Варожба
|
Засьцянковая аповесьць
|
Бліжыцца поўнач. У гэтай парэ Сон пахаджае па панскім дварэ. Сьпяць, паканчаўшы звычайную працу, Чэлядзь ў пякарні, паны у палацу; Толькі стары вартаўнічы Ігнацы Ходзіць з клякоткай і піпкай сваёй: Двор сьцеражэ ад людзіны ліхой. Ходзіць стары і мурмоча пад нос: – Ну і пракляты ж сягоньня мароз! Новы кажух прабірае, пся вера, Быццам кажух – не кажух, а папера! Брэша, ня зломіць старога жаўнера, – Панна Эмілья, хай Бог ёй аддасьць, Вызваліць з гора, ня пусьціць прапасьць. Цёнгле, як толькі пачнецца цямнець, Зараз палынаўкі з кухні нясець, Міла глядзіць і ласкава сьмяецца: – Хочаце, можа, Ігнацы, пагрэцца? – Гэткі парадак ня ўсюды вядзецца! Добрае сэрца! Павет абысьці, Роўную паньне, бадай, каб знайсьці... Адвэнт1 на сходзе. Яшчэ да каляд Тыдзень астаўся адзін акурат. Неба у зорках, і кожна зь іх зьзяе, Месяц зялёны свой сьвет пасылае, Лёгкі марозік за шчокі хапае, Сьнег пад нагамі прыемна рыпіць, – Ведае варту Ігнацы, – ня сьпіць. Панна Эмілья тым часам сабе Вечар праводзіць у нейкай журбе: Нейкія брэдні плятуцца дзяўчыне, – Быццам яна не ў дварэ ахмістрыня, Быццам яна не жывець ў ахвіцыне, Быццам яна немаведама хто, Хочацца сэрцу няведама што. Ўспомніць мамульку, татульку, свой дом, Ўспомніць сябе невялічкую ў ём, Старшага брата і няньку-бабульку, Тэклю, Агатку, Ганульку, Аршульку, Даўных равесьніц... кароўку Рабульку... Дзе яно ўсё? I ня вернеш тых дзён, Зьнікла, як дым, расплылося, як сон!.. Страшна і ўспомніць далёкі той год (Чорным яго называе народ), – Пошасьць з касою па сьвеце хадзіла, Панну Эмілью сіроткай зрабіла, Родных, сямейку зямлёю пакрыла. Доля, няйначай, – ў яе ўсё руцэ: Ўзялі паны гадаваць пры дачцэ. Ўстане, паходзіць і сядзе ізноў, Б’ець у галоўку гарачая кроў; Нейкія ў сэрцы парваліся тамы2, Твар то збляднее, то зробіцца ў плямы... Стане прад маткай сьвятой з Вострай Брамы3, Просіць: «Прачыстая, згінуць ня дай, Гора адкінь, ад бяды захавай!» Ручкі заломіць, і сьлёзы цякуць... Новыя думкі ізноў набягуць, Жыцьце у людзях сабе выкладае, Цяжкае жыцьце! Хаця спагадае Маткі заступніца – пані старая, Пан як бы родны, – нявесела жыць! Час у жалобе, ў маркоце бяжыць. Хочацца сэрцайку ласкі ня той, – Хочацца спогадзі паньне другой... Тэкля, Аршулька, Ганулька – малжонкі, Шлюбныя носяць на пальцах пярсьцёнкі... Моліцца панна да ўласнай патронкі: – Панна сьвятая, ты неба ўмалі, Вернага друга мне ў жыцьці пашлі! Потым ўсьміхнецца прыгожа... Каму? Ведама – пэўне, яму аднаму... Рожы4 цьвітуць на бялюсенькім твары, Што ж тут за цуд і чые ж гэта чары? Праўду сказаць? Вінаваты гусары, Ну, хоць ня ўсе, дык, прынамсі, адзін Паньне прычынай маркотных гадзін. Статны, прыгожы, – праўдзівы жаўнер, – Гляне – як сокал! Які ж кавалер! Майстар на жарты які, на хіхоты, Як удаецца ў шабунькі, ў залёты, Лёсткі пушчаць – навучыся ў яго ты! Як ён часамі умее глядзець, Ў танцы які! – не пазволе сядзець! Ручку як сьцісьне, на вуха шапне Слоўца такое, што й сэрца замрэ! Шкода, нядоўга яны пастаялі... Толькі тры тыдні ўсяго балявалі Гэтта ў дварэ і паехалі далей. Рушылі ў Вязьму, а стуль пад Маскву, Чуець паненка, маўляў, наяву, Як прад ад’ездам ён цяжка ўздыхаў; Помніць – навекі аб ёй прысягаў, Як ад’язджаючы, бачыць, скланіўся... Праўда ж? Ці помніць? Ці, можа, забыўся? Любіць? Ня любіць?.. Ў другую ўлюбіўся? Можа, ўдаваў закаханьне на жарт? Трэба аб гэтым спытацца у карт! Праўда, што адвэнт і грэх варажба, Што ж – калі гоніць ў сухоты журба! Бог міласэрны няхай выбачае... Панна Эмілья ў красэлка сядае, Талью картуе, шэсьць карт выкладае, Сёмая карта кладзецца пад ніз. Хітры пасьянс пачынае: «Маркіз». – Любіць? ня любіць? Любіў? не любіў?.. Верным астаўся?.. Ці верным ня быў? – Шэпча паненка. Пасьянс збунтаваўся... Дзе ж той чырвоны кароль падзяваўся? Мусіць, ня любіць!.. Не, гэты ня ўдаўся!.. Іншы спрабую цяпер разлажыць – Час памаленьку бяжыць ды бяжыць. Поўнач прайшла. У дварэ петухі Раз прапяялі з-пад цёплай страхі, Крайчыкам месяц з-за туч выглядае, Панна Эмілья варожб не кідае, Новы, хітрэйшы пасьянс раскладае: – Любіць, ня любіць, любіў, ашукаў, Верным астаўся ці ім не бываў? Рыпнулі дзьверы... I вось на парог... Панначка – зірк! – гэта ж ён, далібог! Палец да губ прылажыў, усьміхнуўся, Дзьверы прымкнуў за сабой, азірнуўся. – Панна чакала, каб я дый вярнуўся? Ціха на пальчыках к ёй падышоў, Дзеўча адразу ня знойдзе і слоў. Потым зьдзіўленьне крыху адышло. – Скуль пан узяўся і што прывяло? – Гэтак пытае. Урода асанны. Сам, як ягнятка, ласкавы, рахманы. – Жыць не магу без каханае панны! Мусіць, нігдзе не спаткаю такой... Дай ты мне шчасьце, вярні мой спакой! Рукі злажыў і на коленкі стаў, К ножкам дзяўчаці галоўкай упаў. Панна Эмілья, смуціўшыся гэтым, Хоча устаць, адхіснуцца, а дзе там! Ён не пушчае і моліць ўсім сьветам: – Будзь гаспадыняй, царыцай маёй, Сэрца зьлячы мне, душу заспакой. Што тут рабіць? Гэта ж могуць пачуць, Потым у вочы усе засьмяюць: Панна уночы госьцяў прымае! Ручкай гусара з кален падымае, Просіць устаць, не крычэць, сунімае, Садзіць у крэсла, прыносіць вады... – Ціха, мой пане, наробіш бяды! Людзі пачуюць, – нічога табе, – Сеў дый паехаў, і сам па сабе. Я ж і назаўтра тут мушу астацца; Будзе ад сораму недзе схавацца, Людзі пачнуць як навокал сьмяяцца: «Ў панны Эмілі ёсьць кавалер». – Хай не сьмяюцца! Бо плакаць, павер, Будуць, паненка, яны над сабой, Покуль гуляю яшчэ з галавой, Покуль ня судзіць мне доля прапасьці, Хіба сама ты захочаш напасьці, Думкі ня споўніш маеі аб шчасьці. Ведай: прыехаў забраць я цябе, Ў разе ж нязгоды – застрэліць сябе. Бачыш, кладу я на стол пісталет: Коркі падняты, набоі як сьлед. Добрая гэта турэцкая штука! Дзед адабраў на вайне ў мамалюка5; Можа, сягоньня прыдасца на ўнука. Воля твая: рассудзі, выбірай, – Шчасьцем дары ці насьмерць пакарай. – Пан, не даеш мне з чаго выбіраць, Я не хачу ні судзіць, ні караць! Як жа так раптам... Ці ж можна, скажэце? То ж не гульня, а мы з панам ня дзеці, – Трэба падумаць яшчэ, паглядзеці. – Панна Эмілія, мне не пярэч! Хіба ня любіш?.. Ня панская рэч! Пану да гэтага дзела няма, Ведаю думкі свае я сама, Можа б, любіла, каб гэтак ня ягліў6, Так не пужаў і з адказам ня нагліў7, Быў да паненак ня гэтак павадліў, Можа б, тагды і пайшла... А цяпер?! – Панна збляднела, маўляў, бы папер; Хоча сказаць і баіцца сказаць, Вочкі спусьціла, павекі дрыжаць... Той жа гусар, як смала, прычапіўся, Ручку цалуе і з крэсла ўсхапіўся, Зноў на каленях у ног апыніўся. – Слонейка, – просіць, – кажы, не чакай: Ў пекла мне судзіш ці разам у рай? Любіш – ня любіш, шкадуеш ці не, Дай жа спакою, ня мучай мяне! Сэрца паненскае, ведама, з воску, Возьмем мы места ці зьвернемся ў вёску, Толькі б агоньчык і зараз жа сьлёзку, Ясную сьлёзку на вочка пашле, Хоча – ня хоча, дый скажа «але». Гэтак і з паннай Эмільяй было. Нешта ад сэрца к грудзям падышло, Потым у горле клубком перасела, Быццам бы выскачыць сэрца хацела; З вочак сьлязінка скацілась нясьмела, Сьледам другія сьпяшаюць ісьці... – Люблю, – кажа панна, – люблю... адпусьці! Ускочыў, падскочыў гусар малады Так, як бы чорт ад сьвянцонай вады. Рады, сьмяецца і ручкі цалуе, Пусьціць, абніме, ізноў прымілуе, Ну, не раўнуючы, мора хвалюе! Нават апомніцца ёй не дае, Рупіць зьбірацца, капоцік ўзьдзяе. Гасіць лаёўку, вядзець на парог, Клямку шукае... Ды Бог засьцярог: Панна зірнула каханку у вочы, – Так, як вугольлі, гараць сярод ночы... Верыць – баіцца, ня верыць – ня хоча. – Хто тут? – пытае. Ён цягне, маўчыць... Панна ў трывозе тады як ўскрычыць: – Маці Прачыстая! Ў помач прыйдзі! Згінь ты, шатане, – мара, прападзі! Згінь, прападзі ты, нячыстая сіла! – Правай рукою яго ахрысьціла. Чуе: рука, што трымала, пусьціла. Прывід той страшны прапаў ў цемнаце. – Кінь варажыць ў адвантовым пасьце! – Голас чужы з-за дзьвярэй прагрымеў. Панна... прачнулась. Ліхтар абгарэў, Мусіць, даўно дагарэла лаёўка, Смрод у сьвятліцы... балела галоўка, Ціха празь сені прайшла пакаёўка. Стары гадзіньнік паказвае пяць... – Ах, як заспалася!.. Трэба ж так спаць!
–––––––––––– 1 Адвэнт – калядны пост (каталіцк.). 2 Тамы – перашкоды (польск.). 3 Вядомая каталіцкая ікона ў Вільнюсе. 4 Ружы. 5 Тут у сэнсе: у турэцкага ваякі. 6 Каб гэтак настырна не дамагаўся. 7 Не прысьпешваў (паланізм).
|
|