды лётаюць, а ўверсе страшна, дзівосна звісае касматае і сівое ад пылу павуцінне... А дзядзька Сымон такі добры!.. Тата і мама аднойчы гаварылі паміж сабой, што ён дагэтуль неяк «трымаў у арэндзе» іх гаспадарку і вельмі ж усё запусціў, гультаіна. А ён вось з’ехаў з воза сам і наставіў рукі Алесю.
        – Харошы хлопчык, Мікола, – сказаў ён тату. –Няхай здароў гадуецца.
        Тата смяецца:
        – Ну, ты – харошы? Ідзі, брат, сюды!
        Бярэ Алеся на рукі, лезе з ім па драбіне, а потым – што ж гэта? – шпурляе на торп. Заплакаць хочацца ад крыўды і ад шорсткасці, што зноў палезла за каўнер, наскрозь, ажно ў порткі. Аднак ён не плача, бо Толя ўжо тут, і ён папіхае Алеся яшчэ раз у сена, крычыць: «Плакса-вакса!», а сам куляецца цераз галаву. Ды ўжо і тата тут. Папрасілі яго, як учора прасілі, і ён таксама кульнуўся ў сена цераз галаву, смешна накрыўшыся доўгімі нагамі!..
        Потым дзядзька Сымон падае сюды сена з воза, а яны адбіраюць і топчуць.
        – Трэба добра пад сцяну ды пад страху запіхаць, – кажа бацька і, учапіўшыся аберуч за лаціну, топча сена, глыбока лезучы нагамі пад застрэшша. –Памагайце, мужчыны!..
        Толя спрытна пераймае тату, весела гопае, учапіўшыся рукамі за ніжэйшую лаціну.
        Алесь ніяк не можа за яе ўтрымацца, бо лата і шырокая, і моцна прыціснута да страхі – нават і пальцаў не падсадзіш. I ён пакідае гэтую нецікавую гульню, зусім не разумеючы, навошта тут яна. Куляцца лепш. А скокнуць з бэлькі, га?!
        Ён просіць у бацькі паставіць яго на папярочную бэльку. I ногі яго спачатку дрыжаць, як у малога, неабвучанага бусліка, якога гоняць з гнязда ў першы палёт, ён баіцца пусціць бацькаву руку, сутаргава чапляецца за яе, пасля пушчае-такі, нават выпростваецца і, заплюшчыўшы вочы, адчайна, напоўнены жахам і радасцю, ляціць у бяздонне амаль двухметровае глыбіні!..
        За ім недзе – Толя, які цяпер – таксама Пётр Вялікі, і крычыць.
        Аднак жа скокнуў першы не ён! I гэтак радасна крычаць пра гэта і смяяцца, і пырхаць ад шорсткага сена, прасіцца:
        – Татачка, зноў!..
        ...У нядзелю бацька пазычыў вудачку – у іх яшчэ ўсё нічога няма, – узяў свой сіні чыгуначны чайнік і, нарэшце, павёў іх, Алеся і Толю, да рэчкі.
        Ціхмень – рака як рака, нешырокая, ціха плыве ў тарфяністым рэчышчы, між берагоў то крутых, то адхонных, парослых аерам. Аднак тады, першы раз у жыцці, яна здалася Алесю агромністай і чароўнай.
        Увойдзеш па калені ці яшчэ вышэй, бо ты ўвесь голенькі, і – эх! – прыціхнеш, глядзіш у ваду... Тут вось і ўспомніцца мора, далёкае мора... Але не так, каб шкадаваць, каб не думаць, што вельмі ж прыемна цяпер падварушваць пальцамі нагі жоўты і пругкі рачны пясочак на дне. Шэрыя рыбкі называюцца печкурамі. Яны поўзаюць зусім блізка ад ног, ледзь не ў самыя пальчыкі торкаюць... А тут Толя вадою знячэўку – як плюхне!.. Ты да яго, а ён – боўць, боўць рукамі і нагамі і паплыў. Рукамі дастае да дна, а ўсё ж такі плыве!..
        Ды хіба ж так ён плыве, як тата! I хіба ж яму, таму Толю, так добра цяпер, як Алесю!.. Алесь ляжыць на татавай шырачэзнай спіне, учапіўся аберуч за татаву шыю. I страшна плысці па вялізнай вадзе, і радасна, – ажно слёзы ў вачах, аж мокры падбародачак дрыжыць, нібы ад холаду... нібы толькі таму, што вельмі ж смешна!..
        А потым над Ціхменню цішыня. З дзірак у чорным абрывістым беразе раз-поразу вылятаюць імклівыя, нібы ржавыя, ластаўкі-беражанкі і з піскам, мачаючы крыльцы ў люстранай, амаль нерухомай вадзе, шыбуюць над рэчкай. Над чаротам і над аерам у завадзі зусім бязгучна лётаюць або трымцяць на месцы сінія стракозы. А белыя кветкі, што называюцца гускамі, яшчэ цішэй ляжаць на вадзе, між вялікіх зялёных талерак-лістоў. I толькі жаўранкі пяюць недзе ў гары, паміж зялёнаю зямлёй і чыстым блакітам неба. I толькі сонца, ласкавае перадвячэрняе сонца глядзіць і бачыць зверху, хто там сядзіць у завадзі, хто там маўчыць, баючыся дыхнуць...
        Усе маўчаць – тата, Толя, Алесь. I ўсё праз паплавок, які ляжыць на вадзе, – белае пёрца з надзетым коркам. I ўсё ніяк не варушыцца. Сто, тысячу, сто мільёнаў гадоў... I нават тата нічога не зробіць.
        А потым ён, паплавок, прачынаецца сам. Ён паварушвае адным канцом, пасля патузваецца наперад... Бацька моўчкі бярэ Алесеву руку... Белае пёрца з коркам нырае ў ваду... Тады яны з татам я-а-ак пацягнулі!.. Алесь нават вочы заплюшчыў ад бляску, які шыбануўся ад гусак на бераг, нібы люстэркам бліснуўшы хлопцу ў саменькі твар!..
        Пярэсты акунь шалпатаўся ў атаўцы нядаўняй пакошы, на ўсе бакі настаўляючы свой калючы, як пілка, грэбень. I так страшна было дакрануцца!.. Але тата яго не збаяўся, узяў. А з бацькавай жмені, калі ён другой рукою зачэрпаў поўненькі чайнік вады, акунь нырнуў у яго, матлянуўся там наўкруга і заціх. I ціхі быў, колькі хлопцы туды ні глядзелі.
        А ім ужо не хацелася цішыні. Дахаты, толькі дахаты, каб паказаць здабычу маме, Валодзю, Сцёпку і ўсімусім, хто тут не быў, расказаць яшчэ раз!..
        Вельмі важна таксама – ужо цяпер, адразу ад рэчкі, самому паднесці не такі ўжо вельмі і цяжкі чайнік. Ды бацька кажа, што цяжка, не трэба. I рукі і ногі малога кажуць таксама.
        I ён бяжыць то побач з чайнікам, па амаль зусім не калючай пакошы з ласкавай атаўкай, то па чорнай мяккай сцежцы, «першы за ўсіх», шчабеча і спяшаецца туды, дзе заходзіць над іхняй вёскай харошае сонца, дзе іхняя мама, якую чакае вялікая радасць!..
        
        
3
        
        Каля студні – карыта. Старое, аж зялёнае ўсярэдзіне ад бросні. Акунь там то стаіць, унурыўшыся носам у куток, то шмыгае ад рук – з канца ў канец.
        Алесь ужо не баіцца ягоных калючак, бярэ яго жменяй спаднізу. Дастане і глядзіць, як смешна ён пазяхае сваім шырокім ротам, нібы хочучы штосьці хапнуць.
        А пад вечар сталася нечаканае. Бацьку і Толю, калі яны ішлі з поля, Алесь спаткаў на вуліцы. I адразу спытаўся, чаму гэта рыбка перавярнулася жыватом угару і не варушыцца?
        – Бо ты, – сказаў тата, – замучыў яе.
        – Як... замучыў?
        – Ну як... Не трэба было браць яе ў рукі, з вады вымаць.
        Алесь падумаў трошкі і вырашыў:
        – А я больш не буду.
        – Ну і добра. Не трэба. Сёння ты, голубе, і мяне не чапай... Ідзіце з Толем лепш пагуляйце.
        У садзе, куды яны пайшлі, Толя сказаў яму, што тата вельмі шкадуе маму, бо яна ўжо два дні не ўстае.
        
        Сумныя, доўгія дні!.. Бледны, высушаны хваробай мамін твар, нейкі чужы, абыякавы да ўсяго. Раі дакучлівых мух і мляўкі смак халоднай, нішчымнай заціркі. Уранні бацька варыў яе на прымусе, а сам ішоў у поле. У садзе былі яблыкі, грушы і слівы. Хлопцы жывіліся імі, не вельмі квапячыся на тую зацірку. Ужо няможна было гуляць так свабодна, як раней бывала, – бегаць на пашу, на другі канец вёскі. Трэба было сядзець каля мамы. Мухі ганяць, падаваць ёй вады. Сумныя, доўгія дні!..
        I так ім, хлопцам, як вытрываць, а тут яшчэ, апроч волі ды сонца, у пустым каровіным хляве – такая небывалая спакуса!.. Бацька купіў ім, нарэшце, замест абяцанай каровы цялушку.
        Ах ты, пярэстая, – якая любата! Прыціхнеш, выставіш руку – тпрусенька, тпруська! – а яна расставіць вушы, утаропіцца і тэп, тэп па саломе – ідзе. Падыдзе амаль зусім блізка, выцягне шыю і асцярожна дакранецца да рукі халаднаватай, шэрай вільгаццю пысы...
        А потым неяк, позняй дажджлівай раніцай, бацька пабудзіў Алеся і Толю і павёў іх у сад. I што ж гэта? Цялушка іхняя ляжала ў мокрай траве ўся голая, побач з ёю чарнела прорвай яма, а трошкі далей была кінута страшна-пярэстая шкура...
        – Ты яе, тата, замучыў?
        – Не, брат Алесь, яна аб’елася ды здохла.
        – I ты больш не будзеш?
        – Ну, пэўна ж, не буду. Закапаем яе і не буду: ні карміць, ні чакаць.... Ты плакаць хочаш? От дзівак! Каровіна маці заўсёды жывая. Я цяпер не цялушку куплю, а яе. Будзе даваць малако. Ну, што?.. Бачыш, Толя не плача.
        – А яна яшчэ будзе ў нас жыць?
        – Хто?
        – Каровіна мама.
        – Вядома! Яна заўсёды жыве. Бачыў, колькі іх ходзіць на пашы?
        Засыпаўшы і ўтаптаўшы нагамі яму, бацька ўзяў жэрдачку, два матузы і пачаў нацягваць на жэрдачку шкуру цялушкі.
        – А гэта, тата, чаму?
        – Чаму? А вось аддам яе такому дзядзьку, што вырабіць яе, і будуць вам з Толем новыя лапці. Такія вось, – ён паказаў нагамі, – чык, чык, чык!..
        Алесь, нарэшце, усміхаецца.
        ...Сумныя, цяжкія дні!.. Так нецікава сядзець каля мамы, што Толя ўчора пакінуў яе і пабег. А за Толем, вядома, Алесь.
        I мама ўранні сказала:
        – Пакрычы ты на іх, Мікола, або хоць рамяня дай... Бо я тут зайдуся за дзень без вады... Або мухі жыўцом заядуць...
        I вось хлопцы кленчаць каля стала, яшчэ ўсё пахныкваючы, і, злосныя, не хочуць нават і зірнуць адзін на аднаго.
        На шафцы ў кухні шыпіць і смуродзіць газай прымус. А ў каструлі булькоча зацірка. Учора зранку зноў прыходзіла Мальвіна, іх незнаёмая раней сястра, што не была з імі ў горадзе, а ўжо даўно замужам «у трэцяй вёсцы». Прынесла збан малака, загорнуты ў капусныя лісты кавалак жоўценькага масла і цэлы сыр у торбачцы, што называецца клінок. «Усё гэта маме, бо мама хворая». А іх зацірка будзе сёння з малаком!..
        Потым прымус змаўкае.
        – Hy, уставайце, нягоднікі, мыцца.
        Толя даўно ўжо мыецца сам. Алесю сёння памагае тата. Сам выцірае яго ручніком. Толя ўжо адвыкае патрошкі, а Алесь кожны дзень, уранні і ўвечары, дае ўсім «бусі». Звычайна бацька нагінаўся да яго, а цяпер ён падняў Алеся і пытаецца:
        – Ну што?
        Замест звычайнага «добрай раніцы» малы абнімае яго барадатую шыю і кажа:
        – Я больш ніколі не буду.
        – I я таксама. Ты думаеш, што мне... А маму трэба шкадаваць.
        Толя яшчэ ўсё злосны. I ён гаворыць:
        – Я есці не хачу. Я буду сядзець каля мамы.
        Ды бацька ўносіць з кухні не толькі зацірку, але ж і малако, відаць, забыўшыся, каму яно, і масла ўносіць, і сыр на талерцы. I вось яны садзяцца зноў і зноў, як учора, ядуць, Толя з Алесем, бо тата есць з хлебам зацірку.
        – Малацьбіты! – смяецца ён, гледзячы на сваіх памагатых.
        Пад’еў і зноў пайшоў, як кожны дзень. Вунь калыхнуўся з касой у акне, у другім...
        Толя потым натрос многа яблыкаў – цэлую кучу насыпаў на стол, – унёс з каморкі кнігу з цацкамі, і, на змену, яны сядзелі пры маміным ложку. Нават і не на змену, а разам.
        Маміны вочы заплюшчаны. Расплюшчыць іх час ад часу, а потым зноў не глядзіць. Толькі закруціць моўчкі галавой. I трэба мухі ганяць ад яе. Каб яны ўсе падохлі!..
        
        
4
        
        Марозны, ясны адвячорак. Алесь кленчыць на лаве перад акном і праз наледзь глядзіць на цудоўнае неба на захадзе. Барвовае, і сіняе, і залатое. I сумна ад яго – яшчэ, здаецца, больш... Малы ўпіраецца лбом у шыбу і адчувае спакваля, як ціхенька казычуцца рагі ад холаду, што растае пад гарачым.
        – Што ты робіш, дурненькі? Прастудзішся яшчэ больш, – кажа мама з-за прасніцы.
        Алесь трэ пальцамі там, дзе адтала. Рыгу, рыгу, рыгу!.. – рыпіць мокрае шкло.
        – Што ты робіш? Прадушыш акно!..
        – Ы-ы, нічога не можна...
        – Тата ўжо хутка прыедзе.
        Паміж акном і плотам – голы вішняк. Гоп! – на галінках прыселі дзве птушкі. Не вераб’і, а сініцы, бо ў іх зялёныя спінкі, волле жоўтае, а галоўкі чорныя з белымі шчокамі. «Ці-сік, ці-сік» – снуюць яны то ўверх, то ўніз па галінках, карычневых нават здалёк. А потым – гоп! – і яшчэ адна птушка. Чырвоная, пузатая, – снягір!.. Сеў на галінку – цёпла-чырвоны, небліскучы ёлачны шарык.
        – Мама, птушкам не холадна?
        – Чаму ж, дзеткі, не. Зіма – усім зіма.
        – А чырвонаму?
        – I яму. I чырвоны не лепшы.
        Ды вось раптам усе тры птушкі пырхнулі з вішні. Ледзь-ледзь паспеўшы здагадацца, пачуць, што гэта хтосьці стукнуў брамкай, Алесь гукае:
        – Тата!..
        I праўда – бацька ў доўгім кажусе, перацягнуты рэменем, вымае падваротніцу і адчыняе вароты. Паказваецца іхні сівы коньсібірачок. Эх, упяўся! А за ім – многа дроў. Пярэстыя. Тата скажа пасля, як і ўчора, увайшоўшы ў хату: «Ну, Кацярына, бяроза – як звон, як малако!..»
        – Тата! – стукае ў раму Алесь. – Тата, я тут! Той падыходзіць да яго акна, упіраецца ў шыбу калматай шапкай і смяецца:
        – Ну што?..
        Пасля доўга няма. А потым ён уваходзіць у хату, скідае кажух і вешае на цвік рэмень з блішчастай спражкай, на якой – двухгаловы арол і літары: ЮЗЖД – «Юго-западная железная дорога». Бацька садзіцца на тапчан і памалу, з усмешкай, пачынае развязваць сваю лясную торбу.
        Алесь, як каток за саломінай, водзіць вачыма за вялікімі бацькавымі рукамі. Там часамі не толькі прымёрзлы хлеб застаецца, але і скварка ці кавалак каўбасы. Ды такія ж яны смачныя! Можа, смачнейшыя нават, як з таго калісьці гарадскога дзеда Чамадана... «Божа ты мой нявольніцкі, як жа пахне мне з тае торбы цяпер!..» Торба чамусьці вельмі ж поўная, і тата падманваецца, не хоча яе развязваць. Алесь злуецца, пачынае хныкаць, і тады з тае торбы – ш-шух! – сыплюцца сонечна-рыжыя, казачна-духмяныя таўкачы яловых шышак...
        I няхай сабе Толя валочыцца!..
        ...Цьмяна гарыць пад столлю лямпа, а тата расказвае.
        Ноччу на рэйках стаіць доўгі-доўгі цягнік, а паравоз чмыша парай: «Шшуп-чох! Шшуп-чох!..» Ветру няма разгону. Тоўкся ён, тоўкся паміж саставамі, а потым вырваўся на пусты перон, сарваў татаву круглую сінюю шапку і – эх! – пакаціў, пакаціў... Тата бяжыць за шапкай, а вецер з ёю ўцякае. А з вагона адчыняюцца дзверы, і нейкі барын крычыць: «Чэ-ла-эк! Сюда!..» Тату няма калі, шапка – вось-вось, а барын лаецца: «С-сукін ты с-сын!..» I папускае палкай. I тату гэтак балела...
        – I мы бывалі не промахі, – расказвае ён. – Прыношу я раз такой сволачы чай. «А пенка где? Только с пенкой, дурак!..» Што ж, выйшаў я з купэ, дай, думаю, як хлопцы нашы расказваюць... Лёгенька плюнуў у шклянку, панёс. «Видал, скотина! Сразу так не мог?..»
        Смяецца бацька, смяюцца ўсе, а малыя за ўсімі.
        З печы Алесю і Толю добра смяяцца, добра глядзець. На іхніх лавах, навокал стала, сядзяць мужчыны-суседзі. Самы цікавы з іх – дзядзька Раман. Ён гаворыць не «трэба», а «тлеба», замест «варона» – «валёна», а на Параску, жонку сваю, – «Палятка». У вайну ён ёй, кажуць, і пісьмы такія пісаў: «Далягая Палятка!..» I самога яго называюць Ляман. Толя, які ўжо ўмее чытаць, кажа, што дзядзька Ляман якраз такі самы, як тыя татары, што калісьці ездзілі на маленькіх і шустрых сібірачках, вазілі пад сёдламі сырое мяса і палілі вёскі. З сапраўднымі лукамі, стрэламі, у калматых шапках і кажушках з вывернутай аўчыны.
        Сёння дзядзька Ляман сядзіць без шапкі, шырока расставіўшы на стале локці, з бліскучай лысінай пад самай лямпай. Гаворыць ён вельмі мала, а калі загаворыць, дык Толя штурхае Алеся локцем і шэпча яму: «Далягая Палятка...» I хлопцы хіхікаюць.
        Дзядзька Васіль расказваў пра вайну – як ён хадзіў «Даёш Аршаву!» – і кулачышчам калі стукне па стале, дык лямпа – бах! – Ляману на самую лысіну і патухла!.. А Толя з Алесем у смех. Лямпа не разбілася, яе зноў запалілі і павесілі, цяпер ужо якраз на кручок, бо яна, відаць, толькі ліпела на самым краечку.
        – Ціха вы! – крыкнуў бацька на печ. Ён злосна зморшчыўся, але дзе там!.. Тады ён зняў з цвіка рэмень з тою спражкай, што ЮЗЖД, ды як плясне, дык Толю, што крайні ляжаў, дасталося па мякішы. I Толя плача. Алесь, зашыўшыся ў кут, пад пляцёнкі цыбулі, прыціх і слухае. Толя перш плача ад болю, пасля ад жаласці да самога сябе, пасля тату на злосць, а потым ужо ціха тоўхае Алеся нагой пад бок і з прыплачам шэпча:
        – Ы-ы-ы, далягая Палятка!..I хлопчыкі рагочуць зноў.
        ...Толя з восені ходзіць у школу. I за гэты час бацька не горш за яго навучыўся чытаць па-польску. У нядзелю, калі ён пасля снедання галіўся, Толя зноў дастаў з торбачкі сваю новую кнігу з харошымі цацкамі і пачаў уголас чытаць.
        – Што, што? – спытаўся бацька. – Пакажы! Узяў яго кніжку і сам чытае, яшчэ раз:
        Ойцец млуці грох ў стадоле,
        Матка з серпам пошла ў поле...
        – Нагарадзіў! Тады ўжо жаць няма чаго, калі гарох малоцяць. Пісакі!..
        Кончыўшы галіцца, ён пайшоў у каморку, прынёс кніжку, прысеў да стала і надзеў акуляры.
        – Гэтага я вам, здаецца, яшчэ не чытаў...
        Ах, гэты заяц з татавай кнігі! Як ён паводжваў вусамі і, стаўшы дыбка, настаўляў то адно, то другое вуха!.. А навокал быў такі самы, як за вокнамі, белы пушысты снег...
        – Тата, а дзе ён цяпер?
        – Цяпер? Пад кустом недзе. А ўвечар зноў падкрадзецца да нашага саду. На загуменні я сёння бачыў сляды. Пачакай, касавокі! Я табе снопік аўса падсуну.
        – А навошта аўса?
        – Навошта? А мы паглядзім праз гуменнае акенца.
        I вось яны ўвечары ціха ідуць, адзін за адным, па глыбокай і сёння не вельмі рыплівай сцежцы. Бацька ў доўгім кажусе, за бацькам – Толя, а ззаду Алесь. Дыхаючы ў цёплы, пушысты шалік, ён стараецца і ісці, і носам пашморгваць – як найцішэй... Бацька ціхенька адчыняе палавіну гуменных варот і, на доўгім таку, у цемры, трымаючыся за татавы рукі, яны асцярожненька падыходзяць да тыльнай сцяны, дзе акенца.
        – Ёсць. Ажно два, – шэпча бацька, цікнуўшы ў яго.
        I першага ён паднімае Алеся.
        На снезе – так недалёка, што добра відаць, – стаіць аўсяны сноп, а два зайцы цярэбяць яго, раз-поразу становячыся дыбка.
        Зірнуў і Толя. А потым зноў Алесь.
        Там, далёка за снапом і зайцамі, гасцінец – як у кнізе. I, можа, дзядзькі едуць абозам?.. Можа, і снег там пішчыць? Можа, зайцы таму і становяцца дыбка, каб паслухаць?..
        – Што, крыкнем? – шэптам пытаецца тата. – Толькі ўсе разам...
        – Ур-ра! – закрычалі яны.
        Потым Толя, а потым Алесь яшчэ раз зірнулі ў акенца.
        – Ага, памчаліся!..
        – Давайце і мы, як яны, – сказаў Толя, калі выйшлі з гумна. – Ты, тата, будзь мядзведзь, а мы зайцы, і ты ад нас уцякай. Раз, два, тры!..
        Эх, і лёгка ж бегчы па ўтаптаным снезе ў новых лапцях!.. Гоп, гоп!.. А тата – вялізны і цяжка цюхкае спераду – Мішка-мядзведзь. Алесь – першы, ага! I вось ён толькі хацеў ухапіцца за палу даўжэзнага кажуха, але Толя, дагнаўшы яго, таўхануў – таксама хацеў ухапіцца! – хлопцы стукнуліся, і меншы «заяц» упаў. Ды так-такі ружовым чмысікам на «Мішкаў» жорсткі валёнак і ў снег!..
        – Бывае, брат, і горш. Ну, нічога. Пакуль жаніцца – загоіцца, – кажа бацька, узяўшы Алеся на рукі. – Глядзі, вунь тая самая вярба... Як на яе варона казала?
        Заплаканы «заяц» адсоўвае з рота заслінелы шалік, крычыць:
        – Што, здохла, старая качарга? Даўно пара было!..
        Так – у той самай цудоўнай татавай кнізе.
        
        
5
        
        Да наступнай зімы яны абжыліся: яшчэ ўсё восень была на дварэ, а ў іхніх вокнах – новенькія дубэльты.
        Алесь падкурчыўся на лаве і глядзіць праз цьмяныя шыбы на гразкую вуліцу.
        Толькі яшчэ на бэзе сям-там трымаюцца лісты, а ў суседскіх вялізных грушах – і гола, і пуста...
        «Добра было б па шкляначцы мітрыволю7 за вокны: яны не сырэлі б...»
        Так гаварыў калісьці, устаўляючы дубэльты, бацька.
        Аднак таго таямнічага «мітрыволю» няма, і вокны сумныя, заплаканыя. Адсырэла і адтапырылася няспраўна заложаная папера, і з-пад яе відаць вуголле...
        Таты таксама няма. Зусім няма. I Алесю хочацца плакаць.
        Упёршыся лбом у шыбу, ён успамінае, як пад вокнамі па гразі шлёпала бацькава высокая, сутулая постаць у «рускай» шапцы былога чыгуначніка і ў старой вясковай куртцы. Ішоў і кашляў: «Буху, буху!..»
        Тата харкнуў крывёй у хустачку і задумаўся. Ён ляжыць на тапчане. I сумны-сумны... А ў хаце – больш нікога, толькі яны ўдвух.
        – Маліся, – сказаў ён Алесю. – Каб я паправіўся. Малы глядзіць на бацьку здзіўлена, з недаўменнем.
        – Станавіся вось тут на калені... Малітва рабёнка... услышыцца...
        Алесь паслухмяна кленчыць побач з бацькавым узгалоўем і спалохана, з вялікім пытаннем у светлых вачах глядзіць то на бацьку, то на «бога», які высока на покуце.
        Той там заўсёды злосны. Прыціснуў адною рукою кніжку да грудзей, другую наставіў шчопцямі на Алеся і панура глядзіць, не змаргне... «Бог», як і тата, называецца Мікалай, а прозвішча яго – Цудатворац.
        – Гавары, сынок: госпадзі наш, ты добры...Алесь паўтарае за ім.
        – Госпадзі, дай...
        – Госпадзі, дай, – шэпча Алесь і, чакаючы, пазіраена бацьку.
        Чаму ж гэта ў яго так раптам і так дзіўна захадзілі-закалыхаліся грудзі? Чаму ён адвярнуўся да сцяны?..
        – Тата, – шэпча малы.Ды ніхто не адказвае.
        Ён пытаецца-шэпча яшчэ і яшчэ раз, і гэта ўжо сцішна...
        Ён устае з каленак, падыходзіць два крокі да тапчана.
        I вось, у адказ на яго маўчанне, бацька паварочваецца ад сцяны і абнімае яго, туліць да казытлівай і мокрай шчакі і горача, як ніколі, і страшна цалуе: і твар, і валасы, і ручкі...
        Цяпер Алесь глядзіць праз цьмяныя, запацелыя шыбы на гразь і шэпча другое пасля «мітрыволю» таямнічае слова:
        – Наўрад... Наўрад...
        – Ат, бог не без літасці, казак не без шчасця, – казала ў тыя дні мама. – Паправішся, Мікола, вось паглядзіш.
        А тата ўздыхаў:
        – Ой, наўрад...
        I пасля ён ляжаў у труне. У чорных палатняных тапачках. А на дварэ ж было так холадна, так гразка!.. Ён не хацеў ужо ні смяяцца, ні плакаць. Каля яго, таксама ў труне, ляжала старая сіняя шапка з чырвонымі кантамі, тая самая, што вецер каціў яе па жвіры, ад вагона да вагона...
        – Наўрад... Ой, наўрад... – шэпча малы і ціха плача, сашчапіўшы ў зубах усе чатыры цёплыя, засліненыя пальцы.
        Прыйшоў нарэшце са школы Толя.
        – Ну, Алесь, не раві, – сказаў ён, здымаючы сваю торбачку. – Мы зараз, брат, нешта з табою зробім –ого!..
        Спачатку замкнулі з сярэдзіны сені. Тады паставілі сярод хаты табурэтку, на ёй – шкляную мухалоўку, медную ступку з таўкачом і дзве пустыя бутэлькі. Толя зняў са сцяны над тапчаном невялікі квяцісты дыванок і надзеў на Алеся, як рызу ў таго старога папа, што прыязджаў хаваць іх тату. Увапхнуўшы ўсярэдзіну адзін рог малое падушкі, Толя зрабіў такім чынам «напалеонаўскі капялюш» і надзеў яго попіку на галаву. Замест крыжа даў Алесю медны таўкач і паказаў, як стаяць над табурэткай, трымаць яго аберуч перад грудзьмі, як кланяцца і мармытаць: «Госпадзі памілуй, госпадзі памілуй...» А сам надзеў на галаву другую падушку, большую, укленчыў перад «папом» і яго «алтаром», прысеў на пяткі, развёў рукі, заплюшчыў вочы і заспяваў:
        
        Свяціцелю Мікалааю,
        Дзе ж я цябе пахавааю?
        Пад зялёнаю вярбоою,
        Распішуся над табоою!..
        
        – Госпадзі памілуй, госпадзі памілуй, – гудзеў і кланяўся Алесь.
        А бог Мікалай Цудатворац глядзеў на іх, як заўсёды, панура і злосна.
        Маці трапала лён у хляве, адразу за каморкай. Можа, пачуўшы лямант у хаце, а хутчэй за ўсё так сабе, падышла яна да сяней і не змагла іх адчыніць – замкнутыя. Дастала з-пад лаціны даўжэзны ключ, праз дзірачку ў вушаку адамкнула засаўку, ціха ўвайшла праз сені ў кухню, зняла з цвіка татаў рэмень, ш-шах! – адчыніла дзверы ў хату і давай шалёстаць – і папа, і дыякана! На гэты раз бацькавым ЮЗЖД больш дасталося Алесю. Насцябала бязбожнікаў і паставіла на калені. Попік нават і «рызу» скінуць не паспеў.
        О, маці білася моцна!.. Але смешнае ўсё ж заставалася смешным. Як толькі яна адкрычала сваё і выйшла ў кухню, хлопцы, вядома, пачалі патроху штурхацца і хіхікаць.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2021. Беларусь, Менск.