|
|
ПАБЫЎКА
Дробны снег марудна сыплецца, а я стаю ля пуні і гляджу на снег і на ўсё ў задуме.
Яшчэ і месяца няма, як вярнуўся дамоў, і вось ізноў такое звычайнае, нуднае жыццё, як быццам не было ані тых акопаў, ані той аперацыі. Ізноў нудна і нецікава...
Прахапіўся ад задумы, агледзеўся пад белым снегавым смуткам і паціху пайшоў на вуліцу.
Благі вецер з убогім скогатам ціснецца скрозь шчэлкі ў надворных будынках. Ціхім мычэннем жаляцца каровы, цягаючы сувалку з тых шчэлак. I болей — ніякіх гукаў. Бесперастанку круцяцца дробныя сняжынкі ў памутнеўшым ад вечару паветры. З-за рогу хаты прэцца гусцейшая замятуха.
Няма чаго рабіць і няма куды ісці... «Ну што? Ну куды?» Узыходжу назад на падворак. Ля павеці ўзяў сякеру, пакруціў у руках і паклаў назад. Буян раптам падхапіўся з належанага месца на санях, заківаў хвастом і з буйнаю ласкаю скакнўў на грудзі.
— А, ццябе ваўкі!
З усяго маху даў яму выспяткам пад бруха. Бедны сабака заекатаў каротка і сціх. Гледзячы на яго, зрабілася сорамна, але не хацеў паддавацца.
— А, ццябе ваўкі... Усцешыўся!
З сенцаў паказалася маці, прыстоіла ў дзвярах, гукнула:
— Ча ты ўсё на сцюжы калееш? А ішоў бы ў хату пагрэўся.
— А што табе? Прыйду...
I здалося, што і яна паглядзела такімі ж скрыўджанымі вачмі, як Буян. I яна зараз маўкліва схавалася за дзвярмі.
Пайду да Самусёвых, дзе зазвычай гуляюць у карты і так збіраюцца пасядзець.
Па дарозе разганяю сваю прыкрую злосць, але ніякай цвёрдасці не маю. Думаю, што злосць такая таму, што маці стаіць уваччу пакорная і няшчасная, а люблю яе, і шкода, што яна ў такіх растоптаных, калматых лапцях.
I так трэба жыць усё жыццё, і мучыцца — няведама на што...
У Самусёвых плавае шызы дым ад махоркі. У застоллі, у жупанах і хто ў шапцы, сядзіць колькі чалавек гульцоў, заняўшыся картамі, а на палу і на лаўках — за грэбнямі бабы. Па нячыстай, зашумечанай зямлі, у холадзе, поўзае галаногі, саплівы, замурзаны хлопчык і бавіцца сваімі цацкамі-паленнямі.
— Рэдка, рэдка залучаеш да нас, галубок! — вітае з-за печку вечна добрая і супакойная Самусіха.
— Хоць бы зманіў нам што пра вайну, — ласкава пажартаваў і Самусь, запрашаючы бліжэй да столу.
— А то і не ведаем, як там нашы хлопчыкі ваююцца з проклятым германцам.
— Што ж я вам скажу: вайна, ну і вайна... — стараюся быць ласкавым і звычайным. Прыхінуўся к лаўцы — і не маю ніякай ахвоты гаманіць пра тое, што так далёка засталося ад мяне, як бы і не было ў памяці зусім.
— Ці праўда гэта, кажуць, што яны вочы нашым выкалваюць? — нібы безуважна, але з пахаванаю трывогаю па мужу, пытаецца Самусёва нявестка, хоць яе мужык і не на фронце яшчэ, а стаіць дзесь у Сібіры.
— Сам не бачыў, а бывае ўсяго.
— Так.
— Ат, мала што плятуць бабы! — адгукаецца за картамі Панаська Арцямёнкаў, што заўсёды цэлае лета служыць дзе-небудзь падпаскам ці батраком, прыходзячы да бацькі толькі перад калядамі. I дзіўна мне, калі ён паспеў так вырасці, што і гаворыць ужо як вялікі.
— Пажджы, пажджы, Панаська! — ківае старою галавою Самусіха. — Пажджы... казалі, што і на цябе рыхтуе пісар абротку.
— Дык што? Нячым я тут буду лаіцца штодня з братаваю ды бульбу есці нішчымную... Гы! Там два разы на дні ялавічыны салдатам даюць.
Сказаў дзёрзка і адважна, ды неяк пачулася ў голасе, быццам збянтэжыўся хлапец, што гэтак гаворыць.
— Пад'ясі, дзеткі... Ць! Без ялавічыны, ды на сваёй печы, то лепей, мой ты Панаська.
Але яе словы толькі болей раздражнілі яго.
— Дык што?!
I з злосцю хлэпнуў, гэткі яшчэ блазнючок, карцінай. А чые карты, Трахім Цішчанок, бурчыць на яго:
— Ну, ты не дужа... не сваімі...
— Дык што?! Гаршы не будзе... Праваліся яна тут наскрозьдоння, свая печ!
* * *
Нецікава ў Самусёвых. Выходжу на вуліцу... Зімовая ціша, замятуха, завеяныя, маўклівыя, з замёрзлымі малымі акенцамі хаткі... Непрытульнасць і нуда... А-ах!
I тады ўздумаў на тых, што там, на пазіцыі, засталіся яшчэ, калі я паехаў, і вось цяпер, у гэты самы момант, сядзяць у сцюдзёных ямах, чакаючы з нецярплівасцю то раніцы, то вечара, то калі прыедзе кухня, то калі прывязуць хлеба. Шкода іх, шкода... Бедныя, любыя!
Але з самага споду душы вылязае тое, што мучыць тут, удаму. Так, думкі іхныя лятуць у гэты момант сюды, пад родныя стрэхі, на сваю цёплую печ, да гэтых шчаслівых ціхамірных дзён, дзе есць святло і цяпло ў хаце. Лятуць з поля смерці, з тых сцюдзёных ям, з бясконцага няшчасця дзён. Лятуць... Яны там цяпер толькі і думаюць аб гэтым, болей ні аб чым...
Ну, дык жа і няхай сядзяць, няхай калеюць... Няхай, няхай!..
Зайшоў на двор, узяў пад павеццю рэзгіны і пайшоў на гумно.
Адтуль, з-пад варот, кінуліся ўгору галубцы. Але, падбегшы, убачыў, што на таку іх некалькі засталося. Вулькаюць, тапыраць ад холаду пер'ікі, перавальваюцца на чырвоненькіх, шызенькіх лапках, дзяўбуць зярняткі, убітыя цапамі ў ток.
Ціханька прасунуўся на ток, узяў ля стараны адну мятлу і другую — і заткнуў дзіркі пад варотамі. Тады падняў лапату, схаваўся за саху і свіснуў на іх раптам з усяе сілы, аж задрыжэў.
Пур! пур! пур! — як людзі перад страхам, замяталіся, пакінулі найлепшую яду і ў смяротнай тузе кінуліся пад вароты, біліся крылкамі, каб вылецець.
Шубнуў лапатаю ў самы груд — і ўбачыў аднаго з паломаным, абвіслым крылкам. Схапіў яго і сударжна сціснуў у руцэ. Адчуў, як б'ецца сэрца і ў галуба і ў самога.
Размахнуўся і з дзікім імпэтам трахнуў яго аб саху галоўкаю, як толькі ножкі яму тут не адарваліся. I брыдліва кінуў, як напханую апілкамі і пакромсаную дзяціную ляльку.
А тады зірнуў на апаскуджаную такім учынкам руку і пайшоў накладаць ношку.
Узяўся за вілкі — рабіць струшанку. Рухава і высока падкідаў салому і сена, чуў нейкую лёгкасць на сэрцы, і запяяў паціху, а што далей, то дужэй:
А ты, скрыпка, іграй шыбка,
А ты, дудка, іграй жудка...
Эх, перавозы ціхае маладосці мае!
Гэтую песню пяюць у нас карагодам, пяюць прыгожа, і я заўсёды любіў яе. Цяпер пяяў не ўсю, а толькі гэтую зваротку, і не столькі зваротку, колькі прыпеў, што можна цягнуць яго як хочаш доўга і як хочаш у сэрцы.
Эх, перавозы ціхае маладосці мае!
Зрабіў струшанку, узваліў рэзгіны на плечы, замкнуў гумно і здаволены паплёўся з ношкаю дамоў.
Ноч, зімовая, цёмная, даўгая ноч спаўзае на зямлю. Цішэе надвор'е. Замятуха перастала, і паваліў вялікім і густым хлопам снег. Усё пабялела і пачысцела.
I ў пуні, калі клаў сена пад драбінкі, а конь замінаў сваёю вялікаю конскаю галавою, з прагавітасцю і смакам хапаючы сена з рук, — не ўзлаваўся на яго. Абшчапіў тую галаву за гладкія санкі і прытуліўся да шыі.
— Канёк мой! Гнядзенькі мой! Усё добра будзе!
А конь хрумстаў сена і трос вушмі.
Калі прыйшоў у хату, святла яшчэ не запалілі. Сам узяўся за лямпу і стаў шукаць серчыкі.
— Ніколі ў вас нічога не знойдзеш на сваім месцы.
— Яны, здаецца, над чалеснікам ляжалі, — бароніцца сваім сварліва-пакутным голасам нявестка.
— А ты, калі ведаеш дзе, дык узяла б ды сама запаліла... Шкло во хоць бы трошку пачысціла.
— Ці яго начысцішся...
— Каб ты хоць раз яго чысціла.
I мне шкода і прыкра... Яна тужыць па Стахвану, а я з ёю няласкавы і грубы.
Лямпа асвятліла скнарым святлом хату.
Стол наш высокі і дрэнны, абы-як пакрыты нячыстым абрусом. Зэдлік ківаецца на няроўных ножках. На акне, дзе пабіта шыба, змякла скомканая старая кохта. На лаўках валяюцца крошкі ад хлеба, дробнае рыззё і ўсякае шумецце. На падлозе насмечана і наліта, валяюцца кійкі, стружкі, дзяціныя цацкі і брудныя ашмёткі, — як дзеці гулялі, так і засталося, На палу — склычаныя і незасланыя пасцелі, А ўздоўж сцяны там усякая адзежа грудам, — навалена, як трапілася. Над дзвярмі, на калках, пара хамутоў, каб раменныя гужы на дварэ не замярзалі і не псаваліся; і вісячыя канцы заўсёды б'юць па шапцы на парозе, як быццам хто наўмысля іх адкідае. Ад дзяцінае люлькі і з печы, дзе сушацца абмочаныя сеннікі, цягне цяжкім смуродным духам. Цэбар з памыйкамі, кадушка з лугам, абвязаная маміным фартухом і абсыпаная залою і попелам, ночвы з мукою і свіны жолаб з мякінаю, зялёны, ніколі не чышчаны самавар з пагнутым бокам і без ручкі, глёк з дзёгцем, пляшкі з красінам, рэшата ў муцэ, атопак з канцом аборыны... а наліта, не сцёрта... Прусы абгрызлі на сцяне газеціну, прылепленую мякішкам, вылезлі і шаволяць вусамі, бегаюць!..
Як гэта ўсё далёка ад таго, ад той культурнасці, якую бачыў я ў сялянскіх хатах ува Усходняй Прусіі.
I як кожны вечар, і цяпер мама дастае гаршкі з печы, а тата ўнёс сабе вады ў карцы з сянец і, набраўшы ў рот, лье з роту на рукі, мые перад вячэраю. Нявестка корміць на запечку малога, схіліўшыся абвіслымі голымі грудзьмі, а большыя дзеці скрыпаюць на печы, усадзіўшы лучынінку ў шчэлку ў бэльцы. Забава! I я некалі так забаўляўся...
— Выганьце ж Буяна вон...—кажа мама, калі тата садзіцца за стол.
Буян круціўся ля столу, а цяпер хаваецца пад стол.
— Пашэў вэн! — вякнула з запечку нявестка.
— Хлебам яго паманіце, — параіў я на злосць.
— Во, яшчэ хлеба яму даваць, — лагодна пярэчыць мама, хапае чапялу, падсунула яе пад стол і забарабаніла Буяну пад мордаю. А той там сядзіць і вухам не вядзе.
— Пусці-тка ты, во я яму! — борздзенька выхапіў тата чапялу з яе рук. I грозна закрычаў: — Пашэў вэн! Каб ты здох! Во я табе!
Буян яўкнуў ад чапялы, як даў яму тата па баку, з сабачым упудам праскочыў па-над лаўкаю да зачыненых дзвярэй і аж запішчэў, паглядаючы на клямку і назад.
Тады тата трошачку прыадчыняе дзверы і так грукае па яго задку чапялою, што бедны Буян раве і кумільгам коціцца на двор.
— Ты заб'еш яго так, — кажа мама на татаву злосць.
— А глядзець на яго? Спатворылі сабаку, а цяпер шкадуеце, — дрыжача адказвае тата і стараецца супакоіцца, бо аж трасуцца ў яго рукі.
Селі вячэраць.
Усе ядзім з аднае міскі драўлянымі лыжкамі. Тата, укусіўшы хлеба, збірае кусанікам і крошачкі на стале (прыціскае кусанік да стальніцы) і падстаўляе пад лыжку, каб не капала на стол. Дзяцём далёка даставаць, дык яны дужа разліваюць, льюць сабе на грудзі, абліваюцца... Брыдка глядзець, як у дзяўчынкі паўзуць саплі, а яна скрозь увесь час чмыхае носам і наводмах сморгае пад ім рукавом кашулёнкі. Яна пялёскаецца ў місцы, выбірае з капусты лепшы грыб. Выцягнула адзін, пакаштавала яго на зубах, пашчупала пальцамі і плёхнула назад у міску.
Трах! — стукнула ёй матка лыжкаю ў лоб...
— Ты ж еш, калі выцягнула, паскуда!
Дзяўчынка захлібнулася, завыла і паціснулася пад стол.
— Ніяк без гвалту не абойдзецца, — кажу скрозь зубы, і зараз пашкадаваў, што сказаў, бо яна пасля гэтага загала сіла яшчэ дужэй.
Тады нявестка ўзлавалася, што дачка не сціхае, выйшла з застолля, кінула дзіцёнка ў люльку так, што і той заплакаў, схапіла атопак з аборынаю, выцягнула яе з-пад лаўкі за ручку і больна секанула канцом аборыны, і ўзняўся звычайны для кожнага абедання і вячэрання плач і крык.
— Сціхнеш ты ці не?! — крычыць нявестка.
— У-у-у! — румзае малая і ніяк не сціхае.
Тады матка бярэцца ізноў біць яе.
— Ну дос ужо, дос! — ратуе, нарэшце, унучку баба, калі бачыць, што кары ўжо досыць.— Хадзі ж ка ты ка мне, мая ж ты любенькая! Хадзі ж ты ка мне, мая худзенькая румзачка! Не плач жа, не плач, а то матка ізноў будзе біць... Цыц!
— Не бярыце яе, на боскую міласць! Гэтак чыста паспатворым дзяцей...— з блізкімі слязьмі крычыць нявестка.
— А ўжо ж... я вінавата: я паспатворыла... — I ў голасе мамы досыць прыкрасці.
Так пачынаецца сварка.
— Калі ішоў на вайну, хай бы з сабою браў, як мне тутацька... ні разачку... спакою няма...
I нявестка заплакала. Спачатку ўсё ў хаце прыціхла, толькі яна плакала. Але яна потым скляла дзяцей:
— Каб ужо хоць пагібель на іх ад мае галавы...
— Цыц! — узвышае тады голас тата. — Што ты дзяцей клянеш? Яны чым вінаваты?
— А праваліся ён і паёк разам з імі, як за яго мяне грызуць а грызуць.
На дзяцей выдаюць ад казны паёк, па рублю, два і тры рублі ў месяц, але грошы нявестка не аддае ў гаспадарку, і ў гэтым хаваецца прычына сварак.
— Хто цябе грызець і за што? Ці мы сабакі якія, га?
Нічога не адказвае нявестка на татавы словы, каб сваімі моўчкамі яшчэ болей усім дапячы; узяла дзіцёнка, захліпала слязней і палезла на запечак, не еўшы крупені.
«Так і заўсёды, так і заўсёды, — разважаю я, сёрбаючы пракіслую ўжо крупеню з бобам. — Дзе ж тут скажаш, каб прыбіралі ў хаце...»
— Я не буду жыць удаму... Я паеду служыць у горад... — неспадзявана для сябе нават самога кажу я, не паднімаючы вачэй, ціха і цвёрда.
— А ча табе ехаць? Ай заскучаў па гарадской жысці? — адгукаецца тата вінаватым, але наўмысля спакойным голасам, як бы нічога асаблівага не было. — Ну, ча табе ехаць? Месяцу яшчэ з намі не пабыў, не адпачыў пасля раны... Што ж, перагародку рабі ў хаце, як казаў... Хто без цябе зробіць? Мы так, як тыя свінні, увесь век у балоце жыць будзем. А ты ж свету пабачыў, табе чысцей хочацца...
— Згары яна! — само сабою выскачыла з вялікаю злосцю. — I праўда, жывём па-свінячаму. Да нас запрасіць нікога няможна, бо сорамна за нашы парадкі.
— Хваліць бога, дагэтуль людзі не абходзілі, а жывём па дастатках, — пакрыўдзіўся і тата. Памаўчаўшы і голасна сёрбаючы крупеню з самага ўжо дна, ён дадае: — Мы, сынок, не паны і не жыды, каб кожнаму пад нос талерачку падстаўляць... Мы і з аднае міскі дастанем, абы даваў бог што даставаць...
— А на хваробу мы гадуем дзвюх кароў, калі абедзве ялаўкі, як падлы, — крычу я мімаволі. — Дзяцём малака няма!
— А для пагною, сынок! — з наўмыснаю пакораю і цвёрдасцю адказвае тата. — А што ялаўкі — бык летась трапіўся маладзенькі зусім...
Потым моляцца нанач богу і кладуцца спаць.
Тата з размахам ксціцца, і кланяецца, і шэпча то дужэй, то цішэй. Мама горача дробненька мармыча, але ўсё бегаючы, бо і памаліцца не мае часу. Яна прыпыняецца толькі, каб пераксціцца, а то — сцірае з лаўкі, прыстаўляе к ёй зэдлік, як мурашка, валачэ сяннік рабіць мне пасцелю. Нявестка, супакоеная той парою, ксціць на палу дзяцей, згарнуўшы дробную ручку ў сваю руку.
— Забарані, божухна, тату на вайне...
— Забалані, бозухна, татку на вайне, — паўторвае хлопчык і пытаецца: — А ці далёка, мамацка, вайна?
— Маліся, а не пытайся... Усё табе ведаць, малому... Прасі во бога, каб нашы кароўкі малочныя былі.
А мая, мая пытаецца ў мяне здалёк і далікатна:
— Мусіць, ты і ўчора не маліўшыся лёг? Надта ж неспакойна спаў, мармытаў, зюкаў, стагнаў...
Мне ж не хочацца нават гаварыць. Яны мяне з такою радасцю чакалі, а не прынёс я ім весялосці ў хату. Так, мала смеху ў нашай хаце. I я ў тым нямала вінават... Няхай сабе!
Моўчкі спамінаю свой учорашні сон. Мне так ясна, так выразна снілася ўчора, што я на пазіцыі, што немцы наступаюць... Шрапнелі рвуцца над нашаю хатаю, тут, у нашай вёсцы, і я прытуліўся да надворнае сценкі, ля якое сплю, і чую, як шрапнель над комінам: тра-ах! Кулі па страсе, па вуліцы: пук! пук! пук! I ля саменькае спіны, і во ў спіну, аж горача, горача... Хачу ўцякаць, — нага мёртвая, не скрануць, ніяк не магу ісці... I думаю: як мне жыць такому, з такою нагою?
Нехта барабаніць у акно:
— Адчыніце!
— А во...— узнімае галаву тата. — Хто там? — падыходзіць ён да акна.
— Я... ці ж не пазналі?
— Ці не Сцяпанька? — спрасонку крычыць мама.
— Ну, што ты йта?! – родненька-родненька і ласкава адгукаецца нявестка.
I ўва ўсіх няпэўна-радасная, сумна-трывожная надзея, нават у мяне: «Ці не Сцяпанька (старэйшы брат) нейкім дзівам трапіў з вайны ўдвору?» Аж халадзее пад сэрцам.
Ды не: голас сватаў, нявесткінага дзядзькі.
Тата адчыняе і варочаецца з ім разам. Мама паліць святло.
— У воласці быў. Мімаездам завярнуў. Нейкая паперына табе, сваток... — падае мне з за пазухі пакет.
Я ўжо мімаволі баюся ўсякіх паперын. Неспакойна рву пакет, лаўлю вачмі літары...
— Ну? Што там? Што ж нічога не кажаш?
— Гэта... ад воінскага начальніка, — адказваю няроўным голасам. — Дзеля нечага гукаюць на тую сераду. Можа, па білет...
Усяе праўды не кажу ім адразу. Там напісана, што выйшаў новы закон і ўсе белабілетнікі павінны з'явіцца на доктарскі перагляд.
«Возьмуць ізноў», — пячэ мне пад сэрцам.
— А лістоў, дзядзька, няма? — нібы зусім роўным і спакойным голасам пытаецца нявестка. I раптам хліпае, не стрымаўшыся.
— Не... Пытаўся... Няма... — вінавата адказвае сваёй асірацелай пляменніцы сват і хлопае вачыма. — Не дзіва: цяпер жа так прападаюць лісты ў дарозе, стараецца дадаць ён весялей і рупіцца хутчэй дамоў.
— Нешта не піша наш Стахван, — уздыхае тата.
А мама не кажа ні слова. Маўчыць мама...
* * *
I сват пайшоў, і лямпу даўно ізноў патушылі, і ўсе заснулі, спяць, а я не магу заснуць. Колькі разоў брахалі сабакі за садам ля гумна і па дварах, пяялі пеўні, цурбоніла пад пол з-пад малога Васілька, пляменніка майго. Думаў я, што будуць яго, беднага, заўтра біць за тую бяду. I думаў аб сваім жыцці. Уздумаў, як сам быў малы, і часта здавалася тады, што дужа мне цяжка на гэтым свеце, а не ведаў, а не ведаў, што тое гора дзяцінае будзе шчасцем здавацца цяпер.
«Заб'юць цяпер... I к ліху новае жыццё... Ну і чорт яго бяры, такое жыццё, — не шкода...»
Але нейкі ком падкаціўся, і заныла ўсё.
I так пераходамі думалася то лепшае, то горшае. А ўсё наогул — нядобра, прыкра, цяжка...
|
|
