Для таго, каб разгледзець кнігу вершаў, недастаткова прывесьці прыклады ўдалых і няўдалых вобразаў, неабход­на высьветліць месца кнігі як цэласнага элемента ў часе, прасторы і вывесьці найбольш выразныя семантычныя паралелі, праз якія можна дасьледаваць важнасьць і эвалюцыю вобразаў, а таксама эмацыйны стан лірычнай гераіні.  

Паспрабую распавесьці менавіта ў такім накірунку пра другую кнігу вершаў Вікі Трэнас “Экзістэнцыйны пейзаж”, якая выйшла ў новым выдавецтве “Галіяфы” ў 2008 годзе.  

Менавіта эвалюцыю, таму што гэта другая кніжка паэткі і вызначаецца зусім іншым настроем, у адрозьненьні ад “некратычна-скрушнага” першай. Палічу мэтазгодным зрабіць невялікі экскурс у першы зборнік паэткі, “Цуд канфіскаванага дзяцінства” (выйшаў у 2005 годзе), каб стварыць цэласны вобраз лірычнай гераіні, якая ня проста зьмяняецца сама, але вымагае зьмяненьня настрою і характару перадачы вобразаў і тым самым па-іншаму ўзьдзейнічае на чытача.

“Цуд канфіскаванага дзяцінства”... Бадай, назва выклікае хутчэй пазітыўныя асацыяцыі. Прачытаньне ж пакідае ўражаньне пазбаўленьня ілюзіяў, прычым зусім ня самымі “мяккімі сродкамі”. “Крывавая” вобразнасьць — галоўны выклік аўтаркі, але толькі нявопытны чытач можа прыняць гэта без сумніву і без звароту да іншых матываў. Аўтарка не шкадуе сінонімаў, каб стварыць атмасферу пакінутасьці і шэрасьці: тужлівы-маркотны-журботны-самотны; самота-скруха-сум-туга. Разам з тым, на фоне даволі агрэсіўных вобразаў крыві і сьмерці цяжка заўважыць, што па частаце ўжываньня вобраз сну — іх першы канкурэнт. Нібыта лірычная гераіня шукае шлях для адступленьня і хоча ўсьведаміць аднойчы, што гэта толькі сон, прыгожы, новы, чароўны, балесны.  

Дарэчы, рознакаляровасьць — яшчэ адна рыса кніжкі:

         чырвоны зелянее

         і зялёны чырванее;

         блакітнавокія вершы з залатымі вейкамі

         пафарбаваныя ўсьмешкі;

         аранжавая падушка;

         жоўты яблык;

         усё на сьвеце мае каляровыя вытокі.

Аднак галоўным у гэтай няпоўнай вясёлцы застаецца чырвоны. Ён стварае пэўную афарбоўку мікрасусьвету лірычнай гераіні, афармляючы траву, мроі, словы, дажджы, зямлю. Белы атрымлівае нашмат менш: бэз, аблічча, зьвер, труп, ахвяра, песьні, шпалеры.  

Вобраз сьмерці разьвіваецца ня толькі праз семантычна блізкія словы загінуць, задушыць, забойца, ахвяра, але і праз вобразы зімы і сьнегу як сімвал замярзаньня, зьнікненьня пачуцьцяў і адчуваньня жывога, а таксама праз “вострыя” вобразы: навастрыць, лязо, шыпы, калючы... Такая “завостранасьць”, а таксама пастаянная прысутнасьць вобразаў плачу і сьлёз стварае напружаны эмацыйны фон кнігі і робіць яе практычна немагчымай для лёгкага і бяздумнага прачытаньня. Тым больш што прычыну такога настрою адносна лёгка зразумець:  

         бо ў постаці кожнай, у голасе кожным — ты;  

         я без цябе, як верш недапісаны.  

Сумяшчэньне несумяшчальнага — таксама каб падкрэсьліць, што само жыцьцё — гэта выклік: самотны сьмех, гарачыя сьлёзы і міні-верш мы жывём — гэта значыць, што мы вар’яты. Дарэчы, некаторыя з такіх міні-вершаў наўмысна надрукаваныя вялікімі літарамі. Хіба зноў ня выклік, спроба прыцягнуць увагу, няхай і трошкі скандальна, рэзка, “неагатычна”? І тым самым лірычная гераіня, выносячы свае праблемныя пачуцьці да строгага разгляду чытача, пазбаўляецца сваёй “завостранасьці”, перабольшваючы месцамі, але здымае з сябе лішнюю эмацыйную напружанасьць.  

Пры такім раскладзе прачытаць другую кніжку Вікі Трэнас адразу пасьля першай значыць іншымі вачыма ўбачыць яе творчасьць. Бо ўсё, што ў першай кніжцы мела вострыя вуглы, у другой набыло больш вызначаную, больш спакойную форму. Тым і цікавы параўнальны погляд, што і тут у цэнтры ўвагі — Пачуцьцё, але цяпер лірычная гераіня прысутнічае ў вершах нібыта як назіральнік, які шмат перажыў, але здольны кіраваць сваімі пачуцьцямі.

На зьмену суму, дэпрэсіі, “суіцыдальнаму авангардызму” прыходзіць семантыка смаку, адлегласьці і прасторы. У “Экзістэнцыйным пейзажы”, застаючыся на адлегласьці, лірычная гераіня можа выбіраць, наколькі моцна пакутаваць, і больш аб’ектыўна пачынае адносіцца да сваіх перажываньняў. Нягледзячы на тое, што некалькі вершаў па даце напісаньня адносяцца да першай кніжкі, яны знайшлі сваё месца ў другой і не перашкаджаюць цэласнасьці ўспрыманьня кнігі, як і “працягнутыя” пазьней вершы.

Адлегласьць выяўляецца не як перашкода, а хутчэй як выпрабаваньне:

         лічу адлегласьці не кіламетрамі, а болем;

акцэнт робіцца на пераадоленьні адлегласьці:  

         набліжаюся да цябе кіламетрамі скрушных словаў;

         скараціўшы адлегласьць у некалькі крокаў;

         засталося прайсьці толькі некалькі метраў,

а таксама на вяртаньні як спосабе пераадоленьня адлегласьці:  

         вярніся, нас чакае цёплы дождж;  

         каб вярнуцца, ты зьехаў.

Адлегласьць — ня толькі метры, кіламетры, крокі, але і сьцяжынка, лабірынт і нават аблокі (каму лічыць адлегласьці аблокамі). Лірычная гераіня ўспрымае і больш абстрактныя шлях і дарогу:

         шлях да цябе не спыняецца ніколі;

         шлях дадому як шлях у вырай;

         шлях ад сьвятла да цямрэчы.

Аднак адлегласьць не атрымлівае адназначнай ацэнкі:  

         крок за крокам у невядомасьць.

Сустракаецца нават ускосная форма падпарадкоўваньня адлегласьці:  

         усе дарогі сьвету  

         скручаныя ў абаранак часу  

         кінутыя да яго ног.  

Што датычыцца “гастранамічных” вобразаў, то іх даволі многа, што з першага прачытаньня асабіста мне адразу захацелася адзначыць. Прычым яны ня толькі пранізваюць усю кніжку, ствараючы асаблівы “смачны” настрой, але і адметныя сваёй незаштампаванасьцю.

З аднаго боку, такія вобразы дадаюць актыўнасьці лірычнай гераіні, нібыта дапаўняючы яе і даючы ёй тое, чаго не хапае:  

         засьмяглымі вуснамі п’ю адзіноту…

         наліце мне кавы;

         поўню рэжу ў гарбату тваю на лімоны;

         харчавацца згадкамі пра цябе;

         наглытацца з ракі тваёй душы;

         смактаць адзіноту праз саломінку філасофіі  

         спустошваць шклянку за шклянкай;

         п’юць засьмяглыя вусны самоту.  

Вобраз-люстра з іншым дзейнікам працягвае гэтую лінію:

         …так дождж п’еш з тугой і пажадай.

Праз смак і наталеньне смагі і голаду ўскосна перадаецца падсьвядомае жаданьне лірычнай гераіні поўнасьцю належаць каханаму, паглынуць ці быць паглынутай.  

У тым жа семантычным полі, але з функцыяй апісаньня зьяўляюцца метафары:

         анёлы зьлізалі з аблокаў сьмятанку…  

         і пэцкаюць неба ў малінавы джэм;

         неба нібы выкладзена апельсінамі;

         бяссонная ноч праліваецца з рук малаком;  

         на смачныя мары зьлятаюцца восы;

         абрыкосавае сонца...

З другога боку, гэта пастаянная барацьба  

         ледзь не зубамі я выдзірала цябе з кіпцюроў ненаеднага лёсу

і пакуты:

         марозіва з болем

нават адчай:

         я скармлю галубам апошнюю лусту сваёй любові.

Асобнай увагі вымагае вобраз шлях да Бога ляжыць праз страўнік, які адразу адсылае да распаўсюджанага “шлях да сэрца мужчыны ляжыць праз страўнік” і надае іроніі, але ня можа быць цалкам растлумачаны такім чынам.  

Час і прастора ў кнізе прысутнічаюць адмыслова. Прастора прамаляваная знутры як замкнёная:

         у гнязьдзе маёй душы растуць птушаняты вершаў;

         страшна вершам, нібы ў труне, ува мне;

         прытулак кульгавае любові;

         мая душа з тваёй ня мае выйсьця;

         у завулку чарговых фантазій;

         на вуліцы пекных рыфмаў;

         я нашу ў сабе горад;

         бегчы хавацца ў пакінуты дом;

         сьвет бруднай насоўкай ляжыць у кішэні;

         любоў танчыць у цэнтры замкнёнага кола;

і звонку, як адкрытая або якая адкрываецца:

         і дзесьці ёсьць дзівосная краіна;

         выходзьце з кватэр утульных;

         мой сум — брат гэтай планеце;

         бадзяцца без прытулку  

         па скрушных еўрапейскіх гарадох;

         пакідаць свой прытулак часовы;

         крык, што ў сьвет бумерангам ляціць.

Дзякуючы такому суаднясеньню адкрытага-закрытага ствараецца агульнае ўражаньне раўнавагі.  

Прастора выступае як канкрэтная:

         мне Берлін, Амстэрдам і Прага як цяжкі вырак;

         над Нявою на мосьце

і ў форме абстрактных апазіцый:

         тут — прастора, схаваная ў там;

         я маю знутры тое, што вы схавалі вонкі.  

Дарэчы, гэта менавіта гарадская прастора:

         мой горад — адзіны, каму я веру.  

Час для лірычнай гераіні асабліва каштоўны:  

         калі жывеш у рэжыме нон-стоп  

         хвіліны спатыкаюцца адна на адну;

         час трымае на ланцугу.

Ці не выпадкова ў падобным да апошняга спалучэньні замест часу зьяўляецца шчасьце:  

         трэба шчасьце спусьціць з ланцуга?  

Варта адзначыць, што лірычная гераіня існуе ў супярэчлівасьці пораў году і ня толькі іх супрацьпастаўляе і зьмешвае:

         скокнуць з даху зімы

         і ў вясну б уварвацца з лёту;

         … матылі лісьцем восеньскім сьпяць на зямлі

         гэта гімн загулялай вясьне

         гэта проста скрываўлены сьнег

         у жніўня сэрца разарве і пойдзе сьнег;  

         у правай палове маёй галавы  

         летні спакой і зімовая спёка

але і афармляе сябе і адрасата сваіх пачуцьцяў праз месяцы і поры года:

         ты — жарсны жнівень, я — трывожны сьнежань.  

Метафары гэтага семантычнага поля максімальна персаніфікаваны:

         пішу верлібры разам з лістападам

         ён, як і я, ад жалю захварэлы;  

         сакавік, зноў спакушаны слотай,

         не наважыцца здрадзіць вясьне;

         восень б’ецца ў прамерзлыя шыбы.  

Кніга прасякнутая пахам цёплага дажджу:

         нас чакае цёплы дождж;

         цёплы імклівы задумлівы дождж;  

         твой пах зьмяшаны з пахам дажджу;  

         цёплыя струмені дажджу сьцякаюць па вопратцы часу.

Удалае выкарыстаньне алітэрацыі і дасьціпныя рыфмы — чарговыя “плюсы”:

         чэрвень гэты чарвівы… чырвоны;  

         ламаная лінія;

         расчыненных вокнаў – чаканьня вока;  

         лівень – ліпне, пяты — напятай, легла — адлегласьць.  

Вобразы і спасылкі рэлігійнага характару і падтэксту досыць вострыя і шматпланавыя:  

         шлях да Бога ляжыць праз страўнік;  

         Вы — Езусы ў маіх турмах,  

         Я ў Вашых палацах — Іуда;

         радасьць бацькі, які трымае

         на руках малога сына —  

         шчасьце Бога, які трымае  

         на руках дзіця Сусьвету  

         (малога сына — залішняе ўдакладненьне, таму што, калі на руках трымае, значыць, малое дзіця);

         з мудрасьцю Шывы;

         для цябе пасьміхаецца мудра і проста  

         Бог на сёмыя содні стварэньня.

Лірычная гераіня ў асаблівых стасунках з рэлігіяй. З аднаго боку, узгадваюцца ў адным зборніку багі розных веравызнаньняў:  

         з ласкавасьцю ўсьміхаецца Буда;  

         з мудрасьцю Шывы;

         каляровых вітрын маляваная дура  

         як Хрыстос на крыжы, памірае на гмахах.

З другога боку, прызнаецца значнасьць і Божае стварэньне сусьвету:

         Бог разьвесіў на дрэвах лістоту  

         Бог прыдумаў жыцьцё;

         для цябе пасьміхаецца мудра і проста  

         Бог на сёмыя содні стварэньня.  

Прысутнічае, аднак, пэўная “сьцёбнасьць” і іронія:

         хадзем тусавацца ў пекле;

         у рай імкліва вершыкі ляцяць;

         плача ў кішэні прыгожанькі Бог;

         грызьлі мы Біблію ў пошуках веры.

Узгадаем радок усе мы хочам пакаштаваць бясьсмерця, але таксама выраз з першай кніжкі:  

         а паэту ня трэба многа  

         толькі стаць невялічкім богам,

што дае пэўныя падставы лічыць, што лірычная гераіня ня цалкам вызначыла свае адносіны да рэлігіі і застаецца на пазіцыях сумненьня і крытычнасьці.

Чамусьці вобразы “вусьціш”, “вусьце”, “вусны” часьцяком суседнічаюць у вершах Вікі Трэнас, таму, калі сустракаеш адзін з іх, неўзабаве абавязкова знаходзіш і астатнія. Магчыма, гэтая “фішка” прываблівае дзякуючы сугучнасьці, але пажадана было б зрабіць гэтыя вобразы больш свабоднымі. Дарэчы, яны нават ствараюць кола, пачынаючы і заканчваючы кніжку.

Віка змагла абысьціся без ужываньня слова каханьне ад асобы лірычнай гераіні, і вельмі ўдала, таму што праз семантыку адлегласьці, смаку і часу перадала тонкія адценьні гэтага пачуцьця, якія б засталіся размытымі і незаўважанымі праз зацяганасьць самога слова.  

Першая кніжка паэткі (першая, калі не лічыць самы-самы першы “самвыдатаўскі” зборнік, які тут не ўзгадваўся) сталася больш авангарднай у плане выбару формы і падыходу да тэксту, але другая кніжка ня толькі выдае больш сталую пазіцыю, але і больш багаты матэрыял, як у эстэтычным плане, так і з пункту гледжаньня дасьледчыка.

Віка змагла распавесьці сваім зборнікам адну цэласную гісторыю, што не пакіне чытача безуважным. Яна заяўляе: “мой выбар у разнастайнасьці”, і, нягледзячы на тое, што “самота малюе кругі пад вычыма і ў сонечны дзень” і “ніводнае наша вакно не выходзіць на мора”, энергія і энергетыка, самаадда­насьць і самаахвярнасьць, унутраная неабыякавасьць і нестандартнасьць (такім, як я, няма калі верыць скрусе; буду рэчкай, якая цячэ назад) ставяць рашучую аптымістычную кропку. Не, няпраўда, кропку ставіць рана, таму што пошукі лірычнай гераіні працягваюцца і гісторыя ня скончаная…

http://www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/nov36?OpenDocument