РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Франьцішак Багушэвіч
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Кепска будзе!
Як я толькі нарадзіўся –
Бацька сказаў: «Кепска будзе!»
Ну дык жа ж не памыліўся:
Зьдзекавалісь Бог i людзе.
А чым кепска? – бо на марцы
Я радзіўся (пост праўдзівы,
Цяжкі месяц гаспадарцы.
Як пражыў хто, – будзе жывы).
Пераеўся хлеб да крышкі,
Бульбы толькі як пасеяць,
I прыварку ані лыжкі,
I скаціна – хоць разьвеяць;
Ні саломкі, ні то сена,
Хоць бы на раз для скаціны;
А тут дроў ані палена,
А тут яшчэ нарадзіны!
Трэба ж бабе бохан хлеба,
I гарэлкі ж трэба пляшку,
Яшчэ ж хрысьціць хлопца трэба...
Вот i думай, як сярмяжку
Нясьці жыду пад заставу
Ці прадаць каня, кароўку?
«Сеў, – казаў ён, – я на лаву,
Узяўшыся за галоўку,
I заплакаў, аж заліўся,
Так, як бацьку пахаваўшы...
Кепска зрабіў, што радзіўся,
Кепска будзе, сьвет пазнаўшы!»
       Ці то слова йшло урокам,
Што сказаў у кепскім часе,
Ці хто кінуў такім вокам?..
Ну i доля ж удалася!
I збылося ж бацькі слова!
Вот у тыдзень вязуць гэта
Хрысьціць мяне да М а к р о в а
Кумоў двое i кабета.
У А б о р к а х мост сарвала,
А я ж быў – чуць жывы, слабы.
Рада – ў раду, на тым стала,
Што ахрысьцяць з вады бабы.
Зь Б е р а з i н ы жменяй вады
Кума сама зачарпнула,
Паматала сюды-туды.
Трэйчы на мяне лінула.
«Вот i хрэст увесь тут, – кажа, –
I ксёндз хрысьце гэтаксама,
Толькі яшчэ чымсь памажа,
А хлопцу ўсё роўна – яма!
Хоць бы жывым хоць давезьці,
Каб дарогай не сканала, –
Скажуць – кепска вязла гдзесьці
Або туга спавівала!..»
Гэтак мяне пахрысьціўшы,
Вязуць назад ужо да маткі,
Вочы добра пазаліўшы,
Ледзьве унясьлі да хаткі.
Закусіўшы тут як трэба,
Пакумаліся, і квіта:
Баба ўзяла бохан хлеба,
Пляшку водкі, торбу жыта;
Разышліся і паснулі.
Матка ж мяне калыхае:
«Люлі, – шэпча, – сынок, люлі...»
А як зваць? – сама ня знае.
Вот назаўтра спазараньня
Бяжыць матка да кумошкі
Ды пытае: як празваньне
Далі сыну? Лёну трошкі
Тут прынесла пры здарэньню,
Трошкі сала, круп са жменю...
А кума ж была праворна:
Хоць што збрэша – не запнецца;
Круце сабе ў сенях жорна,
Трэба ж салгаць! Куды ж дзецца?
«Імя, – кажа, – твайму сыну
Ксёндз хацеў даць па кантычцы,
Думаў ён, можа, з гадзіну,
Узяў ксёнжку, як стаў рыцца,
Дык даў потым з каліндарка»!
Матка прандзэй з хаты ў сені,
Як бы цівун гнаў па карку,
Усе шэпча то імене:
«Аліндарку, Аліндарку!»
Прыляцеўшы так дадому,
За калыску узялася
I зрадзела, як сьвятому,
Што аж слязьмі залілася.
I калыша, i галосе:
Надта імя спадабала,
Надта добрае здалося,
Што такога i ня знала!
Вот i клікаць мяне сталі
Скаліндаркай, Аліндаркай...
Ну, як зналі, так i звалі.
Але вот што з гаспадаркай?
Наперш конь здох таго ж лета,
I цялушка, як лань, пала...
Матка ж, ведама, кабета,
Затужыла i запала,
Гадкоў зо тры пацягнула,
Ў марцы й ручанькі згарнула.
(А ўсе ў марцы, трэба ж гэта!
А разумная была кабета!)
З таго гора бацька бедны
Стаў маркотны, як магіла.
Было сядзіць такі бледны...
«Што ж ты гэта нарабіла?!»
Гэтак скажа i заплача.
(Хто ж пачуе, хто забача?)
Потым дай памалу сватаць;
Трэба ж, ведама, жаніцца,
Каб было каму палатаць,
Каб было ў што зьмяніцца,
А так усе памарнела:
Куры, гyci, навет сьвіньне.
І сьвіньня дзяцей паела
I карова марне гіне...
Ўвосень давай шукаць пары,
Ды ніводная ня хоча;
Аднэй бедны, другой стары,
Трэця, чорт ве – што тароча:
«Аддай, – кажа, – Аліндарку
Куды-кольвек хоць на людзе,
Сядзь на нашу гаспадарку,
Тагды выйду, добра будзе!»
Бацька кідаўсь зо тры тыдні,
Яшчэ горай зажурыўся,
Прадаў сякі-такі злыдні,
Разлайдачыўся, расьпіўся
I ўмёр так пад гародам,
Устраміўшы ў плот галоўку!
Шапку найшлі аж за бродам
I ў шапды залатоўку.
A назаўтра прывёў соцкі
Асэсара, паноў трое.
Труп той зрэзалі на клёцкі...
(A ў марцы ж было й тое!)
Мяне цётка, у апеку
Узяўшы, трошкі падрасьціла
Ды якомусь чалавеку,
Як за сына, адпусьціла.
Незадоўга зьмерла цётка,
Я стаў круглая сіротка.
Ці гдзе днюю, ці начую.
A ўсё бяду сваю чую!
Пастухі зьбяруцца ў гаю,
Пяюць песьні ля бярозы,
А мне чагось, сам ня знаю,
Смутна, цяжка, цякуць сьлёзы.
Рос я гэтак за вачыма,
Ужо трэйчы спавядаўся,
Калі зімой да айчыма
Ды ўраднік заблукаўся.
Я сяджу сабе на печы,
Пляту лапці, ўю аборы,
Ён паказуе праз плечы:
«Што-то сын твой, – кажа, – хворы?»
«То ня сын! – айчым той кажа. –
Ўзяў сіротку; дзякуй Богу,
Добры ўдаўся: позна ляжа,
Рана ўстане і адлогу
Не запусьце... спагадлівы;
Маю сына, хоць ня родны.
Ажаню, як буду жывы,
Будзе Богу й людзям годны!»
«А лет сколькі?» – той пытае.
«Дваццаць, – кажа, – мусіць, мае?»
«А зваць як?» – «Да Каліндарка!..»
Ратнік піша усе шпарка.
Як радзіўся, гдзе хрысьціўся?..
Пісаў, пісаў дый паехаў!
Бацькі яго угасьцілі,
Далі торбачку гарэхаў...
Посьле таго, так ня далей,
Як у тыдзень i асэсар
Шусьць у хату (і з мадаляй).
«А гдзе, – кажа, – той пасэсар,
Твой Ліндарка, ці як зьвецца,
Што хаваецца зь някруцтва,
Пляцець лапцікі на печцы?..
Ашуканства, баламуцтва!..»
А я ж ехаць меў па дровы,
Бацька клікнуў, іду ў хату...
А асэсар – той – здаровы!..
Лясь мне ў морду, потым тату.
Я ж узяў яго за грудзі
I піхнуў лыбом у дзьверы.
Ён як раўкне: «Гэй вы, людзі,
Тут разбой! Прыміце меры!..
Тут рыштант, брадзяга скрыты, –
Вот i лэб калісь быў брыты, –
Вяжы ўсіх, нараджайся!..»
Мяне лясь! «Ты хто? Сазнайся!..» –
«Скаліндар, – кажу, – сірота!..»
Пацягнулі па дарозе,
Завязалі і варота,
Мы ж спыніліся ў астрозе...
 
Астрог, братцы, паглядзеўшы
Мімаходам, выглядае,
I нічога: шык, ня еўшы,
I ў астрозе не бывае,
Але лепшы ў хаце голад,
У дарозе велькі холад,
Найцяжэйша праца ў полi,
Як у той астрожнай долі!
Відзеў пташку я ў клетца,
Як галоўкай потым б’ецца,
Аж скрыдэлкам затрапоча –
I сканае... жыць ня хоча.
Разь лісіцу, адкапаўшы,
Прывязалі мы да кола:
Стала ж грызьці што папаўшы,
Сабе бруха распарола,
Растрыбушылась на часьці,
Каб ня жыць так, хоць прапасьці.
Нашто – гадзіну, мядзянку,
Пусьці ў шклянае начыньне, –
Сама сябе без прастанку
Будзе жаліць, покі згіне!..
Як ужо ж скаціна тая
Або гадзіна праклята
I та цану волі знае,
Што ж для нашага-то брата,
Меўшы розум не скацінны,
Як знаць волю мы павінны?..
A ў астрозе ж няма волі.
Ні ў чом няма i ніколі!
У жалезе тыя дзьверы,
Пры дзвярах стаяць жаўнеры,
А народ усё сярдзіты –
Так як бы яшчэ ня сыты
Людскіх сьлёзаў, мукі, енку;
Не гавораць памаленьку,
A ўсё зыкам, a ўсё з лайкай,
А ўсё з боем, ўсё з нагайкай.
 
У дзядзінец нас як пхнулі,
Дзьвярмі тымі як грукнулі,
Дык i сьвет мне тым закрыўся,
Як бы у труну забіўся...
Зараз старшы ўзяў за плечы,
Хляснуў трэйчы, так, бяз рэчы,
Ключы кінуў: «У халодну!»
I аблаяў матку родну.
Нас піхнулі, як у яму,
Ў цёмну хату чварагранну,
Далi хлеба, вады меру
I запёрлі, як за веру
У цямніцах калісь гэта
Замыкаліся ад сьвета.
Цёмна, зімна... Прытуліцца
Няма куды! А каганец,
Як бы губка, толькі тліцца...
Засьпявалі мы ражанец.
Пяём, плачым, аж галосім,
Божай ласкі – Праўды просім!
Ў такім енку, са сьлязамі
I паснулi у той яме!
Абудзіўся я зь зьдзівеньня:
Глядзіць у шчэлачку праменьне!
Я падумаў: ласка ж Божа
I сюды пралезьці можа?
Аглядаюся вакола,
Як бы шукаў і тут Бога.
Мне зрабілася васола,
Не баюся я нікога,
Зноў ражанец: «B?g ucieczka»
Бляю сабе, як авечка,
Калі бразць ключом у дзьверы,
I крычыць хтось: «Гэй, вы, зьверы,
Вы, бунтоўнікі, паскуды,
Выбірайцеся ад сюды!
Тут важнейшым трэба сесьці,
Вас у вобшчу здадзім гдзесьці!..»
Павялі нас аж на гору...
Па якомусь калідору...
Дзьверы, дзьверы, ў дзьверах дзюрка,
I ў каждай жа хвігурка
Як бы тая ж выглядае,
Гдзе ні глянеш, усё ж тая:
Блішчаць вочы, твар, як гліна,
I абросшы, як скаціна...
У турме, як у тым гробе,
Ў адну твар усіх паробе!
Ішлі, ішлі гэтак з гоні.
А смрод такі, што ад воні
Мне аж дух у грудзях сьпёрла,
Як бы цісьне хто за горла.
Тут нам хату паказалі,
Упусьцілі, разьвязалі,
Вады далi, трохі хлеба
I запёрлі зноў як трэба.
Тут народу шмат сядзела.
Глянуў я – душа самлела:
Як падушкі, у ix твары,
Ў хаце пуста, толькі нары.
Ляжаць усе, з нас рагочуць,
Навет мейсца даць ня хочуць.
«Давай, – кажа, – хоць на пляшку;
А ня даўшы, дык парашку
Цёнгле ты выносіць мусіш,
A ўжо хлеба, дык ня ўкусіш, –
Мы табе наб’ём аскому,
Покі вернешся дадому!»
Я спалохаўся, баюся:
«Войча наш!» – кажу, малюся...
Бог даў спомніць: залатоўка
Гдзесь была ў кашулі ўшыта,
Што дала калісь жыдоўка,
Што падвёз у млын ёй жыта.
Прэндка сарваў тую лату,
Кінуў злоты той на хату...
I ня ўгледзеў, як хапілі,
Толькі відзеў – водку пілі.
Тагды сталі нас пытацца,
Ці застаўся хто у хатца?
Адкуль, за што пасадзілі,
Па якіх турмах хадзілі?
Іншы вуча, на пытаньне
Даць якое паказаньне:
«Кажы, – кажуць, – знаць ня знаю,
Чый я ёсьць, зь якога краю.
Малым быўшы, сьляпых вадзіў;
A падросшы, i сам брадзіў;
Не прыпісаны да сказкі,
I так жыву з Божай ласкі.
Бог мой бацька, зямля матка;
Знаць ня знаю» – уся гадка!
Так да марца сядзім ціха,
Не чуваць дабра, ні ліха,
А у марцы шлюць бумагу,
Каб дастаўлена брадзягу,
Супраціўніка уласьці,
Улажэньня першай часьці,
Што мянуецца «Ліндарам»
Ды йшчэ б’ецца з асэсарам,
Ды каб быў ў ланцуг закуты,
На нагох каб былі путы,
Праважацелі каб срогі,
Каб ня сходзілі з дарогі,
А каб проста да начала...
I ці мала там пісана?!
 
Вот назаўтра рана-рана
Нам адзежка наша дана;
Паскідалі мы сярмягі,
Салдат узяў дзьве бумагі,
Нас зьвязалі – i ў дарогу!..
Я падумаў: «Дзякуй Богу!
Хоць нас слоначка сагрэе!
Вецерчык на нас павее!
Можа, дожджык срыбны змоча!
Можа, пташка засьвяргоча?..
Аж заплакаў я, зрадзеўшы!
От, здаецца б, i ня еўшы
Быў бы сыты на свабодзе,
Як той кролік у гародзе.
Тут, здаецца, i сканаў бы,
За свабоду жыцьцё б даў бы!»
 
Скаўроначкі Бога хваляць,
A пастушкі агонь паляць,
A i слоначка прыгрэла,
Аж мне ў душы паясьнела.
Да палудня ішлі гэтак,
Пры дарозе шмат i кветак:
То пралескі, то сасонка,
Выгравае Божа слонка!
Так пад вечар ў мейсцы сталі,
У халоднай начавалі, –
Было позна. Заўтра зраньня,
Якраз у дзень Зьвеставаньня,
Клічуць мяне да дапросу
(Задаваць-то ужо чосу!).
Той судзебнік маладзенькі,
Такі быстры, хоць маленькі,
Ўсё пытаецца ды піша
I нагой усё калыша.
Як спытаўся мяне, хто я?
Я i спомніў сабе тое,
Як вучыў там той з астрога:
«Знаць ня знаю я нічога!»
I старога тут клікнулі,
Папыталіся, раскулі
I дадому павярнулі.
А мне кажа: «Ты, брадзяжка,
Сакрыў званьне, будзе цяжка:
Сорак розаг, потым роты!
Скажы лепей – адкуль, хто ты?»
A ўсе піша, піша, піша
I нагой усё калыша.
Пісаў, пісаў, даў другому
I сам пайшоў кудысь з дому.
Мяне зноў жа да астрогу,
Толькі цяпер, дзякуй Богу,
Адзінокі я застаўся.
Айчым плакаў, як жагнаўся.
«Помні, – кажа, – мяне, сыну,
А я хіба што сам згіну,
А цябе вярну да вёскі,
Хіба б ужо гнеў быў боскі
Або б Праўда гдзесьці зьмёрла!
Вырву цябе ім із горла:
Бог паможа, проці сілы
Праўда выйдзе, як з магілы!»
Сказаў гэта, пакланіўся
Ды ізноў сьлязьмі заліўся.
I мне стала ў вачох цьмяна,
Зашчымела ў сэрцы рана,
Як бы штосьці адарвала,
Сам ня знаю, што мне стала?
Калі гляну, ачунеўшы, –
Я ў шпіталі, захварэўшы...
Галава мая абрыта,
Твар вадой ці чым абліты,
A піць хочацца... здаецца,
Рэчку б выпіў, каб пры рэчцэ!
Так я праляжаў тры тыдні,
Прадаў усе свае злыдні;
Надта есьці стаў памногу
I паправіўсь, дзякуй Богу!
Я ж тут ляжу, i ні рэчы,
Што там стары гаспадара.
А ён торбу ўзяў на плечы,
Па начальству просьбы жара!
Трэйчы Вільню, сем раз Ліду
Ён адведаў. Трэба ж ведаць, –
Прысягнуў, покі я выйду,
Навет дома не абедаць!
Раздабыў усе паперы,
Запісаў мяне у сказку...
Што i бацька б, можа, шчэры
Не зрабіў такую ласку.
Так увосень, ў замарозкі
Прывялі мяне да вёскі,
Пазьбіралі шмат суседаў!..
Кожны гаварыў, што ведаў:
Як я тут, калі радзіўся,
Як i бацька мой жаніўся...
Паказалі усё чыста,
I што імя мне К а л i с т а,
Што завуць мяне Л i н д а р к а,
Так, на сьмех, што чыста гол,
Як ліндар, што на фальварку:
Весь маёнтак – ён ды вол.
Асэсар быў ужо новы,
Чалавечак так, нічога,
Якісь ціхі, нездаровы
I цярплівы... хваліць Бога!
Пасьля таго праз паўгоду
Ў марцы ж мяне на свабоду,
Дзякуй Богу, адпусьцілі
У той дзень, як i хрысьцілі.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2020. Беларусь, Менск.