РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Віктар Шніп
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Па дарозе дамоў
1
        26.04.2009. Нядзеля. Праз дзень Радаўніца. Некалькі дзён назад Людміла захацела на выхадныя выехаць за горад. І, каб не проста за горад ехаць, я прапанаваў наведаць у Дубравах могілкі, дзе спачываюць мае сваякі і аднавяскоўцы. Мінулы год на Радаўніцу ўсёй сям’ёй ездзілі на Чыжоўскія могілкі, дзе пахавана бабуля Людмілы Паліна (Часлаўская Пелагея Максімаўна. 4.10.1903 – 27.01.1986).
        Усталі ў дзевяць. На хаду сабраліся, бо электрычка ў бок Маладзечна адыходзіць на пачатку дванаццатай. Дачка Вераніка засталася дома па сваіх справах, а сын Максім пайшоў з намі. Селі ў 36-ы тралейбус, але на ім праехалі ўсяго толькі адзін прыпынак да Тэатра музкамедыі – далей не едзе. «Дарога перакрыта. Сёння нейкі «Чарнобыльскі шлях»!» – побач з намі абурана і гучна сказала жанчына. Яе словы многія пачулі і зашапталіся: «Сёння «Чарнобыльскі шлях»... Сёння «Чарнобыльскі шлях»...» Мы не сталі разбірацца, чаму тралейбус не едзе далей, а пайшлі на вакзал. Да адыходу электрычкі было яшчэ каля паўгадзіны, але ў вагонах ужо амаль не было вольных месцаў. І потым на гарадскіх станцыях электрычка падоўгу стаяла, бо не зачыняліся дзверы. Усе хацелі паехаць, а залезці было немагчыма. Большасць пасажыраў – пенсіянеры і студэнты.
        Выехаўшы з гарадской зоны, убачылі, што абапал дарогі выпалена трава. Проста жахліва глядзець. І гэтая карціна паўтараецца з году ў год.
        
        «Іду на электрычку ў Дубравы. За Доўгай гарой – дымнае поле. Нехта падпаліў іржышча. Праязджаюць машыны і не спыняюцца. І я іду па дарозе праз поле і ўспамінаю дзеда, які ў пачатку пяцідзесятых атрымаў пяць гадоў турмы за некалькі каласкоў жыта, што падабраў на калгасным полі і прынёс дамоў...»
        
        Да станцыі Дубравы ехалі на хвілін дзесяць даўжэй, чым звычайна. Я з Людмілай размаўляў пра жыццё-быццё, а Максім усю дарогу слухаў праз навушнікі музыку.
        У палове першай выйшлі з электрычкі. Дарога ад станцыі да Дубраў асфальтаваная. Гады чатыры назад асфальт пачынаўся недзе толькі праз кіламетар ад станцыі. А так, асабліва вясной, дарога блішчэла вялікімі калюгамі. Максім, на хаду з’еўшы банан, пачаў фатаграфаваць наваколле. Як тут не фатаграфаваць, калі навокал такая прыгажосць! Высокія стройныя бярозы, а пад імі россып бела-жоўтых кураслепаў! Праз вёску Ушу не пайшлі. Я павёў напрасткі. Але, па-мойму, не шмат мы выгадалі, бо давялося абыходзіць лецішчы, якіх некалькі гадоў назад яшчэ не было. Прайшоўшы недзе з кіламетр па калдобінах па полі, выйшлі на асфальт. Спыніліся каля мастка, пад якім у канале, як у загарадцы, цячэ рачулка Уша. Вада чыстая, але яе вельмі мала. Гадоў трыццаць назад, калі я хадзіў з электрычкі ў свае Пугачы, вады было ў гэты час нашмат болей. Ідучы да Дубраў, Людміла расказвала Максіму, што я раней расказваў ёй пра навакольныя мясціны. Гадоў трыццаць пяць па гэтай дарозе хадзіў Уладзімір Караткевіч з Адамам Мальдзісам і Вячаславам Рагойшам да Вячаслава Міхасёнка. Ужо гадоў дваццаць, як з Дубраў з’ехаў Міхасёнак у Слуцк, дзе і памёр. Мне невядома, дзе ён пахаваны, а хацеў жа, каб яго апошнім месцам спачыну былі могілкі ў Дубравах.
        Падышлі да драўлянай царквы. Пастаялі. Потым думалі пасядзець на аўтобусным прыпынку на лавачцы, але пад навесам месца ўжо было занята трыма маладымі жанчынамі з дзіцячымі каляскамі. Паглядзелі на гадзіннік. Амаль палова другой. Тут, на гэтым аўтобусным прыпынку, у 2004 годзе мы з «Літаратурным кварталам» спыняліся і роўна ў 13 гадзін і 13 хвілін чыталі трынаццаць вершаў...
        Непадалёку ад прыпынку – крама, у якую зайшла Людміла, каб купіць цукерак. А я з Максімам застаўся на вуліцы сядзець на цэментавых прыступках, якія пад вясновым сонцам даволі добра прагрэліся. Думаў, што Людміла хутка выйдзе з крамы, але давялося пачакаць – чарга.
        Я сядзеў на ганку каля сметніцы, у якой акрамя бруднай паперы і пляшак з-пад мінералкі ляжалі дзве пляшкі з-пад шампанскага. Словам, шампанскае п’юць не толькі ў Мінску! Побач са сметніцай каля сцяны крамы стаяла сіняе пластыкавае вядро і рыдлёўка.
        
        «Чыгункі побач з Пугачамі няма. І калі не прыйдзе з Мінска аўтобус, каб вярнуцца ў горад, трэба ісці на электрычку ў Аляхновічы ці Дубравы. Дзесяць кіламетраў – шлях невялікі, але ісці трэба будзе праз Доўгую гару, што за вёскай Татарскія. А на гары лес, а ў лесе (так казалі ў вёсцы) банда Дамінкаса. Праўда гэта ці не і хто такі Дамінкас – не ведаю. Але вечарам хадзіць на электрычку дваццаць пяць гадоў таму назад баяўся і я. І дарога то зарастала, то зноў уздымалася пылам над Доўгай гарой. А сёння дарога на Дубравы – гэта найбольш дарога на могілкі, чым на электрычку. І паміраюць у вёсцы людзі, і іх апошняя дарога праходзіць праз Доўгую гару, дзе ў лесе хавалася банда Дамінкаса, якога баяліся і якога помняць...»
        
        Праз хвілін дзесяць выйшаў з крамы мужчына гадоў сарака з пляшкай гарэлкі і сардэлкай у загарэлых да чарнаты руках. Узяў рыдлёўку з вядром і, нейкім спачувальным позіркам паглядзеўшы на мяне, а я ў гэты час еў банан, пайшоў. З крамы Людміла вярнулася хвілін праз дваццаць.
        Ідучы далей, праз метраў пяцьдзесят каля дарогі ў скверыку заўважылі знаёмага мужчыну, які сядзеў на сваім сінім вядры. Побач ляжала рыдлёўка, каля яе стаяла распачатая пляшка гарэлкі. Пачуўшы нашы крокі, мужчына павярнуўся тварам да нас і тут жа адвярнуўся, нібыта спалохаўся, што мы ўбачылі, як ён піў гарэлку.
        Падышлі да моста праз рачулку. На адным беразе – купка ліп з варонінымі гнёздамі. На другім – за мураваным плотам трохпавярховы з чырвонай цэглы дом-замак. Праз некалькі хат на ўзгорку бачны рэшткі касцёла.
        
        «У Дубравах на рэштках Храма ў канцы васьмідзесятых, відаць, каб прыцягнуць увагу да разбуранай святыні, нехта фарбай напісаў: «Тут хрысцілі Янку Купалу!» Але і гэты святы падман не ўратаваў сцен Храма...»
        
        Сцены яшчэ трымаюцца, а купала даўно ўжо няма, замест яго – неба. У самім касцёле растуць бярозы і асіны. Сярод іх стаяць чатыры белыя калоны, якія ўжо нічога не трымаюць. Максім на памяць нарабіў фотаздымкаў. Няхай будуць, бо з цягам часу ад касцёла можа нічога не застацца, а можа, знойдуцца добрыя людзі, якія яго адновяць. Дарэчы, на сценах амаль ніякіх надпісаў няма, калі не лічыць: «ЮЛЯ. 2006» . Каля касцёла засталіся пахаванні. На адным з помнікаў напісана па-польску: «Ксёндз Эдвард Мураназюк. Нарадзіўся 1897 – замардаваны 20.10.1942». Ад касцёла да могілак метраў сто.
        Ля агароджы сярод шыкоўных машын стаяць, як сіроты, некалькі «Масквічоў» і «Волгаў». А раней жа ўсе прыходзілі або прыязджалі на вазах.
        На першай палавіне могілак, бліжэй да касцёла, пахаваны католікі, а на другой – праваслаўныя, сярод якіх і мае дзед з бабуляй.
        
        «Сярод лесу крыжоў на могілках вырас лес. Высокі, густы, месцамі амаль не пралазны. І мы ходзім у ім, як прывіды, шукаючы магілы сваякоў і аднавяскоўцаў. Тут, у Дубравах, што ў Маладзечанскім раёне, пахаваны амаль усе мае дзяды і прадзеды. І сярод гэтага лесу крыжоў, які з кожным годам усё разрастаецца і разрастаецца, бачу крыжы сваіх аднагодкаў і маладзейшых землякоў. І гэты лес для мяне самы сумны ў свеце і самы святы. У кронах дрэў вялікія, як бярлогі, вароніны гнёзды. Вароны чорныя, як галавешкі на пажарышчах, і крыклівыя, як людзі, якія заблудзіліся ў лесе. І мы ходзім па гэтым лесе і знаходзім магілы сваякоў і знаёмых і губляемся сярод крыжоў...»
        
        Ідзём і чытаем надпісы. За адной аградай тры помнікі. На двух надпісы па-польску: «Багіна Мікалай.12.04.1907–22.06.1983.» і «Яўгенія Багіна. 20.12.1909–9.07.1998». На трэцім надпіс па-руску: «Багіна Марыя Лук’янаўна. 10.05.1912–14.11.1932. Памяць сына». І тут жа каля самай зямлі свежы надпіс: «Багіна Эдуард Мікалаевіч. 30.01.1932–3.08.2006. Пахаваны ў г. Керч». Мяркуючы па ўсім, Марыя была першай жонкай Мікалая Багіны і, нарадзіўшы сына Эдуарда, хутка памерла, пражыўшы дваццаць гадоў. Пасля чаго Мікалай ажаніўся з Яўгеніяй, якая яго перажыла на пятнаццаць гадоў. Сын Эдуард, відаць, моцна любіў маці, хоць і зусім не ведаў яе, бо пажадаў, калі памрэ, каб на маміным помніку было і яго імя...
        Спыняемся каля помніка з белага мармуру. З фотаздымка на мяне глядзіць знаёмы хлопец: «Мяльгуй Леанід Іванавіч. 20.08.1962 – загінуў 15.05.1982». Мы разам вучыліся ў Пугачоўскай васьмігодцы. Ён на два гады маладзейшы за мяне. І калі я не памыляюся – ён брат маёй аднакласніцы Таццяны, у якой 9 лютага 1970 года памёр бацька Ян Мяльгуй, каля якога блізка і пахаваны хлопец.
        
        «...У аднакласніцы Танькі зімой памёр бацька. Было яму каля сарака. І нас, яе аднакласнікаў, павезлі на санях у Дубравы на могілкі. Дзень быў сонечны, нават крыху цёплы. Я ўпершыню бачыў, як памерлага чалавека закапваюць у зямлю, і, едучы назад, думаў пра смерць. І раптам пачуў крык нашай настаўніцы: «Віця! Прымі пальцы!» У гэты момант нашы сані размінуліся з сустрэчнымі, але так, што ўдарыліся аб нашы і якраз па тым месцы, за якое я трымаўся голай рукой. Болю не адчуў і нават не спалохаўся, калі з разбітых пальцаў на снежную дарогу закапала кроў...»
        
        Тут жа непадалёку пахаваны: «Казлоўская Надзея Сямёнаўна. 7.05.1929 –7.07.2006» і «Казлоўскі Віктар Сцяпанавіч. 5.01.1927–27.07.1983». Гэта бацькі маёй аднакласніцы Алы Казлоўскай, у якой была эпілепсія. Вучылася яна не вельмі, і ў школе з ёй амаль ніхто не сябраваў. Жыла з бацькамі. Не ведаю, як яна і дзе цяпер. І наогул ці жывая?
        «Віця, пайшлі!» – кліча Людміла, і я ўжо не ўчытваюся ў надпісы на помніках.
        Падыходзім да магіл маіх дзеда і бабулі: «Шніп Іосіф Іванавіч.1911–5.10.1982» і «Шніп Праскоўя Андрэеўна. 27.06.1909–24.06.1992».
        Дзед напачатку Другой сусветнай вайны служыў у польскім войску ў артылерыі. Абараняў Варшаву. Праўда, на другі ж дзень абаронцы кінулі свае пазіцыі і разышліся. Мой дзед з землякамі з Заходняй Беларусі пайшоў дамоў. Ішлі калонай. Па адной палавіне дарогі былыя польскія ваякі, а па другой – наступаючыя немцы. Кончылася тым, што праз некалькі дзён дзед і ягоныя сябры трапілі ў савецкі палон. Афіцэры былі адразу расстраляны. А астатніх загналі ў таварныя вагоны і завезлі некуды на Украіну. Палонныя нейкі час жылі на нарах у цагляных хлявах. Працавалі на будаўніцтве. Амаль кожны дзень нехта паміраў. Гэтак дзед прамучыўся да пачатку вясны 1941 года. І як было б далей – невядома, калі б адной з афіцэрскіх жонак не спатрэбіліся работнікі па гаспадарцы. Дзеду пашчасціла – яго выбрала жанчына. Крыху падужэлы на дамашніх харчах, дзед уцёк. У родныя Пугачы дабіраўся пяшком. Прыйшоў дамоў, калі ў вёсцы ўжо былі немцы. Дзедава хата была на ўскрайку Пугачоў, дзе на полі стаяла нямецкая тэхніка. Дзед некалькі дзён сядзеў у жыце, пакуль змог зайсці ў родную хату. Дома ўжо ніхто не чакаў яго...
        
        «Мама з бабуляй Параскай сярпамі жнуць калгаснае жыта, бацька косіць, мой малодшы гадавалы брат спіць сярод снапоў, а я спрабую ўсім дапамагаць. Побач жнуць суседзі. Поле вялікае, і на ім у некалькіх месцах сярод збожжа віднеюцца яблыні, грушы і слівы. Бацька расказвае, што яны засталіся ад хутароў, і паказвае, дзе быў сад майго дзеда. І я іду па жыце ў наш сад сярод жыта, і ніхто не бачыць мяне...»
        
        Успомнілася, што калі хавалі дзеда, то быў вецер і ён растрапаў яму валасы. Мяне папрасілі прычасаць дзеда. Я прычасаў сваім грэбенем, і, калі хацеў пакласці яго назад сабе ў кішэню, мне сказалі, каб пакінуў дзеду. Я паклаў грэбень дзеду ў кішэню пінжака... На пахаванні бабы Параскі я не быў, бо яна апошніх гадоў дзесяць жыла ў сваёй дачкі, маёй цёткі Галі, з якой у нас пасля смерці дзеда не было сяброўства. А атрымалася так, што цётка Галя, забраўшы да сябе сваю маці, не доўга думаючы, падала ў суд на сваіх сястру Ноню і братоў Толю і Славіка, каб у іх вылічвалі грошы на ўтрыманне маці.
        
        «Мой дзядзька Славік, набадзяўшыся па свеце, вярнуўся на нейкі час у Пугачы да бацькоў. Сышліся суседзі, каб паглядзець, якога гэта ён багацця навёз цэлую машыну. І калі ўбачылі, што выгружаюцца кніжкі, пасмяяліся і разышліся. Адзін я быў задаволены – дзядзька дазволіў мне тое-сёе выбраць сабе. І гэта была кніжка пра Гулівера...»
        
        Мне даводзілася некалькі разоў хадзіць на суд за бацьку, які не мог сам прыехаць у Мінск, і казаць, што бацька і без суда будзе дапамагаць сястры глядзець маці. Аднак усё скончылася тым, што дапамога маёй бабулі Парасцы ішла ад яе дзяцей праз суд. Пасля таго суда адносіны маіх бацькоў з цёткай Галяй амаль перарваліся. Шкадую, што столькі гадоў не бачуся са стрыечнымі сёстрамі Оляй і Алай. Некалькі разоў пасля смерці бабулі Параскі я спрабаваў наладзіць адносіны з цёткай, але так нічога не атрымалася. І сёння ўспамінаю, калі я, з’ездзіўшы з краязнаўцам Міхасём Казлоўскім у Раманы да дачкі Уладзіміра Бародзіча, які ў свой час вучыўся ў Радашковічах у Беларускай гімназіі імя Францыска Скарыны разам з Максімам Танкам, пазваніў цётцы Галі і, расказаўшы, што хачу адшукаць усё пра нашых сваякоў і землякоў, пачуў: «Цябе нішто не стрымае! Ты па магілах пойдзеш!»
        ...Людміла з Максімам засталіся каля магіл дзеда з бабуляй, а я пайшоў паглядзець, дзе і хто пахаваны. Куды ні глянь, усюды амаль усе знаёмыя, як у вёсцы, у якой я жыў да пятнаццаці гадоў. А вось і магіла аднакашніка Максіма Танка, майго сваяка: «Бародзіч Уладзімір Ігнатавіч.1907–1997». Побач магіла яго жонкі, сястры маёй бабулі Параскі: «Бародзіч Еўдакія Андрэеўна. 28.03.1918–1.04.1991». Па сённяшні дзень шкадую, што, калі сустракаўся з Уладзімірам Ігнатавічам і ён расказваў пра вучобу ў Беларускай гімназіі, я нічога не запісаў. Праўда, выканаў яго просьбу перадаць прывітанне Максіму Танку, які не забыўся пра Уладзіміра Бародзіча. Калі мы з Міхасём Казлоўскім ездзілі да дачкі Бародзіча ў Раманы, то ад яе даведаліся толькі адно, што бацька яе быў вельмі граматным. А старыя здымкі, якія ў іх былі, даўным-даўно бацькі самі знішчылі, каб не было непрыемнасцей, калі Заходнюю Беларусь уз’ядналі з Савецкай Беларуссю...
        Падыходжу да магілы мужа стрыечнай сястры маёй мамы. На помніку напісана: «Шніп Іван Іосіфавіч.1917–1998» і тут жа: «Шніп Валянціна Іосіфаўна. 1928 – « Многія робяць адзін помнік на дваіх. Валянціна Іосіфаўна жыве і сёння ў Пугачах. Яна была маёй настаўніцай беларускай мовы і літаратуры. Гэта на яе ўроку я пачуў, што Янка Купала нарадзіўся ў Вязынцы, якая ў дзесяці кіламетрах ад нашай вёскі, і потым на летніх вакацыях хадзіў да Купалы са сваімі вершамі. У свой час у Валянціны Іосіфаўны і Івана Іосіфавіча кватараваў Павел Дзюбайла, які працаваў завучам у Пугачоўскай васьмігодцы. Пра гэта я даведаўся, калі неяк наважыўся падарыць ім свае кніжкі. Іван Іосіфавіч расказаў, што ў іх некалькі разоў быў дома Адам Мальдзіс, які прыходзіў да Дзюбайлы з Радашковіч, дзе працаваў у раёнцы. Паўлу Дзюбайлу я тэлефанаваў. Ён увесь час думаў, што я сын Валянціны Іосіфаўны, і сам даўно хацеў звязацца са мной. Дзядзьку майго Івана Іосіфавіча звалі Касірам, бо ён усё сваё працоўнае жыццё прапрацаваў у калгаснай канторы. Чалавек ён быў адукаваны і разумны...
        Спыняюся каля магілы суседа. «Лобач Віктар Андрэевіч. 26.09.1946–30.10.1997». Тут жа на помніку: «Зінаіда Іванаўна.17.04.1938–». Жонка суседа жыве, а яго – няма. Віктар Андрэевіч нейкі час працаваў у адным з мінскіх тэатраў. Зразумела, артыстам ён не быў, але шмат што мне расказваў пра тэатральнае жыццё... Іду далей. Бачу: «Пралат Сяргей Міхайлавіч. Жыў 97 год. Памёр 29.04.1983». Успомніўся верасень 1980 года. З бацькам і дзядзькам Струмілам косім дзялкі каля Татарскіх. Непадалёку косіць абмежкі каля хаты Пралаціха – нявестка дзеда Сяргея. Закончыўшы сваю касьбу, мы вырашылі дапамагчы жанчыне. Яна не адмовілася і, пакуль мы касілі, падрыхтавала пачастунак. Не здымаючы зімовай шапкі, з намі за стол сеў і дзед Сяргей. Крыху выпіўшы, стары пайшоў і лёг на ложак, дзе ўсё нешта бубнеў сабе пад нос. Тады мы вельмі добра пасядзелі, што мне давялося валачы дамоў і бацьку, і дзядзьку Струмілу...
        Іду сярод магіл далей. А вось і ўнук Сяргея Міхайлавіча пахаваны. На драўляным крыжы напісана: «Пралат Анатоль Уладзіміравіч. 5.11.1957–20.06.2006». Прайшло тры гады, а помніка ўсё яшчэ няма. Відаць, няма каму паставіць. Ці быў Толя жанаты, ці не – не ведаю. Успомнілася Пугачоўская школа. Шымель Зоя. У яе, маю аднакласніцу, былі многія хлопцы закаханыя. Сярод іх і я, і Толя Пралат...
        
        «У шостым класе я закахаўся ў аднакласніцу Зою Шымель з Еленкі. Напісаў цэлую кучу вершаў пра каханне і паслаў ёй па пошце. Чакаў пісьма ад дзяўчыны цэлы месяц. Не дачакаўся і стаў ёй пісаць пісьмы з вершамі амаль кожны дзень. У класе хлопцы смяюцца з мяне, а Зоя і не глядзіць у мой бок... Закончыўшы школу, Зоя Шымель трапіла ў Маладзечна. Доўгі час мне хацелася адшукаць яе, але недзе ў 1980 годзе, зімой, мне расказаў бацька пра тое, як ён быў у Еленцы ад калгаса і купляў для кароўніка ў людзей сена. Якраз прадалі сена і бацькі Зоі Шымель. За чаркай разгаварыліся. І даведаўся мой бацька пра тое, як я пісаў у школе для Зоі вершы, і што яна цяпер замужам, і дзяўчынка, якая поўзае ў хаце, – гэта Зоіна дачушка...»
        
        Іду далей. Зноў знаёмае прозвішча. На помніку напісана: «Сівіцкія Наталля Ігнацьеўна.1924–11.12.2003. Генадзій Паўлавіч. 24.06.1960–29.09.2002». Гена быў маім аднакласнікам. На ўроках фізкультуры мы стаялі побач – ён апошні, а я – перадапошні. І калі я быў па вушы закаханы ў Зою Шымель і пра гэта, мне здавалася, ніхто не ведае, а ведалі ўсе, да мяне з прапановай перадаваць запіскі аднакласніцы звярнуўся Гена. Ён якраз жыў у Еленцы па-суседску з Зояй. Я скарыстаўся прапановай Гены. Праўда, адказаў ад Зоі я так і не дачакаўся. Хаця мне было дастаткова таго, што Гена расказваў пра рэакцыю Зоі на мае пасланні. Пасля школы Гена Сівіцкі працаваў на трактары ў нашым калгасе і нярэдка дапамагаў маім бацькам, кажучы: «Я ж з вашым Віцем вучыўся ў адным класе, і мы сябравалі...»
        
        Яшчэ і сёння я не адмовіўся ад мары трыццацігадовай даўнасці: разбагацеўшы, аднойчы прыехаць у вёску, зайсці ў краму і, купіўшы па некалькі скрынь каньяку, гарэлкі, віна і шампанскага, тут жа сабраць усіх вяскоўцаў і зладзіць свята. На жаль, многія мае аднавяскоўцы не сталі чакаць мяне з выпіўкай, а самі без мяне пілі і цяпер вось ляжаць у Дубравах у зямлі... Я шмат чаго хацеў зрабіць для сваіх землякоў, але, на жаль, і па сёння акрамя вершаў і празаічных зацемак пра іх нічога не зрабіў, нават не пачаставаў. І цяпер, ходзячы сярод магіл, я не плачу, а сам сабе ў думках паўтараю: «Вы ўжо дома, а я яшчэ ў гасцях...»
        
        Вось і мой сусед, сябрук дзяцінства. На помніку: «Балотнік Аляксандр Іванавіч. 29.05.1960–1.01.2007».
        
        «Патэлефанаваў у вёску. Ад мамы даведаўся, што мой аднакласнік Сашка Балотнік памёр. Памёр недарэчна – задушыўся куском сала, якое, добра не перажаваўшы, спрабаваў праглынуць...»
        
        Пасля смерці маці Сашка застаўся ў хаце адзін. Запусціўшы гаспадарку, часамі, відаць, і галадаў, бо мая мама казала, што прасіў пазычыць то сала, то грошай. Апошнія гады жыцця па некалькі месяцаў у год быў без працы.
        
        «1974. З Сашкам Балотнікам каля Татарскіх ловім у рачулцы рыбу. Рыба зусім дробная, але клюе добра. З боку Пугачоў набліжаецца навальнічная хмара. Навокал цямнее, гром грыміць, але мы не спяшаемся ўцякаць. І толькі калі пачаўся дождж, мы хапаем вудачкі і, сагнуўшыся, нібыта на нашых плячах вялікія мяшкі, поўныя страху, спачатку шпаркімі крокамі, а потым і бягом вяртаемся дахаты. Маланкі жахліва асвятляюць наваколле, гром так грыміць, нібыта расколваецца неба, а з яго падаюць вогненныя камяні. Дождж як празрысты лес, праз які ледзьве бачна тое, што наперадзе. Але мы бяжым праз гэты лес дажджу, забыўшыся пра рыбу, і шэпчам: «Божа...Божа... Божа...»
        
        Дзядзька Славік аддаў мне стары акардэон. Я на ім некалькі гадоў пілікаў, але так толкам і не навучыўся іграць. А Сашка, гледзячы на мяне, выпрасіў у бацькоў купіць гармонік. І праз некалькі тыдняў Сашка ўжо іграў у клубе на танцах...
        
        «У час паводкі, начытаўшыся «Палескіх рабінзонаў» і падгаварыўшы суседскіх хлопцаў павандраваць, сцягнуў з будоўлі скрыню, у якой размешвалі цэмент. Амаль цэлы дзень залівалі смалой дзіркі. Нават прыдумалі назву свайму чоўну – «Бал-Шні-Бал-Рут»(скарочаныя прозвішчы нашай чацвёркі). Нанач пабаяліся плыць і таму пакінулі прасмаленую скрыню ў кустах на невялічкім астраўку ў балоце. Раніцай, уцёкшы ад бацькоў, па дарозе да свайго чоўна, сустрэлі будаўніка, які валок сваю прасмаленую скрыню і лаяўся...»
        
        У Сашкі дома было шмат кніжак. Колькі я ні прасіў яго даць мне што-небудзь пачытаць, ён так і не даў нічога, гаворачы: «Гэта кніжкі маіх сясцёр...» І ўсё ж «Палескія рабінзоны» Янкі Маўра я ў Сашкі выменяў на сцізорык, які ўкраў у бацькі...
        
        «Мне хацелася мець сваю бібліятэку. І я пачаў паціху выкупляць у сяброў кніжкі. У каго за бацькавы цыгарэты, у каго за сцягнутую з дому самагонку. Аднак мая бібліятэка збіралася вельмі марудна. І тут мне мой аднакласнік Сашка параіў украсці з калгаснай бібліятэкі пару кніжак, якія мне найбольш хочацца мець. А ў мяне на той час не было ніводнай кніжкі вершаў. І пайшоў я з Сашкам на злачынства. Пакуль мой сябар размаўляў з бібліятэкаркай, я ўзяў з паліцы зборнік вершаў Міхася Чарота і схаваў за пазуху. На большае не адважыўся...»
        
        Сашка, як і я, і як Толя Пралат, быў закаханы ў Зою Шымель. Здаецца, ён і Зоі падабаўся. І дзіва што, бо Сашка быў і вышэйшы за нас, і спрытнейшы, і за словам у кішэню доўга не лазіў. І калі Сашка даведаўся, што я закаханы ў Зою, то ён мне прызнаўся, што і яму Зоя вельмі падабаецца. І каб мы пра Зою ніколі не забыліся, Сашка прапанаваў выкалаць іголкай з тушшу на руках імя дзяўчыны. Я сам выколваў імя Зоі на левай руцэ. Не атрымалася. І цяпер ад той наколкі відаць толькі адна кропачка. Убачыўшы, што ў мяне нічога не атрымоўваецца, Сашка сам зрабіў мне наколку на правай руцэ: «ШЗ». Сабе ж ён выкалаў: «ЗОЯ»... Магчыма, Сашка любіў Зою ўсё сваё жыццё. Памёр жа ён, ні разу не быўшы жанатым. Магчыма, і Анатоль Пралат быў адналюбам...
        Хацеў адшукаць магілу яшчэ аднаго свайго аднакласніка – Звярка Уладзіміра, але мяне паклікала Людміла. Звярок у гэтым годзе 9 ці 10 сакавіка, дакладна не ведаю, павесіўся, пакінуўшы запіску: «У маёй смерці нікога не вініце!» Яшчэ крыху пастаяўшы каля магіл маіх дзеда і бабулі, мы пайшлі ў бок Дзявочай Гары.
        
        «У метрах пяцістах ад могілак – этнаграфічна-археалагічны помнік «Дзявочая Гара». Звесткі пра яе ўпершыню былі змешчаны ў «Геаграфічным слоўніку Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краін» у 1881 годзе, дзе прыводзіцца паданне, паводле якога даўным-даўно ў Дубравах жыла вельмі прыгожая дзяўчына. У яе закахаліся два хлопцы, і, каб высветліць, каму з іх быць яе мужам, яна прыдумала для іх выпрабаванне. Зайшла на самую высокую гару ў мясцовасці і там села, а да яе кожны з жаніхоў павінен быў дакаціць па каменю. Хто першым справіцца з выпрабаваннем, за таго дзяўчына і выйдзе замуж. Каменні былі вялікія і цяжкія, і ў жаніхоў ад натугі разарваліся сэрцы. Даведаліся пра гэта людзі, схапілі дзяўчыну і жывой закапалі на гары, а побач пахавалі і хлопцаў. На іх магілы людзі паклалі каменне. Паданне пра Дзявочую Гару я ўпершыню пачуў яшчэ хлапчуком ад свайго дзеда, а невялічкую нататку пра ўсё гэта прачытаў у 1993 годзе ў энцыклапедыі «Археалогія і нумізматыка Беларусі», дзе сярод іншага напісана: «Дзявочая Гара – адзін з самых высокіх пунктаў у гэтай мясцовасці – знаходзіцца паблізу водападзела Заходняй Бярэзіны і Свіслачы, амаль уся зарасла лесам. У найбольш высокай паўночна-ўсходняй частцы размешчана больш за 20 курганоў (вышынёй 0,5–1,5 м, дыяметрам 6–12 м) і вялікая яма... Сярод знаходак сярэбранае скроневае кольца, канцы якога заходзяць адзін за адзін, абломкі ганчарнага посуду, пярсцёнак і шкляныя пацеркі 2-й паловы ХІ стагоддзя». Прачытаўшы такое пра Дзявочую Гару, я сабраў са сваіх знаёмых невялічкую «экспедыцыю», але не для таго, каб шукаць скарбы, а проста ўзысці на гару. І мы паехалі. Пабыўшы спачатку ў лесе крыжоў, пайшлі да Дзявочай Гары. Гара, аброслая лесам, была падобна на адно вялікае дрэва, у кроне якога хавалася ХІ стагоддзе. Да вяршыні дабіраліся амаль паўзком, чапляючыся за голле дубкоў і арэшніку. Незвычайна высокі папаратнік нагадваў папаратнікавы лес, у якім павінны вадзіцца дыназаўры. Але мы сустракалі толькі слімакоў велічынёю з кулак. Такіх я раней не бачыў. На гары нас чакалі свежавыкапаная яма і невялічкая куча чалавечых касцей...»
        
        Да самай Дзявочай Гары мы не пайшлі. Прыпыніліся ў ляску, што быў у метрах двухстах ад могілак. Расклалі вогнішча. Памянулі памерлых. І недзе праз гадзіны паўтары пайшлі назад да могілак – Людміла захацела паглядзець, чыя гэта там адзінокая капліца стаіць сярод магіл, зарослых кустамі. Падышлі да капліцы. На жалезных дзвярах замок. Над дзвярамі шыльда: «Багина Франц Федорович. Жил 84 года, умер в августе 1955 г. Вспомни, прохожий, о моем прахе. Я уже дома, а ты в гостях».
        
        «2007. Тры дні быў у Пугачах. Першы дзень з ранку амаль да абеду з бацькам касіў на сотках каля хаты бульбоўнік. Мой чатырнаццацігадовы сын Максім не мог дачакацца, калі пойдзем лавіць рыбу, таму ўвесь час хацеў нам дапамагчы. Але мы і яму знайшлі працу – з бабуляй капаў пад лапату бульбу і насіў у сенцы. Пасля абеду з Максімам пайшлі на рыбу. Нічога не злавілі. Тут жа каля сажалкі сустрэлі майго стрыечнага брата Антона Янушкевіча, які абяцаў назаўтра прынесці нам лепшы паплавок, бо замест яго ў нас было вароніна пяро, якое мы знайшлі на дарозе і прымацавалі да лескі. Антон абяцанне сваё выканаў, і з самага ранку ў нас быў новы паплавок. Каб аддзячыць брату, я падарыў яму сваю кнігу «Балада камянёў». За працай праляцеў і гэты дзень. Вечарам з Максімам схадзілі зноў на рыбу. Цяпер злавілі чатырох карасікаў, якіх выпусцілі, бо пашкадавалі іх аддаваць кату. На трэці дзень работы каля дому амаль не было. Пад абед, калі глядзелі тэлевізар, да нас зайшоў усхваляваны Антон: «Віця, я ўсю ноч чытаў твае вершы і прозу! Пайшлі на вуліцу, я табе раскажу для новай кнігі адну цікавую гісторыю!» Мы зайшлі ў сад, селі ў цянёк пад яблыняй. І Антон, закурыўшы цыгарэту, пачаў з пытання: «Ты ведаеш сям’ю Багінаў?»
        – «Ведаю...» – «Дык слухай. Род Багін бярэ пачатак недзе ў Італіі. Іх далёкі продак у свой час быў там вядомым музыкантам, які сам пісаў музыку. І яго добра ведалі ў тагачаснай Еўропе, таму не дзіўна, што ён быў запрошаны ў Расійскую імперыю выкладаць музыку ў Санкт-Пецярбургу. Там ён абзавёўся сям’ёй, і калі ў 1939 годзе патрэбна было Расіі ў Заходняй Беларусі праводзіць русіфікацыю, адзін з яго нашчадкаў – Генадзь Багіна – быў прысланы ў нашы Пугачы. Зямлю пад хату яму далі самую горшую, каля лесу. Не ведаю, як ён тут у нас праводзіў русіфікацыю, але з цягам часу абжыўся. З’явіліся дзеці. У 1952 годзе нарадзіўся Яўген Генадзьевіч Багіна – адзін з прадаўжальнікаў роду па мужчынскай лініі таго Багіны, які быў прывезены з Італіі. Ты ж, Віця, Яўгена добра ведаеш – ён цябе вучыў у школе. Цудоўна іграў амаль на ўсіх музычных інструментах. Шкада чалавека... Пяты год пайшоў, як ён бясследна прапаў... А было ж яму ўсяго пяцьдзесят... Але для мяне не гэта галоўнае, а тое, што я неяк з мужыкамі пайшоў на могілкі капаць дол, каб пахаваць старога Багіну. А там ужо былі пахаваны Багіны, і нам сказалі, што трэба капаць так, каб потым усе магілы можна было аб’яднаць адным помнікам. Я звярнуў увагу на помнік сына Генадзя Багіны, які памёр у дзіцячым узросце. Каменны помнік даўно ўрос у зямлю, і калі мы яго дасталі, то мне ў вочы кінуўся польскамоўны надпіс, які паведамляў пра тое, які майстра зрабіў гэты помнік...» Антон, кінуўшы недакурак і закурыўшы новую цыгарэту, працягваў сваю гісторыю: «На помніку ўсё па-расейску, а тое, што ў зямлю закапана, па-польску. Гэта ж трэба, майстра рабіў помнік і, ставячы на ім сваё прозвішча, ведаў, што яго не будзе бачна з зямлі...» «Ну і што...» – неяк абыякава, але так, каб не пакрыўдзіць свайго сваяка сказаў я. «Ну ты сам падумай... Майстра, які рабіў помнік, відаць, усё ж спадзяваўся, што некалі нехта прачытае яго прозвішча... І прачытаць яго прозвішча выпала мне... Разумееш?..» – «Як яго прозвішча?..» – «А ўжо не памятаю... Нейкае наша, тутэйшае, беларускае...» – «Антон, ты мне раскажы, як прапаў Яўген Генадзьевіч...» – «Што тут расказваць? Ну прапаў чалавек...» – «Як прапаў?..» – «Гэта было ў маі. Хавалі ў вёсцы маладога хлопца, студэнта. Ён, навыкідаўшыся на выхадныя гною з хлява, прыехаўшы ў Мінск у інтэрнат, не пайшоў на вучобу, а, сказаўшы сябрам, што яму дрэнна, застаўся ў пакоі. Калі хлопцы вярнуліся з заняткаў, іх сябар быў ужо мёртвы. Дарэчы, той хлопец быў сваяком Яўгена Генадзьевіча. У нас маладых прынята хаваць прыгожа. І вось настаўнікі прыдумалі, каб не трымаць у руках кветкі, якія будуць кідацца пад ногі тым, хто будзе несці труну, адправіць Яўгена дамоў, каб ён прынёс вялізную карзіну, у якой у яго дома насілі сечку каровам. Яўген пайшоў. Прайшла гадзіна, дзве, а яго няма і няма. Ужо і хлопца пахавалі, ужо і за памінальны стол селі, а Яўген не вяртаецца. Жонка яго за сталом нават пажартавала: «Ён у мяне такі сарамлівы, што нават на памінкі яго трэба за руку весці...» Назаўтра раніцай званю жонцы Яўгена і даведваюся, што яго і цяпер няма дома. Вырашылі шукаць. Паднялі ўсю школу, міліцыю з сабакамі... Прачасалі ўсе навакольныя лясы, ямы, студні... Усё агледзелі... Няма ні следу... Шукалі доўга... І не знайшлі... Шкада чалавека... Ён мне цяпер часта сніцца... Ідзе па дарозе і ўсміхаецца...» – «А што ты думаеш, Антон? Як ён і дзе мог прапасці?» – «Не ведаю...» «А можа, яго іншапланецяне ўкралі?..» – больш жартам, чым усур’ёз, запытаўся я. Антон усміхнуўся і адказаў: «А што ты думаеш, можа...» Не ведаю, колькі я з Антонам яшчэ б гаварыў, калі б мяне не паклікала мама ў хату абедаць. Сядзім абедаем, і раптам зазвінеў тэлефон. Званіла з Татар цётка Шурка: «Ніна, вы там бульбоўнік косіце, а над вашай вёскай пазаўчора лятаў вялізарны-вялізарны сіні шар. Вы відзілі?» – «Які шар? Нічога мы не відзілі! А ты сама яго відзіла?» – «Я не відзіла. Відзіла суседка, якая хадзіла да вас у Пугачы ў магазін». – «Усё яна выдумала. Шар над Пугачамі лётаў, але гэта было гадоў пяць назад, і быў ён не сіні, а чырвоны. Я сама відзіла, як ён садзіўся над лесам...» І я ўспомніў, што недзе гадоў дваццаць назад, мама расказвала, калі яна хадзіла перавязваць карову, то бачыла, як над вёскай высока ў небе доўга вісеў вялізарны, серабрыстага колеру прадмет, які час ад часу мяняў сваю форму, а потым нечакана знік, нібы растаяў у бясхмарным небе. У той дзень тое НЛА бачыла не толькі мая мама, а яшчэ некалькі аднавяскоўцаў. Мой брат Вова таксама гадоў дзесяць назад бачыў, калі выходзіў ноччу на вуліцу, як над лесам, што за Юстынавай гарой, доўга вісеў вялізарны чырвоны шар, які час ад часу мяняў сваё месца і пераліваўся ўсімі колерамі вясёлкі...
        Вярнуўшыся дамоў, я расказаў жонцы і пра тое, як мы з бацькам касілі бульбоўнік, і як з Максімам лавілі рыбу, і як хадзілі ў грыбы, і не забыўся пра Яўгена Генадзьевіча Багіну, і пра сіні шар, які бачыла цётка з Татар... На маё пытанне: «А ці маглі іншапланецяне ўкрасці Яўгена Багіну?» Людміла нічога канкрэтнага не адказала, а толькі папрасіла болей не гаварыць пра гэта перад сном. І я, замоўкнуўшы, раптам уявіў тое, што сніцца Антону Янушкевічу: «Па пыльнай палявой дарозе, басанож, у белай кашулі і светлых штанах вяртаецца дамоў невядома адкуль Яўген Багіна і ўсміхаецца, нібыта ведае тое, што нікому і ніколі з нас не будзе вядома...»

        
        Магчыма, Франц Фёдаравіч Багіна і бацька Яўгена Генадзь Багіна сваякі. Ва ўсякім разе, у капліцы пахаваны не просты чалавек. Трэба будзе некалі распытацца ў людзей пра Франца Багіну, які нарадзіўся ў 1871 годзе.
        
        Пастаяўшы каля капліцы, мы зноў разышліся па могілках глядзець, хто дзе пахаваны. «Шніп Канстанцін Андрэевіч. 1942. 22.11–13.06.2003», «Шніп Галіна Аляксандраўна. 01.07.1948–18.03.2003» , «Шніп Віктар Сяргеевіч. 31.12.1925–6.08.2003. Шніп Ірына Вікенцьеўна. 20.06.1928 – », «Шніп Алена Пятроўна. Жыла 53 гады. Памерла 22.11.1965 г.», «Шніп Іосіф Станіслававіч. Жыў 54 гады. Памёр 10.12.1944. Жонка Марыя Уладзіміраўна жыла 79. Памерла ў 2003 годзе»...
        
        «Віця, ідзі сюды! Паглядзі, што мы з Максімам знайшлі!» – паклікала Людміла, і я няспешна падышоў да невысокага пафарбаванага ў зялёны колер крыжа, на якім на блакітнай жалезнай табліцы белай фарбай напісана: «Шніп Віктар» і больш нічога. Ні даты нараджэння, ні смерці! Непадалёку помнікі: «Шніп Агаф’я Вікенцьеўна. Жыла 72 гады. Памерла 9.12.1963 г.» і «Шніп Іосіф Фёдаравіч. 1911–1984. Вольга Сямёнаўна. 1911– ». Магчыма, гэты Шніп Віктар – сын Вольгі Сямёнаўны, якой праз два гады будзе 100 гадоў...
        
        Старажылаў не так і шмат на могілках. Адны з іх: «Грышэль Пётр Максімавіч.1888–1993. Александрына Вікенцьеўна. 1901–1993», «Мякіннік Іван Вікенцьевіч. 1901–1995». А беларускамоўных помнікаў і наогул мы адшукалі толькі два: «Ярмалковіч Вольга Іосіфаўна. 1918–1995», «Мельгуй Люся Іванаўна. 14.10.1955–06.02.2007».
        
        Ужо сыходзячы з могілак натрапілі на магілы нашых сваякоў: «Шніп Любоў Антонаўна. 30.09.1912–29.08.1992», «Шніп Мікалай Іванавіч. 25.10.1939–1988.28.12». Потым: «Іван Іванавіч Шніп. Жыў 47 гадоў. Памёр 13.05.1961. Крысціна Андрэеўна Шніп. Жыла 67. Памерла 10.03.1947», «Шніп Чэслаў Іванавіч. 1938–10.03.1951». Іван Іванавіч (звалі Янкам) – гэта майго дзеда Юзі родны брат. Любоў Антонаўна – жонка Івана Іванавіча. Мікалай Іванавіч і Чэслаў Іванавіч – іх дзеці. Крысціна Андрэеўна – маёй бабулі Параскі родная сястра...
        
        Назад на электрычку ідзём не спяшаючыся – ужо крыху прытаміліся. Нас часта абганяюць машыны – вяртаюцца з могілак наведвальнікі. Ніхто не спыняецца, каб падвезці. Ды і мы самі не хочам. Нам добра ісці і любавацца наваколлем. Праходзім праз Ушу. Спыняемся каля калонкі. П’ём ваду. Вада халодная і смачная, як бярозавы сок. Дзівімся з лецішчаў: «Адкуль у людзей столькі грошай, каб набудаваць такіх харомін?» Думаю, гэтым пытаннем задаюцца многія не толькі ў нашай мясцовасці. Толькі прыйшлі на станцыю, як пачулі аб’яву, што прыбліжаецца электрычка на Мінск. У вагонах людзей было нямнога. У горад прыехалі ў палове сёмай. Хацелі спачатку сысці на «Радыятарнай», але потым перадумалі. Тралейбусы па-ранейшаму праз вакзал не хадзілі. На адным з прыпынкаў прачыталі аб’яву, што транспарт не ходзіць з-за рамонту дарогі. Словам, ніякі «Чарнобыльскі шлях» не вінаваты ў тым, што на вакзал і з вакзала да плошчы Клары Цэткін нам давялося дабірацца пешшу...

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2022. Беларусь, Менск.