|
Хцівец і скарб на Сьвятога Яна
|
Пры выгане ў вёсцы, ў самай перагонцы,
Была хата крывенька у адно ваконца;
Ў хатцы адзінокі жыў хцівец лянівы,
Што думаў бяз працы зрабіцца шчасьлівы.
У грошах, ён думаў, усё людское шчасьце,
А ён жа павінен гдзесьці скарб напасьці!
За мілю ж за вёскай ды быў лес закляты;
А хціўцу жа лес той якраз проці хаты,
Ў тым лесе заклятым не расло нічога,
Празь яго ніколі не ішла дарога;
Баяліся людзі у той лес заходзіць,
А як хто заблудзе, – чорт па тры дні водзіць!
П’яны хцівец, ішоўшы з васэля дадому,
У той лес убіўся, залез серад лому.
Вот стаіць ён гэта, клянець, праклінае,
Калі гляне воддаль, – сьветлачка мігае.
Думаў, хата блізка ці хтось пасець коні,
Кінуўся на сьветла, прайшоў, можа, гоні,
Аж глядзіць, агонь той ды зь зямлі бярэцца.
Хоць гарыць – ня пале; няможна й сагрэцца.
Спалохаўся хцівец, аж працьверазіўся,
Сам не аглядзеўся, як і апыніўся
Аж у сваёй хаце, аж на печ забіўся!
Назаўтра па вёсцы аб усім аб гэтам
Вестка абляцела, як папер штахвэтам.
Адзін скажа верна, другі праінача,
А кажды па-свойму здарэньне тлумача.
Адзін кажа: пэўне, маланка бліскала,
Дык п’яному хціўцу у вачох і стала.
Другі: што то сьветласьць з магілкі сьвятога,
Пэўне, хцівец будзе шчасьлівы у Бога.
А другія кажуць, што то скарб закляты,
Што хцівец, як знайдзе, дык будзе багаты!
А хцівец дай думаць: як бы тут разжыцца,
Хоць бы гэтым скарбам з чортам падзяліцца.
I сядзіць на прызбе ці ў сьвята, ці ў будні.
Калі раз пад вечар вылазе чорт з студні!
Опратка нямецка, сьпераду куртата,
Капялюх высокі, як жыд носе ў сьвята,
Портачкі, як дудкі, сам якісь цыбаты,
I шкляныя вочы, ззаду хвост куртаты...
Хцівец дагадаўся, што то за пасланец,
Са страху затросься так, як той паганец,
А тыкі пытае, трохі ачуняўшы:
– Хто ж такі, панічык? – нібы не пазнаўшы.
– Ды я не тутэйшы, кліпатэнт, здалёку,
Душы закупляю для пана штороку.
– А ваш пан багаты? Ці дорага плаце?
– Іх! – кажа. – Мільёны ён на гэта траце.
Яму трэскі а грошы, што грошы – то трэскі,
Усякага купе, абы толькі кепскі!
– Нашто ж душы кепскія, здаецца?
– Э! бо добры у добрым псуецца!
– Ці б то мне няможна прадацца вашэці,
Каб я быў багатшы ад усіх на сьвеце?
– Можна, – кажа немчык, – а чаму ж няможна?
Чэраз маго пана нігды не парожна.
Пры сабе ня маю, але вун, у пушчы,
Ляжыць скарб закляты за ройстам у гушчы,
А там, на засьценку, ёсьць ведзьма старая,
Пакажа, як браць скарбы, яна ўсё знае!
Наша душа, твае грошы! – I запісаў штосьці,
А сам кінуўся аб землю, забразджалі косьці!
Віхрам закруціла, і ён зьнік, як пена.
Хцівец зьвяк на камень, аж пабіў калена.
Спалохаўся чыста, што аж пражагнаўся,
Навет плюнуў трэйчы, злажыў трэйчы хвігу,
Але чорт закрысьліў душу сабе ў кнігу!
Вот назаўтра хцівец прад усходам рана
Ляціць да той ведзьмы, казаў бы да пана.
Вот ужо і блізка яму да засьценку...
Стала чагось страшна! Ідзець памаленьку,
Аж скуль узяліся, як туман з дубровы,
Крукі і вароны, сарокі і совы
Ды як сталі кракаць, галасіць, сьмяяцца, –
Хцівец аж схітнуўся, каб назад падацца;
Узяў камень, калі пусьце, калі уцярэбе,
Ды трафіў ня ў пташкі, а сабе па лэбе!
Аж зарагаталі каменьні па полю,
Аж сыпнулі сьлёзы у хціўца ад болю.
Давай таптаць лапцем камяні са злосьці...
Калі гляне – ведзьма! Адны толькі косьці!..
Калі гаркне хціўцу у вароньне горла:
«Якая ж то немач цябе тут прыпёрла?»
«Маю інтарэсы, – кажа, – да вашэці
I даўно прыйшоў бы, каб не твае дзеці...»
А яна праз комін глядзідь і гавора:
«Я цябе чакала, але ня так скора.
Не рабі мне глуму, а ідзі у сені,
Але зажмур вочы, выверні кішэні.
I паўзі на брусе, ды наперад задам,
Пад сьцяну пралезеш яшчаркай ці гадам».
Увайшоў ён гэтак у тое мяшкане,
Аж спацеў са страху! – калі гэта гляне,
Паўнюсенька хата пташкавых галовак,
Скрыдэлак, і ножак, і цэлых паловак.
Та сьвішча, там вішчыць, то крэкча,
Гэтая стогне, а другая клекча.
А ведзьма як крыкне каршуновым басам,
Дык усё замоўкла зараз тым жа часам.
«Ну, кажы ж, што трэба? Мусі, ці ня грошы?
Бо віджу, для нас ты чалавек харошы».
«Эгэ ж, – кажа, – скарбу хацеў бы дабрацца,
А ваша дык знаеш, як за яго ўзяцца».
«Відзіш, які ласы? шык гэта ня жарты!
Пагляджу я первей, ці ты яго варты:
Задам тры работы, – як выдзержыш пробу,
Дык забярэш скарбы, а не – дык хваробу!
Нанасі ж пазногцем мне вады вядзерца,
З маленькіх пылінак, вот па гэтай мерца,
Пастаў слуп высокі ды, як волас, ценькі
I зьлічы лісточкі на весь лес гусьценькі!»
Мусіць, тут і немчык тыкі памог трошкі,
Досьць, што крутам-мутам выпаўніў да крошкі,
Адкуль і ахвоты, і розуму стала?
Усё зрабіў хцівец, што ні загадала.
Ведзьма яго хвале, гладзе па галоўцы,
Падала вячэраць чагось у латоўцы?
Здаецца, яечню і з савіным шмальцам,
Сама яго корме, папіхае пальцам...
Потым таго кажа: «Калі ты, лядачы,
Захацеў так скарбу, дык ідзі ж уночы
У лес перад Янам, каб ні брэх сабачы,
Ані сьпеў пятушы, ані людзкі вочы
Не былі ў прашкодзе. У папараць сядзіш,
Хустачку падсьцеліш, добранька разгладзіш
I чакай паўночы. Папараць дасьць кветку;
Ты струсьні на хустку папараці ветку,
У хустку завяжаш кветачку ты тую
I будзеш мець скарбы, калі пашанцуе.
Толькі, дзяцюк, слухай! Каб ты не жагнаўся
I, несучы скарбы, каб не аглядаўся!»
Хцівец, дачакаўшы прад сьвятога Яна,
Зайшоў ў лес далёка ад самага рана,
Выспаўся за слоньца, вечарам памыўся
I сабе чакае: ці прэндка паўночы?
Паставіўшы слупам на папараць вочы,
Толькі зірк: па лесе кажаны, як мухі,
Каля яго круцяць, поўзаюць рапухі,
Гадзіны суюцца, а совы галосяць,
Ваўкі страшна выюць, аж рэха разносяць,
Ажно лес трасецца! I хцівец затросься,
Але страх падолеў, і усё прайшлося,
I усё заціхла, як магілка ўночы.
Хцівец зноў паставіў на папараць вочы,
Вецярок па лесе лісткі разьвявае,
Струхнулася папраць, як бы то жывая!
Калі глядзіць хцівец: кветачка, як слоньца,
Заблішчала ясна, хораша бясконьца!
Струсануў на хустку хцівец кветку гэта
І ляціць дахаты з кветкай, як штахвэта!
Цяпер хцівец ведаў ўсё на сьвеце чыста:
Што ў зямлі ў сяродку, гдзе сіла нячыста,
Як зьвяры гавораць, скуль вада у рэчцэ,
Калі што пасеяць, адкуль што бярэцца,
Калі будзе вецер, маладзік настане,
I каму якое гдзе будзе спатканьне.
Умеў перакінуць сябе ці другога,
Хоць у што захоча, абы не ў сьвятога!
З скарача надое малака кадушку,
З вады зробе водку, з каменя падушку;
Як захоча, – дохне скаціна ад вока,
Ведае, гдзе скарбы, хоць бы як глыбока!
Знаў лячыць шалёных і кроў стрымаць з раны,
Загаварыць зубы ці вочы паганы,
Заломы у жыце закруціць па злосьці
Ці выжаць чужыя, як закруце хтосьці.
Такі стаў дасужы, што сьвет зьдзіваваўся,
Адкуль гэта хцівец розуму набраўся?
Усё, усё чыста стаў ведаць як трэба,
Толькі што ня ведаў, як зарабіць хлеба!
Узяў ён сякеру, рыдлёўку пад паху
I ідзець у лес той бяз жаднага страху.
Прыходзе да месца, гдзе сьветла мігнула,
Штырхануў рыдлёўкай, аж зямля здрыгнула,
Як людзкія грудзі, і аж застагнала
Жаласьліва, цяжка, як бы вот канала!
А ваўкі, мядзьведзі, каты і сабакі,
Гадзіны, рапухі і зьвяры усякі
Калі загалосяць, як закрычаць пташкі,
Аж хціўцу за скурай сыпнулі мурашкі,
Пот паліўся цуркам, валасы паўсталі...
Хцівец страх падолеў і капае далей.
Трошкі пачакаушы, скуль браліся крыкі,
Шаблі зазьвінелі, забрашчалі пікі,
Б’юць у барабаны і крычаць салдаты:
«Лаві, рубі ногі, каб ня ўцёк дахаты!»
А хцівец капае, як бы і ня чуе.
Тут ляціць карэта! – от-от задратуе!
Там сотнямі коні яго налятаюць,
Фурманы ганяюць і асьцерагаюць,
Ён усё капае – вот так, як наняўся.
Як ужо ж і гэтым страхам не паддаўся;
Гадзіны з балота і вужоў ці мала
Лезуць проста ў вочы і тыкаюць жала...
Ані страпянуўся! А усё капае,
Як бы то ня чуе, як бы то ня знае!
Потым ваўкалакі, смакі, ваўкалюды,
Зубастыя ведзьмы сабралісь з усюды;
На яго суюцца, зубамі скрыгочуць, –
Ён тыкі капае, аж чэрці рагочуць!
Асэсараў, соцкіх, ураднікаў хмара
Наляцелі, грозяць, другі аж удара...
Ён усё капае, ані аглянецца.
Скарб і паказаўся, – няма куды дзецца.
Кацёл, як кадушка, жалезам забіты...
Абухом як трэснуў, дык пусьцілі ніты,
Рэчкай паліліся новыя дукаты,
А хцівец падумаў: «Цяпер я багаты».
Набраў іх бязь ліку, у мяшок насыпаў!
На плечы закінуў, зрадзеў, аж захліпаў!
I... ляціць дадому з тымі дукатамі.
Аж тут і пагоня зямлю капытамі
Рвець, як даганяе, аж сапуць іх коні!
Ён чуе, што блізка, можа, няма гоні,
Дукаты ў лісічкі, а сам у калоду
Перакінуўсь зараз і прапаў, як ў воду!
Калі ж наляцелі калмыкі, арапы,
Шаблямі махаюць, аж трасуцца храпы,
Ды ніяк нічога ня могуць дарадзіць:
Так-то умеў хцівец і сьлед свой загладзіць.
Тыя ж пастаялі, пацмокалі трохі,
Коні завярнулі і пайшлі, як блохі.
Калоду ў сябе зноў, лісічкі ў дукаты
Перакінуў хцівец і ляціць дахаты.
Калі ў паўдарогі чуе – ізноў гоняць,
Крычаць, і страляюць, і шаблямі звоняць.
То цяпер былі татары: кудлатыя шапкі,
А твар, як дзьве скулы, а вочы, як крапкі.
Як зглядзелі хціўца, калі запішчэлі,
Аж прыляглі коні... але не пасьпелі:
Хцівец верць у дуба, а грошы у роя,
А мяшок у вулей! Удалося й тоя!
Цмокаюць татары! Прапаў, як у воду!
Адзін кажа: «Трэба б зласаваць хоць мёду».
А тут на іх коні пшчолы як сунуцца, –
Ледва паўсядалі, каб назад вярнуцца!
Хцівец зноў уцёкі. Пад вёскай, за гоні,
Чуе – забубнела і зноў хтосьці гоне!
То гналіся туркі. Так як падчас бітвы:
Палашы крывыя, вострыя, як брытвы,
У зубах кінжалы, голавы абрыты,
Бровы так, як вусы, а твары сярдзіты!..
Хцівец кінуў камень, а гдзе ён каціўся,
Там ручай глыбокі, шырокі зрабіўся;
На ручаю човен і буч на дне рэчкі,
Поўны карасямі. Туркі, як авечкі,
Саўсім не пазналі, што то перакінуў
Хцівец сябе ў човен! I цяпер ня згінуў.
Туркі завярнулі, а хцівец уцёкі!
Ужо тут пад хатай сусед недалёкі
Як крыкне на хціўца: «Пачакай ты, скнэра!
Падзелімся скарбам! А, які нявера!»
Вытрымаў і гэта і не аглядаўся,
Стануў на парозе, за закрутку ўзяўся;
Аж тут сам з сабою узяў мех прадраўся;
Як сыпнуць дукаты, дык аж загрымела!
Ня вытрымаў хцівец, у вачох сьцямнела...
Аглянуўся, відзе – ажно чорт сьмяецца,
Крыўляе, рагоча, за бокі бярэцца!
Тут абамлеў хцівец, як сноп паваліўся,
На раніцы толькі з расой прабудзіўся
I наперш заглянуў – скарб яго ці цэлы?
Зірк! і губы разьвесіў, і стаіць здурнелы:
У мяху ўсё трэскі, а грошы ня стала.
А душа за чары навекі прапала!
З папараці кветку хцівец гдзесьці страціў,
Памаркі забіла і не разбагацеў!
Цяпер ня то дзесяць, трох не пераліча,
Ня хціўцам, а дурнем кожны яго кліча.
Вот хцівасьць на грошы давяла да згубы:
Няма ў сьвеце лепей, як свой грошык любы.
А то, як каторы чалавек харошы,
У добрым здароўі век зжыве бяз грошы!
|
|
