 |
РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ
|
|
Вобразы мілыя роднага краю,
Смутак і радасьць мая!..
Якуб Колас
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Зьвер двухногі
|
Сьветлай памяці тых, што загінулі за сьвятую веру ў няўміручасьць Бацькаўшчыны-Беларусі.
| | Аўтар |
Праўду-ж горкую пазнаў я позна,
вельмі позна,
пакарала-ж мяне кара Бога
вельмі грозна!
| | Сафокл |
1
Ападалі пялёсткі маку
на далоні каляных рук...
Шмат разоў чалавек аплакаў
спадзяваньняў сваіх зару,
і была яна рэдкай госьцяй
на нішчымным куце пары,
хоць малілі усе да млосьці
наймудрэйшыя знахары...
Сьцігавала хаду няўдача
на пякельным жыцьця таку,
і каціліся сьлёзы плачу
на ляшчоткі цяжкіх пакут.
Пад счарнелаю пусткай ночы
нылі тупа суставы ног,
усьміхаўся рабінавы почат
на крутыя шляхі дарог.
А віліся яны далёка –
у нязнаны, як доля, сьвет...
Застывалі глухія крокі
на калючай, як шкло, жарсьцьве.
Упляталі у песьні пушчы
балацяны спакой тугі,
як нядоля на сьпінах вушчунь
заціскала вузлом тугім.
Заціскаўся, тужэў... Ніколі
і ні разу нідзе ня мяк...
І цяпер боль той сэрца коле,
а прысьніцца, бывае, так:
расьцьвіталі пялёсткі маку,
і браты на далонях рук,
каб ніхто не стагнаў, ня плакаў,
падымалі да зор зару...
|
2
Ападаюць пялёсткі маку
на далоні каляных рук...
Чалавек не падаў і знаку,
калі сплямілі дні зару,
але, сьціснуўшы скулы сківіц,
закусіў да крыві тугу,
каб ня вырваўся плач крыклівы
са зьмярцьвелых, халодных губ.
Яму-ж лепей упасьці ніцма
на скрываўлены груд сівы,
як згінацца лазою ніцай
перад зьдзекам і нема выць.
Не згінаўся яшчэ нідзе ён,
і цяпер, калі тлее сінь,
хто пасьмее сваю надзею
са згінотаю дзён мясіць?
Вуглянее ля сьцежак слава...
Спадзяваньні – скупыя сны.
Хто-ж пакрыўдзіў і так зьняславіў
няўміручасьць людской вясны?
|
3
На скрыжаваньні – тры крыжы,
усе ад даўнасьці сівыя,
над імі ў споласе дрыжыць
прамень зары... Журботна вые
вільготны подых. Ля ракі,
на камяністым плыткім плёсе,
вартуе, сеўшы, сьцень ракіт
сівая, згорбленая восень.
Зыбае плынь луску ляшча,
затокі мшысты бераг мые,
і рэжа косамі плюшчай
чароту выгнутыя шыі,
і плачуць мройныя кусты
калін, нячэсаныя вербы,
што неўзабаве ўбор густы –
прыпынак ценявы, дзе зьвер быў, –
руды аголіць лістапад
і замяце у кут-зацішак,
ці мо’ ракі шумлівы спад
на хвалях век іх закалыша.
Хінецца, горбячы свой стан,
вятрамі высмактаны блёкат.
Сьцякае з жоўтага ліста
каля карчоў бусьліны клёкат...
І шэлест гнецца у лісьці,
пачуўшы музы гэтай гукі,
разьмяк расчулены і сьціх
ад стомы мляўкае ля сука.
Над полем вораным здалёк –
празь цьвіль смугі ліпкой –
аднекуль
бруіцца днёў самотных клёк –
адменны пах расьлінных лекаў,
паволі сочыцца, ідзе
да міражоў, дзе сьветлацені
прадуць на восеньскай градзе
уток крылатых лятуценьняў...
І толькі зрэдзь яны адны,
нібы наструнены рукамі,
віхры пругкія – бягуны –
клубкамі коцяцца пад камень
і вырываюцца адтуль,
і да крыжоў імкнуцца бліжай,
кранаюць дрэва наляту
і пыл на грывы свае ніжуць.
І пахне хмеліва зямлі,
і журавы на поўдзень з хаты
нясуць, бы тыя караблі,
на крылах клопат свой багаты,
спакой азёрнае тугі
нясуць у край чужы і небыт,
нялёгка безьліч міль тугіх
адольваць зорным шляхам неба!
Мінаюць шэрыя папар
і рунь азіміны із болем:
да пуху іхняга прыпаў
знаёмы, родны водар поля.
Мінаюць гомельскі блакіт
і накіп воблачнага цэду...
Паўдзённай сьпёкі воск плаўкі
плыве птушыным сьвежым сьледам.
Гавораць шэрыя чужым,
што ў нас зь вясной сябруе восень,
што па нябожчыцы-мяжы
палёў вятры цяпер галосяць,
і сьведкі даўнасьці жывой –
крыжы, бы тыя вартавыя,
стаяць маўкліва... Хмар сувой
даўно цяпло над імі выеў...
|
4
Якое сьвету хараство!
На харастве – цьмяныя плямы.
Чыя-ж рука цудоўны Створ
пад сонцам мурзае вуглямі?
Якія контуры на тле
сьвятла выростаюць і рысы?
Яшчэ ня ўмёр, яшчэ ня стлеў
зарою высыпаны прысак...
Жыве ён... Курчыцца апад
красы ля брам ліхіх суцьмежжа.
Хто-ж гэта зноў, мой родны брат,
сады упокат хціва рэжа?
Чые-ж віднеюцца яшчэ
і ткуцца гэтак сілуэты?
Ці не касу сваю Кашчэй
над галавой заносіць сьвету?
І краем правага пляча
сьпірае збоі хмар гарбатых?
А мо’ гатуе стравы чар
сваіх магутная Гэката?
Ліняе сьвету хараство,
мяняе колеры і блікі...
Глядзіць вачыма зораў Створ
на вобраз Януса двухлікі...
|
5
Дымяцца хмары. Неба край
у нявыразным нейкім русе.
Даўно ўжо Лысая гара
вяшчуе глум на Беларусі.
Глыбока ў ейную душу
упіўся чорны кіпець госьця...
Жалобу дня прыблудны шум
кляймом азначыў на пагосьце...
Над ім – у посягу згібень –
накшталт мангольскага узору
гараць на выкутым ілбе
крывёй палуджаныя зоры...
І стогне Лысая гара:
як тую кроў крывёю сьцерці?
Галосіць нема родны Край
у танцы выскаленай сьмерці.
Густыя воблакі працяг
нябёс і край зары задзьмулі.
Вільготным клёкатам бацян
на языку мазоль намуляў,
заплюшчыў вочы, болю зло
у пух скупы угнула голаў,
упаў скамечаным вузлом
на гузякі карэньняў голых.
Рыпелі тупа косьці дрэў,
а вецер ліпу гнуў і гушкаў.
– Скажы, дзядунька, не памрэ
ад болю скурчаная птушка?
– Ды не, унучак, аджыве,
але-ж нядобрая прыкмета...
Зірні, часамі у траве
няма яго цыбатых дзетак?
– Няма, дзядунька, анідзе...
А хіба ёсьць у птушак дзеці?
– А як-жа. Мусіць, у гнязьдзе
іх забаўляе сьпевам вецер...
Дымяцца хмары. Неба край
у нявыразным нейкім русе.
Напэўна, Лысая гара
вяшчуе глум на Беларусі.
|
6
На грудзе выгану рудым
акачанеў падбіты бусел.
Шчыпаюць корань лебяды
лятою змораныя гусі.
Туга спанатрыла гусей,
і вартаўнік прыжмурыў вока:
ці выган посны напасе
усіх прад выраем далёкім?
Ці уратуе пух густы
ад зябкай плыні цела дзічы?
А мо’, як бусла, пад кусты
прыгорнуць хвалі роднай Пцічы?
І мо’ дарэмна ля уструг,
вазёр палескага балота
чакае – блізкая нутру –
гусей асмужаная лотаць?
І спогад точыць мозак іх,
і ім такое нават сьніцца,
што усьміхнуцца на куп’і
’шчэ беларускія брусьніцы,
і прыме ветліва у стан
радню спагадлівая плойма...
Абмые Прыпяць на хвастах
ляты завільжаную пойму.
Аж тупат нейчае хады
на хвалі пасьці іх прымусіў.
Застаўся корань лебяды
у дзюбе шчупленькае гусі.
|
7
Галосяць роспачна вятры.
І, нема стаўшы ля дарогі,
глядзіць зьняважліва на тры
сьвятыя сымбалі двухногі...
Каго-ж убачыў я? Пажджы...
Згадай, дагодлівая памяць,
пакуль раптоўныя дажджы
і цемра постаці ня сплямяць!
Увагі-ж вобраз гэты варт:
ў вітрынах славіўся ружовых...
Але чаму ягоны твар
тупымі зморшчкамі пажован?
Мо’ гэта здань? А можа сон
на вочы скінуў вэлюм шэры?
Чаму-ж ён чорнае крысо
падняў на вузкі лысы чэрап?
Калі-ж прыйшоў сюды і скуль?
Якія ў думках мае дзеі?
Пазнаў па цені на пяску
намер злачынны ліхадзея...
Хавай-жа твар свой, сьцеражы...
Душа і сам ты у палоне.
Паслухай, неба як дрыжыць
ад гневу нашых Сцыпіёні.
|
8
Нябёс базырны сакатун,
здалося, хмары бічам хвошча.
Прысеў на чорную пяту
зямлі зьвярэджанае пошчак,
стуліўся вузьлікам тупым,
прыліп – ні слыху і ні дыху,
сьцігуе сьлед яго ступы
маною купленае ліха,
ачнуўся, луснуў і яшчэ
(не адпачынак-жа на пятах)
праз морак вечару шпарчэй
памчаўся, сорамам праняты,
туды, дзе згас ужо і счах
спадзеў абецанай уцехі,
дзе зноў жалобная сьвяча
гарыць ля саламяных стрэхаў,
дзе людзі змораныя, сны
снуюць ружовыя карункі
пра золак раніцы, вясны
на павуціньні думак стрункіх...
Імчыся-ж, пошчак, не маўчы,
усьцеражы ты наша шчасьце,
скажы, што сяньня уначы
імкнецца зьвер двухногі ўкрасьці
душу з грудзей людскіх; скажы
і урачы нячуты пострах:
на скрыжаваньні тры крыжы
перад лязом сякеры вострай
стаяць маўкліва. Зварушы,
ускалыхні ты навакольле!
Няўжо зьвярынае душы
ніхто на восьці не наколе?
Няўжо абыдзе, не кране
жывога сэрца сіла гневу?
... Упаў над полем і счарнеў
у хмарах
неба зорны невад.
|
9
Апошні згас агеньчык – дагарэў.
Запахла у паветры прэлай вікай.
– Якая-ж, згінь ты, цемра на дварэ,
ну, прост’ хоць вока пальцам выкаль...
І трэба-ж, выгнала якраз сюды
мяне нялёгкая да іх часіна.
Надвор’ем гэтакім, я чуў, заўжды
прымаюць грэшніка сукі асіны...
Э, думкі чорныя, ідзеце прэч!
Што мне да грэшніка таго ці сука?
Хіба ўжо першую сьвятую рэч
мае спрытоньваюць са сьвету рукі?..
Хіба ня бачыў на сваім вяку
яшчэ мо’ горшае ля ног ахвяры?
Ня я – дык іншыя павалакуць
да лазьні косьці і жывот напарыць.
А страх, абачлівасьць – курыны жарт,
ня камень-жа глытаць гарачы...
Чаго, дзівак які, разбойнік варт,
калі ня верыць у сваю удачу?
А хто-ж адважыцца – няхай кране:
маё нутро зьвярынай помстай дыша...
’Шчэ-ж ня было ў жыцьці такога, не,
каб я на промысел дарэмна выйшаў,
каб я спыняўся перад чым калі, –
двухногі плюнуў і расьцёр нагою.
Калі душу сваю крывёй абліў,
душы развагай сьмешнай не загоіш...
|
10
Па цаліне былых валок
шляхі хады раскрыты насьцеж,
двухногі зьвер начы валок
на згін украдзенае шчасьце.
Згіналі голаў зьбегі мар
і нявыразны нейкі клопат.
Вятры кацілі тоўшчы хмар
па-над зьвярыным зманным тропам.
Мігнуў ля ног маланкі брыж,
і дождж паліўся, нібы з луба.
Гарою здаўся лёгкі крыж
на моцных плечах душагуба.
Гулі з грымотамі слупы,
такая, знаць, удача слупа.
Адчуў двухногі боль тупы
і падазроны нейчы тупат...
Угнуўшы голаў, душагуб
убок рвануўся ашалела.
– Няўжо?.. Няўжо?.. Перамагу
такі нязвыклы накіп цела...
Перахітру ягоны нюх,
што напрасткі бярэ, і збочу...
А не – сьцігуй сабе: зманю
душу і сьлед у пекла ночы.
А там – памераемся мы
з табой і сілаю, і спрытам:
шпурну у твань камяк нямы –
і сьціхата, і шыта-крыта...
Ага... Ня выракся яшчэ?
Нясі-ж на скрут сваю удачу!..
Нясі-ж! Крывёю труп сьцячэ...
А мо’ я сьмерці твар убачыў?
Хвастаў горб зьвера дождж касы,
і бег таропкі думак гнобіў,
здалося, быццам валасы
старчма на вузкім сталі лобе.
– Ідзі-ж, ідзі-ж, касьцяк, паўзі!
Паўзі, разумнік...
бліжай, бліжай!..
Хто-ж гэта месіва гразі
на кастылі крывыя ніжа?
Чые-ж там ськівіцы жуюць
вуглі чырвоныя на дроце?..
Хто-ж палыскуе гэтак муць
касой іржаваю упоцем?
А там... А там!..
Сіпяць вужы?
Вачэй сьмяюцца праварыны?..
Ха-ха, ха-ха!..
Крыжы... крыжы... –
зарагатаў гарляк зьвярыны.
– Вазьмі-ж мяне...
Вазьмі, вазьмі!..
Няма ратунку і збавеньня!..
Навяз, разьятраны, грудзьмі
на дзіды гострыя каменьня.
|
11
Табе, мой голубе, унук,
даўно ўжо расказаць хачу я
жывую казку. Час мінуў,
і пра яго ты не пачуеш,
калі памру я. Родны дзед
мне расказаў ’шчэ днямі тымі,
калі зьбіралі на градзе
ўдваіх капусныя лісты мы.
А сам пра час былых вякоў
ад жабрака, што граў на ліры,
пачуў за восем медзякоў,
калі буслы ішлі на вырай.
Не напісаў ніхто яшчэ
ані пра час той, ні пра бусла,
а казка сочыцца, цячэ
паволі з вуснаў і да вуснаў.
На неазначанай вярсьце
ля пушчы – Белае балота,
зь вясны да восені расьце
адна-аднюткая там лотаць.
Балота зыбкае ня сьпіць
ні уначы, ні ў дзень цалюткі,
сябе няцяжка утапіць
на цаліне ягонай гнуткай.
Пад цаліной – вада й вада,
а пад вадой сінеюць горы,
якія – цяжка разгадаць,
а праўда – вось што нам гаворыць.
Паблізу самых сініх гор,
што йшлі ад мора і да мора,
на неакрэсьленым прасторы
між рэк блакітных і вазёраў
спакон вякоў жыла, ляжала
адна вялікая дзяржава.
Народ – багаты, ня скупы,
гасьцінны, мудры, працавіты:
араў, касіў і сеяў жыта...
А сьвет спакусай падкупіць
імкнуўся меж ягоных варту;
і аблягалі хмары ўпарта
няраз дзяржаўны супакой
і схілы гор, і сьпіну пушчы,
але ні разу не разлушчыў
гарэха збройнаю рукой
ля межаў зманлівых злачынец:
у край быў шлях яму зачынен.
Народ із розных быў плямён,
але ўважаў сябе адзінай
сям’ёй, нібыта нарадзіла
адна іх маці.
Заўжды ён,
калі на край паўзла навала,
зямлю, што долю ўзгадавала,
што хлеб людству дала і соль,
сыноў галубіла, расьціла
і наліла нязломнай сілай,
што абышла нягоды, золь
і ўратавала веліч славы
свае дзяржавы-Сьвятаславы,
абараняў, як сэнс жыцьця,
як маці сына у няшчасьці,
каб сьмерць ня здолела украсьці,
і ўпарта краю родны сьцяг
наперад нёс.
І па віхуры
на чужынецкіх сьценах муру
ламаў ён дзіду перамог
і выразаў мячом на вежах
пячатку з вобразам мядзьведжым,
каб не адважыўся, ня змог
напасьнік выламацца зь меры
і больш ня стукаўся у дзьверы...
Ня бралі войнікі-сыны
з чужых зямель ніякай дані;
і як бы вораг ні паганіў
удачаў іхных, штовясны
ля пераможнае мясьціны
прымалі ворага гасьцінна
і частавалі караля
ці князя нейкага з дружынай
віном брусьнічным і ажынным,
адборным мёдам – чым зямля
плаціла кожнаму за працу,
было чым госьцям частавацца...
На разьвітаньне із байніц,
пасьля ўрачыстых княжых словаў,
ізь літых бітніц адмысловых
на першым завадзе зарніц
пускалі ў сінь тугую налпам
сто чатырнаццаць моцных залпаў.
Вось так ля самых сініх гор,
што йшлі ад мора і да мора,
на неабсяжным тым прасторы
між рэк блакітных і вазёр
спакон вякоў жыла, ляжала
адна дзяржава-Сьвятаслава.
Між тым, у хораме ля скал,
за васямнаццацьцю замкамі,
дзе збуцьвянеў ад часу камень,
дзе жыў адважны князь Аскал,
ішла з чужынцамі размова...
Утаямнічанае змовы
ніхто ня ведаў і ня чуў,
і толькі грозная княгіня,
каб посьпех змовы не загінуў,
паліць загадвала сьвячу
ад першых зораў і да зораў,
каб не наслаў Бог часам мору
на князя.
Ўдзень і уначы
ад злых вачэй зямлі вялікай
праз слуг-ганцоў сваіх паклікаў
ён войска хорам сьцерагчы.
І сьвіце князь Аскал зьняверыў
і ўсіх на забаўку да зьвера
у лёхі хораму укінуў
і, каб зацерці сьлед злачынства,
каб выйшла гладка ўсё і чыста,
даў спадкаемцу свайму, сыну,
наказ – усьмерціць тыя душы,
якія сон ягоны зрушаць...
І от ізноў ва ўсе канцы
тае дзяржавы-Сьвятаславы –
да рэк, вазёр, балот іржавых –
імчацца сынавы ганцы,
імчацца пешкі, мчацца конна
з такою весткаю няпоўнай:
«У слаўным хораме, ля скал,
памёр вялікі князь Аскал...
Цалуйце сьлед ягоных ног
на скрыжаваньні ўсіх дарог!
Ану-ж убачыць ля дарогі
шчасьлівец дух зямнога Бога»...
Гулі мядзяныя званы...
Усьцяж дарог стагналі людзі:
«Як жыць бяз князя рай наш будзе?
Як будзем жыць цяпер адны?
О дух сьмяротнае напасьці,
вярні у рай наш сонца шчасьця!»
Між тым у хораме ля скал
за васямнаццацьцю замкамі,
дзе збуцьвянеў ад часу камень,
сядзеў з дружынаю Аскал
і вёў таемную размову.
Ніхто ніводнаму на’т слову
ня сьмеў пярэчыць, бы ня чуў...
І толькі грэшная княгіня,
каб посьпех справы не загінуў,
паліла жоўтую сьвячу
ад першых зораў і да зораў,
каб не наслаў Бог толькі мору
на князя.
«Сьвятаслава,
кажу вам, хутка можа стацца
цэнтраляй сьвету і зямлі
ўсяе на цэлым белым сьвеце.
Адно уцямце вы, што я,
памёршы, мушу уваскрэснуць,
што на зямлю прыйду ізноў
караць жывых зямлі і мёртвых...
Пераканаць вам трэ’народ,
што я памёр, а дух жыве мой,
і каб маліліся усе
за паварот мой найхутчэйшы.
Але-ж пра гэта – толькі тут,
на нашых землях, зразумейце...
А там – за межамі – жыву
і доўга жыць і княжыць мушу...
А я, тым часам, спакушу
народы сьвету і дзяржавы,
што жыць нам трэба надалей
усім у злагадзе і дружбе...
Які вялікі, цяжкі грэх
я на душу бяру, мой Божа,
калі ад заўтрашняга дня
ператвару сябе у Бога».
|
12
Вартуе цемра зьвера цень,
а зьвер – бліжэй, бліжэй да мэты.
Што-ж сьніцца беднай сіраце
пад дахам зор у момант гэты?
...Крутая сьцежка. Грузкі брод.
Вазёры ліштвамі абшыты...
Вялікі чорны калаўрот
прадзе кустоў густых ракіту.
Спыніўся: мякішам мяздры
шнуры ягоныя набраклі.
Лускою счахлае зары
частуюць цені племя грака.
На балі гэткім, на карчы,
жывое з глузду можа зьехаць.
Ля пня, укопаны, тырчыць
расьпечаны драцяны вехаць...
Нахлынула смуга. Прылёг,
стуліўшыся, хлапец ля куста.
Ашчэрыўся асельнік-лёх,
злачынны валадар распусты:
– Ты стойма маеш сьцерагчы
асеці зорныя і пушчы...
Сівая ведзьма на карчы
зубамі шкла табе налушчыць.
Гарбуля – гнеўная Яга, –
як што на прысмакі ты ласы,
сьпячэ зь ігліцай пірага,
а з вухналямі зварыць квасу...
– А што... а што, калі сюды...
калі пастукае у дзьверы?.. –
дрыжэў прад воблікам блядым
хлапец ля ног калматых зьвера.
– Дзядусь надыдзе... Аднаму
мне крыху вусьцішна. Баюся...
Каму-ж паскардзіцца, каму,
калі Яга мяне укусіць?
– Дзядусь!
– Маўчы!
– Хутчэй сюды!..
– Якога клічаш сюды дзіка?
– Я...
– Чуеш нейчыя сьляды?
– Я дзеда роднага паклікаў...
– Клянуся чортам, абмінуць
няхай увагу зьвера крокі,
прымушу выпіць бруду муць
із самай лужыны глыбокай...
Як вецер сьлед мой заграбе,
магу цяпер ужо прызнацца:
смалой на кволым тваім лбе
з уцехай выпеку «13».
Э, ліха думак! Сьцеражы
спакой балотаў зыбкіх, кручы...
Засьнеш-жа – выкалю крыжы
на жываце ражном пякучым, –
сказаў такое хлапчуку
вядзьмак, крывёй наліўшы жылы,
крутнуўся двойчы на суку,
і цемра сьлед заваражыла.
– Што зьвер двухногі мне чаўпе? –
падумаў, сеўшы каля прызбы.
Ад страху дзікага цяпер,
здаецца, камень перагрыз-бы.
Сядзіць, і мроіцца яму,
што сам смакуе саду сьлівы...
– Дзядусь! Я птушку перайму...
Дзядунька, я не палахлівы...
Прамчаўся нехта па траве
і прылабуніўся ля плоту.
– Дзядусь!.. Страшэнны чалавек
сьвідруе цемру носам крота...
Дзядунька, срэбра на расе
убачыў... Забаўка якая!..
|
*
Сякерай горла перасек
двухногі. Ліпкая, гляўкая
сьціскае грудзі кроў...
– Вядзьмак...
– Якая злосная, Яга, ты...
Расьцьвіў, здалося, сіні мак
і зьнік над пушчаю рагатай.
Злы дух у цемры рагатаў,
і цені стукаліся лбамі...
Прыліп, як клешч, да жывата
вядзьмак счарнелымі губамі.
Гаіла неба боль пакут.
– О, каб дзядусь пра сьмерць праведаў!
Прачнуўся, стаў –
на лабяку
ні ведзьмака няма, ні дзеда.
|
|
|
|
|
|
Падабаецца
Не падабаецца
|
|
|
2009–2020. Беларусь, Менск.
|
|
|
