 |
РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ
|
|
Вобразы мілыя роднага краю,
Смутак і радасьць мая!..
Якуб Колас
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
У казахстанскай ссылцы
|
Вясною 1940 году некалькі пісьменьнікаў з Заходняй Беларусі былі запрошаныя Саюзам пісьменьнікаў БССР у Менск. Прышлося пазнаёміцца тады з Купалам, Бядулем і многімі іншымі. Уражаньні нашыя з усяго былі няцікавыя. Калі мы раз ішлі па Савецкай вуліцы, голасна гаворачы ды жартуючы па-беларуску, Кучар, які быў разам з намі, нейк спалохаўся, сказаў: «Ведаеце, не гаварэце так голасна па-беларуску — у нас гэта ня прынята». I гэта было ў сэрцы Беларусі, Менску!
Пару дзён пасьля звароту зь менскіх «гасьцей» у Вялейку, аднае прыгожае раніцы, калі я толькі уставала з ложка, у нашыя дзверы пастукаліся ўзброеныя энкавэдзісты. Яны зь месца абшукалі мяне, дарма што я была яшчэ навет бяз сукенкі, і загадалі мне зараз-жа зьбірацца з хлапцамі. Куды — не сказалі.
Хлапцы былі ў школе. Па іх пайшло двух энкавэдзістаў із штыхамі «наперавес». Два іншыя тымчасам абшуквалі пакой і ўсе мае небагатыя рэчы. Хоць гімназыя, пераробленая бальшавікамі на «дзесяцігодку», была ў іншым канцы гораду, энкавэдзісты вельмі хутка прывялі хлапцоў.
На падлогу вывернулі валізу, сьцягнулі з лавы, на якой была, маю пасьцель, коўдру й падушкі,— усё ператрэсьлі. Забралі альбом з фатаграфіямі, кнігі, лісты. Ярку (старэйшаму хлапцу) удалося схаваць некалькі фатаграфіяў пад кашуляй на грудзях, рэшта так і загінула.
Пасьля перагляду рэчы й пасьцель абы-як зьвязалі ў клумак, і неўзабаве мы ўжо стаялі ў машыне, якая імчала вуліцамі Вялейкі. Шмат такіх машынаў можна было пабачыць у гэны сьцюдзёны, золкі дзень 13 красавіка ў горадзе!
Усіх высыланых звозілі на станцыю й ладавалі ў даўжэзны таварны цягнік. Уся станцыя была поўная людзей. Вартаўнікі — грубыя, брутальныя; сплаканыя, напалоханыя жанчыны (іх ды дзяцей было 99 %); сваякі й знаёмыя, якія — дарма што бальшавіцкія запалохваньні — прыбеглі праводзіць сваіх блізкіх у далёкую, невядамую дарогу. Усё гэта мітусілася, пхалася, лаялася, крычала й плакала. Энкавэдзісты шчыльна акружылі цягнік, але ўсё-ж той і гэты з натоўпу прарываўся, падбягаў да дзьвярэй вагонаў, падаваў тую ці гэтую забытую рэч, бутэльку малака, яшчэ раз разьвітваўся. Нас ніхто не праводзіў. Нам ніхто нічога не падаваў, хоць мы й ехалі ў вялікую дарогу, ня маючы пры сабе навет куска хлеба. Ды ці да хлеба тады было? Пачуцьцё страшэннае крыўды сьціскала горла...
А людзей усё прыбывала й прыбывала. Было сьцюдзёна. Ішоў дробны дождж... Вясна ў гэтым чорным годзе не сьпяшалася прыйсьці на зьмену нябывала войстрай і маразянай зіме!
Толькі позна ўвечары цягнік рушыў зь месца. Усе плакалі. I гэтыя, сьцісьненыя шчыльна, як быдлё ў цёмных, брудных вагонах, і гэныя, абапал рэйкаў, што ўсьцяж адганяліся прыкладамі энкавэдзістых,— нябачны ў імглістай цемры вялікі, маўклівы натоўп. Плакала й я, уткнуўшыся ў клумак з пасьцеляй, плакала так доўга й балюча, аж заснула, закалыханая мерным стукатам колаў.
Падарожжа нашае трывала блізу тры тыдні. Цяжка сяньня паверыць, што знайшліся сілы ператрываць усе злыбеды, што выпалі на нашую долю падчас гэтага жудаснага падарожжа. Ехалі мы увесь час пад моцнаю эскортаю брутальных энкавэдзістых, у шчыльна замкнёных вагонах, пацёмку, у холадзе й голадзе. Есьці нам упяршыню далі толькі на трэйці дзень, калі мы мінулі межы Беларусі. Тады-ж нас на часіну выпусьцілі «пад вагон», ня выпускаючы, аднак, ні на вобмірг з-пад нагляду. У нашым вагоне было 30 чалавек, жанчын і дзяцей, у іншых шмат больш, да 40. Усе ціснуліся на бруднай падлозе, на клумках, ахінуўшыся чым мага. 3 аднаго боку былі зробленыя з дошчак як-бы нары, дзе таксама сядзелі й ляжалі людзі. Вокны нашага вагону былі забітыя бляхаю, але праз пару дзён хлапцом удалося адарваць цьвякі й прыпадняць яе. Зрабілася крыху відней, і можна было па чарзе глядзець на мінаныя шэрыя, няветлыя аколіцы савецкага раю.
Ды што значыць чалавек! Мінула колькі часу, першая роспач крыху прытупілася, й у нашым вагоне завёўся такі-сякі лад. Усе пасябраваліся, зжыліся... Перасталі плакаць, ці, лепш кажучы, плакалі кажны сабе, паціху, у куточку. Дзеці павыцягвалі нейкія цацкі, пачалі гуляць. Моладзь, а яе ў нашым вагоне было шмат, хлапцоў і дзяўчатаў ад 12-цёх да 17-цёх год, узялася навет сьпяваць, часам навет жартаваць і сьмяяцца, хоць ніхто ня ведаў, калі й дзе будзе канец нашаму жудаснаму падарожжу.
Але ў іншых вагонах было горш. Найменшыя дзеці (былі такія па 2 тыдні) паміралі. Ня было ня толькі што малака, навет вады, каб даць ім. Раз на двое сутак цягнік прыпыняўся на вялікіх вузлавых станцыях і дзяжурныя па вагоне хадзілі пад вартаю па хлеб і зупу. Гэта было ўсё, што мы даставалі, каб не памерці.
Так, пераехаўшы вялікі кусок Расеі, мы перасеклі Урал, вельмі прыгожы ў сваім суровым, каменным харасьцьве, і апынуліся ў бязьмежных стэпах заходняга Сібіру.
Пачыналася вясна... Сьнег блізу згінуў. Абапал чыгункі, як вокам скінуць, рудзелі бясконцыя прасторы ссохлае леташняе травы. Дзе-ня-дзе на даляглядзе бялеліся рэдкія бярозавыя пералескі. Было страшэнна пуста, сумна й безнадзейна.
Я ўвесь час сядзела ля акна й глядзела на кавалачак сіняга неба, што было відаць праз шчэліну... «Толькі вясною бывае неба такое сіняе, толькі вясною бываюць далі такія чыстыя...» — настырліва, у такт колаў, зьвінела увушшу. Гэты верш, што ўвайшоў пазьней у зборнік «Сягоньня», нарадзіўся якраз аднае веснавое раніцы ў цягніку, што вёз нас у далёкую ссылку праз аднастайныя сібірскія стэпы.
Пасьля 20-цёх дзён пакуты мы дасягнулі нарэшце мэты. Цягнік, які ўжо ад колькіх дзён, не даяжджаючы Новасібірску, зьвярнуў быў проста на паўдня, спыніўся на маленькай стэповай станцыі на беразе няжывога салонага возера. Нас выгрузілі й машынамі разьвезьлі па бяскрайных прасторах.
Наш вагон, усе разам, трапіў у глухую калгасную вёску Дзьмітраўку, дзесяткі кілёмэтраў (больш 70-цёх) ад чыгункі. Тут мы доўга сядзелі на вуліцы, у пяску, няведаючы, што рабіць і куды йсьці. Нас проста скінулі з машынаў сярод сяла, і ўсё.
Калі сьцямнела, мясцовыя калгасьнікі, украінцы, пераселеныя сюды яшчэ царскім урадам, якія дагэтуль маўклівым натоўпам прыглядаліся да нас здалёк, пасьмялелі, падышлі бліжэй. Тыя, што мелі мякчэйшыя сэрцы, запрапанавалі начлег. Нам пашчасьціла. Нейкая старая забрала нас да сябе, дала есьці. Пашчасьціла й яшчэ некаторым. Але былі й такія, што начавалі на дварэ.
Назаўтрае прыехала з раёну НКВД. Сабрала нас усіх у сельсавеце. Доўга перапісвала нас, дапытвала, а нарэшце сказала, што мы ня маем права нікуды з гэтае вёскі выходзіць, што маем штодня а 7 гадзіне раніцы мэльдавацца ў сельсавеце й што... мусім сабе радзіць як патрапім. «У каго няма грошай — а яны, пэўне-ж, ёсьць у кажнага, вы-ж памешчыкі,— сказаў адзін з энкавэдзістых,— той можа йсьці пабатрачыць у калгасьнікаў. Нам да вас справы няма, і працы мы вам ніякае даць ня можам, пакуль вы «не пераваспітаецесь» і «не раскулачыцесь».
I мы пачалі шукаць заработкаў, старацца хоць як-колечы наладзіць жыцьцё. Заработкі знайшліся. Справа ў тым, што ўсе калгасьнікі, ня вылучаючы старое, у якой мы начавалі першую ноч і якой было ўжо 80 год, штодня мусілі хадзіць на працу ў калгас. Працавалі яны ад цямна да цямна далёка ў стэпе. Але і ў хаце, аднак, трэба было даваць раду, праца й тут была.
Трэба было нацягаць вады для кароваў апаўдні (студні ў Дзьмітраўцы былі страшэнна глубокія, і вады ў іх было мала), пачысьціць хлявы, вымазаць хату. Хаты ў Казахстане, абсалютна бязьлесным, усюды з гліны, і, прынамсі, раз у год іх трэба нанава абмазваць, каб не разваліліся ад дажджу й сонца.
I вось калгасьнікі пачалі нас наймаць, каб выконваць за іх гэтую працу, тым больш што НКВД афіцыйна гэтага не забараніла, хоць і сказала неафіцыйна, што калі хто зь мясцовых жыхароў будзе памагаць «палякам», дык таго вышлюць «на Камчатку».
Мы, гэта значыцца я з хлапцамі, за посьцілку й два ручнікі нанялі «кватэру» ў аднаго калгасьніка — месца ў хаце, дзе можна было спаць на глінянай падлозе, і ўзяліся за заработкі, каб не загінуць. Капалі гліну, мясілі яе ў ямах ізь сечкай, лазілі на стрэхі, мазалі іх глінай, правілі камяны, рабілі «саман» (цэглу з гліны, мяшанай ізь сечкай), цягалі ваду із студняў. За гэта нам плацілі пшаніцай, давалі хлеб, часам навет малако.
Бульбы й ніякага варыва ў Казахстане мы ня бачылі. Кажуць, калі ўдасца, бывае, добры год, дык родзіць там і бульба, і нават кавуны, але пры нас год быў зусім засушлівы й нічога па гародах ня толькі ня вырасла, але нават і не абыйшло.
Так-сяк мы пачалі новае жыцьцё. Мясцовае жыхарства й само жыло ў вялікай нястачы. Шмат якія калгасы год у год галадалі. У нашай Дзьмітраўцы было, праўда, крыху лепш. Леташні год быў выняткова ўраджайны, і кожны меў запас пшаніцы. Але ня было ні адзежы, ні абутку, ні пасьцелі, ні пасуды. З нашае посьцілкі гаспадары пашылі сабе па кашулі, й гэта было для іх вялізарнае сьвята. Спалі яны на голым гліняным прыпечку, падаслаўшы пад галаву брудную, падраную ватоўку, скіненую толькі што з плечаў. Хадзілі блізу босыя, дарма што стэп быў поўны атрутных скарпіёнаў. Ня мелі ні ложкаў, ні нават лаваў.
У працы, у тузе прамінула сьпякотнае, распаленае казахстанскае лета. Hi разу за ўсе летнія месяцы ня было дажджу. Зямля палопалася, голы, пусты й так стэп зрудзеў і ссох да рэшты. Пагражала няўрода й голад. У калгасе быў страшэнны непарадак і хаос. Валы здыхалі, трактары псаваліся. Калі што, раней пасеянае, і абыйшло, і дасьпела,— так і марнавалася на карані, бо не пасьпявалі зжаць і звазіць.
Сена часткаю згарэла ў стэповым пажары, часткаю зазімавала пад сьнегам. Калгасная жывёла засталася бяз корму на зіму. У калгасах па той бок чыгункі, у Алтайскім краі, пачаўся голад. Ад раніцы і да вечара праз нашую вёску пацягнуліся працэсыі галодных сібіракоў-калгасьнікаў, што жабравалі пад вокнамі хлеба. Але хлеба й у нашай Дзьмітраўцы ўжо мала ў каго было. Пад вясну шмат хто захварэў на цынгу.
Што-ж казаць аб нас! Дарма што цяжкой працай мы зарабілі былі крыху хлеба. Нам давялося пазнацца гэтаю зімою і з голадам, і з холадам. Зімавалі мы ў глінянцы, якую самі сабе змайстравалі і абмазалі з развалінаў старое, закінутае хаты, што калісьці належала да будынкаў нейкага раскулачанага і выгнанага зь вёскі кулака. Такіх развалінаў — адных сьценаў — было ў нашым сяле вельмі шмат.
У нашай глінянцы было цёмна, цесна й сьцюдзёна. Была, праўда» печка, што вельмі курэла, але паліва было мала. Дроваў у Казахстане няма. Паляць там сухім палыном, саломай і кізякамі — высушаным каровім гноем. Усю восень мы хадзілі далёка ў стэп ірваць палын, які расьце там вышэй чалавека, і хоць і пакалечылі й паранілі рукі аб калючае цыбур'ё, а крыху апалу прызапасілі. Хадзілі таксама ў стэп, дзе пасьвіліся калгасныя каровы, зьбіраць высушаныя гарачым сонцам кізякі. Аднак ні палыну, ні кізякоў на ўсю даўгую сібірскую зіму не хапіла.
А зіма гэтая была запраўды жудасная, вятраная, маразяная, завейная. Тыднямі трымалася страшэнная сьцюжа (50° Ц. і больш), дзьмуў бязупынны ледзяны вецер з Паўночнага Ледавітага акіяну, на стэпе мяло сьнегам. 8 чалавек калгасьнікаў (у тым 3 жанчыны) з нашае вёскі замерзьлі на працягу зімы, заблудзіўшы ў мяцеліцу («буран») каля собскіх хатаў. Памірала й шмат ссыльных зь іншых вёскаў, але мы ўсе цудам дачакаліся вясны, хоць шмат хто захварэў на цынгу.
Усю зіму мы праседзелі ў нашай зямлянцы пацёмку, бо ня было газы, ні сьвечак. Адзін раз, памятаю, столькі было выпала ўначы сьнегу, што нас зусім засыпала й толькі праз суткі калгасьнікі-суседзі адкапалі нас. Ды ўсё-ж мы жылі й нават ніколі асабліва не распачалі. Відаць, ні голад, ні сьцюжа, нястача ці цемра не патрапяць зламаць чалавека.
У лютым, у канцы, калі ўжо дні пабольшалі і лятуцелася аб блізкай вясьне, зімовая манатоннасьць перарвалася для мяне адным здарэньнем. Прыяжджала НКВД, перапісвала ізноў усіх, а мне загадала ўзяць хлеба на 3 дні і з паштаром ехаць у раён. Пошту ў нашае сяло вазіў з раёну, за 40 км, гарбаты паштар-калгасьнік на санках, запрэжаных ледзь жывою сівою канягаю. Ведама, мы ўсе такім загадам вельмі ўсхваляваліся, але ня было рады, трэба было зьбірацца ў дарогу.
Дасталі кавалак хлеба, пазычылі вялізарны кажух і старыя валёнкі (маразы, хоць і вясна блізка, трымаліся ўсьцяж вялікія), і назаўтрае досьвіткам я паехала з паштаром у раён. Ехалі мы суткі, бо конь быў слабы, давялося начаваць у нейкім чужым калгасе.
Раённае НКВД пратрымала мяне у страху й няведзе цэлы дзень, а ўночы, ізноў санкамі, адправіла ў «обласьць», даўшы ліст да самога начальніка абласнога НКВД у г. Паўладар. Дарогаю пачалася адліга, у Паўладары вуліцы абярнуліся ў рэчкі. Прабрыўшы із станцыі да гораду пехатою ў сваіх валёнках добрых колькі кілёмэтраў, я прастудзілася й захварэла.
Начальніка НКВД у горадзе ня было.. Агледзеўшы мой ліст, мне сказалі прыйсьці назаўтрае. Але куды было дзецца? Я з гарачкаю пабрыла па горадзе. Хадзіла аж дацямна. Нарэшце адважылася пастукацца ў нейкую хату ў канцы аднае доўгае вуліцы і толькі таму, што далей ісьці было немагчыма — вялізарная лужына, запраўднае возера, залівала ўсю вуліцу. Старая жанчына, што жыла ў хаце, адразу прыняла мяне пераначаваць і нават напаіла гарбатаю й паслала мне добрае ложка!
Я выляжалася й адпачыла, а назаўтрае ізноў пайшла ў НКВД. Сядзела я там, галодная, увесь дзень. Начальнік прыняў мяне толькі а 10 г. увечары і, доўга не гаворачы, перадаў мне ліст і грошы на дарогу й загадаў зь першым-жа цягніком ехаць у Маскву.
Я была страшэнна і зьдзіўленая, і зацікаўленая. Баялася я ўжо менш. Бо калі-б мяне меліся арыштаваць, як я раней думала, дык пашто было гэта рабіць аж у Маскве, а ня тут, на месцы? I вось я паехала. Кажух пакінула на станцыі, але валёнкі цягнула на нагах, дарма што ад вільгаці яны размоклі і зрабіліся вялічэзнымі. Ад прастуды астаўся кашаль, які мучыў мяне праз усё падарожжа.
На шосты дзень я шчасьліва заехала ў Маскву, знайшла па адрасе на канвэрце ліста маскоўскае НКВД (на Лубянцы), ізноў выпаўняла там бясконцыя анкеты, адказвала на бясконцыя пытаньні. Энкавэдоўцы старался намовіць мяне, каб я падпісала развод із маім мужам, але я адмовілася. I падумаць толькі, што муж мой быў я раз у гэтым часе там, на Лубянцы, можа, празь якую сьцяну ад мяне, а я і не падазравала гэтага!
Наагул, і па сяньняшні дзень я ня ведаю, пашто мяне маскоўскае НКВД выклікала аж з Казахстану? Ці яны хацелі паглядзець на мяне, ці намовіць на развод, ці яшчэ што. У канцы яны сказалі мне, што за мяне «ходатайствуюць» важныя асобы й што я, магчыма, буду звольненая з ссылкі, а пакуль што маю ехаць назад у Казахстан і аб усёй справе маўчаць. Я так і зрабіла.
НКВД завязло мяне на станцыю, купіла білет і пасадзіла ў цягнік. Праз тыдзень я была ўжо ў нашым раённым мястэчку. Пагода зьмянілася. Пацяплела. Пача-лося веснавое разводзьдзе. Па вуліцах імкнулі ручаі, усюды была вада, а я была ў сваіх цяжкіх, намоклых валёнках! Пошта ня езьдзіла, усякае спалучэньне з нашай далёкай Дзьмітраўкай было перарванае. I я наважыла ісьці да хаты пехатою праз стэп, бо ў раёне мне ня было куды дзецца.
Цяжка было ісьці ў кажуху, што цягнуўся па зямлі, праз мокры, падобны да кашы сьнег. Навокал была шэрая, маўклівая пустка, стэп. Дарогу было ледзь знаць. Пад нагамі плюхаў мокры сьнег, над галавою было шэрае неба.
Я мінула дзьве вёскі. адну зь іх кіргіскую (казахскую). Тут нейкі незнаёмы кіргіз, што стаяў на вуліцы, запрасіў мяне да сябе словамі: «Ты ссыльной? Дык хадзі да мяне чай піць». Я была вельмі стомленая, і піць мне страшэнна хацелася. Я пайшла за кіргізам. Ён прывёў мяне ў гліняную хатку, падобную да хатаў у нашай вёсцы, толькі ніжэйшую і звонку не пабеленую й бясформую, як куча гною.
Але ў сярэдзіне было даволі чыста. Жонка кіргіза заварыла вады ў мядзяным катле, і ўся сям'я села на падлозе вакол нізенькага століка. Мне падставілі скрыню, каб выгадней сесьці. Гарбату кіргізы п'юць зь цікавых місачак, падобных да вінных чарак; завуцца яны піяламі.
Адпачыўшы ў добрага кіргіза (усе яны цярпець ня могуць бальшавікоў, адгэтуль і сымпатыі да іхных ахвяраў), я яшчэ шпарчэй, паколькі дазваляў кажух і валёнкі, пайшла мясіць мокры стэповы сьнег. Калі цямнела, я даходзіла да вялікае вёскі, найбліжэйшае да нашае, зрабіўшы за дзень 32 кілёмэтры. Тут я пераначавала ў аднэй сям'і, таксама вывезенай зь Вялейкі, а назаўтрае пабегла апошнія 8 кілёмэтраў.
Ня была я ў хаце больш двух тыдняў, дык і ня дзіва, што мяне рупіла хутчэй пабачыць хлапцоў. Валёнкі так панаціралі мне ногі, што я ўжо не дала рады цярпець, скінула іх і апошнія 5 кілёмэтраў ішла босая на сьнягу й вадзе. Ногі зрабіліся чырвоныя, і ані ня было холадна, а што найдзіўней, дык я ня толькі не прастудзілася, але й рэшткі папярэдняе хваробы як рукой зьняло!
Праз тры тыдні, ці мо крыху больш, з раёну прыйшла папера, што мы звольненыя й можам варочацца «на прежнее место жительства». Даручылі нам гэтую паперу а гадзіне 1-й уночы, а на 6-ю гадзіну мы меліся быць гатовыя да выезду! Ясна, што ўсю ноч мы ня спалі, пакаваліся, раздавалі рэчы сябром па няшчасьцю, зьбіралі ад іх лісты да сваякоў, даручэньні.
I вось ізноў мы стаялі на машыне і ймкнулі праз стэп, але ўжо дахаты! Быў першы запраўды вясновы дзень. Стэп прачынаўся да жыцьця, пачынаў зелянець... Недзе ў тумане гулі трактары, стэповыя птушкі пішчэлі й цьвіркалі на усе галасы. На душы было радасна, й радаснае было ўсё навокал.
|
|
|
|
|
Падабаецца
Не падабаецца
|
|
|
2009–2022. Беларусь, Менск.
|
|
|
