 |
RODNYJA VOBRAZY
|
|
Vobrazy miłyja rodnaha kraju,
Smutak i radaść maja!..
Jakub Kołas
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Abiarehi
(Амулеты,
Апатрапеі,
Кудмені)
Pachodžańnie:
hrec. αποτροπαιος – «advodzić biadu»
|
Pradmiet, vyjava abo dziejańnie, jakim prypisvałi mahičnuju zdolnaść zaścierahać ad niaščaściaŭ i ad złych duchaŭ. Ad epochi paleałitu ŭ jakaści abiarehaŭ vykarystoŭvałi amulety z zuboŭ, kipciuroŭ i kaściej žyviołaŭ. Raznastajnyja amulety-abiarehi charakternyja dla epochi bałta-słavianskaha jazyčnictva i rańniaha chryscijanstva: u kurhannych mohilnikach na terytoryi Biełarusi znojdzieny amulety-padvieski, źmiejeviki, źmiejehałovyja branzalety dy inš. Abiarehi słužyłi achovaju nie tolki ad realnaj pahrozy pryrodnych stychijaŭ (zasuchi, hradu, pavodki, małanki, navalnicy), ale i ad surokaŭ, što sychodziłi ad ludziej ź łichim vokam, viedźmaroŭ, znacharoŭ, a taksama mifičnych istot — čarciej, viedźmaŭ i inš. Biełarusy vykarystoŭvałi šmatłikija abiarehi dziela zachavańnia ad biedaŭ samich siabie, svojskaj žyvioły, haspadarki, što tłumačyłasia ahrarnaj daminantaj u abradnaści.
Najbolš staražytnyja abiarehi, znojdzienyja na terytoryi Biełarusi, naležać da nieałitu (pasiełiščy na Kryvinskim tarfianiku ŭ Viciebskaj vobłaści, błizu vioski Kamień Pinskaha rajona). Pašyryłisia ŭ žaleznym vieku. Aprača praśvidravanych zuboŭ žyvioł i kaścianych padviesak, vyrablałi raznastajnyja mietalovyja abiarehi. Zjaviłisia łuńnicy, źviazanyja z kultam Miesiaca, jaki byŭ častkaj ahrarnaha kultu. Na niekatorych łuńnicach jość vyjava kryža — symvała Sonca. Padčas raskopak rańniesiaredniaviečnych kurhanoŭ znojdzieny abiarehi-padvieski ŭ vyhladzie minijaciurnych vyjavaŭ siakiery (symvał Pieruna), kačak, nažoŭ, łyžak. Vyjaŭlena šmat abiarehaŭ z vyjavami «konikaŭ».
U jakaści abiarehaŭ, jakija nibyta achoŭvałi zdaroŭje ŭładalnika, vykarystoŭvałi miedaljony-źmiejeviki. Abiarehami byłi, napeŭna, i šmatłikija mietalovyja branzalety, asabłiva zaamorfnyja, jakija traplajucca pieravažna na paŭnočnym zachadzie Biełarusi. Padčas raskopak Mienskaha zamčyšča znojdzieny załaty branzalet sa styłizavanymi zaamorfnymi vyjavami. Častka abiareha pryśviečana kalandarna-astralnym zjavam, naprykład kruhłyja padvieski z reljefnymi 12 kropkami pa kole. Dla niekatorych miašanych bałta-słavianskich pomnikaŭ Biełarusi, Łatvii, Branščyny ŭłaścivyja padvieski z vyjavaj hałavy byka ŭ centry i kropkami pa perymetry (błizu 52, što moža być źviazana z kolkaściu tydniaŭ u hodzie). Nie tolki dekaratyŭnaje, ale i mahičnaje značeńnie dla pahancaŭ mahłi mieć kryžapadobnyja padvieski.
Zvyšnaturalnyja ŭłaścivaści prypisvałi niekatorym kaštoŭnym kamianiam. Naprykład, u staražytnaści łičyłasia, što burštyn dobra ŭpłyvaje na zdaroŭje taho, chto jaho nosić. Padvieski z jaho byłi adnačasova i ŭpryhožańniem, i abiareham. Paśla pryniaćcia chryscijanstva stałi nasić u jakaści abiarehaŭ kryžyki, vyjavy śviatych i pradmiety z rełikvijami (naprykład, čaścinkami moščaŭ śviatych).
U sistemie abiarehaŭ značnuju rolu adyhryvaŭ ahoń (šlacham treńnia zdabyvaŭsia t. zv. «žyvy ahoń»), jaki nios ačyščalnuju siłu i vyjaŭlaŭsia ŭ rytualnych vohniščach, u połymi śviečak (asabłiva hramničnych), u vykarystańni popiełu, hałaviešak. Błizkim pa značeńni da ahniu byŭ dym i źviazanaje ź im padkurvańnie. Siarod asnoŭnych abiarehaŭ łičyłasia i vada, jakaja nadzialałasia nie tolki ačyščalnaj, ale i lekavaj, płodnaj siłaju (paraŭn. abłivańnie vadoju na Kupalle i niekatoryja inšyja śviaty). Pašyranym abiareham była asviečanaja vada, što ŭžyvałasia dla apyrskvańnia chvorych ludziej, svojskaj žyvioły, žytła, haspadarčych pabudovaŭ, vullaŭ, truny, mahilnaj jamy, paletkaŭ, zbažyny, ziołak i h. d. Abiareham usprymałasia i rasa, zdolnaja, jak mierkavałi, u peŭnyja dni nadavać žyvym istotam asabłivuju moc i abierahać ad roznaha łicha: ź joju źviazany pieršy vyhan statku na Jurja, kačańnie pa travie na Kupalle. Važnaje miejsca ŭ łiku inšych abiarehaŭ zajmała zielanina. Adnym z najbolš papularnych abiarehaŭ hetaj hrupy była aśviečanaja viarba, jakaja ŭvieś čas zachoŭvałasia ŭ chacie: joju ściabałi sustrečnych ludziej, kab zabiaśpiečyć ich zdaroŭjem na ceły hod, takim ža dubčykam vyhaniałi i žyviołu na pašu, ź joju abychodziłi nivy, jaje staviłi na vakno ŭ čas navalnic, zapalvałi i padkurvałi padčas roznych niedamahańniaŭ. Abiarehami byłi i kupalskija ziołki, jakija paśla aśviačeńnia ŭ chramie zachoŭvałisia ŭvieś hod i słužyłi srodkam ad roznych zachvorvańniaŭ; splecienyja ź ich vianki nadziavałi na hałovy dziaŭčaty i chłopcy, a taksama viešałi na rohi karovam. U jakaści biarehaŭ vykarystoŭvałisia raśłiny horkija (asina, pałyn), piakučyja (krapiva), kalučyja (dziadoŭnik, jadłoviec), vostryja na smak (cybula, časnyk), sa specyfičnym mocnym pacham (miata). Hetymi raśłinami (asabłiva na Kupalle, kałi čakałi razhułu viedźmaŭ) abtorkvałi dvor, paletki, kab nie dapuścić zjaŭleńnia niačystaj siły, raskładvałi na voknach chat, la dźviarej, imi ŭściłałi padłohu. Makviduk vykarystoŭvałi ad małočnych viedźmaŭ (hł. Viedźmy małočnyja), jakija nibyta mahłi padstupicca da karovy, tolki pierałičyŭšy ŭsie makavyja ziarniaty. Aśviečanym makam absypałi na Makavieja chaty i haspadarčyja pabudovy. Zierniem absypałi niabožčyka pry jaho vynasie z domu, kab ubierahčysia ad jaho hnievu i dahadzić jamu.
U asobny typ abiarehaŭ vyłučajucca niekatoryja stravy i ich kampanienty: viełikodnyja jajki i inšaja aśviečanaja na hetaje śviata ježa, a taksama sol i chleb va ŭsich admienach (bochan, «chreščyki» – piečyva ź ciesta na Sieradapoście, viasielny karavaj). Abiarehami słužyłi i vostryja pradmiety (siakiera, barana, ihołka, špilki, kasa, sierp, nož), ab jakija musiła pakałocca i parezacca niečyść, što padbirałasia da čałavieka i jaho haspadarki. Siarod inšych žaleznych rečaŭ asabłivuju apatrapieičnuju funkcyju vykonvaŭ zamok — symvał zamknutaj paščy vaŭka, padkova. Abiarehami žyviolnaha pachodžańnia, jakija słužyłi čałavieku, byłi zabitaja saroka i hałava zjedzienaj drapiežnikami svojskaj žyvioły ci złoŭleny žyvy abo zabity voŭk, jakoha ciahałi vakoł pašy, a potym zakopvałi jaho trup pasiaredzinie pola, dzie paściŭsia statak.
Admietnuju hrupu abiarehaŭ składajuć lnianyja vyraby, asobnyja vidy adzieńnia i jaho azdoba. Apatrapieičnymi zdolnaściami nadzialałisia spradzienyja ŭ Čysty čaćvier levaj rukoju nitki, čyrvonyja chustki, stužki, pajasy, abročnyja tkaniny, niepamyty abrus ź viełikodnaha stała, ručnik (asabłiva abydziońnik), kašula, satkanaja i vyšytaja rukami niaviesty i padoranaja žanichu, vyšyvany arnament čyrvonaha koleru, vyviernuty kažuch. U jakasci abiarehaŭ słužyłi taksama žyta, kanopłi, krejda, vałasy, kastryca, žyvica z murašnika, biorda i navoi, lnianoje siemia i vałakno dy inš.
Apatrapieičnymi byłi i roznyja abradavyja dziejańni: kaladavańnie, vałačobnictva, pachavańnie strały, vadžeńnie kusta, provady rusałki, abkurvańnie, pieraapranańnie, pieravaročvańnie, a taksama dziejańni, jakija ŭtvarałi koła mahičnaje (abbiahańnie, abniasieńnie, apajasvańnie, abvorvańnie). Siła apatrapieičnych dziejańniaŭ uzmacniałasia ich paŭtareńniami mahičnaj kolkaściu razoŭ (try, siem, dzieviać), a taksama abradavymi słovami (zamovami, zakłinańniami), śpievami, šumam, krykam, śvistam, hrukatam. Z prychodam chryścijanstva abiarehami stałi prydarožnyja kryžy, nacielnyja kryžyki, małitvy, aśviečanyja rečy, chresnyja chody i sam abrad chryščeńnia.
|
У. Васілевіч, Э. Зайкоўскі
|
|
|
Krynica:
Беларуская міфалогія: Энцыклапедычны слоўнік / С. Санько [і інш.]; склад. І.
Клімковіч. – 2-ое выданне, дапоўненае. –
Мінск: Беларусь, 2006. – 500 с.: іл.
|
|
|
2009–2020. Biełaruś, Miensk.
|
|
|
