Косы
Слуцкая аповесьць
|
|
|
|
|
У калысцы Паўловай усё пачалося:
два гады яна хатай хлапцу была.
За калыскай,
за хатай
сьпявалі восі,
жаўрукі і дзяўчаты...
На ўскраі сяла,
ледзь пастукае вецер у шыбы пальцам,
балбатаў і рукой сонцу трос вятрак,
ды гулялі ў вайну із галёканьнем мальцы,
да жыцьця накладаючыся няўзнак...
За калыскай,
за хатай
былі дарогі,
ногі босыя й срэбны, як росы, пыл,
і далёкіх бароў бураватыя рогі,
і на пожнях нябёс – балачын снапы...
Ды ўсё гэта – пасьля...
Ссаў малы сысолку
і лавіў пясткай сонца плыўкі агонь,
аж аднойчы,
як маці зьмяняла полку,
кос паводка лынула малому ў твар.
А была яна гэткая залатая,
столькі чыстага зьзяньня у ёй было,
што здалося хлапцу, быццам тае, тае
ён,
ад пятаў маленькіх па ўпарты лоб.
I, ня ўмеючы шчасьцю знайсьці адтулін,
учапіўшыся пальцамі ў шоўк сыпкі,
ён заплакаў так дзіка, што шызыя гулі
узьняліся стралой з падваконьня ў блакіт.
Гэтак
сталіся матчыны косы цацкай
улюбёнай, найлепшай у Паўлюка.
Навучыўся ён хустку скідаць зьнянацку,
навучыўся зіхлівыя пасмы сукаць.
А калі шанцавала, што й сонца у косы
заплялося –
нячасты у хаце госьць, –
ну й даваў ён і косам і сонцу чосу!
Песьціў, торгаў, ірваў – і сьмяяўся чагось.
Як тады спрытна йскрыліся шэрыя вочы,
расплывалася ямінка на барадзе!
Гэткай шчырай уцехі,
як моцна ні хочаш,
із сабою у сталасьць не прывядзеш.
|
*
Ужо лётаў Паўлюк із аладкай пшоннай
у руцэ,
частаваў ёю куры, ката,
прабаваў на калматым Мурзу конна
гарцаваць,
лапатаць нават штосьці стаў, –
як прыйшлі бацьку браць у салдаты.
Горка
маці плакала, й плакаў Паўлюк за ёй,
за плячо, хтось вусаты, ўсё бацьку торкаў,
каб хутчэй,
а ён – хустку вязаў... зь зямлёй...
Пэляцелі тады із далеч нязнаных
галубамі лісты,
аж іх кон і змог:
у густы гаалян, за фанзай глінянай,
як казалі,
бацька навечна зьлёг...
Ноч кароткай была ўжо, відаць, а можа,
і здалося чамусьці тады хлапцу,
бо сьпявала да золку так неяк прыгожа
яму маці,
што рады ня даў заснуць:
«Люлі, люлі, мой сынок,
люлі, люлі, галубок,
ходзіць ночка па двары,
лічыць зоры угары,
а-а-а, а-а-а, люлі,
а-а, а-а, люлі.
Сьпі, сіротка, заўтра зноў
зловім сонцава чаўно,
паплывём зь ім на загон,
дзе ўзрунеў зялёны лён,
а-а-а, а-а-а, люлі,
а-а, а-а, люлі.
Будзе там палоць лянок
з мамкай бедны мой сынок,
люлі ж, люлі, любы, спаць,
а я буду падпяваць,
а-а, а-а, люлі,
а-а, а-а, люлі».
А тады,
маці скінула хустку,
і сьцені
над Паўлом заліла зьзянь нялюдская кос.
Найзырчэйшае пасма злавіў ён у жменю
і у сны, сьмеючыся,
з сабою панёс.
Як упрэжаныя ў малатарню коні,
ўсьцяж у кола йшлі,
ў кола,
у кола гады...
Шчэрбы й раны зямлі,
памяць зьдзекаў і сконаў,
не пасьпеў шчэ аплесьці зялёны дым
дзеразы ды чабору...
Гасьцінцамі дзесьці
ўсё цягаўся ў зброі, бяз зброі народ.
Не, ня ласваў няўсьцішнага сьвету, ня песьціў
дзевяцьсот і дваццаты, зацяты, год.
Дні міналі ступою, пад гуд малатарняў,
стукат пранікаў, хрумст капусьцяных лістоў...
Выбраў з маткай Паўлюк бабім летам прыпарным
бульбу, ніву засеяў...
На рэбрах платоў
пайшлі польку-трасуху выскокваць сарокі,
часта-густа скідаючы збан ці стаўбун,
і, ззалеўшы сядзець над вадой, незнарокам
сям-там восеці люлькі пабралі ў губу...
А у Слуцку на рынку – насыпала шчодра,
ўдосыць восень багацьця –
любуйся, купляй!
Хай шэсьць год дратаваная ботамі ордаў,
шчэ радзіла, сваім на спажыву, зямля.
Пад мурком
ластаўчынай нямоўчнаю стайкай
маладзіцы паселі вянком на зямлі.
Бела ў золаце сечкі паблісквалі яйкі,
ў сінім кужлі сыры спачывалі, цьвілі
зырка макам чырвоным і вусны, й пацёркі
журавін ды брусніцаў у лубках,
грыбоў
белагрудых вянкі тхнулі соладка й горка
мохам, шыльнікам...
Цічырых дзіцячых зубоў
не маглі прычакацца арэхі...
А побач,
за шнурком маладзіц, быццам сена стагі
на балоце зрудзелым, паселі, з-пад лобу
пазіраючы, знахаркі-бабы. Багі
хай іх знаюць, калі столькі зёл ды карэньня
насушылі яны:
мак, палын, дзівасіл,
бэз, крушына – ўсё бранае пільна, старэнна
у сівым гушчары, ў залатым каласьсі.
За бабулямі –
ў тон з чыстым, звонкім таварам,
языкамі званілі ўзапар ганчары.
Іх паслухаць,
дык гэткіх макотраў, паджарых
гладышоў, гэткіх місаў – ня мелі й цары!
Йшчэ далей – бандары, груды ночваў ды дзежак,
лес густы аглабель, грываў конскіх, калёс,
а нарэшце –
званіц шылаватыя вежы
і нябёс засянелых расьсінены плёс...
Прыпазьніліся маці з Паўлом. Давялося
абы дзе ўціснуць кошык брусьніцаў.
Глядзець
Павал рынку пайшоў.
Як жнівамі калосься,
назьбіралася ў Слуцку на рынку людзей!
Абмінаючы кошыкі, місы, кадушкі,
праціскацца ўзяў Паўла туды, пад муры,
дзе над натаўпам сьвітак і намітак
гушкаў
вецер сьпеў,
як сам лернік ізь лерай, стары:
«А ў нядзельку раненька,
ўзышло со-о-нца хмарненька,
ўзышло сонейка над борам,
па-над Селецкім таборам.
А ў таборы трубы граюць,
на нараду заклікаюць.
Сталі рады адбываці,
адкуль Воршы здабываці...»
Ды ці леры, ці песьні сьцягацца із гулам
маладых галасоў слуцкіх местаў і сёл?
Завярнуў да вазоў маладзён, прачула
пах вітаючы яблык, саломы і кол...
Аж, ужо ля паўдзён,
як – Паўло й не заўвеціў,
шчыра зь дзядзькам таргуючы ў жыда брусок,
белым птахам
аднекуль з асеньняга вецьця
сплыў на мур белакрылы адозвы лісток.
«Дзеці Случчыны!» –
гэтак наверсе стаяла,
а нарэшце –
«Усе – родны край бараніць!»
I увомірг лынула людская навала
расплятаць чорных літараў дробную віць.
Хай птушына адна на муры бялела –
паляцела, як белых гусей ключы,
паўз вазы, паўз галовы й муры, паўз аселіц,
цішыню
буднай мітусяй трасучы.
Маладосьцяй усё налілося... Коні
стоцьма вушы наставілі, леры басы
загулі ізь нячутаю моцаю, з гоняў
рэзвы вецер прыбег, пазырчэлі лясы...
А тады –
ўсхваляваўся ўвесь рынак морам.
Як той прысак з-пад попелу, ўспыхнулі ўраз
сто гамонак-агнішчаў, здалося –
гавора
дробна, тонка нат звонкіх збаноў гара!
Стаў Паўлюк, быццам з сэрца вымаючы штосьці...
А тады,
над брусьніцамі, «мама, – сказаў, –
я пайду... запішуся... Ня будуць госьці
нескліканыя зноў, як гарох, нас лузаць!»
Не пярэчыла маці Паўлу нічога,
не заплакала,
як па бацьку калісь.
Зьвечарэла адно ўсё ўваччу ёй, дык логам,
не прадаўшы брусьніцаў дамоў пайшлі...
Аглядаліся пільна:
паілі карову,
разьбіваючы тонкі ў карыце лядок,
сечку рэзалі, цэбрам насілі палову –
неўпрыцям, –
і прыпоўз скульсь вужакаю змрок.
Хоцькі, не – давялося хавацца у хату...
Ціха ў хаце,
сасновай труне,
было.
Моўчкі тупала маці у сенцах, латаў
моўчкі нейкі хамут ля вакна Паўло.
Спаць паклаліся рана,
ды доўга чамусьці
Бай у ботах чырвоных іх вокны мінаў...
Зноў агонь запалілі, сьцюдзёную вусьціш
па кутох разганяючы, й так, давідна
блізу, шыбы лізалі –
знадворку вечар,
а ад хаты – газьніца, суседзям наўзьдзіў.
Аж,
да печы прыціснуўшы сьцерплыя плечы,
маці ціха прамовіла ў цемру:
«Ідзі...»
Зь вёскі йшло іх шасьцёх,
бо і вёска – адно
хат з паўкопак ды шэры вятрак на узгорку.
Кінуў байкі вятром балбатаць ён даўно
і даўно ўжо гарэзнай рукою ня торкаў
сонцу ў вочы...
Ня мальцы ж – гуляла вайна
у вайну ўжо каторую восень на посных
жоўтых пожнях...
Шасьцёх. Кажны – дзёрзкі юнак
нават шосты, Самусь, дзядзька Паўлаў і хросны.
Колькі дзён, колькі ночаў чакалі:
загад
меўся вояў, як пастыраў трубы той статак,
пазьбіраць і у поле павесьці...
Ўсулад
із дрыготкімі гэтымі днямі па хатах
маткі, жонкі ды сёстры ня зналі, дзе рук
ім прыкласьці,
ня сьмелі даткнуцца тыкеля,
а й на госьцікаў глянуць,
каб сьлёзаў з раку
зь неслухмяных вачэй не сыпнула капеляй...
Аж
прыбрыў і загад, уначы касьцяком
пасінелай рукі дробна ў шыбы пастукаў...
(Кляў, яго несучы паўз калюгі,
цішком,
валасны рассыльны, інвалід сухарукі.)
Выйшла хлопцаў правесьці ўся вёска...
Сілком
хтось дзень восеньскі нібы ўціскаў у сялібы...
Гольлем – з крыкам кружылі вароны... Як ком
шкумацьця плыў над шызымі рэбрамі скібаў
у палёх і над вёскай – сутунак густы...
Выйшлі – аж за аселіцу... Сьлёзаў ды ўсхліпаў
не таілі ўжо бабы... Крывіла раты
нат малечы бяздумнае стайка пад ліпай...
Не было разьвітаньню канцоў.
Хай сваіх
бараніць выпраўляліся хлопцы сягоньня,
а ня бацьку-цара,
не замовіць штыхі,
каб ня джгалі,
ня змусіць і кулі – ня раніць...
Выняў дзядзька Самусь рыўком люльку з губы,
ўзьняў пад пашкі, падкінуў
малую Крыстыну,
цмокнуў цётку й пайшоў да вазоў,
а тады
адарваўся і Павал ад маці... За сынам
ірванулася, горкая, ўсьлед: над усё
ёй здалося найвышшым – яшчэ раз прыпасьці
да рабое бравэркі, абвіць, бы драсён,
цела хлопца рукамі... Йшчэ момант адкрасьці...
Вецер косы расплёў, чуў Паўлюк, ля яго
апавіў... У іх сетцы і скроні, і шыя...
I зьнянацку ўпякло юнака, як агонь:
косы срэбныя,
не залатыя.
«Люлі, люлі, мой сынок,
люлі, люлі, галубок,
ходзіць ночка на двары,
лічыць зоры угары,
а-а-а, а-а-а, люлі,
а-а-а, а-а-а, люлі...»
А насустрач, наўзьверх –
«Ці ня дудка мая, –
весялуха мая, ды ух! я!
весяліла мяне –
на чужой старане, –
весяліла мяне, ды ух! я!»
Што ж...
жаўнерская песьня за косы дужэй:
паплыла, павяла, адарвала...
Часіна –
сьціх нат пошчак далечай дрыжэць,
расьцяганы варонім кагалам...
|
*
Ён стаяў перад імі, высокі, худы,
у даўгім шынялі,
вочы ў вочы з хлапцамі
Першай Слуцкай брыгады...
Як выцьвілы дым
пажарышчаў,
над Грозавам слаўся слаямі
рэдкі раньні туман (спрабавала у ім
гаманы пуціну знайсьці торную сонца)...
I казаў камандзір:
«Перад вамі баі,
можа, раны, мо й сьмерць... (Шчупаком у палонцы
раптам бліснула сонца, зайграла ў штыхох...)
А за што, хто спытае? Дык вось...
Там, у хаце,
блізу кажны пакінуў з вас маці. Дай
Бог
ёй уцеху... Вялікае шчасьце – мець маці.
Бо няма, хлопцы, ў сьвеце ахвяры такой,
на якую ня рынецца маці – за сына.
Так і сын... Добры сын за яе супакой
нават сэрца, здаецца б, трапёткае выняў!
А ёсьць Маці, усіхная Маці
у нас –
Ёсьць Айчына...
Дзіўны край, бунтарны й рахманы,
край – жывы і ў крыві, і ў вагні,
край – папас для чужых,
край – нязгойная рана...
Вы прыйшлі сюды сяньня Яе бараніць,
вашу Маці, Айчыну (заторгаў сьцягамі
дзесь на ўзьлесьсях народжаны вецер)...
Сыны!
Хай жа будзе жаўнерскае шчасьце із вамі!»
|
*
Ноч засьпела ў сяле...
Кінуў дзядзька Самусь
на куль на тарпе свой шынель даўгаполы,
доўга, вобмацкам, слаўся... ўмасьціўся –
і шусь!
у шасьцівае логава з Паўлам пасполу.
Пахла пылам, мышамі...
Па гоньце страхі
ночны вецер качаўся цяжкою кацёлкай...
Сморгаў грудзі чыесь кашаль нудны, сухі...
Выплыў Паўла з прадоньня
аж недзе ўжо золкам.
Сьніў ён сон...
Ды ці сьніў?
Яшчэ ўсьцяж на губах
чуў ён солань крыві, боль выкручваў плечы,
гналі кажнаю жылкаю радасьць і страх...
Вешчы, дзядзька б сказаў...
Выпаўз Паўла па нечых
целах зь цемры і выйшаў у іскрысты сьвет.
Ноч ужо дацьвітала... Апырскала жораў
срэбрам прымаразь, срэбрам лягла па траве,
быццам скінуў зь нябёс хтосьці долу ўсе зоры...
Зь дзервянога вядзерца пры студні глядзеў
ветах,
голкамі йльдзянымі колючы ў вусны.
Аж усьцешыўся Паўла сьцюдзёнай вадзе,
нахінуўся і ў пысу прост месяца плюснуў.
Сон...
Вілася кудысьці дарога... Вышэй,
і вышэй, і вышэй без канца і бяз краю...
Пяўся ёю, далёк, цяжка месячы глей,
дзядзька хросны... маленькі... вось-вось – і
растае...
«Дзядзька!» – крыкнуў Паўлюк, але вусны чамусь
зацяліся, і кліч ня даў рады праліцца...
Ірвануўся юнак: «Годзе, дзядзька Самусь,
пачакай!»
Ды ўжо згінуў той зьнічкаю ніцай...
Выбег Паўла на шлях, здаганяць,
але тут
апляла яго маці знячэўку рукамі,
трохлінейку з пляча, з рамяня каліту
цягне з плачам, а вецер прадзе і сукае
пражу срэбную косаў ля Паўлавых ног,
што ўжо й кроку па шпулі гасьцінцу ня ступіць...
Плача маці,
і просіцца Павал дарог
недаткнёных даткнуць... А зь імшарышчаў, з купін
хтось выходзіць на шлях,
хтось – такі залаты,
ажно сьлёзы ў хлапца накіпаюць на вейках.
Маці... зноўку яна?
Не. У косах густых
ані сівае ніткі, і моцаю нейкай
яна срэбныя тыя
зьмятае набок,
як вятры дым блакітны з бульбянішч асеньніх...
I выпроствае плечы балючыя, крок
па-жаўнерску раўнуе ўжо Паўла, і сьценем
усплывае у думцы імя той, залатой
памагальніцы
аж над каханьне узьняцца:
хто ж, калі не яна, іх вядзе за сабой,
што, – казаў камандзір, –
а сьвяцей і за маці?
Так, у сьне, й ён пайшоў – не ўгару, ў далячынь.
I ня зь дзядзькам – адзін...
Не у восень – у
травень...
Бо ішла зь ім Яна, йшла удзень і ўначы,
залатая Яна –
ў паняверцы ці славе!
Дзядзька сну не ўзьлюбіў, а чаму – не сказаў.
«Ат, мара», – збыў, тытунь уціскаючы ў люльцы.
Дык патроху ўвіла яго дзей дзераза,
быццам новая пража старую на шпульцы.
Першы хрост быў адной зь іх...
Сьпявалі, нагой
адбіваючы такты па бубнах дарогаў.
Золкі вецер нёс нізка над бурай смугой
пералескаў ірваныя хмары,
аж логам
нехта стрэліў... Раз... болей...
і скрозь узялі
бзыкаць кулі гундосымі, злымі чмялямі.
Вомірг –
шлях, як зьмяло, а на мокрай ральлі
пачала разьлівацца ўшыр цёмная пляма...
Лёг Паўло у раўку, доўга, доўга цаляў,
аж і стрэліў, стуліўшы чамусьці павекі.
Цела церпла й кудысь адплывала, маўляў
апаілі яго чараўнічыя лекі.
Але ўспомніўшы ў жаху – за што, за Каго,
Паўла сьціснуў замок...
Як сталёвыя, рукі
ўраз зайгралі, і ў тон, як вучылі...
Мо год,
можа й два, як у сьне, ён так стукаў бы й
стукаў,
ды аднекуль даткнулі аглухлых вушэй
словы свойскай каманды, зьнімаючы ўрокі.
Глянуў Паўла:
ўздымалася рыжая шчэць
быльнягу перад ім на якія два крокі...
Побач – нехта зіркаў на яго... На твары
пахудалым блукала і гасла усьмешка...
Не пазнаў у ім дзядзькі Паўлюк да пары,
аж ня выняў Самусь люлькі,
й сіняю сьцежкай
не паплыў у нямую чамусь цішыню
едкі дым тытуню...
А тады – із разораў
чорных хмараў зьдзьмуў вецер дзікую гайню
ашалелых, асьлеплых, усьпененых зораў.
Ўвачавідкі –
у бель апрануліся лог,
быльнягі, глей размоклы і шэрыя сьпіны
шынялёў...
Прытуліўся, грудзіма прылёг
Павал зь ленаю стомай да белае стыні...
Ды сьнег стаяў адразу... Ральлі грабяні
зачарнеліся зноў найчарнейшаю чэрняй.
А усьлед –
буйна ўзноўку, з пляча, не спыніць,
сеяць вецер пачаў жмені белага зерня...
I калі ўрэшце выйшлі жаўнеры на шлях, –
ён ляжаў перад імі, натхнёны і чысты,
і шасьцелі над хлопцамі сеці гальля
белым, белым і кволым,
як казачным, лістам.
|
*
Пацягнуліся дні перамогаў і змог,
сконаў тут, між сваіх,
і тых, горшых, бязь
сьведак...
Каб хацеў апісаць іх паэт,
ён бы мог
сваю слуцкую песьню пачаць хай і гэтак:
«На Міколу быў фэст у сяле.
Пераймаць
звон званоў не пайшла – бо Міколы ж няма –
Васілёвая Настка. (У бурай траве
мо, прыціхлы, ляжыць ён і ўжо не жыве?)
Усю ноч над сацьмелаю пасмай лясоў
узгаралася й гасла нябёсаў крысо,
і дрыжэлі у сполаху шыбкі вакна,
і ўсю ноч іх спалох разважала яна.
Грэх штось сьвятам рабіць,
ды як збыцца наўды?
Можа, выцягнуць бегчы із студні вады?
Зазваніла на ганку вядро аб вядро,
бо пабачыла Настка пад прызбаю кроў
А тады –
шэры сьцень праслы плоту абняў, –
і... ня стала для Насткі зімовага дня...
Ледзь зьвінелі, пад вецер, званы у царкве...
Твар бяз кроплі крыві,
кроў на йлбе, галаве...
«Дай напіцца – і ўсё... Пастаю – і пайду,
каб яшчэ й на цябе не наклікаць бяду...»
Абхапіла дзяўчына яго, павяла
ад сьцяны да сьцяны, ад шула да шула,
падала смаглым вуснам напіцца вады...
А мяцеліца, белы ўзьмятаючы дым,
белай ніткай усьлед зашывала сьляды...
Ў варыўні ў Васілёў быў пад насьцілам склеп.
Дзе тут лепшага схову шукаць у сяле?
За кадушкай з качаньнем паслала пасьцель,
спавіла галаву ў палатняную бель,
а тады:
«Не збаюся ні куль, ні агню,
а нікога, нікога не пушчу ў варыўню,
не пушчу,
хай пасьля накладу галавой,
бо ты ж любы, ты любы, ты любы мой!»
А ён...
Так вось ці накш, чым далей – імклівей:
ці ж пазнаць, што паэта спляце ў галаве?
Або можна і так:
«Ад сутоньня да ранкаў
ад паўдзённай гудзьбы да паўночнай глухмені
ізь бярозьмі на ўзьлесьсях гулялі ў хаванкі
сьцені ў доўгіх шынэлях, зь вінтоўкай у жмені.
Раз-паразе грымела пагрозьліва, зьдзекла
над стаптанаю руняй,
і сьценям над ногі
выбухала чырвонае й чорнае пекла,
разрываючы целы і пасмы дарогі...
Доўга чадныя хмары тады калыхалі
раны ўзьнятых суглінкаў і стогнаў захлісты,
і сукруху асталых –
аж вецер у галі
ўжо зімовых нябёс – узьмятаў усё чыста.
Так бывала ня раз, і ня два...
Закарэлі,
загніліся у ботах жаўнерскіх анучы,
але сэрцы цьвілі
й доўга, доўга – ня прэляй,
а юнацтвам, а верай
тхнулі песьняй над
Случай...»
Ды прыцішыў, парваў іх
ля Цімкавіч бой.
Што ён будзе – ўсе зналі... Паволі, ступой,
надыходзіў ён – пэўны, важкі, неадхільны.
Помніў Паўла:
ішлі а ішлі адвідна.
Ноч накрыла ля вёскі...
Кранаючы дна,
засынаючы, ён, з-пад павекаў няшчыльных
бачыў дробную зорку яшчэ паміж хмар,
што глядзела яму проста ў вочы...
Ўзапар
колькі раз раптам вухнула нешта на шосе,
і у ноч нехта ўбіў быццам вогненны клін:
загарэліся зырка гумнішчы, палі,
нат прадоньне ўгары – як смаляк занялося.
Падхапіліся хлопцы... Паветра гуло...
Недзе зь цемрадзі, сьлізкай, як чорнае шкло,
білі мерна і ўпарта па гумнах гарматы.
Над галовамі, ў пырсках суквецьцяў дзіўных,
расьцьвіталі ракеты...
I Маці
й сыны
выйшлі ў бой, як на доўга чаканае сьвята.
Полк у пекла адразу нырнуў з галавой.
Роў, і скрыгат, і рогат, і лязг, як крывой
абчырцілі жаўнерскую гушчу зьнянацку.
Вомірг лучыў і Паўла ў шалёны рапсод:
нібы ў сьне, кляў кагосьці ў няпамяці рот,
нібы ў сьне, цела ймкнула кідкамі, абмацкам,
па грудох, па кусьці,
бо ўсёй праўды ў жыцьці –
не аддаць, не пусьціць,
біцца, біцца і біць
кіпцюрамі, зубамі, як куляў ня стане!
А тады –
ўсё зьлілося ці ў цемрадзь, ці ў
зьзянь.
Не было, нат, здаецца, й скрылька жалязьзя
на ўсім сьвеце,
які б ці ня пёк, ці ня раніў!
Шмат пазьней дзесь –
гарматны разрыў і чарга
з кулямётаў прыгнулі ўсіх нізка... Загад
быў іх кінуў якраз у атаку... Віднела...
Глянуў Паўла – усе. Хросны войкнуў знарок,
а тады засьмяяўся: «Жывыя, сынок»,
ды ўжо ўзяўся паўзьці,
калі пругкае цела
раптам дзіўна зьмякчэла, лягло на руку,
быццам сноп абабіты, пусты на таку,
і чырвоная пена
цікумятамі буйнымі, як з пыскаў каня
наравістага, лынула...
Моўчкі прыўзьняў
штось чужое,
ня дзядзьку ўжо, з груды
пляменьнік...
Бой ня згас і у сонцы. У барвовай смузе,
пабывала таксама ў штыхох, балазе,
яно ўстала, ды зараз – і сплюшчыла вочы...
Аж... нястала нікому ні куляў, ні сіл...
Нежывых падабралі аж толькі уночы.
Не было у сяле ні царквы, ні папа,
дык палеглых у Семежаве хавалі.
На сялянскіх вазох, за ступою ступа,
ў шлях апошні пайшлі яны...
Рэзвыя хвалі
ветру ў дні тым плылі а плылі з-пад паўдня
на бязьлістыя ліпы, ў прасьветы званіцы,
і таму мо – званы не было як суняць,
скрозь званілі, званілі, званілі й спыніцца
не маглі, пакуль ветру вышою і сьлёз на зямлі...
А іх – стала над брацкай магілай...
Адпявалі – пад небам.
У цэркву б ня ўнёс
і часьціны тых, што без крыві і бязь сілаў
у настылы пясок палягалі на сон...
Вокам скінь –
хвалявалася людскае мора.
Сваякі ці чужыя – свае ўсе спакон
веку.
Паўла зь сябрамі, ізь сьцягам, дазорам
стыг наперадзе.
Вецер ірваў, церабіў
паніхіды ўрачыстыя й простыя словы:
«Са сьвятымі... ўпакой... Тваіх... душы...
рабы...
іжа... несць... ні балесьць... ні пячаль...»,
і
галовы,
як налітае жыта, хінуліся ўніз.
I ўзноў сьніў Паўла
ўсьмешку, узрывы, сьвітаньне
і як выпала люлька ў крыві далані...
А сьвятар, хор – рыдалі апошнім рыданьнем...
Раптам
сплыў сьцяг ізь ветрам і... «хросны
Самусь!» –
ледзь ня рынуўся ў яму Паўлюк, толькі ж словы:
«Тым, што йдуць паміраць, каб жыла Беларусь» –
замялі ўзноўку сьвет яму й тых, што ў палове
залатога пяску паляглі за Яе.
Не, такім ён ня бачыў шчэ дзядзьку ніколі...
Што ж,
«жыцейскае мора» ужо ж не пяе
яму песьняў жыцьця, дык – спачыў у патолі.
Всцер рос і дужэў...
Гасьлі сьвечкі ў руках,
каб разьліцца ўзноў жоўтай, трапёткаю плямай...
Аж і лынуў плач вусьцішны вёскай на шлях:
засьпявалі апошнюю «вечную памяць».
Ой, і быў гэта плач!
Хто адплакаў яго
ля вясковай царкоўкі над брацкай магілай
у той намятны дзень –
дай жа гэткаму Бог
сьлязіны ўжо ніколі ніводнай ня выліць!
А назаўтрае
рушылі ў новы паход.
Невясёлы ён быў, як сутунак старэчы.
I калюгі і сэрцы надобра сьцяў лёд:
білі кулі па хлопцах ня ў грудзі ўжо –
ў
плечы...
I вось – бліснула жутла між лозамі Лань.
Паўла ведаў: бяда,
ды ня важыўся верыць,
што канцы, што ня ў золак шлях іхны, а ў тхлань,
адпаўзаюць... асочаным, раненым зьверам...
Цераз Лань бег бярвеньнем насланы масток.
Густа біў па ім вораг зь цяжкіх кулямётаў,
Але трэ было йсьці,
і пайшлі, мерны крок
не зьмяняючы, строем, за ротаю рота.
Паўла чуў, што аж выскачыць, хіба, з грудзей
яго сэрца, й дзівіўся:
няўжо ён баіцца?
Кулі ж білі па іх, па мастку, па вадзе,
рассыпаючы пырскі,
маўляў касавіцай
з-пад касы стракатлівы дождж конікаў мкнуў.
I пабачыў Паўлюк паўз лазовыя сеці,
што вада пачала чырванець...
Вось загнуў
першы вораг, па той бок, за засені вецьця.
Парадзелы, зьнік сьледам за першым – другі...
Але тут –
сталі йрвацца над Ланяй шрапнелі,
і жаўнеры ляглі.
Аж, пусьціўшы кругі
па вадзе, нехта кінуўся ў хвалі, і целы
зачарнеліся скрозь па рацэ.
Да вады
поўз ужо і Паўлюк,
аж хтось моцна, з разгону –
чуў яшчэ ён – ударыў яго, і гады
ён кудысьці ляцеў,
аж спачыў пад адхонам
у рудым лазьняку...
Хто ж там зноўку пяе?
Гэта ж маці... Вось... скінула хустку, і сьцені
над Паўлом заліло зьзяньне – косы яе...
залатыя ... ў малой... залатыя... у жмені...
«Люлі, люлі, мой сынок,
люлі, люлі, галубок,
ходзіць ночка па двары,
лічыць зоры угары,
люлі, люлі, заўтра зноў
зловім сонцава чаўно,
паплывём зь ім на загон,
дзе ляжыць пасланы лён,
а-а-а, а-а-а, люлі,
а-а-а, а-а-а, люлі.
Укарэў, шчарнеў лянок,
як жаўнерык, мой сынок,
люлі ж, любы, люлі, спаць,
а я буду падпяваць,
а-а-а, а-а-а, люлі,
а-а-а, а-а-а, люлі».
Ой, як мулка...
Каб легчы зручней, каб нажом
хтось ня поркаў з уцехаю злоснай у плечы, –
спаў Паўлюк бы даўно сном нязбудпым, ужо
зьлёг бы, з пасмай у жмені, малеча, навечна.
«Мама... дзе ты?»
Ды сьціхла, чамусь не вядзе
калыханкі, тугія ня цягне пачопкі...
Не плывуць зь ім у сон,
як трысьцё па вадзе,
пасмы косаў...
Дрыгвою дрыготкаю, топкай
ціша ў вушы паўзе... рэжуць рукі нажы...
Не нажы... Пасмы, косы... пякуць у далоні,
быццам прыгаршчы прыску набраў...
«Не кажы
ім так тузаць, шастаць па калючым аржоньні,
гнаць на вусьціш, на боль...
До! Іду ўжо, іду!»
I, адкінуўшы ранец, падранай шчакою
жвір барозьнячы жорсткі,
пад мост, пад ваду
цяжка Паўла папоўз,
хай вужакай зыркою
поўз за ім сльед крывавы на бэлькі, на наст...
Ці мо проста у чорную пастку над Ланяй.
Ну й няхай...
Паплыве, як чаўно, без стырна,
перайманы працяглымі крыкамі каняў...
Але косы... ці ж знойдзеш ізь імі спакой?
Цягнунь, срэбныя, цягнуць,
не выблытаць пальцы
з пасмы, гэткай няўступнай а гэткай мяккой....
Яшчэ крышку... йшчэ пядзя... й лёг Паўла над
вальцам
бэлькі...
Зь дзёгцю ўнізе ўпіліўся, глядзеў
проста ў твар яму нехта знаёмы сурова:
вусны сьцятыя... ямінка на барадзе...
шчокаў чорных правал... кроў на скронях, на
бровах...
Ну, і вочы...
I ўбачыў зьнячэўку Паўлюк
у вачох гэтых столькі нялюдскай пакуты,
што папоўз ён узноўку, у пясьці рук
заганяючы стрэмкі
і боль зь імі люты...
Мост ня меў ні канцоў, ні пачатку, відаць...
Ды праскочыў Паўло яго б хлопчыкам босым...
Сяньня ж, пядзя па пядзі, ён поўз, як вада
іюбач, блізка...
Ня поўз бы даўно, каб ня косы.
Пад тым берагам – праслы гарэлі... Сьцяў рот
Паўлу шчыльна пал шумны, задушлівы, дымны,
і ня чуў ён ужо,
як на струшчаны лёд
каляінаў,
апырсканы іскрамі, грымнуў...
Дзесь, пасьля –
былі нечыя рукі, і смоль
чорнай ночы, і гуд-грукат крокаў па грудах,
і няўмольны кляцьбой, ні малітваю боль,
і прадоньне, і дно...
і нарэшце – прабуда.
|
*
А над Ланяю
зьмерклі палі пакрысе...
Супачылі гасьцінцы ад рыпу калёсаў,
гуду, груку.
Сплывацца, гусьцець
сталі праслаў гарбы над суцішаным плёсам,
што йшчэ мостам былі дзе-нідзе...
З-пад маста
выйшла ноч... Разгарнула лазоўе над целаў
шкуматамі... схінула ў спагадзе пастаць,
дакранула прымкнёных павек, паглядзела
на скрасаных жаўнерскіх абліччаў крамні,
на прымерзлую кроў пад брызентамі ранцаў,
уздыхнула...
й мільёны, мільёны грамніц
затрымцелі над шляхам
аношнім
паўстанцаў.
|
|
|
|
