|
|
Увечары вы кажаце: будзе пагода, бо неба чырвана;
А ўраннi: сёння непагадзь, бо неба пахмурнае.
Крывадушнiкi! аблiчча неба распазнаць умееце, а знаменiй часу не можаце?
|
|
...Мацея, XVI
|
Груша цвiла апошнi год.
Усе галiны яе, усе вялiкiя расохi, да апошняга пруцiка, былi ўсыпаны бурным бела-ружовым цветам. Яна кiпела, млела i раскашавалася ў пчаліным звоне, цягнула да сонца сталыя лапы i распасцiрала ў яго ззяннi маленькiя, кволыя пальцы новых парасткаў. I была яна такая магутная i свежая, так утрапёна спрачалiся ў яе ружовым раi пчолы, што, здавалася, не будзе ёй зводу i не будзе канца.
I, аднак, надыходзiла яе апошняя часiна.
Дняпро падбiраўся да яе спакваля, патроху, як разбойнiк. У вечным сваiм iмкненнi скрышыць правы бераг, ён падступаў у палавень зусiм блiзка да яго, руйнаваў адхоны, зносiў, каб пасадзiць у другім месцы, лазу, гвалтоўна вырываў кавалкi берага або асцярожна падмываў яго, каб раптам абурыць у ваду цэлыя брылы зямлi. Потым адступаў, да наступнай вясны, i трава лiтасцiва спяшалася залячыць раны, нанeсеныя Дняпром. А ён вяртаўся зноў: дзе руйнаваў, дзе падмываў i з часам абкружыў грушу амаль з усiх бакоў.
...За грушай канчаўся Кагутоў надзел. Год сорак таму
назад стаяла яшчэ за дрэвам чорная лазня. Але ў адну з
4
начэй, зусiм знянацку, Дняпро ўхапiў яе – нават бервяна
не паспелi вылавiць. Так, пэўна, i сплыло бярвенне з
Азярышча аж у самы Сухадол, дзе напаўгалодныя мяшчане
i трэскi не прапускалi.
Новую лазню стары Данiла Кагут вывеў сажняў за сто
ад берага, куды вышэй за ўласную хату. Нявесткi
скардзiлiся: пакуль нацягаеш вады – рукi адвальваюцца.
Данiла слухаў iх i бурчаў у ласкава-з’едлівыя, залацiстыя
тады яшчэ вусы:
– Абы мой вацок1 з грашыма не адвалiўся. Рук – не
купляць...
І гнаў сыноў, каб памаглi бабам прынесцi балеi дзве-
тры.
Новая лазня з часам стала занадта раскошнай для
Кагутовай радзiны. Сыны па дурным новым звычаi
аддзялiлiся, з бацькам застаўся толькi старэйшы, Мiхал, з
жонкаю ды шасцёра iхнiх дзяцей: пяць сыноў i дачка-
мезенiца. Пойдуць сем «мужыкоў» у першую пару, дык
месца – хоць сабак ганяй, i ад гэтай прасторы халодна.
I ўсё ж старой лазнi нiхто не шкадаваў. Разам з
лазняй сплыла чорная гiсторыя.
Было гэта праз некалькi год пасля таго, як
Прыдняпроўе адпала ад “Кароны”. Данiла быў тады яшчэ
падлетак, адзiны сын у бацькi, адзiны ўнук у дзеда. Як
насланнё нейкае было. За тры пакаленнi халера двойчы
выкасiла Азярышча. Кагутам пашанцавала. Хоць па адным
мужыку засталося на завод.
Астатнiя паўмiралi. Не памагло i тое, што Раман,
Данiлаў дзед, лiчыўся ведзьмаком. I ён нiчога не мог
зрабiць, пэўна таму, што справа была новая. Нават самыя
старыя не чулi ад дзядоў пра халеру.
Хто не ўцёк у лес – тым было дрэнна. А Раману з
сынам, Маркам, не дазволiў уцячы пан. Даў стрэльбу i
загадаў застацца у пустой вёсцы, каб не парабавалi
сялянскага набытку лiхiя людзi. Стрэльбы, бадай, i не варта
было даваць. Ад халеры стрэльбай не адаб’ешся, а лiхiя
людзi баялiся Рамана з яго славай горш як стрэльбы.
1 Каліта.
5
Пэўна, Раман не быў бы Раманам, каб не знайшоў
сродак. Ён i адпаiў сына рэзкiм бярозавым квасам. Не
аддаў смерцi. Але астатнiх не паспеў.
Халера сышла. Забылi i пра яе. Аў Кагутовай хаце так
i жылi стары, вялiкi ды малы.
I вось тут i здарылася. У адну з цёмных
лiстападаўскiх начэй Марка забiў бацьку ў лазнi. Запароў
старога вiламi.
Акiм Загорскi, стары азярышчанскi пан, пачуўшы, за
галаву схапiўся. Чаго ж тады чакаць ад чалавека, калi ён
на забойства бацькi iдзе? Што ж гэта робiцца? Цi
бiблейскiя часы вяртаюцца, цi апошнiя надыходзяць? А як
ён дваццаць год нязменна хадзiў у ганаровых суддзях, i да
раздзелу i пасля, у губернскiм земскiм судзе, то намерыўся
ўпячы злачынцу, адкуль i крумкач костак не прыносiў,
балазе цяпер абшары былі нямераныя i нават Сiбiр сваёю
была. Схапiлi Марку – добра? У ланцугах ён – добра! Хутчэй
яго, вылюдка, у Сухадол, на судовую сесiю.
А потым узяў Акiма роздум. I не тое каб пан цяпер
апраўдаў забойцу. Ён задумваўся: як магло здарыцца, якая
выгада была пайсцi на такое любаму, ад смерцi бацькам
уратаванаму, сыну, адзiнаму спадкаемцу? I, галоўнае,
здзiўляла Загорскага тое, што нiхто з аднавяскоўцаў i
словам, i мiргам нават не асудзiў Марку. Быццам так i
трэба было.
Акiм Загорскi ведаў сiлу абставiн. I ведаў: да самай
глыбiнi чалавечай душы i таго, што прымусiла яе зрабiць
тое цi iншае, не дакапаецца нiколi нiводзiн суд. Не на тое
людзi суды выдумалi. Суд – гэта расправа. I гаспадары
кожнага суда хочуць толькі, каб расправа была хуткая i не
вельмi дарагая.
I таму ён аднойчы ноччу з’явiўся у вязнiцу
скасаванага за непатрэбнасцю замка. Замак быў
двухпавярховы, з сутарэннямi. У вежах новая ўлада
размясцiла правiянцкiя склады, а сутарэннi так i заеталiся
вязнiцай.
Думаў Акiм Загорскi, што пабачыць слiмака,
раздушанага цяжарам уласнай вiны, а ўбачыў чалавека,
якi нават не хавае вачэй.
– Можа, не твая правiна? – сумеўся Загорскi. – Можа,
нехта другi?..
6
– Мая правiна, – сказаў Марка. – Мая рука зрабiла,
мне i адказваць.
– Дык што ж ты тады святым прыкiдваешся?! –
ускiпеў пан. – У сабакi вочы пазычыў?!
– Вы не крычыце на мяне, – зусiм не па-мужыцку, з
гонарам, сказаў закуты. – Нада мною зямнога суда няма.
Мяне апраметная чакае. Я душу сваю навек загубiў, i мне
ўжо з агню нiколi не выйсцi...
Загорскi так нiчога i не дабiўся, пайшоў. I пачаў
распытваць у другiх, пераважна ў сваiх жа азярышчанскiх
сялян. Доўга нiчога не мог даведацца, пакуль адна старая
не расказала. У Акiма валасы ўсталi дыбарам.
Нездарма нябожчыка Рамана лiчылi за ведзьмака.
Сам Акiм Загорскi такому глупству, вядома, не верыў, але
яны, яны ж усё верылi. Ды i як было не верыць, калi Раман
лячыў травамі скурапею1 i скулы, упраўляў звiхi, выводзiў
цяменнiк, браў на рукi дзяцей з пярэпалахам i глядзеў iм у
вочы, i дзецям адразу рабiлася лягчэй.
А такiя справы без нячыстай сiлы, вядома, не
робяцца. I кожнаму нават самаму разумнаму варажбiту,
нават таму, хто не ўжываў сваёй сiлы на злое, даводзiцца
пасля смерцi расплачвацца.
Прыходзiць такi час, і вядзьмак павiнен залезцi у
падпечча, лепей за ўсё ў лазнi. I менавiта так аддаць д’яблу
душу. Там i павiнен быў Раман зводзiць з д’яблам
апошнюю рахубу. I побач з iм абавязкова мусiў быць сын.
Яны i пайшлi ў лазню ўдвух, калi стары адчуў
наблiжэнне смерцi.
Стары залез у падпечча i доўгi час гаварыў нешта. Мо
ўспамiнаў жыццё, а мо трызнiў. Потым апрытомнеў i
працягнуў руку, каб сын дапамог яму выбрацца. I вось тут
настала самая страшная хвiлiна. Усiм вядома, калi сын
возьме бацькаву руку – уся вядзьмарская сiла пяройдзе да
яго. А з сiлаю – смерць у падпеччы i тое, што пасля яе.
Марка ведаў: ён не можа гэтага. Супраць гэтага было
жыццё i словы, якiя ён кожную нядзелю чуў у царкве. Каб
жа гэта яшчэ ратавала ад пекла душу старога. Але тэта не
ратавала, гэта толькi абяцала пекла яшчэ i яму, Марку, не
сёння, дык праз колькi год.
1 Каросту.
7
I ён не ўзяў рукi, хоць i ведаў, калi не возьме, бацька
будзе пакутаваць у падпеччы асаблiва доўга: ноч, дзве,
магчыма, нават тры.
Ён сядзеў над старым амаль да ранiцы. I той увесь
час стагнаў i ўсё часцей i часцей пачынаў нема крычаць. А
Марка сядзеў над iм i плакаў ад жалю.
Перад свiтаннем ён устаў. Ен вырашыў. Вядома, тое,
што ён хацеў зрабiць, пагражала яму, Марку, апраметнай i
вечнымі пакутамi, але ж за адну хвiлiну рабiла бацькаву
душу вольнай ад кiпцюроў нячыстага.
Усе ведалi, што пакутнiцкая смерць, ды яшчэ ад рукi
блiзкага, адразу нiшчыць уладу цёмнай сiлы. А хто ж
блiжэй Раману, як не ён? Няпiсаны закон загадвае яму
даканаць бацьку, каб той не пакутаваў тут i не пакутаваў
там. Што ж, ён зробiць гэта. I няхай будзе кепска яму.
Марку застанецца радасць, што бацьку добра, i гордасць,
што ён зрабiў правiльна.
Ён пайшоў на прыгуменне i прынёс вiлы.
. . . . . . . .
Даведаўшыся, Загорскi пачаў судзiць сябе i забойцу.
Так, гэтаму варварству i дзiкунству няма апраўдання. Але
ж хто вiнен у тым, што гэтыя людзi дзiкуны? Дзяржава,
якой ёсць да iх справа толькi ў часы мяцяжу? Уладары над
душамi, якiм ёсць да iх справа толькi пасля жнiва? Адкуль
iм ведаць асновы свету, што вакол iх? Царква крычыць iм
аб апраметнай, паданнi пагражаюць д’яблам i
ведзьмакамi.
Вось і суду толькi цяпер будзе справа да Маркi.
I чым дапамог гэтым сваiм людзям ён, Акiм Загорскi?
Не забiваў, не рабаваў, бо не меў у гэтым патрэбы. Але што
агульнага памiж Маркам i iм, якi ганарыцца тым, што
наведаў у Фернэ Вальтэра? Гаспадар i мужыкi – жыхары
розных светаў.
I хутка ад усiх разважанняў у яго сэрцы засталося
толькi разуменне таго, што суд зробiць кепска i ён,
Загорскi, не здолее нiчым перашкодзiць. Сляпыя судзiлi
сляпога.
Таму Загорскi ўсiм сваiм уплывам цiснуў на судовых,
i прысуд быў мяккi: дзесяць год катаргi.
...Марка з Сiбiры не вярнуўся. Данiла, i той даўно
стаў дзедам. Памерла iмператрыца, i сын, і адзiн з унукаў
8
яе. Памёр i Акiм Загорскi. Амаль забылася i здарэнне з
лазняй, а потым i лазню злiзаў Дняпро. Быццам i не было
нi людзей, нi закуранай нiзкай будынiны на беразе. Толькi
груша...
За ёю ляжалi прыдняпроўскiя адхоны, вёскi, пушчы i
мястэчкi. За ёю стаялi замшэлыя замкi, чорныя хаты i
старажытныя белыя званiцы.
А груша цвiла апошнi год. Дняпро падбiраўся да яе
спакваля, як разбойнiк. Гэты апошнi год яна стаяла толькi
сiлай сваiх карэнняў, умацаваўшы iмi сабе паўкруглы
фарпост.
Чарговая з мiльёнаў паводак якiя бачыў Дняпро,
спадала. Наступная павiнна была кiнуць дрэва ў хвалi,
разам з квеценню. Але яна не ведала аб гэтым. Яна цвiла ў
вiраваннi пчол, i пялёсткi падалi на быстрыню ракi.
|
|
