РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Уладзімер Караткевіч
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Матчына душа
 
Вершы
На пачатку дарог
Жанчыны сечкамі таўкуць бадзёра, 
Як быццам спора выбіваюць такт 
Для нейкай небывала хуткай полькі. 
Ў распараныя глоткі цёмных бочак 
Плыве капуста белаю гарой. 
Яе засыплюць сольлю з чорным кмінам 
І зоркамі чырвонай смачнай морквы, 
Там-сям антонаўку для духу кінуць 
І зноўку пачынаюць дружна стукаць. 
Пачатак лістапада.
Ноч глухая 
Ляжыць за вокнамі самотнай хаты, 
І плачацца на горкую нядолю 
За мокрым шклом разьдзеты чорны сад. 
Бязьмежная пустэча за акном. 
Халодныя ад дожджыкаў вяргіні, 
Халоднае ад кропляў дажджавых 
Сумуе яблыка на голым дрэве: 
Забылі.
                А ў хаце добра, цёпла, 
Ля комінка прыжмурылася котка, 
Газьніца цьмяна сьвеціць на шынкоўні: 
Жанчыны тут сышліся "талакою" 
Дапамагчы нашаткаваць капусты, 
А каб сказаць па праўдзе, пасьпяваць, 
Пажартаваць, забыўшы ноч і цемру, 
Гарэлкі выпіць пасьля працы лёгкай 
І пачасаць нязлосна языкі. 
Якая ноч!
                      Як непрытульна тым, 
Хто ў гэту ноч ідзе у шлях далёкі 
Пад зімны дождж, на лужыны рабыя, 
Ад залатых агеньчыкаў прытульных... 
О, як сьпяваюць! Вуха у дзіцёнка, 
Які на зэдліку сядзіць ля печкі, 
Упершыню жалобна ловіць гукі, 
Упершыню ў жыцьці. Чатыры леты 
Прабеглі над бяляваю галоўкай, 
Якая, быццам сьпелы адуванчык, 
Качаецца пад ветрам вольных песень. 
Ён шмат чаго яшчэ не разумее: 
Чаму жаўнер паслаў дзяўчыне хустку, 
Чаму не поўна рэчанька, чаму 
Андрэеўна нажом сябе забіла, 
Калі магла яна забіць султана? 
Чаму плакун-трава зямлю ўкрывае? 
Але нічога, гукі гэтых песень 
Навекі застануцца жыць у сэрцы, 
Як словы першых кніжак дарагіх. 
Ён можа ўжо чытаць; занадта рана. 
Вось кніжкі гэтыя ля тоўстых ножак: 
"Савось-распусьнік", "Пра сабаку Бума", 
"Пра пана-жываглота", "Вярнідуб", 
Старая чытанка ў пажоўклых корках 
І казкі, казкі, казкі Беларусі, 
Трапёткія, як першыя пралескі, 
Пякучыя, як гнеўная маланка, 
Загадкавыя, як агонь у лесе, 
Багатыя, як жнівень залаты. 
Калі ж ад літар адарвуцца вочы, 
Ён бачыць белазубы рот Паўліны, 
Вясёлай цёткі. Як яна жартуе! 
Дарослым будзе ён чытаць Купалу, 
І замест юнай, з'едлівай Паўлінкі 
Паўстане гэты сталы добры твар: 
Падобныя яны зь іх весялосьцю, 
Зь іх голасам, зь іх прыгажосьцю яснай, 
Зь іх шчырай беларускаю душой... 
Але хутчэй, хутчэй ізноў да кніжак, 
Бо доўга на дзяўчат глядзець не можна, 
Яны дзівачкі: ледзь спаймаюць позірк – 
Адразу падбягуць, ў ахапак возьмуць 
І пачынаюць ціскаць да грудзей. 
(О, каб дзіцяці год на дваццаць болей! 
Наўрад ці асабліва б ён цураўся!) 
А так ён тоўсты, пульхны, апэтытны, 
Яго цалуюць, ціскаюць, кусаюць, 
Сьмяюцца неяк дзіўна, чырванеюць. 
Авой! Якія моцныя абдоймы, 
Як цёпла дыхаюць тугія грудзі! 
Нядобра гэта ўсё! І асабліва 
Настырная чарнявая Анежка. 
Ну так і лезе. А ў вачох такое, 
Што сумна робіцца і неспакойна, 
Чаго цалуе? Хлапчуку здаецца, 
Што хлопец той, цыбаты і няўдалы, 
Васіль, што у кутку сядзіць маўкліва, 
Ахвотна б зь ім на мейсца памяняўся. 
Аднойчы ў прастаце сваёй душэўнай 
Ён гэта Васілю прапанаваў 
І быў зьдзіўлёны, што вакол рагочуць. 
Як добра Васілю! Яго не носяць, 
Ён можа ля дзьвярэй сядзець спакойна 
І хрумстаць белыя тугія храпкі. 
Ах, храпкі, храпкі! Ах, салодкі сок! 
Як будзе ён дарослым – неадменна 
Заўсёды будзе іх дасхочу хрумстаць, 
А так, чамусьці, многа не даюць. 
Глухая ноч сьлязіцца за акенцам. 
Газьніца. Ў печцы жоўтыя салдаты 
Страляюць гулка і заўзята лезуць 
На штурм драўлянай крэпасьці. Утульна. 
Вуркоча котка. Казкі набягаюць. 
І зноў цячэ, цячэ, як рэчка, песьня, 
Плыве ў душу, у сэрца хлапчука, 
І ён яе ніколі не забудзе. 
Хто будзе ён? Кім стане у жыцьці? 
Не ведаю яшчэ, бо гэты хлопчык, –
То быў я сам.
                              І ветразем надзейным 
На ўсё жыцьцё мне засталася песьня. 
Дапамажы мне, песьня, ў лютых хвалях, 
Ў затоцы ціхай, дзе вада цьвіце, 
Нясі мяне у мора. Я чакаю.
 
1958
 
 
 
 
Спадарожніку зямлі
Шэпчуць лісьцем пажоўклым таполі,
Зоры робяць за кругам круг.
Я ня бачыў цябе ніколі,
Мой маленькі нябесны друг.
 
Узыдзі, мая зорка срэбная,
Над абшарамі нашых бароў,
У людзей жа на сёмым небе
Не было ніколі сяброў.
 
Не да неба ляцела іх сэрца,
А да ніў сваёй стараны,
Усе яны зямныя да сьмерці,
Але ты хіба не зямны?
 
Тут прыпала табе нарадзіцца,
Тут звычайныя людзі зямлі
Разгадалі тваю таямніцу
I сусьвету цябе аддалі.
 
I, як многія, сэрцам чыстыя,
Што выходзяць зь цемрай на бой,
Ты на працы згарыш калісьці,
Ўсё аддаўшы Радзіме сваёй.
 
 
 
 
Партызанская баляда
490
Памяці Арцём'евай

 
На нашай любай і чыстай, на нашай сіняй зямлі
Зяберам і асотам зарасьлі пустыя палі,
Зяберам і асотам, горкай пустой травой,
Бярозкаю і ваўчкамі, і павітухай тугой.
Вяжуць жанчын да танкаў, дзяцей з аўтаматаў б'юць.
Вёскі на выспы лясныя ад свастыкі чорнай бягуць,
Хаты стаяць пустыя, лісіцы сьпяць у хлявах,
Восы, стракатыя восы гнёзды зьвілі ў чарапах.
А ноччу па ўсёй краіне пад ветру халоднага сьпеў
На горам засеяных нівах расьце небывалы гнеў,
Пахне згарэлым порахам нават старцоў рызман,
Ляжаць пад адхонам саставы з надпісам: «Deutsche Reichsbahn».
Гэта было ў сорак першым на прыдняпроўскай зямлі
У звычайнай маленькай вёсцы зь сьмешнаю назвай «Казлы».
Чалавек пастукаў у шыбу і ў дзьверы ўваліўся як куль,
I сказаў: «Зачыні, Паўліна, непадалёку – патруль.
Я нарваўся на вартавога. Ён даў мне ў плячо штыхом,
Але ён не пабачыць таксама ў Нямеччыне родны дом.
Перавяжы мне рану – іначай не дабрыду».
– «Заставайся».
– «Нельга, Паўліна, хату тваю падвяду».
Мужчына быў год пад сорак – але моцны яшчэ чалавек.
У жанчыны сівелі скроні – канчаецца бабін век.
I яна непрыкметна пагладзіла рукаў яго кажуха,
I яна на нагах хіснулася,
Яна ня ўпала траха.
I ўзяла сарочку жаночую з карункавым падалом,
I яе на бінты пакроіла вялікім сталовым нажом,
I калі рукаў разрэзала – кроў цякла па лязе цурком,
I калі зацягвала вузел – да раны прыпала крадком.
I мужчына сказаў ёй мякка: «Цябе ніхто не кране.
Я пайду, але ты, Паўліна, паслухай цяпер мяне:
Можа, мяне спаймаюць... пад дубам, што ведаеш ты,
Я закапаў узрыўчатку, прыблізна на два масты.
Масты неабходна зьнішчыць. Па іх да нашых брыгад
Немцы мяркуюць падвесьці вялікі карны атрад.
Калі загіне мой сябра, калі загіну я,
То спавясьціць пра гэта будзе справа твая.
Дашлі туды дзеда Сымона, ён лёгкі яшчэ на хаду.
Дашлі неадменна, адразу ж... Дзякуй, Паўліна, пайду.
Жонцы, дзецям, таварышам прывітаньне маё перадай...
Падрыўніка яны знойдуць – на мне не сышоўся край».
 
Ён пайшоў, і яго сханілі на выгане ля сяла,
А ўранку да каменданта тая ж жанчына прыйшла
I сказала з сухімі вачыма: «Паслухайце, пан капітан.
У вас сядзіць мой каханы. Вы сказалі, што ён партызан.
Ня ён забіў вартавога, рана не ад штыка.
Рану нажом зрабіла каханкі яго рука.
Вы павінны мяне даслухаць, вы кахалі кагось у жыцьці.
А мне без майго каханьня дваццаць год давялося брысьці.
Я любіла, а ён ажаніўся, пакінуў наша сяло.
Спытайце ва ўсіх на вёсцы, што так яно і было.
Да мяне пяць дзён як вярнуўся і назваў каханаю ён.
О, каб ведалі вы, што такое каханьне на схіле дзён,
Горкае і гарачае, не такое, як раньняй вясной!..
А ўчора сказаў ён, што зноўку пойдзе да жонкі сваёй...
Безь яго апусьцелі б навекі сэрца маё і дом,
Яго за здраду, за здраду ўдарыла я нажом.
Для мяне нат слабым і хворым ён быў бы харош і гож.
Бачыце, вось кашуля. Бачыце, вось ён, нож».
 
I яе тапталі нагамі, яе катавалі пяць дзён,
А яна упарта казала: «Каханы, каханы ён».
 
Калі шосты дзень за лясамі, сплыўшы крывёю, сканаў,
Мужчыну штурхнулі ў сьвіран, дзе пластам ляжала яна.
Твар яе быў апечаны агнём пякучым сьвячы
I не гаіліся раны, якіх ніхто не лячыў.
Ён стаў ля яе на калені, пагладзіў расьсечаны лоб,
I яна яму расказала пра свой сьвядомы паклёп:
«Ты маўчаў? Не сказаў, дзе паранены?
Ім самім давялося шукаць.
Мой разьлік быў тонкі і верны.
Пра каханых заўсёды маўчаць.
Ты бачыш, я паміраю. Канец. Крычы не крычы.
Любы мой, любы мой, любы... Маўчы, неадменна маўчы.
Маўчы дзеля бедных дзетак, дзеля любай жонкі сваёй,
Дзеля вечнага, добрага шчасьця, што будзе над нашай зямлёй.
Даруй, што бруднай рукою ўспаміны кранулі яны.
Ты ведаеш, зерне праўды жыло ў гэтай хлусьні.
Калі будзеш пад нашым дубам, калі прыйдзеш туды адзін, –
Дакраніся хоць на імгненьне да яго каравых галін...»
 
Ціха-ціха ўздымаюцца да бінтоў, ад крыві рабых,
Чыстыя-чыстыя рукі – белыя галубы...
I калі яна праз імгненьне пакінула гэту турму –
Мужчына ад плачу затросься, як яна дваццаць год таму.
Перад тым як жанчыны вочы заснаваў невядомага дым,
Ён прыпаў да губ схаладзелых у пацалунку адным.
I ён зразумеў, нарэшце, што яна дачакала свайго...
I прыйшлі два зялёных салдаты, і ўзялі ад яе яго.
I твар яго, чорны і горкі, такі незвычайны быў,
Што афіцэр нямецкі вочы ўніз апусьціў,
Паглядзеў на крыжы салдацкія, што за вокнамі спалі ў імгле,
Паглядзеў на сталовы ножык, што ляжаў на пісьмовым стале,
Паглядзеў на рукі мужчыны, што сьціскаліся ў кулакі,
I загадаў салдатам ад дзьвярэй адвесьці штыкі.
 
I мужчына пайшоў ад вёскі па глыбокай асеньняй гразі,
I мужчына сівы з узьлесься назад кулаком пагразіў,
I наступны дзень над зямлёю скалечанаю ўставаў,
Чырвоны ад дальняга зарыва на патоках асеньніх траў,
Чырвоны, як быццам мыўся ў крыві ад глыбокіх ран.
 
∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙ ∙
 
Назаўтра два дальніх выбухі скаланулі балотны туман.
 
 
 
 
Заяц варыць піва
Туман плыве зь нізіны сівы 
Над нівай голай і пустой. 
«Глядзіце, заяц варыць піва», –
Жартуюць людзі між сабой. 
А я відушчым бачу зрокам, 
Як ён прысеў каля агню, 
Трыгубы, шэры, касавокі, 
І піва варыць зь ячмяню. 
Яліна іскрамі страляе, 
А ён прыладзіў кацялок 
І трэскай варыва мяшае, 
Каштуе, сплёўвае набок. 
І піва заяц варыць густа, 
А на закуску – бурачок, 
Трава, заечая капуста, 
Галін асінавых пучок. 
З зайчыхай вып'юць па маленькай 
І дзеткам трошкі паднясуць, 
Пужлівым галаском таненькім 
«Цьвіцела морква» завядуць. 
Пабачыш – не гані з абсады, 
Дай хоць на гэты дзень спакой, 
Павінна ж быць і ў зайца радасьць 
Перад халоднаю зімой.
 
1956
 
 
 
 
Орша
Яна не блішчыць красою,
А ў сэрца навек запала
З паркам сваім змарнелым,
З сваёй Кабыляцкай гарой,
Зь лянівай сястрой Аршыцай,
Што летам бруіцца памалу
Ў шырокі, як песьня наша,
Магутны, сівы Дняпро.
 
Хаткі, што да абрыву,
Як ластавак гнёзды, туляцца –
Родныя і дарагія,
Як поціск сяброўскай рукі;
Брук, размыты дажджамі,
Пыльныя ўскраін вуліцы,
Куродым на сьценах будынкаў,
Дальнія цягнікі.
 
Далёка яна ад мяне,
Адзіная і дарагая,
Ў чорных істужках чыгунак,
Што ўсю яе абвілі,
З народам сваім, што у бітвах
Ніколі не памірае:
Заслонава слава звоніць
На ўсіх перагонах зямлі.
 
Калісьці... Было і такое...
Хацелі пазбавіць крыльляў...
Быдлам нас называлі,
А ўсё ж такі мы былі
Нязломнымі ў чорнай бядоце,
Гордымі і ў бязьсільлі,
Бо род наш быў пралетарскі,
А рукі – у чорным вуглі.
 
Мы паціскалі плячыма,
Калі нам з пагардай казалі,
Жадаючы ў час вясёлы
Рабочы наш род абсьмяяць:
«Знаёмяцца ў вас на вапне,
На вапне вы нараджаліся,
Вапна усіх вас карміла,
У вапне вам і ляжаць».
 
Паслухайце: наш ён, наш горад,
Няхай і суровы часам, –
Працоўнае гордае права
Здабыў у цяжкой барацьбе,
Гэта наш родны горад,
Яму не патрэбны прыкрасы,
Ён сам для сябе прыкраса
I гордасьць – сам для сябе.
 
Мы цягнікі вадзілі,
Палотны на фабрыках ткалі,
Лес магутны валілі
I ўмелі плавіць метал,
У цёмных каменяломнях
Белы вапняк ламалі,
Гліну і торф здабывалі, –
Гарачы у нас запал!
 
Як толькі цёмнаю ноччу
Вочы свае закрываю,
Адразу я Оршу бачу
Зь яе няяркай красой,
Зь бярозамі над Аршыцай,
Зь вясёлым сонейкам мая,
З блакітам першых пралесак
У косах каханай маёй.
 
Тут нарадзіліся думкі,
Воля, імкненьні, жаданьні,
Тут стаў я сынам краіны,
Абпален яе агнём...
Таму і люблю я Оршу
Першым вялікім каханьнем,
Якое ня зьнікне, пэўна,
Нават з маім жыцьцём.
 
 
 
 
Вадарод
Бы сарваўся вар'ят утрапёны і злосны: 
Прах старых гарадоў дасягае нябёс, 
Зь дзіркай у чэрапе гінуць дваццатыя вёсны, 
Плывуць горкія рэкі жаночых сьлёз. 
І над морам, як над жаралом вулкана, 
Вырастае грыб і калечыць людзей, 
І кунгасы мёртвыя плывуць акіянам 
З поўным грузам разьбітых людскіх надзей. 
Наша маці-зямля, дарагая і сьветлая, 
З дымам фабрык, зь дзяцьмі і з мудрасьцю слоў 
Можа стаць назаўсёды, навекі праз гэта 
Проста чорнай труною для ўласных сыноў. 
Мог бы ты дараваць нам жыцьцё і квітненьне, 
Мог бы шчасьцем навек увянчаць народ. 
Хто ж зрабіў зь цябе сродак зла і зьнішчэньня, 
О грымучы, бязьлітасны кат-вадарод! 
Скарпіёны, што бачаць кальцо агнявое 
І кусаюць людзей, а потым сябе: 
«Здохні! Згінь, чалавек! Хай сонца сьвятое 
Не цалуе, ня лашчыць, ня грэе цябе!»
Ўсім даўно астабрыдла стаяць над абрывам. 
Што ж хаваеце, людзі, думкі свае?! 
О, калі ж яны прыйдуць, гады алівы, 
Што галінамі шар зямны абаўе? 
Гэта ж проста, як рэпа: магутнай сілай, 
Што дае чалавечай руцэ вадарод, 
Растапіць навекі зямны халадзільнік, 
Безнадзейнай Грэнляндыі мёртвы лёд.
І растаў бы ён, і цёплыя плыні 
Спарадзілі б дажджы над сьветам усім, 
І прыйшло б да нас мора, сіняе-сіняе, 
Зь цеплынёю, з прыбоем, зь пяском залатым. 
Над усёю зямлёю трапічныя зоры, 
Адбіваюцца пальмы ў цёплай вадзе. 
(Я, напрыклад, ніколі ня бачыў мора, 
Як мільёны іншых звычайных людзей.) 
У паэтаў дрэнных шпурлялі б бананамі, 
(Эстэтычней, ніж яек пратухлых пах), 
І расьлі б у Воршы маёй мангустаны 
І альясы ў туманных лясных Лядaх. 
І ад погані чыстая наша планэта 
Стала б вольнай, прыгожай, шчасьлівай навек, 
Стала б лепшым брыльянтам кароны сусьвету, 
Цёплым раем, якога чакаў чалавек.
 
1957
 
 
 
 
Сырцовыя цагліны
Гарадзішча старое на зьліве рэк. 
Больш як дзесяць стагодзьдзяў назад 
Першы зруб паставіў тут чалавек 
І дубовы ўзьвёў палісад. 
Ўсё даўно прамінула, і толькі вясной, 
Калі повень схлыне далоў, 
Аддае неахвотна абрыў над ракой 
Сьлед даўно прамінуўшых гадоў. 
Дагарае сонца на весьняй рацэ, 
Я прыйшоў на знаёмы плёс 
І стаю са звычайнай цаглінай ў руцэ, 
Ўсхваляваны амаль што да сьлёз. 
На паверхні счарнелай цагліны старой, 
Што адмыла рака на сьвет, 
Бачу я адбітак лапэткі малой, 
Сьлед дзіцёнка, забыты сьлед. 
Дзевяцьсот разоў май ішоў па зямлі, 
Разьліваючы ў рэках сінь, 
З тых часоў, як на замчышчы вежы ўзьвялі 
З гэтых самых адменных цаглін. 
Быў сьпякотны дзень. Пад ценем бяроз 
Цэгла сохнула на траве. 
Дойлід еў, а сын, што ежу прынёс, 
Зь белым пухам на галаве, 
Без штаноў, хадзіў на крывых нагах, 
Еў груднічнік і розную дрэнь, 
На жабінае племя наводзіў жах, 
Даганяў свой уласны цень. 
Калі б бацька на сына вочы ўзьняў, 
Ён бы мог пабачыць, што сын 
З асалодаю босай нагою ступаў 
На паверхні вільготных цаглін. 
І адбітак малой дзіцячай нагі 
У аснову крэпасьці лёг. 
Шмат разоў прыходзілі варагі 
На краіны лясной парог, 
Шмат разоў стагнала зямля ад тугі 
І ўзрастаў на руінах палын... 
Але быў непарушны адбітак нагі 
На паверхні сырцовых цаглін.
 
1957
 
 
 
 
*  *  *
Стаю ўначы ў завіруху – 
Аддаўся наплыву мар. 
Ноч уважная слухае, 
І вецер гайдае ліхтар. 
Што са мною – ня знаю. 
Сэрца трывогу б'е. 
Кахаю?
Здаецца, кахаю. 
Напэўна, кахаю яе! 
Клянуся зарою вясьнянай 
І тым, што міне зіма, – 
Няма ў мяне іншай каханай, 
Іншага друга няма. 
Кахаю... у хустцы і ў косах, 
Ў завею і летні гром, 
Кахаю абутую й босую, 
З кнігамі і зь сярпом. 
Зь ёй – радасьць, адному – гора. 
На гэтым цьвёрда стаю. 
Ноч крочыць,
І чуюць зоры 
Клятву маю.
 
1956
 
 
 
 
Песьня шафёра
Ноч спусьцілася, згаснула сонца,
Сьвеціць зорамі каляя,
З-пад машыны дарога бясконцая
Адпаўзае назад, як зьмяя.
Ў смалянай вадзе межыточнай
Пралягла дрыжачая гаць.
Быццам мёдам намазалі вочы,
Хіліць стома, хочацца спаць.
        Дарогі, дарогі,
        Косьці растрасуць,
        Мёртвага разбудзяць,
        Жывога ў дол зьвядуць.
Ад вясёлых сузор'яў вясковых
Да залітых сьвятлом гарадоў
Возім дружна мы збожжа і дровы,
I «налева» падвозім «рабцоў».
Мы ляжым у гразі пад машынай,
Ўзімку корпаемся ля агню,
Нас пабачыш па ўсёй краіне,
Неўтаймоўную шафярню.
        Дарогі, дарогі,
        Косьці растрасуць,
        Мёртвага разбудзяць,
        Жывога ў дол зьвядуць.
Ад напругі пад коламі крэкча
Над вадой спарахнелая гаць.
Тройчы стрэнеш ты аўтаінспэкцыю
Перад тым, як жонку абняць.
Шлях бясконцы ляжыць наперадзе
Празь лясы, між балот і азёр.
Не, ня трэба бяссоньніцы верыць,
Закуры, засьпявай, шафёр.
 
        «Дарогі, дарогі,
        Косьці растрасуць,
        Мёртвага разбудзяць,
        Жывога ў дол зьвядуць».
– Закуры тытунцу, шафёр!
 
 
 
 
Як размаўляюць зьвяры і птушкі
Закаханы ў жыцьцё і ў кожную мушку, 
Я іду каля хат і росных садоў. 
І са мной размаўляюць зьвяры і птушкі 
На дзесятках і тысячах розных моў. 
Ў валасы мае вішні свой сьнег завеялі, 
Мне на вуха шэпчуць абшары ніў; 
Маўляў, каго любіш, таго заўжды зразумееш, 
У якой бы скуры ён ні хадзіў. 
Галубы ў ліловых і сініх барвах, 
На мяне паглядзеўшы, вуркочуць так: 
– «Пр-роста вар-рвар, варвар, стр-рашэнны варвар. 
Крыл ня мае, а кр-рочыць, крочыць, дзівак». 
Певень, палкай падбіты, скача, як конік, 
І зьдзіўленым курам, як зрынуты бог, 
Утрапёна крычыць ад болю і гонару: 
– «Не па-паў! Не па-паў! Міма ног! Мі-ма ног!»
Калі ж ноч паплыве над зямлёю мілаю, 
Размаўляюць дзьве жабы ля соннай ракі: 
– «Ку-ума, кума, а што ты вячэраць варыла?»
– «Боршч, боршч, буракі, бура-кі-кі-кі-кі».
Я, напэўна, таксама здаюся ім зьверам, 
І яны разважаюць у засені траў: 
– «Вось ідзе двухногая птушка бязь пер'яў 
Ці мядзьведзь, што шубу ў ламбард заклаў».
 
1957
 
 
 
 
У жніўны дзень
Жарт
У жніўны дзень на вуліцы бязьлюдна.
Нават бэз заснуў каля дзьвярэй.
Толькі певень, млявы і марудны,
Кліча частаваць сваіх курэй.
Бабка сьпіць ля хаты пад кустамі,
I цялё чырвонае усмак
Мокрымі ружовымі губамі
Ёй жуе стракаты андарак.
I старыя, і малыя ў полі,
Суха звоняць конікі ў траве,
I камбайн, як карабель вясёлы,
Паміж жытніх каласоў плыве.
Ну, а вёска цішынёй абнятая.
Толькі й чуць у гэтай цішыні,
Як храпуць у дзьвюх суседніх хатах
Жонкі брыгадзіра й старшыні.
 
 
 
 
З падсьветам
Пад вербамі, што нахіляюць
У цемры над вірамі стан,
Над ціхаю вадой палае
Маленькі залаты вулкан.
Смальлё ў жароўні сыпле іскры,
І ціхай рэчкі глыбіня
Сьвятлом няпэўным, алым, чыстым
Праніклася амаль да дна.
Ноч пахне радасна і смутна
Вярбовай горкаю карой,
І нос чаўна плыве нячутна
Над змрочным лесам пад вадой.
І ў гэтым лесе, дзіўным, сінім,
Стаяць забіўшыся углыб,
Шырокія тугія сьпіны
Заснуўшых пад вадою рыб.
Трапечуць багавіньня струны,
Рыб клоніць бурштыновы сон...
Замры, падобны да Нептуна,
Трызубец сьціснуўшы ў далонь!
Бліжэй! Бліжэй! Як сьлёзы цёплыя,
Ад жаркіх водбліскаў сьвятла
Чырвоныя падвескі кропляў
Нячутна падаюць зь вясла.
Адзін удар трызубай снасьці,
І ў ходзе казачных падзей
Жывое, трапяткое шчасьце
Само ў далоні упадзе.
 
1.V.1957.
 
 
 
 
Праменьчык
Мокры водар белага бэзу,
Кветкі-гроны, як вінаград,
Ветрык весьні, ветрык-гарэза
Ўсё трасе і тузае сад.
Ў гушчары аканіцы сінія,
Ты ўсё сьпіш, а дзень на нагах.
Сонца хітрае праз галіны
Да цябе адшукала шлях.
І праменьчык малы, пяшчотны,
Што празь лісьце ў шчыліну ўпаў,
Руку голую цёплым ротам,
Крадучыся, пацалаваў.
Сьпі.
Прачнесься, і ў гэтым садзе
Шчасьце будзе блукаць між траў.
Так мне радасна,
Радасна,
Радасна,
Што падскочыў і сонца б сарваў,
Каб ня шкода было мне дзетак,
І бязьмежнага шчасьця, і сноў,
І дрыжачых спрасонку кветак,
І вільготных бэзу кустоў.
І садоў, цеплынёю настоеных,
І вясёлкавых хваль на рацэ,
І праменьчыка, што спакойна
На тваёй спачывае руцэ.
 
1957
 
 
 
 
Паўлюк Багрым1
На гасьцінцах бярозы
Зусім пачарнелі ад ветру.
Дзіч і глуш безнадзейная,
Бураломныя хвояў кражы,
На лясным раздарожжы капліца
Праткнулася ў нэтрах,
І Хрыстос сем стагодзьдзяў
Вісіць на пахілым крыжы.
 
                Праз вакенца сьляпое
                Шэры дожджык глядзіцца у хату,
                У якой дагарае,
                Бы ў небе асеньнім зара,
                Непатрэбная старасьць
                Адстаўнога паўстанца-салдата,
                Невядомага гэнія,
                Беларускага песьняра.
 
Дагарае жыцьцё.
Хто на ўлоньне старому прытуліцца?
Ні дзяцей, ні нашчадкаў,
Даўно праляцела вясна,
Прагрымела паўстаньнем,
Прайшла празь зялёную вуліцу,
Згасла ў цяжкай салдатчыне...
Мусіць у рабстве сканаць.
 
                Мог бы славай грымець
                Сярод годных паэтаў Эўропы, –
                Гвалтам спуталі ногі,
                Трымалі ўвесь час за руку.
                Што пакіне ён?
                Вершык у памяці хлопаў,
                Кандэлябру ў касьцёле
                Ды кроў на гарачым пяску.
 
А ў краіне так цяжка
(Асіны ад ганьбы палаюць),
І над ёй фанабэрыцца
П’яны, разбэшчаны гун.
Як пры князю Ўсяславе –
дзень вялікі, а луста малая.
Як пры князю Ягайле –
На кожную сьпіну бізун.
 
                Абжыраюць удоў,
                П’юць з гарэлкай сірочыя сьлёзы,
                Тлустым задам расьселіся
                На паднявольнай зямлі,
                На шлагбаумы мёртвыя
                Пасьсякалі жывыя бярозы
                На шпіцрутэны гнуткія
                Запаветныя вербы зьвялі.
 
Беларусь мая, сонца,
Дарагая і родная маці!
На якіх раздарожжах
Згубіла ты шчасьце сваё?
Ці удасца хоць дзецям
Шчасьлівага дня дачакаці
Пасьля мужнасьці гэткай,
Пасьля столькіх крывавых баёў?
 
                Цень паўстаньня народнага,
                Дзень сьветлай волі Крашына!
                Я таксама пакутваў
                За гэту зямную юдоль...
                О, чаму ты, кажан,
                Не крануў мяне ў годы дзяцінства,
                Каб ня вырасла сэрца,
                Каб вочы ня бачылі боль?
 
Мы чакалі свабоды,
І касілі нас кулямі роты,
Ў ланцугі нас кавалі,
Каб пад палкай нам быў карачун.
Узялі мае вершы,
Ўзялі маіх дзетак гаротных.
Вершы, бедныя вершы
Пад чырваньню сургучу!
 
                Край сагнуўся ў сьпіне,
                Край баіцца размовы пра волю,
                Край згубіў сваю мову
                І матчынай песьні напеў...
                Нельга верыць у Бога,
                Калі ён такое дазволіў.
                Цяжка верыць у люд свой,
                Калі ён такое сьцярпеў.
 
І няўжо не ўваскрэсьне
Забытая родная мова
Не на тое, каб енчыць,
А каб крыкнуць да ўсіх на зямлі:
«Ўстаньце, хлопы, да зброі!
Ліце кроў для вялікай любові,
Каб на гэтай крыві
небывалыя кветкі ўзрасьлі!»
 
                Не учуем адказу,
                Усё больш нахіляюцца хаты,
                Ўсе маўчаць ад пялёнак:
                Мужыкі, дзецюкі і дзяды...
                Пройдзе некалькі месяцаў –
                Прах самотны старога салдата
                Хапатліва зьнясуць
                На глухія, старыя клады.
                О, як хочацца волі!
                Жаданая воля, ты чуеш?
                Асьвяці мне усьмешкай
                Апошнія дні у жыцьці.
                Ты маўчыш?
                Ты ня чуеш?
                Можа, ў дзень, калі ты запануеш,
                Верас будзе стагодзьдзі
                З разьбітага сэрца расьці.
 
                Беларусь, прачынайся!
                Я цябе абуджаю!
                Ты павінна прачнуцца,
                Не прасьпі сваё шчасьце ўначы,
                Я гукаю цябе,
                Дарагая, сьвятая!
                Адкажы ж, мая родная,
                Не маўчы!..
                Паміраю і веру:
                Калісьці над сьветлымі водамі,
                Над свабоднай зямлёю
                І над Белай Русьсю маёй
                Шчасьце сонцам зазьзяе,
                І слова нашчадка свабоднага
                Мае раны загоіць
                Гаючай жывою вадой.
 
1958
 
 
 
 
Цяга
Вячэрні вечар на ўзьлесьсі сінім.
Бярэзьнічак. Іржавы мох балота.
За дальнімі халоднымі лясамі
Ірдзее сонным сонцам небакрай.
Зноў лужыны зацягвае лядок:
Зіма саслаблая шалёна хоча
Яшчэ хоць ноч падыхаць і пажыць.
Пад ботамі намокнуўшая глеба
Цалуе палка стомленыя ногі,
Бы кажа: «Любы, любы мой, каханы,
Не ўцякай. Пабудзь са мною трошкі».
Я не пайду. Са мною патранташ
І стрэльба на плячы. А ў сэрцы прага,
Што прашчура майго вяла калісьці
Зь сякераю на маманта.
                                                  Вядома,
Даўно заціхлі мамантавы крокі,
Што выгіналі пад сабою глебу...
Але у гэты час інстынкт крывавы
Зноў абуджаецца ў душы маёй,
І мне здаецца: вось пачую крокі,
Вось з-за бяроз на рыжую паляну
Працісьнецца тупая галава,
І выйдзе ён, магутны, дзікі, рыжы,
Бы зьлеплены з балотных гэтых купін.
Як леташняя жоўклая трава,
Зьвісае поўсьць. І я, ад захапленьня
Ня памятаючы сваіх пячор,
І вогнішча, і цяжкіх сківіц любай, –
Насустрач кінуся зь вясёлым крыкам
І ў хобат кіну тручаную дзіду.
О, дзе ты, цяжкі мамантавы бег
Па сініх-сініх месячных раўнінах,
Дзе вогнішча ў закураных пячорах,
Малюнкі охрай на скляпеньнях чорных
І дзіда у асілкавых руках?!
Мая здабыча - кулічок іржавы
Зь пярсьцёнкам залатым каля вачэй
І з доўгай дзюбай, а сабой - кулак.
Ляцець далёка, ледзь вяслуюць крыльлі,
Ён бачыць лес, начны перапачынак,
І з радасьці ня можа утрымаць
Свой крык: «Цыр-цыр! Хор-хор!» Вядома, подласьць
Страляць па слонках, стомленых вясной,
Але ж інстынкт і прага, прага, прага.
Вось ён ляціць на жоўтым фоне неба,
І рукі цьвёрда стрэльбу узьнімаюць,
І вока пільнае шукае мушку...
Стрэл, як пярун!..
                                        Вальдшнэп шугае ўгору...
Ён проста падымаецца над лесам...
Прамазаў я. І радасна чамусьці,
І горка мне. Ляці сабе далей,
Мая крылатая, сьвятая радасьць,
Жыві і хоркай, і выводзь дзяцей,
І, можа, я яшчэ цябе сустрэну
І будзе двойчы радасьць у мяне.
Я, можа, мазануў зусім наўмысна,
(А мо брашу, няўмельства прыкрываю, –
Ня ведаю.) Але нашто ён мне,
Вось гэты мой бізон, мядзьведзь і мамант
Зь бязьсільным і падвернутым крылом.
Люблю жыцьцё, і гэты лес вясеньні,
І коцікі пушыстыя вярбы,
І «хорр» вальдшнэпа. О, дваякасьць сэрца:
І прага ўбіць, і прага даць жыцьцё!
Не, я ня прашчур. Можа, ў тыя дні
Я бараніў бы мамантаў ад згубы,
Хай на зямлі былі б яны і зараз
І скублі «сіні сон», нібы каровы,
На любых, весьніх, залатых лугох.
Ляці ж далей, мая сьвятая радасьць,
Будзі лясы няўмелым, сьціплым рыпам.
Ня ўсім дано ў жыцьці сьпяваць прыгожа,
А славяць ўсё жыцьцё!
                                                  Сьляпое сонца
Скацілася за пушчу. Цішыня,
І першы-першы шум жывога лесу
Азваўся мне. Даўно-даўно на небе
Ірдзее стужка жоўтая зары,
І толькі на найбольшай верхавіне
Яшчэ ляжыць яе адбітак жоўты,
На дзьвюх сароках, што балбочуць жвава
Пра тое, што мядзьведзя не баяцца,
Наверсе седзячы.
                                      Зноў шум жывы
Азваўся ў лесе. Цёмны змрок і вільгаць,
І цьмяна сьвеціцца вада балотцаў.
І цішыня. І ў сэрцы песьня шчасьця
Зьліваецца зь пяшчотным і любоўным
Сінічым галаском непадалёку:
«Цы-віць, цы-віць...»
 
1958
 
 
 
 
Ялінка
Ялінку выкінулі за адрыну.
Яна ляжыць ва ўладзе ціхіх дум.
На голкі жоўтыя пушысты, сіні
Зьлятае сьнег і навявае сум.
Цяплілі ўчора сьвечкі ёй вітыя,
А сёньня аддалі яе сьнягам...
Блішчаць дажджу віточкі залатыя,
Забытыя на голках тут і там.
Ляжаць, вядома, нудна за адрынай,
І сумны сьвет праз сьнежную імжу.
Адное засталіся успаміны:
Віточкі залацістага дажджу.
Але яна сьвядома ганарыцца
І доляй, і чарговасьцю падзей:
Хай жоўтая, хай ападае гліца –
Яна жыве яшчэ ў душы дзяцей.
 
1957
 
 
 
 
Дзеці
О, якая залатая восень!
О, як стогне пад снапамі воз!
Павуціньне, «пража Маткі Боскай»,
Заплятае халадок нябёс.
Да замілаваньня паўнакроўныя
Гарбузы, узятыя з грады,
Са страхі, як статак парсюковы,
Зьвесілі ружовыя зады.
Мышы з бадзякоў цягаюць воўну,
П'е зямля сухіх нябёс блакіт...
На гародах высахлы бульбоўнік,
Водар кропу, мята і ваўчкі.
Дні на гэтым водары настоены,
Сэрца поўняць сум і прага жыць...
Хлапчукі, на добры лад настроены,
Улягліся ціха на мяжы.
П'юць духмян пасьпелай жоўклай восені,
Падрасьлі шчасьлівыя за год,
А над імі серабрысты ў просіні –
Ледзь прыкметнай кропкай самалёт.
З-пад чубкоў бялявых, як салома,
За шчасьліўцам сочаць гарачэй,
З зайздрасьцю, з чаканьнем невядомага
Дзесяць ясных зорачак-вачэй.
Дзень такі бязьмерны і шчасьлівы,
Самалёт ляціць у глыб нябёс...
Можна скокнуць наўздагон з абрыву –
І ўзьляцеў бы, і ўхапіў за хвост!
Нам з гадамі ўжо ня сьняцца зоры,
Але мы, пасьпеўшы пасталець,
Не асудзім ў гэты дзень прасторны
Мудрае жаданьне паляцець.
 
1958
 
 
 
 
Жаданы госьць
У небе сузор'і такія сінія,
Сон над сьнягамі яшчэ плыве.
«Добрага ранку, ўдава-гаспадыня,
Мір клапатлівай тваёй галаве».
Полымя цёплы чалесьнік ліжа.
Лёд на акне ад яго сышоў,
Проста ў акно, ад водбліску рыжы,
Звонку глядзіць і зайздросьціць воўк.
«Ты як знаходка для ўсёй брыгады:
Сытыя ўсе, абшытыя ўсе...
Толькі жывеш не сабе на радасьць...
Ведаеш?.. Не, пайду пакрысе».
 
*

«Сонца якое, ўдава-гаспадыня,
Дзень які добры... Сустрэліся зноў...
Што гэта села на скронях? Іней
Ці сівізна ад мінулых гадоў?
Ёсьць ад чаго. I я гэта маю.
Цяжка было нам жыць на зямлі:
Мужа забілі твайго паліцаі,
Жонку маю пад расстрэл падвялі:
Боль абаім яшчэ сэрца паліць,
Ты яго несьці дапамагла...
Тузіну год мы па іх сумавалі,
Пухам няхай ім будзе зямля.
Шкода глядзець на цябе, гаротная,
Так бы й пагладзіў па галаве.
Ці вінаватая ты ў адзіноцтве?
Ці вінаваты я ва ўдаўстве?
Ранак быў цяжкі. Стамілася, мусіць?
А выглядаеш, як сьліва ў расе.
Добраю б жонкай была ты камусьці...»
«Дзякуй на слове». – «Я... пайду пакрысе»
 
*

Ноч надыходзіць. За вокнамі сінія
Зноў заляглі бясконца сьнягі.
«Што ж ты сядзіш безь сьвятла, гаспадыня?
Пэўна, стамілася? Дзень даўгі...
Ведаеш... восень – цяжкая штука,
Але ж бывае і цёплай яна.
Калі трымаеш жончыны рукі –
Сэрцам адчуеш: зноўку вясна.
Што ж ты такое зрабіла са мною,
Што ад цябе мне дарогі няма,
Што на душы мне так неспакойна,
Што ў галаве маёй нейкі туман.
Сьнег замятае шляхі-дарогі.
Любая. Што ж ты? Ня трэба, ня плач...»
Падае,
Падае на падлогу
З рук гаспадыні чорны рагач.
 
 
 
 
Лісьце
Восень прайшла пералескамі,
Па няголеным ржышчы ніў,
Чырвонымі арабескамі
Лісьце лес ураніў.
Глянь на зямлю залатую,
Пяшчотную, сумную, чыстую,
Нехта па ёй вандруе,
Ў паветра ўзьнімаючы лісьце.
Струменьчыкам тонкім лісьце.
Медзь на азёрах сплывае,
Сум у небе імглістым...
Як песьня, з галін зьлятае
Лісьце, лісьце,
Залацістае лісьце,
Сто лісьцяў,
Дзесяць лісьцяў,
Ліст.
 
1957
 
 
 
 
Бацькаўшчына
Дагарэў за брамай небакрай, 
Месяц паміж воблачкаў плыве. 
Выйду зноў, як у мінулы май, 
Басанож прайдуся па траве. 
Дымная, сьцюдзёная раса, 
Цёмныя ў траве ад ног сьляды. 
А такога рослага аўса 
Я не бачыў доўгія гады. 
Бач, хмызы спляліся, як павець, 
Сьветлякі мігцяць, гараць сьвятлей. 
Перад тым як звонка ў лозах пець, 
Прачышчае горла салавей. 
Лашчыцца трава да босых ног. 
З дальніх паплавоў плыве ракой 
Ледзь прыкметны сумны халадок –
Подых юні ўходзячай маёй. 
Паімчаць за ёю наўздагон? – 
Хоць і схопіш – усё адно падман. 
Дзе каханьне тых мінулых дзён – 
Весьніх паркаў бэзавы туман? 
 
Нават шкадаваньне – дзе яно? 
Зноў вясна, і жаль зьнікае зноў. 
(Так губляюць пах перад вясной 
Ссохлыя сьцябліны палыноў.) 
Ціха цмокае у сьне рака. 
О, як добра, як прыгожа жыць! 
Раска, як русалчына луска, 
На вадзе ад месяца гарыць.
А вакол травіцы роснай рай
І бярозак белая сям'я. 
Мой чароўны беларускі край, 
Бацькаўшчына сьветлая мая!
 
1957
 
 
 
 
Баляда пра паўстанца Ваўкалаку
Апошняя ноч над зямлёю.
Каля мяне, як цень,
Праходзіць да вадапою
Вольны лясны алень.
 
Заўтра нічога ня будзе.
Ляжу ў яры ля ракі.
Куляю срэбнаю ў грудзі
Звалілі мяне паюкі.
 
У полі абшар шырокі,
А тут і вільгаць, і цень.
Няма прасторы для вока...
 
Лісьце аб’еш, алень!
 
Біўся з панамі нямала,
На ўсіх наганяючы жах,
Часамі – і без кінжала,
З адною злосьцю ў руках.
Дабрацца б да родных межаў,
Пабачыць бы новы дзень...
Дай глянуць на сьвет бязьмежны,
 
Лісьце аб’еш, алень!
 
Мне ж не зламаць рукамі,
Я ж не магу стаяць,
А там на гары, за кустамі,
Родная хата мая...
Сястра сядзіць пад калінай,
Абляпілі «маскалікі» пень...
Зрабі прасьвет у галінах,
 
Лісьце аб’еш, алень!
 
Каб хату пабачыць бедную
І неба, дзе бусел ляціць,
Каб могілкі мог я ўгледзець,
Дзе маці мая ляжыць.
Пад мядовыя гівала гукі,
Патаемны крык леляка
Склала каравыя рукі,
Чакаючы з пушчы сынка.
Апоўдзень над тымі капцамі
Сыта бубніць авадзень...
Зламай крушыну рагамі!
 
Лісьце аб’еш, алень!
 
Зьнімі мяккімі губамі
Пярсьцёнак з рукі маёй.
Там, пад старымі дубамі,
Хата пад новай страхой...
Ад пана адбіў дзяўчыну,
Ад пана на белым кані...
Схавалі мяне яліны,
Хмыз, лесавыя пні.
А ў сэрца другі ёй убіўся,
Пакорлівы, добры, сьвяты.
Я бачыў і адступіўся, –
Што возьмеш з авечак ты?
Зрабіў я, што пан у іх новы
(Й таго «Кабыздохам» завуць),
Дапамог канём і каровай,
Няхай сабе ў міры жывуць...
Пярсьцёнак жанчыне ў маністах
Аддай і пра сьмерць не крычы.
Хай будзе сумленьне чыстым!
Хай сьпіць спакойна ўначы!
Цяпер і маніць ня трэба,
Як слабасьць да сэрца дайшла:
Больш солі,
                          больш хлеба, больш неба
Патрэбна яна была.
І толькі волі вялікай
Я б за яе не аддаў...
Зацкаваны... Магутны... Дзікі...
Як я яе кахаў!
Пабачыць бы любыя вочы,
Пакуль не пакрыў мяне цень.
Не абмінай!
Варочай!
Лісьце...
Аб’еш...
Алень!
 
1956
 
 
 
 
Машэка
Лісьце алае засыпае роў,
Пушчу чорную апавіў туман,
Атачон з усіх чатырох бакоў
Золкай восеньню мой лясны будан.
Стогнуць пад дажджом старчакі альхі,
І ў будан з дрыгвы плыве золь-зіма, –
Ў ім карэньні – столь, ложак – ліст сухі,
Ні агню няма, ні сьвятла няма.
Ад усіх я ўцёк, ад усіх я зьбег,
Буйным воласам да калень зарос.
Годы стаялі, быццам белы сьнег.
Горы панскіх цел мой Дняпро панёс.
Нішчу я паноў, замкі іх палю,
Я ламаю іх векавы бізун,
Помшчу за маю бедную зямлю,
За яе жальбу, за яе сьлязу,
За тваю красу, за маю любоў,
Што ў пакоях іх кветкай адцьвіла...
Дзікі вецер гне раць сівых дубоў.
Ночка нас з нажом, як братоў, зьвяла...
Я стаю, як корч, ў воўчай скуры ўвесь,
Зьліўся з дрэвамі і гляджу на шлях,
Цёмны я увесь, цёмны голы лес,
Толькі два агні сьвецяцца ў вачах.
Конскі тупат... Там... Бегма ў гушчыню...
Затрашчаць у ноч пад нагой лаўжы.
Зь дзікім сьвістам я коні супыню,
І сьпячэцца пан на маім нажы.
Ранкам на абрыў выцягну яго
І скажу рацэ, што бушуе тут:
«Ты прымі, Дняпро, ворага майго,
Змый з маёй зямлі гэты панскі бруд».
Лісьце алае засыпае роў.
Пушчу чорную апавіў туман,
Атачон з усіх чатырох бакоў
Золкай восеньню мой лясны будан.
 
1955
 
 
 
 
*  *  *
У дняпроўскіх хвалях, бы ў калысцы,
Разгайдалася хмурынак бель,
І сьпявае пад тугім вятрыскам
Лугавы вясёлы жаўтазель.
Ўсе шляхі прыводзяць не да Рыма,
А да родных вербаў і бяроз.
Любая, ў барох сівых Радзіма,
Сын твой нарадзіўся тут і ўзрос.
 
1958
 
 
 
 
Дзед Цыпрук, вартаўнік калгаснага стаўка
Рыжая ватоўка на плячах,
Ахінёна хусткай цёплай шыя...
Пад вадою ў глеістых вірах
Праплываюць карпы люстраныя.
Дзеду семдзесят. 3 худой рукі
Фузія старэнькая зьвісае.
Вочы кепска бачаць. Хлапчукі
Часам рыбу аж з-пад ног цягаюць.
Дзе з «манахаў» б'е уніз вада,
Дзед Цыпрук сваю паставіў базу:
Адмыслова сплёў з галін будан,
Што у сьпёку добра пахне лазьняй.
Дзед глядзіць зь яго, як з норкі рак,
На дзіцячыя забавы-гулі.
Шкода, што самому нельга так,
Маладосьць у горы прамінула.
Добра помніць дзед, як тут раней
Ледзь цурчаў струмок праз глею глыбы,
I ня хочацца ганяць дзяцей,
Што купаюцца і пудзяць рыбу.
Зяблыя, палягуць на пясок
I пясок сабе пад грудзі мосьцяць.
Сьпёка! Сьпёка! Вяне палынок.
Ныюць, ныюць к непагадзі косьці.
 
 
 
 
*  *  *
А. І. Бялецкаму
На паўстанках, засыпаных лісьцем бярозавым,
Дзе з пагардай цягнік двойчы ў дзень праляціць,
Ў простай хаце, пускаючы горкія сьлёзы,
У калысцы будучы Колас ляжыць.
Там, дзе хрыпла рыкаюць днём сьпякотным каровы,
Там, дзе ў прысаку хлопчыкі бульбу пякуць, –
Дваццаць першага веку галапузы Бэтховэн
Бацькаў кубак шпурляе, каб звон пачуць.
А ў вёсцы глухой, на траўцы зялёнай,
На задворках сядзібы, ля самай ракі,
Адсьцябаны Шаляпін басам шалёным
Лямантуе з-пад матчынай жорсткай рукі.
О, як трэба шукаць на шляхох чалавека,
Як любіць, берагчы, ня крыўдзіць яго,
Каб пабачыць славу наступнага века
Ў сэрцы сьціплага сына суседа свайго!
 
1958
 
 
 
 
Рута ў халоднай расе
Гармонік грае за клубам.
Водар мурожнай травы.
Чамусьці няма маёй любай.
Чаму, ці не скажаце вы?
У полі, за дальняй брыгадай,
Агеньчыкі зьніклі ўсе,
Адзеліся ценем прысады,
Рута ў халоднай расе.
Чакаю адзін да сьвітаньня.
Нешта яна не ідзе.
Нават лілеі да раньня
Заснулі ў цёплай вадзе.
У садах антонаўкай пахне,
I раптам, як гром зь нябёс,
Вартаўнік з дубальтоўкі трахнуў,
Напэўна, сольлю ў кагось.
Як цяжка мне тут чакаці.
Туман за ракою ўстае.
Стрэльні ты лепей, браце,
У дуб над акенцам яе,
Каб птушкі спрасонак крычалі,
Каб людзі пачулі ўсе,
Каб любая раптам згадала,
Што рута ў халоднай расе.
 
 
 
 
Эмігранты
Двух зуброў ад нэтраў Белавежы
На Каўказ завезьлі, аддалі.
Там лугі зялёныя, бязьмежныя,
Там багата сонца і зямлі...
Хмары над лясамі залатымі,
Соль, вада, травіцы смачнай жмут,
Лёгка дыхаць, так як на Радзіме,
Але ў кожнага ёсьць родны кут.
Дзеці гэтага не разумеюць,
Нарадзіўшыся ў чужым бары,
І на тое, як яны дурэюць,
Непахвальна дзівяцца зубры.
На празрыстых, сьветла-сініх водах
Сьняцца ім айчыны берагі,
Папараць, імшаныя калоды,
Сінія пад месяцам лугі,
Сінія пралескі на сугрэве,
Мухамор чырвоны ля азёр
І калёны манумэнтаў-дрэваў,
Што вярхамі дастаюць да зор.
 
1958
 
 
 
 
Гісторыя зь першым каханьнем
Шчасьце былое ўяўляю
Дзяўчынкаю па вясьне.
Загарэлая, кемная, злая,
Дражніла яна мяне.
Памятаю, год у шаснаццаць,
Дурны ад каханьня і мук,
Цераз плот я глядзеў на шчасьце,
Рамантычны, цыбаты хлапчук.
А шчасьце гуляла ў садзе,
Апранутае ў паркаль,
Сабе і птушкам на радасьць,
А мне на смутак і жаль.
Разявіўшы рот, як варона,
Гляджу я ў дзівосным сьне
На шчасьце, што садам зялёным
Ідзе бліжэй да мяне.
Уважна за мною сочыць,
І соладка, як салавей,
Просіць заплюшчыць вочы,
І гладзіць па галаве.
Раскошы цэлыя рэкі
Ў сэрца маё плывуць,
Моцна сьціскаю павекі,
Чакаю... Нельга ўздыхнуць...
А дзяўчына з вачыма блакітнымі
Суседу, дурному, як бот,
Адуванчык тыцнула спрытна
Ў шырокі, як ступа, рот.
 
1957
 
 
 
 
У тую ноч
Кветка ў нэтрах лясных распускалася,
Залатая, агністая, сіняя,
На купальлі, на росным купальлі,
Ў бураломнай лясной лагчыне.
У глушы, дзе туманы белыя,
Дзе жывуць лесуны і трасца,
Як заўсёды, шукалі сьмелыя
Кветку-папараць, кветку шчасьця.
Як жадалі мець гэту кветку
Цёмных пушчаў глухія шаты,
Каласы на бедных палетках,
Людзі ў цёмных, закураных хатах!
Ўсё было ў тую ноч звычайным:
Над агнямі лёталі цені,
Пяткі «Янку» прывычна чаканілі,
Пахла мёдам мурожнае сена.
За вячэру скупую сядалі
Дзеці бедныя пры лучыне;
Загубіўшы вянок, рыдала
Панам збэшчаная дзяўчына.
У клапоўніку лаяўся п'яны,
За карчмою кагосьці білі,
Хтось на пузе ляжаў адшмаганы,
І кабета над ім галасіла.
З каліты салёнай, парожняй
Залатоўку узяўшы ў рукі,
Дзед шпурляў яе ў «божае вогнішча»,
Каб сухоты пусьцілі ўнука.
Ўся краіна над працай гарбела,
Ела бульбу, ня бачыла сала,
Ўсе маліліся, ўсе цярпелі,
І ўсе, як нямыя, маўчалі.
І ня ведалі вёскі ў дубровах,
Людзі хмурыя і палеткі,
Што ўсяму ўжо знайшлося Слова,
Што яно прагрыміць над сьветам,
Што язык залаты атрымалі
Ў гэту ноч пушчы цёмнай шаты,
Рэчак поўных лянівыя хвалі,
Занядбаныя, чорныя хаты.
Хоць нясьцерпным ставала гора –
Навакольле пакуль што маўчала.
Ноч плыла агнямі і зорамі...
Нарадзіўся Янка Купала.
 
11.IX.1957.
 
 
 
 
Бабіна лета
Над густа-сінім возерам чарот
З прыходам восені шуміць тужліва.
Здаволена гумно на поўны рот
Глытае дар багатай, сьпелай нівы.
Як шэрань на траве, палотнаў рад,
Ля хат вясёлыя гамоняць людзі,
Кабеты ў садзе кормяць немаўлят,
Сад засаромеўся і стаў аж рудым.
Чароды на зялёных берагох
Апошняю гадуюцца травою,
І сьлівы сыта луснулі ў бакох,
Аб'еўшыся і сонцам, і зямлёю.
Жанчына ля іржэўніка сядзіць
(Мо сівізна ў касе, мо павуціньне)
І думае і ў далячынь глядзіць,
Дзе жоравы лятуць імклівым клінам.
Юнацтва шкода, сэрца хоча жыць,
А думкі нейкай цеплынёй сагрэты.
Далёка да зімы!
Як добра адпачыць!
Якое доўгае бывае лета!
 
1958
 
 
 
 
Начлег
Мой край, ад крушыны горкі,
На беразе цёплы дымок,
Табун выпівае зоркі
З паверхні лясных межыток.
Конь цягне неба зялёнае
Ў гулкі пусты жывот,
Пакуль цеплыня ад сонейка
Туманам ня зьнікне з балот.
Дзе вы, дзяцінства гукі?
Дзе ты, водар зямлі?
Зьдзіўлёна гляджу на рукі,
Зь якіх сышлі мазалі.
Ня мне выхваляцца і ззаду
Скакаць на сьпіну каню,
Ня мне, як да ціхай радасьці,
Да начлежнага ехаць агню.
А мне ўсё здаецца, што бачу
Сябе і сваіх сяброў
У ліку тых, што на клячах
Імчаць з начлегаў дамоў.
Замест сядла – сярмяга,
Галовы ў пышных вянках,
З чырвоных і чорных ягад
Каралі на нашых грудзях.
Дзяцінства імчыць вясёлае
На мокрых конскіх гарбах,
Засмаглае, напаўголае,
З шыпшынаю ў белых чубах.
 
1958
 
 
 
 
*  *  *
У векавечнай бацькаўшчыне клёны
Нячутна пачынаюць аблятаць
На рыжую траву, на мох зялёны,
На весьніцы,
На ціхі стаў, на гаць.
Зямля глядзіць азёрамі-вачыма
На ясны сьвет, што стыне у красе.
Як чыста, бы сьвятло абшары вымыла,
Як ціха – быццам зьніклі людзі ўсе.
Адвечная мая! Ў сьцюдзёных росах,
Як летась, як мільёны год таму...
Ляцяць на ветры косы рыжай восені,
І кліча лісьцяў жоўты сум зіму.
На вуснах стыне горкі смак рабіны,
Цалую іх, халодныя як лёд.
О вы, што будзеце ісьці зь дзяўчынай
Пад тымі ж клёнамі праз сотню год,
Ці зразумееце, што мы кахалі,
Што зьніклі так, як зьнікнеце і вы,
Што векавечны толькі край, і далеч,
І жоўты ліст на зелені травы,
Што ў векавечнай бацькаўшчыне клёны
Тысячагодзьдзі будуць аблятаць
На рыжую траву, на мох зялёны,
На весьніцы, на ціхі стаў, на гаць,
Што нездарма яна з асінак рудых,
Калі ідзеш увосень па зямлі,
Раняе золата пад ногі людзям,
Каб мы яе любілі й бераглі.
 
1958
 
 
 
 
Зімняя элегія
Чамусьці сёньня цішыня такая,
Што сесьці хочацца і патужыць.
Самотна зорка над зямлёй згарае,
І ў гурбах ліпа з холаду дрыжыць.
І я усё – усё чамусьці забываю,
Што зьнік той дзень, загублены ў цішы,
Што час ляціць, што ты ужо ня тая
І што даўно я зьнік з тваёй душы.
Часопіс на стале з тваім партрэтам –
Глядзіш з усьмешкай ветлай на мяне,
І ўспамінаю я Дняпро, і лета,
І цень каштана на старой сьцяне.
Як дзіўна, я зусім ня памятаю
Той дзень, калі цябе пабачыў я
Упершыню. Мо восень залатая,
Мо весьні дзень у дальніх тых краях.
Але затое так яскрава бачу:
Пакой, Чайкоўскі хмуры на сьцяне,
Раяль пра нешта дарагое плача
І прывіды каштанаў у акне.
Ты памятаеш: восеньню туманнай,
Калі уборы дрэў зьляцяць далоў,
Ліст жоўты застаецца на каштанах
Стажочкамі ля цёплых ліхтароў.
Ліхтар – і жоўты шарык на каштане,
А ўсіх братоў яго мятла зьмяла.
Вось так і я цягнуўся да каханай
І толькі й жыў, што ля яе сьвятла.
Былі ў яе нябачаныя вочы,
Падобныя на просінь у нябёс,
І сарамлівасьць мілая, дзявочая,
І сьветлая была, як сьветлы лёс.
Ёсьць дробязі, што поўныя значэньня:
Каханьне першае растопіць лёд
І нават палавік у цёмных сенях
Век памятны, як казкі першых год.
Мо толькі для таго яно прыходзіць,
Каб мы запамятавалі на вякі,
Як пахнуць рыбаю начныя воды,
Як у траве мігаюць сьветлякі;
Каб век сумленна памятала сэрца
Спакойны дым над цьмянай люстрай рэк,
Каб кожны быў да старасьці, да сьмерці
Сапраўдны і сумленны чалавек.
Я памятаю ўсё: тугая раска
Заткала стаў. Мінуў наш першы май.
Якой здаваўся нам чароўнай казкай
Ў пустых бляшанках прыгарадны гай!
Хай зразумее кожны на хвіліну,
Як незьлічоны сьветаў карагод,
Як лёгка разьмінуцца з той, адзінай,
Якой чакаеш, можа, сотні год!
Дні прабягаюць, і гады сплываюць,
Хвіліны шчасьця часам прамігцяць,
А боль жыве, і сэрцам адчуваю,
Што жыць заўсёды будзе, да канца.
І ўсё ж на досьвітку, і ў час зьмярканьня,
І ў ясны дзень і ў час, як сьпяць палі,
Я дзякую жыцьцю за цень каханьня,
За тое, што жывеш ты на зямлі.
Сяджу ў пакоі каля цёплай грубы.
Шыпіць пласьцінка. Ў сэрцы многа дум.
Кручу: «Над домам флюгер ёсьць у любай».
І Шуберт падзяляе ціхі сум.
О «Зімні шлях»! Забытыя будынкі,
Забыты водар ад каханых губ.
І хрыпне на марозе сьпеў катрынкі,
І мерзьне ў гурбах прыдарожны слуп.
Я дзякую табе. Няхай чужая,
Няхай твой твар для іншага жыве,
Ты ёсьць, ты недзе ёсьць, і ты жывая,
Ты ходзіш весьнім ранкам па траве!
Твае ў загары рукі бэз ламаюць.
Жыві і вечнай славай прамяней!
Рукой закрыўшы вочы, усьміхаюся...
Ты ёсьць на сьвеце. Досыць для мяне.
 
1958
 
 
 
 
Размова з Кіева-Пячэрскім сланом
У асеньнім прысьмерку над Дняпром
Замігцеў агеньчык сьляпы.
Ад дажджу пачарнеў небарака-дом
І дубоў магутных слупы.
Ад дажджоў стаў зялёным стары паркан,
Парадзела лісьце садоў.
Пабяжы на поўдзень, Дняпро-рака,
Панясі прывітаньне з вадой.
Прынясі яго ў гарад юнацтва майго,
Дзе плылі тапаліныя дні,
Дзе чырвоныя паркі ля берагоў,
Дзе якраз запалілі агні.
Ў гэтым горадзе, дзе златабрамскі сквер
Зараз, пэўна, ад ветру пажоўк,
Ёсьць любімы раён, што завецца «Пячэрск»,
Ёсьць каштаны ў імжацы дажджоў.
Колькі я недакуркаў там раскідаў
У начны нечапаны сьнег,
Колькі раз пад вокнамі ноччу стаяў,
Каб пабачыць цень у вакне.
Дом вар'ята-дойліда. Сотні хімер
Прымасьціліся ля акон,
З брамы дзіўнай вартуе сонны Пячэрск
Недарэчны каменны слон.
Я прыйду і, як лепшаму другу свайму,
Калі выйду на Банкаўскі брук,
Доўгі хобат каменны пацісну яму,
Накармлю апельсінамі з рук.
«Любы слон, ты стаяў тут ночы і дні
Перад гэтай каменнай сьцяной.
Раскажы мне, як тут жылі яны,
Ўсе сябры, што ў разлуцы са мной?»
Ты заўсёды бачыў іх вокан агні,
Ты глытаў іхніх комінаў дым.
Пойдзем вулкай, дзе тысячы навальніц
Праляцела над сэрцам маім.
Ты пабудзь гэту ноч, як калісьці, са мной,
Пакідай старую турму.
Асьцярожна. Дай падтрымаю рукой,
Дай пад хобат цябе вазьму.
Мы дамо па Пячэрску вялікі крук,
Я мясьціны табе пакажу,
Дзе калісьці кранаўся каханых рук,
Дзе хаваўся зь ёй ад дажджу,
Дзе сымфоніі слухаў улетку зь ёй,
Дзе закусваў у склепах начных,
Дзе бяссонным крокам, часінай начной,
Падазроных будзіў вартавых.
Цытадэльны завулак. Старыя дамы.
Ў небе зоры, як кроплі сьлёз.
Тут калісьці у верасьні бачылі мы,
Як кацілася зьнічка зь нябёс.
Я такога ня бачыў яшчэ на вяку,
Я ня бачыў такога ў жыцьці:
Затуліла павекі, працягнула руку
І сказала: «Ляці ж! Ляці!»
І чамусьці як толькі сказала: «Ляці!» –
Ліст кляновы ў сьцюдзёнай расе,
Ўвесь чырвоны, лімонны і залаты
Ёй на пальцы, як мятлушак, сеў.
І яна падхапіла яго на ляту, –
Чуеш, сябра, чуеш, мой слон? –
І яна сказала, што гэта Арктур
Ёй зваліўся лістком у далонь.
Але вочы былі, як спынены сьпеў,
Як трывожнай ракі глыбіня...
Я быў вельмі дурны і не зразумеў,
Што за зорку чакала яна.
І прыйшла чарга невясёлым дням,
Паміж намі стала сьцяна,
І ня верыў ніхто, і ня верыў я сам,
Што чакала зорку яна.
Тут, на сходах, што ад тэатра Франко
На любімы Пячэрск вядуць,
Я апошні раз махнуў ёй рукой
І ў начную зьнік каламуць.
Каб пасьля зразумець, што на гэтай зямлі
Памяць дзён такіх берагуць,
Што куды б дарогі мяне ні вялі –
Я забыць яе не магу.
Колькі цяжкіх гадоў пайшло пад адхон,
Пад марознага ветру сьвіст,
Разумееш, мой сябра, мой любы слон,
Мне яна напісала ліст.
У сэрцы зноўку парасткі даўніх надзей
Пад вясеньнім ветрам пяюць.
Можа, зоры ляцяць сапраўды да людзей?
Можа, я спаймаю сваю?
Мы раён абышлі з табою кругом.
Зноўку вулка твая і мая.
Ты, напэўна, ведаеш гэты дом?
І пад'езд, і вакно, як маяк?
Перад ім гады замыкаюць круг
І спыняецца бег хвілін.
Ты прабач, прабач мне, мой любы друг,
Я далей пакрочу адзін.
 
1958
 
 
 
 
Матчына душа
Прысьвячаецца С.М.
Ноч прыйшла да зямлі на спатканьне, 
Захад скончыў агнём палаць, 
І дубы ў малочным тумане 
Веліканамі ціха стаяць. 
Бач, агеньчыкі вёскі далёкай, 
Бач, на ростані ўзьняўся курган. 
Явар сумны і адзінокі 
Пахіліў задумёны стан.
Кветка тут уначы расьцьвітае, 
Водар мяккі пялёсткі льюць... 
І яе па роднаму краю 
«Кветкай матчынай» людзі завуць.
Я крануў яе ціха рукою – 
І пялёсткі сьпеў завялі, 
І паўсталі вакол чарадою 
Ўсе паданьні роднай зямлі.
Вось карона ў рацэ заблішчэла, 
Хтось плыве, як туман, на вадзе, 
Па дарозе, ад месяца белай, 
Цар зьмяіны кудысьці паўзе.
Цені ў лесе бягуць. Цямнее. 
І ў чароўнай лясной гушчыні 
Праімчаўся кудысь, як завея, 
Ян Прыгожы на белым кані. 
Нехта зблытаў на росных палянках 
Сьцежкі ўсе ў недасяжны край. 
Як далёка, далёка каханка! 
Сто гадоў шукай ды шукай. 
Недзе лье яна чыстыя сьлёзы, 
Спавівае ўвесь замак сон, 
І Буран на сухой бярозе 
Сьцеражэ яе ля акон. 
Над зямлёю зарніцы мільгаюць, 
І здаецца, што гэта ня гром, 
А нячыстую раць пабівае, 
Пакаціла цудоўным мячом. 
І ня вецер раве-нарастае 
І ламае гальлё на дубах, 
А асілкі дубы зьмятаюць, 
Каб да сонца расчысьціць шлях. 
І пялёсткі гучаць трывожна, 
Бо мінуўся сьпеў забыцьця. 
Казкі новыя, казкі грозныя, 
Небывалыя казкі жыцьця. 
Ўспамінаю косы, і вілы, 
І над замкамі жаркі агонь, 
Безымянныя ў лесе магілы, 
І няволі цяжкі палон, 
Волі нашай крывавыя роды, 
Катаваньні і зьдзек варагоў, 
Барацьбу і пакуты народа, 
Неўміручую душу яго, 
І паўстаньні, паўстаньні бясконцыя, 
І замучаных кроў на ральлі, 
І, нарэшце, шчасьце і сонца, 
Што сышло на нашы палі. 
Вы, што маці душу забылі, 
Безь яе пажадалі пражыць, 
Што вы варты бяз гэтай магілы, 
Без каліны на роднай мяжы?
Без дубоў, што ў тумане млеюць, 
Без расы на роднай траве? 
Павяртайцеся! Вецер мацьнее! 
Маці кліча, кветка заве! 
Для яе я павінен, я мушу 
Неўміручыя гукі схапіць, 
Ўзяць у рукі «матчыну душу» 
І на вершы яе пераліць. 
Запісаць старыя паданьні, 
Усё, што думаў і што жадаў, 
І легэнды, што на кургане 
Сумны явар мне прасьпяваў.
Цяжкі крыж, але вельмі пачэсны, 
Пераліць на свае аркушы 
Казку мудрую,
Простую песьню, 
Кветку матчынай чыстай душы.
 
18.VII.1954.
 
 
 
 
Падабаецца     Не падабаецца
2009–2020. Беларусь, Менск.