|
I. СТАРАЖЫТНЫЯ БЕЛАРУСКІЯ КНЯСТВЫ
|
|
|
I. СТАРАЖЫТНЫЯ БЕЛАРУСКІЯ КНЯСТВЫ
Пісьмовая гісторыя Беларусі сягае ІХ стагоддзя. Першым з беларускіх гарадоў у летапісах згадваецца Полацак - цэнтр княжання крывічоў, а першай летапіснай асобай - князь Рагвалод, які прыйшоў «з-за мора» валадарыць у Полацку. Уласныя княжанні (раннія формы дзяржаўнасці) тады ўжо мелі і іншыя плямёны, што насялялі Беларусь, - дрыгавічы і радзімічы. Цэнтрам дрыгавічоў быў Тураў, у якім сядзеў Тур, а радзімічаў - Гомель.
Прыкладна ў 980 годзе ноўгарадскі князь Уладзімір захапіў Полацак і забіў Рагвалода з сынамі, а яго дачку Рагнеду гвалтам пашлюбіў. Так, праз гвалт, Полацкае княства было ўлучана ў склад Кіеўскай дзяржавы. Але ненадоўга. Кіеўская Русь як дзяржава заставалася штучным, ваенна-адміністацыйным аб'яднаннем, што абыймала дзесяткі этнічных супольнасцяў. Уладаранне Кіева не змяніла самабытнага жыцця падпарадкаваных земляў. На справе яно зводзілася да збору даніны і абавязку ўдзельнічаць у ваенных паходах кіеўскіх князёў.
Полацак першым стаў супернічаць з Кіевам і Ноўгарадам ды неўзабаве пазбавіўся залежнасці ад Кіева. З пачаткам княжання Рагвалодавага ўнука Ізяслава ў Полацку сцвердзілася свая дынастыя. Уласную палітыку стаў праводзіць ужо Брачыслаў, а ягоны сын Усяслаў займеў славу неўтаймоўнага змагара за непадлегласць свайго краю. Гэта ён заслужыў найбольшыя сімпатыі аўтара «Слова пра паход Ігараў». Пры Ўсяславе Полаччына зажыла ўласным жыццём. Узвядзеннем Сафійскага храма ён падкрэсліў, што Полацак роўны Кіеву і Ноўгараду. У 1067 годзе, баронячы незалежнасць зямлі, палачане прынялі крывавую сечу на Нямізе, калі ваяваць іх край прыйшло кааліцыйнае войска Рурыкавічаў. Беларускі горад на Дзвіне заставаўся няскораным супернікам Кіева. Упартае проціборства на стагоддзі прадвызначыла іх стасункі. «І ад таго меч уздымаюць Рагвалодавы ўнукі супраць Яраслававых унукаў», - занатаваў летапісец.
Полацкае княства, якое па праве лічыцца першай беларускай дзяржавай, ахапляла тады ці не палову абшару цяперашняй Рэспублікі Беларусь. Па Дзвіне яго ўладанні сягалі Балтыйскага мора. Гэта было вялікае і моцнае па эўрапейскіх мерках гаспадарства, якое апярэджвала ў развіцці іншыя ўсходнеславянскія землі. Важную ролю ў грамадска-палітычным жыцці тут грала веча - агульны сход палачанаў. Вечавыя традыцыі Полацка, такія ж даўнія, як і ноўгарадскія, датрывалі да ХVІ стагоддзя.
Нават непазбежна распадаючыся, Кіеўская імперыя імкнулася трымаць у падпарадкаванні іншыя землі. У барацьбе з Полацкам Кіеў не шкадаваў сілаў і сродкаў. Пяць князёў Усяславічаў былі зняволеныя і высланыя ў Візантыю. Але са смерцю Манамахавага ўнука Мсціслава (1132) пачаўся поўны развал гэтага дзяржаўнага кангламерату. Даўно адасобленыя воласці сталі хутка ператварацца ў самастойныя княствы. І палачане адразу ж аднавілі незалежнасць, пасадзіўшы сабе князем аднаго з унукаў славутага Ўсяслава. Аднак, як і іншыя княствы, Полацкая зямля ўжо дасягнула перыяду раздробленасці і міжусобіцаў. Толькі ў канцы ХІІ стагоддзя, аслабленая, яна спрабавала кансалідавацца. «Рагвалодавы ўнукі» бралі ўдзел у супольных паходах, а на галоўным полацкім пасадзе каля 30 гадоў нязменна сядзеў князь Уладзімір (Валодша).
Па-рознаму складваліся дачыненні іншых беларускіх земляў з Кіевам. Тураўшчына, таксама падпарадкаваная Ўладзімірам у 980-х гадах, доўгі час была ў Кіеўскай зямлі, але так і не злілася з ёю. Нарэшце ў 1158 годзе ў змаганні з Кіевам Тураў адстаяў самастойнасць, і тут таксама ўсталявалася свая княская дынастыя. Смаленск ішоў да самастойнасці іншым шляхам. Ён ніколі не ваяваў з Кіевам. Смаленшчына выдзелілася ў асобную зямлю ў 1120-х гадах. Яна не ведала нутраных разладаў і хутка стала наймацнейшым княствам Русі.
Пры канцы ХІІ стагоддзя, калі аслабленыя княствы Беларусі амаль зніклі са старонак летапісаў, у вусці Дзвіны з'явіліся нямецкія місіянеры, а потым і рыцарскі ордэн. Хоць у дачыненнях немцаў з Полацкам пераважала зацікаўленасць ва ўзаемавыгадным гаспадарчым супрацоўніцтве, заходнія пазіцыі старажытнабеларускага княства істотна пагоршыліся. З іншага боку, на тэрыторыі Расеі і Ўкраіны ў 1237-41 гадах абрынулася нашэсце мангола-татарскіх наезнікаў. Гэтыя землі (за выключэннем Ноўгарадскай і Пскоўскай) зрабіліся ўладаннямі татарскага хана. Беларусь жа засталася практычна не закранутай Батыем. Аднак трагічны лёс суседніх княстваў стаў урокам. Палітычнае становішча раздробленых земляў Беларусі паставіла на парадак дня жыццёва важнае пытанне - кансалідацыю і аб'яднанне з суседзямі, каб бараніцца ад агульных ворагаў.
|
