1962–1967. Лягезы. Зімовымі вечарамі ў бабулі Ганны збіраліся суседкі. І пакуль хапала газы ў лямпе, пралі воўну і спявалі. Я, залезшы на печ, глядзеў, як круцяцца калаўроты і як час ад часу ў лямпе жанчыны папраўляюць кнот, каб добра гарэў агонь. Пад не вельмі вясёлыя песні і пошум калаўротаў я засынаў. І цёпла мне было на печы, у якой жыў агонь, якому ўсе пакланяліся ў хаце. І сёння, успамінаючы той далёкі час, я, нібы матыль, што ляціць да агню лямпы, лячу душою ў дзяцінства і апальваюся аб тое, чаго ўжо няма і больш ніколі не будзе.
* * *
Першага снегу святло,
Ты для мяне як свята.
Сонца памалу ўзышло
З коміна крайняй хаты.
Вецер сцяжыну маю
Ноччу замёў на лузе.
Ціха на ганку стаю,
Снег патушыць баюся.
1966. Лягезы. Дзядзька Ваня і цётка Аля на працы. Мне аднаму сумна, і я надумаўся раскласці вогнішча на ганку. Назбіраў трэсак, сухога галля, паперы і падпаліў. Не ведаю, што было б далей, калі б якраз у гэты час да нас у двор не зайшоў дзядзька Віця і не закрычаў: «Ах ты, падшыванец! Хату паліць уздумаў! Я табе зараз зад як падпалю, дык не будзеш ведаць, куды дзецца!» Пачуўшы голас дзядзькі, я саскочыў з ганка і ўцёк у лес. Думаў не вяртацца дамоў, але, калі ўжо крыху пачало цямнець і захацелася есці, прыйшоў дахаты. Дзядзькава дзяга ад цягі да агню вылечыла мяне, але, праўда, на некалькі месяцаў...
* * *
Холад ля хаты пасе снегіроў.
Сонца замецена снегам у полі.
Бацька дадому сцяжыну прывёў,
Следу не бачна ва ўсім наваколлі.
Аб даланю ён цярэ даланю,
Тупае весела, курыць цыгарку.
Маці гаворыць: «Ідзі да агню!»
Бацька смяецца: «А лепей бы чарку!»
Мурзік на печы ля нас не ўсядзеў,
Скочыў да бацькі за стол, на калені.
Воўну і песню матуля прадзе,
Не заўважае слязы ў задуменні...
Гэты малюнак прыпомніўся зноў.
Аркуш паперы ў мяне прад вачамі
Полем, дзе сонца пад беллю снягоў,
Песня матулі ў мяне за плячамі.
1970. Пугачы. Нядзеля. У школу ісці не трэба. Бацькоў няма дома. І я, дастаўшы з шафы ўсё лякарства і адэкалон, займаюся хіміяй. Мае малодшыя брат з сястрой, паразінаўшыся, толькі і глядзяць, што будзе далей. А далей я ўзяў прадзеныя ніткі, намачыў іх у сваёй «хіміі» і падвесіўшы да бэлькі, падпаліў. Ніткі гарэлі добра і дымна. Брат з сястрой аж пішчэлі ад новых уражанняў. Але зайшла суседка, і я ўцёк з хаты ў лес. Сядзеў там дацямна... Назаўтра мама прывяла мясцовага міліцыянта, які мяне доўга палохаў турмой. Здаецца, напалохаў, але праз нейкі тыдзень я расклаў агонь каля сцяны хаты. Ізноў мне дасталася ад бацькоў, ізноў прыходзіў міліцыянт і раіў мяне весці да знахара: «У яго нейкая мана да агню! Баюся, што ён нам усю вёску спаліць...»
* * *
Гайнёю шпаркаю ляціць
За мной мяцеліца сівая.
Пакуль дамоў ваду нясу,
Вада у вёдрах замярзае.
А снег глыбокі, і – зіма.
Стаяць аціхлыя рабіны –
У іх, на ўзгорку за сялом,
Прымерзлі да нябёс галіны.
Рыпяць, спяваюць пада мной
У сенцах выстылых масніцы.
Ваду стаўляю,
Р° РІСЏРґСЂРѕ
Не адпускае рукавіцу.
1974. Было такое свята – Дзень піянерскай арганізацыі. Кожны год у гэты час настаўнікі на чале з дырэктарам вялі школьнікаў у лес, дзе на паляне, выклаўшы з камення зорку, палілі касцёр. Траплялі на святкаванне толькі заслужаныя. У сёмым класе ў лес узялі і мяне. Агонь мы расклалі вялікі. Настаўнікі правялі ўрачыстую лінейку і, загадаўшы нам спяваць «Взвейтесь кострами синие ночи», сышлі невядома куды. І хутка «Взвейтесь кострами...» гучала так, што хоць ты вушы затыкай. Чым бы гэта свята закончылася – невядома, калі б да нас на паляну з лесу не выйшаў нейкі дзед з калацінай і не закрычаў: «Што гэта тут робіцца?! Вон адсюль!!!» І разбегліся мы па лесе, як агонь па сухой траве...
* * *
Мінулых дзён халоднае святло
Праз вочы мне да сэрца дацякло,
І я спыніўся, бы спыніўся час,
Дзе ўсе мы ёсць і дзе няма ўжо нас,
Нібы ў далёкіх зор ужо святла няма,
А зоры ёсць, як гэтая зіма,
Што прада мной, як белая трава,
Што нада мной, як белая царква,
Дзе ёсць малітва, як і ёсць святло,
Што ў сэрца мне праз вочы зацякло,
І я пайшоў, нібы пачаўся час,
Дзе нас няма і дзе чакаюць нас...
1974. Бацька гоніць самагонку. Час ад часу зазіраю да яго з пытаннем: «Колькі ўжо там нацякло?» І недзе апоўначы бацька сам ужо кліча мяне, каб дапамог спарадкаваць апарат. На стале поўнае вядро. Бацька каштуе і мне дазваляе памачыць палец і аблізаць. Самагонка цёплая і пахне хлебам. «Нясі паперу. Паглядзім, як гарыць», – гаворыць бацька і дастае запалкі. Я мачу паперу і падношу да агню. Самагонка капае і гарыць сінім агнём. Бацька ўсміхаецца: «Вось так будуць вантробы гарэць...»
* * *
Нібы канчаецца жыццё, прыходзіць вечар,
І ты ўжо думаеш, нібы пра сон, пра вечнасць,
Дзе знікнеш ты, нібы ў сухім пяску вада,
І крыжам абазначыцца тваім жуда
У гэтым свеце, каб прыйшлі твае сябры
Самотныя, як гэты вечар у двары,
І да цябе, калі адыдзе ў вечнасць вечар
І сонца разадзьме на ўсходзе весні вецер,
Які цяпер хаваецца ў сухой траве,
Нібы ў разбуранай сто год назад царкве
Душа паўстанца, што аддаў жыццё, каб ты
Цяпер глядзеў у свет, нібыта ў плынь вады,
З якой не знікне, нібы божы цень, святло,
Напоўненае тым, што ёсць, што будзе, што было...
1974. Начытаўшыся кніжак пра партызан, за час летніх канікул у Гаіку выкапаў зямлянку. Каб ніхто не знайшоў маё збудаванне, назбіраў у ляску і нанасіў на яго вялізную кучу ламачча і смецця. Да позняй восені амаль кожны дзень хаваўся ў сваёй зямлянцы і, палячы газнічку, пісаў вершы. Не ведаю, колькі працягвалася б маё партызанства, калі б не сусед, які, ходзячы па Гаіку, не напароўся на кучу ламачча і не падпаліў яго. Амаль паўдня дымілася мая зямлянка, а ў ёй – мае вершы. Што вершы згарэлі – не шкадаваў і не шкадую, а вось па згарэлай зямлянцы нават плакаў...
* * *
Далёкай зоркі дрогкае святло,
Далёкай песні ціхае гучанне.
Дамоў дарогі лісцем замяло.
Там спелы сад і першае каханне.
Таемна ў вечнасць шамаціць лісцё,
І галаву маю цяжараць думы.
Якім бы светлым ні было жыццё,
Ды не пражыць без цяжкіх страт, без суму.
Павольна хмара чорная плыве
У сінім небе да дрыготкай зоркі.
Адстаў ад кліну юны журавель,
І крык яго, як журавіны, горкі.
Ісці мне светла да сябе ў сяло,
Пакуль шчэ не згубіліся ў тумане
Далёкай зоркі дрогкае святло,
Далёкай песні ціхае гучанне.
1977. У інтэрнаце Мінскага архітэктурна-будаўнічага тэхнікума на кухні мангол пёк сялёдку. Газавая пліта адна, таму да яе заўсёды чарга. Пячэ мангол сялёдку паўгадзіны, гадзіну і ўсё ніяк не дапячэ. Глядзеў на ўсё гэта егіпцянін, глядзеў ды ўзяў і схапіў гарачую патэльню і стукнуў ёю мангола па галаве. І тут пачалося. Манголы выключылі па ўсім інтэрнаце святло, наламалі ножак ад крэслаў і пачалі біць усіх падрад арабаў. Недзе праз паўгадзіны прыехалі міліцыянты і забралі нашага хлопца, які іх выклікаў. А на кухні доўгі час была адключана газавая пліта, як нам сказалі, у супрацьпажарных мэтах.
* * *
У вершы паэта, бы ў Храме,
Анёльскія птахі жывуць,
Бо верш той прысвечаны маме,
Якая маліцца ў царкву
Ідзе, як вяртае былое,
Дзе грэшнае ўсё і святое
І наша, як гэты прастор,
Дзе плача, смяецца жывое
І сумна з малітвай да зор
Ляціць, каб у вершы паэта,
Бы ў Храме, ізноўку ажыць,
Каб помніць мінулае лета,
Дзе мама ідзе праз дажджы,
Праз вецер і праз адзіноту,
Як сонца жывое святло
Праз цемень нябёснага лёду
Ідзе, каб нам светла было...
1978. Позна вечарам з Мінска еду ў вёску. На ўездзе ў Ракаў, дзе абапал дарогі могілкі, бачыцца россып агню на каталіцкіх магілах. Нехта кажа: «Паглядзіце, як палякі панапіваліся, аж свае могілкі падпалілі...» А ў адказ: «Сёння каталіцкія Дзяды...»
* * *
Дагарэлі на сподку блакітным паперы,
І над попелам чорным павіс белы дым.
Ліўнем вымыты вечар, сцюдзёны і шэры,
Толькі зоры, як золата, свецяцца ў ім.
Мы з табою сядзім і гамонім пра лета,
У якім былі ўсе прыгажэй і дабрэй.
Там адчынены дзверы гасцям у суседа,
Там і ў нас поўны дом развясёлых гасцей.
Сёння шмат засядаюць, а дамы ж адчыняюць
Для патрэбных для «справы» фіктыўных сяброў,
І таму нас нікуды і не запрашаюць.
Ну а каб запрасілі, я б, відаць, не пайшоў.
Адчыняе нам вецер на вуліцу дзверы
І пытае, чаго мы ўсё дома сядзім...
Ліўнем вымыты вечар, сцюдзёны і шэры,
Толькі зоры, як золата, свецяцца ў ім.
1984. З братам прыехаў дахаты. Мароз пад трыццаць. На кухні няма вады – перамерзла труба. Мама папрасіла размарозіць, а сама некуды пайшла. Ну мы і ўзяліся за работу. Раскапалі снег ля падмурка. Прынеслі газавы балон і сталі грэць зямлю, дзе ляжыць труба. Недзе праз паўгадзіны я адправіў брата ў хату, каб паглядзеў, ці пацякла вада. Валодзя пайшоў і тут жа прыбег назад: «Падлога гарыць!» Я – у хату, а там дыму, што аж чэрці скачуць. Дабраўся неяк да крана, пакруціў, а з яго як зашыпіць, як бухне ржавай парай – проста канец свету. А ў дыме чую незнаёмыя галасы і мамін: «Заходзьце. Не бойцеся, гэта мой Віця мне ваду размаражвае...»
* * *
Белае золата снегу ўначы
Сыплецца, сыплецца на Пугачы –
Вёску маю, у якой зноў не спіцца.
Сэрца ў грудзях, як у клетцы сініца,
Б’ецца і плача па тым, што прайшло,
Быццам патухла святое святло
Тут, дзе самота і радасць мая,
Тут, дзе заўсёды сваім буду я,
Быццам бы гэтая ў снезе дарога,
Крыж ля дарогі, цяпло ля парога
Хаты бацькоўскай, дзе сёння не спіцца.
Хочацца мне ад самоты напіцца,
Каб пра самоту, як вечнасць, забыцца,
Слухаць, як сыплецца снег уначы
Золатам студзеня на Пугачы –
Вёску маю, адзіноту маю,
Дзе я ў сабе сябе не пазнаю...
Маці прачнецца, і бацька прачнецца,
Стане на вуліцы неба віднецца.
І весялей зноў застукае сэрца,
Нібы жыццё маё нанаў пачнецца...
1986. З зімовых вакацый вярнуўся ў Маскву на пару дзён раней. Здавалася, што нікога ў інтэрнаце на маім паверсе акрамя мяне няма. Ды сярод ночы прачнуўся ад песен на калідоры. Выглянуў за дзверы. А там на кухні на цэментавай падлозе гарыць вогнішча, а абапал яго сядзяць тувінцы і п’юць гарэлку.
* * *
Ёсць на Валожыншчыне чорная трава –
З Чарнобыля занесена вятрамі.
І ў лесе плача, як чыясь душа, сава
Гаротнымі, як гэты свет, слязамі.
І чуеш ты, як чорная трава расце,
І дом твой запаўняючы сабою,
Яна крыжамі па-на ўсіх кладах цвіце
І пылам узлятае над зямлёю.
І ты жывеш, бо знаеш – трэба сёння жыць,
Бо й заўтра чорная трава не згіне,
Як дымны снег, што на сухой траве ляжыць,
Як цень ляжыць на белае Айчыне.
Ёсць на Валожыншчыне чорная трава –
З Чарнобыля занесена вятрамі.
Не плач, мая душа, як бедная сава,
Бо не трава ўладар, а Бог – над намі.
1990. Празаік Алесь Асташонак трапіў у бальніцу. З сабой у яго быў кіпяцільнік. І захацелася яму папіць гарбаты. А тут раптам доктар у палату заходзіць і кліча на ўколы. Алесь выхапіў кіпяцільнік з кубка і, не выключыўшы яго з разеткі, схаваў пад падушку... Да канца дня хворага выпісалі дахаты.
* * *
Люблю ўначы паэзію чытаць,
Нібыта прад сцяной агню стаяць,
І, гледзячы ў агонь, нібы ў ваду,
Убачыць там сябе, сваю жуду,
Што, нібы дым, ляціць і не знікае...
І пройдзе ноч, нібыта адшукаеш
Жыццё, якое за агню сцяной
Было, дзе ёсць вада і ёсць віно
Чырвонае, нібы лісцё асіны
Увосень на дарозе, што з Айчыны
Вядзе, каб прад сцяной, як прад агнём,
Стаяць і бачыць, як мы тут жывём
І, нібы дым, знікаючы з жудой,
Ляцім над ноччу, нібы над вадой,
Дзе спіць агонь, як у крыві жуда,
Халодная, як у начы вада...
1998. Дзесяць дзён жылі ў Доме творчасці «Іслач». З дзецьмі назбіралі і насушылі каля вогнішча амаль вядро грыбоў, сярод якіх было шмат баравікоў. Прыехаўшы дамоў, узяліся дасушваць іх у духоўцы газавай пліты. Нейкі час сачылі за агнём, а потым, заглядзеўшыся навін па тэлевізары, успомнілі пра грыбы толькі тады, калі з кухні пайшоў дым. Усе нашы мары пра поліўку з грыбамі на Каляды на гэтым закончыліся. Доўгі час шкадавалі згарэлых грыбоў, але, будучы ў вёсцы і прынёсшы з лесу вядро баравікоў, з якіх большую палову мама выкінула: « Гэта ж воўчыя грыбы!», суцешыліся: «А маглі ж патруціцца...»
* * *
...Счарнела вуголле, і дым, як ссівелы крумкач, адляцеў,
І холад на лёзах травы паразвесіў расу маладую.
І ноч, быццам кроў, праступіла праз вату зялёную дрэў,
За мной пацякла, як пясок, размываючы ціш нежывую.
Вярнуцца ніколі не позна, было б жа вяртацца куды.
І вернецца лета, але толькі лета ўжо будзе не тое,
І я ўжо не буду, як гэта на травах раса, малады,
І пад ногі ўпадзе з дрэў лісцё, як агонь, залатое.
Вярнуся дамоў, быццам бы апякуся, прачнуся ад сну,
І ўбачу, што лета прайшло і мяне тут ніхто не чакае,
І ў вокны сляпыя, нібыта ў той свет, як крумкач, зазірну,
І самота мяне абаўе, быццам камень – змяя маладая.
2001. Неяк выбраўся з сынам Максімам у вёску пазбіраць грыбоў. Крыху назбіраўшы, прыселі на ўскрайку лесу падсілкавацца. Я расклаў вогнішча. Нечакана да нашага дыму падышла маладая жанчына, што непадалёку з дзецьмі пасвіла радоўку. Не пытаючыся, прысела побач. Дастала з торбы пляшку з-пад мінералкі і прапанавала: «Пакаштуй майго соку...» Я адразу зразумеў, што гэта за сок, і, крыху пааднекваўшыся, зрабіў пару глыткоў. У час размовы высветлілася, што жанчына родам з Ракава, а ў Пугачы выйшла замуж. Даведаўшыся, хто мае бацькі, павесялела: « Я ведаю, гэта ваш брат паэт. Такі лысы. Кожныя выхадныя прыязджае і корпаецца ў градах...» Я слухаў пастушку і корпаўся ў вогнішчы, а Максім мне шаптаў: «Я маме раскажу, што ты з цёцяй гаварыў...»
* * *
Ападае лісцё,
ападае –
Разарвалі вятры цішыню.
І прыходзіць часіна падумаць,
Пасядзець аднаму ля агню.
Адлятаюць знаёмыя птушкі,
Зарастае туманам прастор.
Я гляджу ў паніжэлае неба,
Падкідаю галінкі ў касцёр.
І самотны дымок весялее,
Абдымае мяне аж да слёз.
Пасвятлела ў бярэзніку шэрым –
Дзядзька ехаў,
саломы натрос.
2002. З Міхасём Казлоўскім сустрэліся на станцыі «Дубравы», папярэдне дамовіўшыся схадзіць на могілкі, дзе пахаваны мае дзед Юзя з бабуляй Параскай. Ад электрычкі ў Дубравы ісці больш за паўгадзіны, і мы за гэты час паспелі шмат пра што пагаварыць. Успомнілі паэта Вячаслава Міхасёнка, які доўгі час жыў у Дубравах і працаваў у мясцовай школе. Да яго з Вячаславам Рагойшам прыязджаў Уладзімір Караткевіч, у якога была мара купіць лецішча ў гэтых прыгожых мясцінах. Але, на жаль, мара Уладзіміра Сямёнавіча не збылася... Адведаўшы на могілках маіх дзеда з бабуляй і купіўшы пляшку гарэлкі, ідучы ўжо назад на электрычку, мы спыніліся каля купкі бяроз. Распальваючы невялічкае вогнішча, каб было весялей сядзець, Міхась запытаўся: «Чаму ты захацеў менавіта тут спыніцца, а не ў якім іншым месцы?» «Мне падумалася, што Караткевіч мог гэтую мясцінку аблюбаваць са сваімі сябрамі...» – адказаў я... І мы доўга сядзелі каля вогнішча, гаварылі пра літаратуру, чыталі вершы... І нам было добра, бо з намі быў Уладзімір Караткевіч...
* * *
З Мінска я на Маладзечына зноў еду,
Нібы ў жыццё з таго вяртаючыся свету,
Нібы ўсплываючы з праклятай глыбіні,
Гляджу на ліхтароў анёльскія агні,
Што ў вёсках, як вуголле ў прысаку, ізноў
Сярод вячэрняга туману і кустоў
Гараць, мне асвятляючы мой даўні шлях,
І слёзы абуджаючы ў маіх вачах,
Гараць і гаснуць за знямелымі кустамі,
Як майскія жукі пад мокрымі лістамі.
Гараць і гаснуць, гаснуць і гараць ізноў,
Бо з Мінска я вяртаюся ўначы дамоў,
Каб зноўку там адчуць, што я яшчэ жывы,
Як цень дрыготкі ад палын-травы...
2002. На вуліцы амаль каля самага пад’езда дворнік паліць жоўтае лісце. Дым затапляе двор, вуліцу. І ўжо не бачны Храм, у якім каля ікон гараць свечкі...
