|
|
XIX
Неспадзяваныя навінкі для яго на тым, аднак, не скончылісь. Як гэта бывае часам у жыцці, яны пасыпалісь на яго і ў чародныя дні, быццам такая паласа была ўжо яму наканована.
Ён даведаўсь у «чразвычайцы», што Канцавога й Сухавея забралі па даказу за контррэвалюцыйную агітацыю і шкодную для бальшавіцкай уласці прапаганду сярод сялян, што на парукі вучыцельскаму хаўрусу або школьнай радзе іх не аддадуць, што патрэбны дзеля іх вызвалення прыгаворы камітэтаў беднаты і што пабачыцца з імі можна будзе толькі ў суботу, і то пры варце. Забегшыся да Іры, ён у мякчэйшых словах пераказаў усё гэта безнадзейнай дзяўчыне і паведаміў яе, чакаючы яе прысуду, што надумаўсь сянні ўвечары пайсці да Гаршка прасіць рады й дапамогі. Ён спадзяваўся, што да вечара пойдуць у сад, што яна згодзіцца пайсці з ім гуляць, хоць і прыкрыя навіны прынёс ёй, што навет ёй трэба троху расхадзіцца на свежым паветры ад розных прыкрых думак. Ён спадзяваўсь, што прыкрасць, накінутая падзеямі на іх гэтае пабачанне, павінна зараз мінуцца, што між ім і ёю зноў павінна быць такое ж нешта добрае, як тады ў садзе, калі дала кляновы лісцік, што прыкрасць тая навет пойдзе на карысць іх шыбчэйшаму збліжэвню і жаданай любай дружбе. Ды дзяўчына засмуцілася надоўга, у сад з ім не пайшла і ўвесь час думала і казала аб субоце, каб прыходзіла барджэй, каб пайсці з Абдзіраловічам да арыштаваных. Іра засмуцілася, што вызваліць сяброў не так лёгка, як гэта раней чамусьці здавалася, і што ў яе самой зняцейку так апалі рукі ад безнадзеіння. Было ёй смутна й прыкра так, што аж наракала на сабе й на сваю паўсёдную жыццярадаснасць, каторая вот цяпер яе пакінула, і яна чула нейкі непрыемны нялад у адносінах да яго, да Абдзіраловіча.
Выйшаўшы з гатэля, Абдзіраловіч не ведаў, куды яму дзецца да вечара, пачуў нуду і пусткі ў настрою. Перайшоў на другі бок вуліцы, задумаўсь і мімаволі застанавіўся. Падняў голаў і паглядзеў на вокны другога паверха ў гатэлі, гдзе быў яе пакой. Калі нешта варухнулась ля вакна ці яму так толькі здалося, ён засароміўсь і борзда пайшоў па вуліцы пад той канец, гдзе жыў Васіль.
Васіль быў удаму. Ён толькі што прыехаў з камандзіроўкі, ляжаў на ложку ў ботах і адпачываў. Быў нейкі надта змораны, схудзеў і здаўся Абдзіраловічу жалкім, невясёлым.
Даволі маўкліва прыняў ён даўно нябачанага госця і папрасіў выбачэння, што будзе ляжаць.
– Можа, чаю хочаце? – спытаўся ён.
– А вы самі? – адказаў той.
– І я сам хачу, – сказаў Васіль і паціху, быццам стары, устаў, схадзіў да гаспадыні і троху весялейшы сеў на канапку. – Вот змучыўся ў камандзіроўцы, каб вы ведалі, – сказаў ён, гледзячы некуды міма гасцёвай галавы.
– Хлеб у сялян рэквізавалі?
– Рэквізавалі...
Яны доўга маўчалі, і кожны думаў сабе сваё.
– Раскажыце, Васіль, што-небудзь пра вёску, – папрасіў Абдзіраловіч, – як мужыкі прымаюць рэквізыцыі?
– Як прыймаюць? – скоса ўсміхнуўся Васіль. – Вот, так сабе, як і гдзе; гдзе каламі, гдзе чым...
І зноў абодва змоўклі надоўга і думалі пра вёску кожды па-свойму.
Абдзіраловіч думаў, што вёску трэба прасвяціць, што тады яго ўспамінкі аб тым, як аднойчы ўцёк з дому на сенажаць, абедаў з касцамі пад лазовым кустом і качаўся па араматнай, трошку толькі павялай скошанай траве, што тады толькі яны нічым не засмуцяцца: ні тым, як маленькі галавасцік Таўкач даваў кукішы панскім партрэцікам, ні тым, што камбеды могуць не даць патрэбных прыгавораў Міколу й Сухавею (і будзе надта, надта неўспадзеўкі нядобра...). Трэба прасвяціць.
Васіль думаў аб тым, што, калі яго ўзноў пашлюць, ён папросіць, каб з ім паслалі не толькі смелых чырвонаармейцаў, але і добрах, добрых агітатараў.
Абодва думалі і доўга не знаходзілі пэўнасці.
Вёска... Дзярэўня...
Я ж яе люблю, але дзіўною любоўю, каторая найляпей азначаецца вядомай прыказкай: нудна ўрозні, цесна разам.
З балючай чуласцю не знашу, калі цяпер лаюць і ганяць яе за прагавітасць і папікаюць цямнотаю і дурасцю. Але ў глыбакосцях душы свае, калі з бязрадаснаю абмяжованасцю плаваюць у васпамінках яе ганебныя малюнкі, сам бязлітасна ганьбую й папікаю, складаючы ўсё ў сваім схварэлым сэрцы.
Люблю і ненавіджу разам.
Заўсёгды бывае так, што й месяца не мінецца, як для клумнага места пакіну яе, знялюбелую, і ўжо хочу шмат чаго дараваць ёй, ужо мне крыўда, што аб ёй тут, у месце, так мала гавораць і так помала пішуць, як быццам яна далёка, далёка нейдзе за морам-акіянам.
Калі бачу, як цяпер мястовы пралетарыят тоўпіць у часе адпачынку кінематографы і тэатры, спяшаецца ў бібліятэкі-чытальні, халяруець на зборках і сходах, усюды голасна гамоніць аб сваіх правох і цвёрда, няўхільна абараняе свае інтарэсы, – я думкаю пералятаю ў мізэрную, глухую беларускую весь. І чуццё зайздрасці к месту, і чуццё пагарджання да яе, і боль за яе, і сорам за яе ахопліваюць мяне і гнятуць, ціснуць, давяць.
Як забойцу на месцы злачынства, нейкая нясходаная сіла цягнець мяне кождага кірмашовага дня на мястовы рынак «дзівавацца на вёску». Як выглядаець яна цяпер, пры бальшавіцкім ладзе нашага няшчаснага жыцця?
Збялелае, схудзелае дзяцьвішча мястовай галоты і худыя, вынуроныя жанкі ў зношаных мястовых уборах туляюцца там кола мужыцкіх вазоў; з просячым, забеглівым тонам і з насілу захаванай злосцю зварочуюцца яны:
– Дзядзечка! Родненькі! Ці не засталося з дарогі трошку хлебца?
– Нямашака хлебца, – няўважліва, дайжа не зірнуўшы, адказуець той, – от, каб на табачку... – быццам без усякай цікавасці дадаець, аднак, ён зараз.
І доўга, цярпліва чакаець на гразкай плошчы пад макраватым, туманным, імглівым восенным небам, ці не дзюбнець у яго на табачку.
– От, дажыліся казакі: ні хлеба, ні табакі, – разважаець ён уголас, – за грошы нічагенька не дастанеш.
І даведаўшысь, што газета каштуець не пяць, як калі-то, а трыццаць пяць капеек, незацікаўлена адхінаецца ад хлопца-газетніка і ўзноў з нуднай, як тое восеннае неба, цярплівасцю чакаець.
І няма яму абсалютна ніякай справы да ўсяго на свеце. Няхай княжыць і валадаець, хто хоця, абы толькі дастаць во табачкі дый так крутка правезць яе дахаты, каб дайжа сусед не даведаўсь аб тым і не прыйшоў пазычыць дробачкі.
І толькі на кароценькі мамэнт ажыўляецца і цягнецца наперад, пакідаючы воз свой, калі чырвонаармейцы з аўтамабіля раскідаюць галоце дармовыя лістоўкі, прысланыя на рынак агітацыйным аддзелам з экспедыцыі.
І ўжо не такая мне крыўда, што й цяпер, на страніцах мястовай бальшавіцкай прэсы, няма жывога твару вёскі: сорамам заірдзелісь бы шчокі яе небесстаронніх абароннікаў.
Ох! Цёмны і ўбогі нашыя хаты.
Мізэрны выгляд хат.
Мізэрна духоўнае жыццё яе насельнікаў.
Дайжа ў мамэнт найвялікшых перакрутаў жыцця і найвялізазнейшых зрухаў.
Навет у гэтым бурлячым віру, у гэтым рагочучым вулкане рэвалюцыйных падзей.
Калі маюць што з'есці, дык з'ядуць у вёсцы з брудам і пылам. Абальюць стол, выпацкаюць грудзі і вымасляць пальцы, быццам квач аб калёсную памазку. З'ядуць дар натуры так, як дастаецца ён проста з уроды: з зямлёю, з шалупою.
Калі маюць там з чаго вопратку пашыць, дык пашыюць яе так, што хаця пячурны чалавек апранай яе! Няхораша і мулка, то подаўга, то закаротка, то дужа крыва, то дужа коса; ну, якраз так, як «шэрыя» амсціслаўцы дражняць «белых» гаршчынцаў: на вілачках божы страх. І мізэрнае жыццё, і нуднае жыццё. Няма тут кніжак, няма тут мастацтва. Ёсць тут карты і апешалыя, мізэрныя думкі.
І няма прыгожых перажыванняў. Няма прынаднай макроты чуцця аб адважных рэвалюцыйных страмленнях. І калі ёсць пачаткі таго ў людской маладосці, дык надта паспешна загняцець іх бруд. Астанецца кляцьба, лаянка і злосць.
– Дык расказаць вам што-небудзь пра вёску, – прахапіўся Васіль. – А вот, як быў я ў гэтай камандзіроўцы, дык трапіў на зборку ў аднэй дзярэўні Пятровіцкай воласці эа Мсціслаўлем. На зборкі цяпер ходзяць найболей маладыя, каторых старыя, каб прымелі, дык бы з'елі. Ну, па важных справах прыходзяць пакрычэць і пабрахацца з маладымі і старыя. Маець такі гадоў пяцьдзесят, з вялікаю барадою, крычыць: «Браткі! Якая цяперіцька слабода, калі табакі німа... Есць у мясцечку, то там не прадаюць, за васьмушку хочуць хунт мукі. Я стаў пасылаць сына – а сыну яго гадоў дваццаць пяць, – дык ён быў на хронце, разгультаіўся, не йдзець...» А другі бацька пытаецца: «На якім хронце?» – «У нейкіх Кірпатых». – «Во, во, во! І мой жа такей. Не хочаць, каб бацька табаку куріў, баіцца, што не хопіць хлеба да нові. А я скажу: якое табе дзела? І ну яго лаіць. Схапіў я ножык папужаць яго, ды ён змоўчаў. А пасля каіць: няпраўда, калі станець Ленін здароў, не будзець вам, старым, такой раскошы... А я яму: не, праклятыя, здохніця з галадухі з сваімі самакраціямі. То ён мне ў адказ: чаму вам, старым, здаровым не быць, вы да дваццацёх гадоў без парток хадзілі й не стрігліся, а я з васемнаццацёх лет у падрядчыка Лявонава ў Маскве тачку цягаў, а цяпер церяз Мікалая Краважэрнага трі гады ў Кірпатых адсядзеў, у вакопах, па трое дзён-начэй не еўшы. Я на яго: вэн! уцікай з мае хаты куды хочаш!.. Праўда, паслухаў бацькі: узяў шапку, выйшаў». Тут усе старыя аж равуць: «Ты – маладзец! Такіх душагубаў надыбе вучыць!» А некаторы бацька яшчэ паддае: «Аўрам святэй свайго сына нёс богу на нож калоць, і то сын Ісак маўчаў...» І ўсе тады: «Праўда! Праўда!» Аж выступаець самы ўжо, відаць, пачэсны й разумны бацька і вярзець такую штуку: «А мой жа, с... сын, нейкіх кніжак палітыцкіх дастаў і чытаець: усё народнае, няльга хлеб прадаваць, калі ў каго ёсць лішні. А жонка на мяне гаворыць, нашто я пяць хунтаў мукі занёс за пяць васьмушак табакі ў мясцечка Пятровічы. Тады я кажу: а табе якое дзела? Я – хадзяін... Ды яе па карку. А сын падбег ды каіць: не ймееш права біць! А я на іх: вэн з мае хаты! Як-то я не ймею права біць свае жонкі?» О тут старыя то рагочуць: «Ха-ха-ха!» Выходзіць малады і кажаць: «Таварішы, цішэй! Даволі дурець ды сыноў глядзець, надыбе дзела ряшаць: як школу адчыніць?» Але ніхто не слухаець, усе галдзяць бесталаччу... Выходзіць другі малады і кажаць: «Таварішы! Школу надыбе небяспріменна адчыніць. У трёх дзяреўнях німа школы, у двух Шкандзіных і ў Гарелаўцы. І між намі, таварішы, німа ніводнага светлага чалавека, усе мы цёмныя...» Яму не ўзбунт крычыць самы разумны бацька: «Не слухайце яго! Ён толькі наўчыўся языком бряхаць... Лес-то дармавэй, а пра налогі, як школу адчынім, ён нічога не сказаў. І тут другі бацька: «Сажань дроў пастанавілі па сорак рублёў – во тут і жыві...» А там нехта яшчэ дзярэць ува ўсё горла: «Мне некага ў школу пасылаць!!» – «А сына й дачку?» – пытаецца малады. «А лапці хто будзе мне плесць?» – крычыць той. «А сам?» – ізноў пытаецца малады. «Я? Я ўжо за сваіх сорак гадоў наплёўся!» І старыя ўжо пастанаўляюць: «Не надыбе вучылішча, не надыбе. Дзяцей патворіць нечага!» Там яшчэ каторы бубніць: «Вунь Анісавы выўчылісь, цяпер кажуць на бацьку, што каб саветаў слухаў. А якіх жа саветаў? А во такіх: у кажнай хаце ёсць савет... Савет – гэта значыцца ўся сям'я, і даўжон адзін чалавек пакаряцца яму, а хатні савет – сельскаму, а сельскі – валасному і так далей. Ага! – закрічэў Аніс, – я сам хадзяін, ды буду пакаряцца вам! Вам не спанараўна, што я табаку на хлеб мяняю, – не надыбе мне такія царі...» А таму ў адказ другі яшчэ й жарты строіць: «Нічога, браткі, куріця! А калі не дагледзяць етыя шыбельнікі, дык і самагонку ганіця! А не хапіць хлеба, ніхай бальшавікі даюць. А то цераз іх завод зачынілі, спірту не гоняць». Выходзіць член «камбеда» і кажаць: «Не, таварышы, хто будзець самагонку гнаць, хлеба ніхай не просіць, а будзець расстрелен!» Як толькі сказаў, усе старыя аж равуць: «Ага! Дык нас будуць страляць, як хлеба не хапіць! Авохці, рятуйця! Нам еткага начальства не ненадыбе, не!»
Васіль змоўк на нейкі час, бо патроху разгарэўся і хацеў шмат чаго пераказаць. Ён зірнуў на Абдзіраловіча, як той слухаець яго пераказы, і заўважыў, што госць той цікавіцца, ды нешта маець сваё пільнае ў галаве. І не мог сцяміць, ці госць углядаецца ў яго, ці замысліўсь і глядзіць на яго, а не відзіць.
Абдзіраловіч адхіліў вочы. Ён пад канец не слухаў як мае быць і не чуў, бо ўгледзеўся ў Васіля, шукаючы ў ім падабенства з панам Абдзіраловічам. Падобнасці ў выглядзе знаходзіў болей а болей і аж пужаўся няведама чаго.
А Васіль хацеў казаць і казаў яшчэ. Казаў аб тым, як абсуджалі на зборцы пытанне, высунутае маладымі, аб адчыненні кааператыўнай крамы, якая ёсць, прыкладам, у жыдоў у м. Пятровічах. Прапазыцыю правалілі старыя за тое, што маладыя хацелі пасадзіць у краме сваіх таварышоў, а старыя іх каб прымелі, дык бы з'елі. Ён казаў, як старыя крычэлі: «Ага! І грошы на краму надыбе? Дык згарі яна! Не надыбе крамы, не надыбе, не надыбе!! Пойдзем, браточкі, дамоў!» – казаў, а госць усё ўглядаўся ў яго і потым, каб не збіцца з сваіх думак, каб толькі слухаць і далей думаць, запытаўся:
– Ці ж так адны старыя ўва ўсім вінаваты? Я чуў ад многіх, што бываець наадварот, маладыя на старых усселі цяпер і ездзяць на іх, колькі хочуць...
Сказаў і думаў, што нос у Васіля – адыстар бацькін, старога пана Абдзіраловіча, і што каб той стары пан падзіваваўся цяпер на гэтага свайго сына і паслухаў яго, што было б... Што было б, каб ён даведаўсь, што гэты бальшавік, работнік – сын яго родны.
– Не адны старыя ўва ўсім вінаваты, – адказаў яму Васіль, – ёсць за што ганіць і маладых. Але ў ідэйнасці, беспярэчна, старыя нічога не варты; праўда – збоку маладых...
Ён памаўчаў, замысліўся, адылі загаманіў.
– Можа й, праўда, я здаўся вам, Ігнат Восіпавіч, не бесстароннім, дык я скажу яшчэ колькі слоў, каб паказаць, якая свалата ёсць і сярод маладых. Падвадзіў мяне ў дарозе адзін бедны жыд каваль, ён ехаў у П-цкі савет па зялеза. Ён прыхільнік камуністычных парадкаў, а наказаў мне пра маладых свайго сяла столькі чаго, што іх усіх проста павесіць трэба. Сяло беднае, дык усе маладыя йшлі раней у свет, у гарады, а цяпер паварочалісь дамоў гультаямі, бандытамі і пад штандарам бальшавізму здзекуюцца над усімі сялянамі. Жывуць паразітамі, паўлезлі ў камітэт беднаты, і ніхто іх не зачапі. Старшыня «камбеда» – яшчэ даволі малады блазнюк, быў засуджаны ў Маскве за ўбійства, сёлета ўлетку так пабіў граблямі сваю братоўку, жонку брата-земляроба, што тая памучылася колькі дзён і памёрла, брата ўсадзіў у чразвычайку, быццам за контррэвалюцыю, а бацьку штодня лупіць чым пападзя, па галаве, ганяець старога на работу, а сам п'янствуе ды гуляець з сваёй бандаю...
– У некаторых валасцях сяляне паўсталі... – сказаў Абдзіраловіч, напалавіну пытаючысь.
– Ну, паўсталі, разумеецца... – у тон яму адказаў Васіль і засмуціўся з складкай абурэння на вуснах, а шчокі яго гарэлі ад гутаркі. А потым сказаў: – Яшчэ горай тое, што даручаюць давіць паўстанне і караць паўстанцаў такім бэсціям-крывасмокам, як розныя п'янюгі з быўшых афіцарышак, як гэтыя розныя Гарэлікі...
Сказаўшы тыя словы з вялікай злосцю, Васіль схапіўся, што й госць яго – быўшы афіцарышка, ён пачуў цёпла на шчоках і скоса зірнуў на Абдзіраловіча. Злосць, аднак, не мінулася.
– А што такое? Хто гэты Гарэлік? – спакойна спытаўся госць.
– Нейкі п'янюга капітан, а можа, навет быў і жандарам калі-небудзь. Убіўся ў ласку к нашаму Карпавічу, наўчыў яго п'янстваваць, іх паслалі давіць паўстанне, і яны... яны без міласердзя парастрэлівалі зусім невінаватых людзей, цёмных сялян.
– Што ты кажаш?! – спытаўся Абдзіраловіч парушаным, але такім голасам, у якім сам помала чуў патрэбнага пачуцця і зганіў сябе за тое.
Васіль вельмі расстроіўся, але не хацеў паказаць усяго сябе.
У дзвяры забарабаніла гаспадыня, увайшла з самаварам, тоўстая, сівая ў замасленай блюзцы і ў пантофлях.
– А я прыйшоў прасіць, каб вы завялі мяне к Карпавічу, – сказаў Абдзіраловіч Васілю, калі яна ўсё паставіла на столе й вышла, – буду прасіць яго, каб памог вызваліць з «чразвычайкі» майго арыштаванага таварыша і яшчэ аднаго чалавека.
– Добра, пойдзем, – каротка сказаў Васіль, наліваючы гарбаты, – зараз, як нап'ёмся.
Настрой у вабоіх зламаўся і змяніўся. Васіль не чуў той зморанасці, апяшаласці, а быццам гарэў у трасцы ад патрэбы нейкага дзеяння, творчасці, змагання. Ён абпякаўся гарбатаю і адразу, неўпрыцям, з'ядаў увесь кавалачак цукру, хоць хапацца ж не было зусім куды. Шчокі яго ўсё гарэлі, а бровы насунулісь на вочы.
Абдзіраловіч пачуў тут нейкае палягчэнне ў адносінах да Іры, быццам пераверыўся ў нечым радасным і меў права сказаць: «Эт, каму гэта патрэбна!» А што ды што патрэбна: ці беларускае нацыянальнае адраджэнне, ці яго дружба з дзяўчынаю, – таго і сам добра не цяміў ды й не стараўся абдумаць. Быццам гэтыя дзве акалічнасці толькі заміналі таму, каб назаўсёды знішчыць магчымасць расстрэлу невінаватых людзей.
|
|
