I
На палі ападаў вясновы вечар, напоўнены пахам свежаўзаранай зямлі. Імжэў дождж. Было пахмурна і ціха. Па дарозе, абсаджанай рэдкімі дрэвамі, ішла босая жанчына ў сярмязе. Яна ішла хутка, не разбіраючы дарогі ў змроку і імгле, не абмінаючы ні лужын, ні глыбокіх каляін, якія з-пад яе босых ног пырскалі вадой і рэдкай сакавіцкай гразёй. Цяжкімі і дужымі былі гэтыя ногі і спрадвеку зжытыя з зямлёй, па якой ішлі. Ім было ўсё роўна, дзе ісці, абы толькі ісці хутка. Як і самой жанчыне было ўсё роўна, што яе акружае, абы толькі хутчэй дайсці туды, куды яна так спяшалася. Яна нічога не баялася: ні цемры, што насоўвалася з кожным крокам, ні цішыні, якая ахапіла наваколле, ні рассыпаных па палях грушаў-дзічак і таполяў, якія нагадвалі зданяў. І гэтаксама як нішто яе не палохала, так нішто і не захапляла: ні нерухомае скляпенне неба, аздобленае белымі і шэрымі аблокамі, ні пахі зямлі, якія прыносіў з загонаў цёплы вецер, ні зоркі, што самотна там-сям міргалі сярод хмар. Бясстрашная і абыякавая да ўсяго, стройная і дужая, гнаная нейкім клопатам, яна ішла і ішла...
У канцы дарогі перад ёй мігнулі два асветленыя акны. Гэта былі будынкі нейкага фальварка, абгароджаныя звычайным драўляным плотам. Паміж доўгай варыўнёй і градамі можна было таксама разгледзець драўляную брамку, якая адчынялася толькі ў адзін бок. Якраз цяпер гэтая брамка рыпнула, з цяжкасцю пасунулася наперад і зарылася ў гразі. Тады рука, што яе адчыняла, пачала яе трэсці. Да грукату і ляскату, што рабіла тузаная туды-сюды брамка, далучыўся нізкі мужчынскі голас, які казаў:
— Каб ты скісла! Каб цябе ваўкі!
Аднак пажаданне, каб ваўкі з'елі браму, засталося няскончаным. Чалавек, што гэта казаў, з цяжкім мяшком на плячах, крэкчучы, праціснуўся праз вузкую дзірку і пайшоў па дарозе ў кірунку, супрацьлеглым таму, адкуль спяшалася кабета. Спачатку здалося, што яны размінуцца, не звяртаючы адно на другога ніякай увагі. Але мужчына, не паварочваючы твару, трошкі прыгорблены пад цяжарам мяшка на плячах, сказаў:
— Хрысціна?
— Я, — адказала кабета.
— Які чорт цябе носіць па начах?
— Такі самы, што і цябе, — адрэзала.
З тону іх галасоў можна было падумаць, што яны ненавідзелі адно аднаго альбо былі ў зацятай сварцы. Аднак мужчына спыніўся.
— Куды? — запытаўся зноў.
— Да вуканома, — сказала жанчына і таксама спынілася. Яны стаялі здалёку адзін супраць аднаго праз дарогу.
— Ардынарыя? — спыталася яна, рухам галавы паказваючы на мяшок.
— Але! Асьміну жыта за мінулы месяц... з мякінай змяшала... каб ёй косці скруціла!
— Хто? Бахрэвічыха? Ці гэта яна выдавала?
— А яна... ведзьма! Каб ён выдаваў, мякіны б не даў... ды сама з ключамі прыляцела... «Давай, хаме, мяшок!» І насыпала палову жыта, а палову мякіны... каб ёй так хваробаў насыпала...
Калі мужчына гэта расказваў, Хрысціна набліжалася да яго. А спынілася — было відаць, што ўглядаецца ў ягоны твар.
— Ай, Ясюк, Ясюк! Каб яна дзень і ноч сыпала, не насыпала б табе столькі мякіны, колькі слёз вылілася праз яе з маіх вачэй... Вочы я праз яе над сабой і маімі сынкамі выплакала і думала, што за маю крыўду Пан Бог на яе хуткі канец нашле... Не наслаў. Пануе і раскашуе...
Стаяла выпрастаўшыся і трэсла галавой. Мужчына толькі раз абыякава кіўнуў галавой.
— Ага! — буркнуў.
Раптам, аднак, спытаўся:
— Чаго ты туды ляціш? Паглядзець яшчэ хочацца? Калі маладая была, выгнаў, то чаго ўжо зараз у вочы лезці? Лепш бы спала ў хаце на печы!
Усё яшчэ выпрамленая, нерухомым позіркам упёршыся ў чалавека, сціснуўшы падбародак пальцамі правай рукі, кабета сказала:
— Выгнаў, то і выгнаў... Але чаго ён перад тым сватоў, што прыязджалі да мяне, выганяў? Калі не кахаў, то навошта сватоў выганяў?
Прамаўляла яна манатонным, ці то задумлівым, ці то здзіўленым голасам.
І далей працягвала:
— Кажа, бывала: «Хрысця, пачакай толькі! Як вуканомам мяне зробяць, ажанюся з табой». Сватоў праганяў... Ні мяне дружкі на дзяжу садзілі, ні мне спявалі: «Коні цугам! Коні цугам!», ні я зерне ў куты мужавай хаты сыпала, ні мне свякроўка галаву дзяжой накрывала...
Голас яе набіраў гук манатоннага спеву. Ясюк нецярплівым рухам паправіў мяшок на спіне.
— От, — сказаў, — прыпомніла сабе баба дзявочы вечар і плакаць стала...
Але нялёгка было спыніць Хрысцініны прызнанні і скаргі. Не гаварыла, а хутчэй галасіла далей:
— Ніхто мне гараваць не памагаў, ніхто маіх сынкоў на руках сваіх не калыхаў, ніхто маёй галоўкі не пашкадаваў. Сама, адна я жыла, працавала, гаравала, скуру з рук сабе здзірала, босая хадзіла, поснае ела, а ўсё пра сынкоў сваіх...
— Годзе! Годзе! — буркнуў Ясюк. — Хадзі дахаты! Разам ісці весялей будзе!
— Не магу я дахаты ісці, Яська, не магу дахаты! — завяла жанчына. — Мушу я ісці да Бахрэвіча і пакланіцца яму нізка, і пра ратунак для майго Піліпкі прасіць...
— Ага! — прамармытаў мужчына, як быццам цяпер ужо зразумеўшы, чаго Хрысціна ішла да аканома.
— Разумнейшы ён за мяне... можа, злітуецца над сваім уласным дзіцем... можа, парадзіць... можа, паможа... можа, уратуе...
— Ага! — паўтарыў мужчына. І дадаў: — З Богам!
— З Богам! — адказала кабета, і яны разышліся. Расстанне гэтае было раптоўным і развітанне кароткім.
Яму цяжка было стаяць з асьмінай жыта на плячах, ёй трэба было спяшацца прасіць паратунак для Піліпкі. Жылі яны разам ці блізка адно каля аднаго, бо, адышоўшы колькі крокаў, мужчына павярнуўся і спытаў:
— Калі дахаты вернешся?
— Сёння, зараз! Ці ж я тут гуляць буду?
Праз тую самую дзірку трошкі пахіленай брамкі, дзе са сваім мяшком ледзь праціснуўся Ясюк, яна лёгка ўвайшла на цёмны і гразкі панадворак фальварка. Пасярод гэтага панадворка на фоне вячэрняга змроку выдзялялася вялікаю цёмнаю плямай купка невысокіх дрэў: можа, кусты акацый, а можа, бэз. Шырокія палосы святла падалі на іх з двух асветленых вокан невялікага дома, залоцячы і аздабляючы далікатнымі ўзорамі яшчэ голыя, без лісця галіны. Хрысціна стала пад дрэвамі і цалкам злілася з іх фонам. З-за асветленых вокан далятала на панадворак гучная гамана. Грубы і раз'ятраны голас крычаў:
— Не па-нямецку і не па-французску табе казала. Не раз і не дзесяць разоў, але сто разоў, тысячу разоў, мільёны разоў казала: «Як едзеш на імшу ў Рудню, дык прывязі бутэльку пантаку1!» Ці ты калі прывёз? Га? Чаму не прывёз? Узяў з сабою рубель, а дахаты прывёз дзесяць капеек... Як спаць пайшоў, я ўсе кішэні ў сурдуце і ў камізэльцы перавярнула і толькі дзесятку знайшла. А дзе ж рубель падзеўся? Пэўна, за яго для якой каханкі стужак накупляў, а віна для жонкі і дзяцей, каб не сорамна было госця прыняць, шкадуеш...
Тут гэтая лавіна жаночых слоў была перапынена іншым голасам, таксама жаночым і таксама разгневаным, але гучаў ён маладзей і больш прыемна...
— Мая мамка! Але ж хіба татка думае калі пра нас? Ці ж татка дбае пра тое, што з намі будзе?
Трэцяя жанчына, таксама, відаць, маладая, падхапіла:
— Здаецца ж, мы не галадранцы, каб госця як якія мужыкі прымаць... Што кузен Капроўскі падумае сабе, калі нават віна...
— Але ж на боскую літасць, Мадзя, Рузя, Карольця... — спрабаваў адазвацца мужчынскі бас.
— Маўчаць! — рашуча перапыніла яго самая старэйшая з жанчын. — Будзеш ты мне тут яшчэ рот адкрываць! Не з хамкай жаніўся, і дзеці твае — не хамскія дзеці. Ажаніўся з Капроўскай, і май пашаноту! Ці чуеш?
— Чую, Мадзя, чую, але здаецца мне, што з раднёй не трэба такіх цырымоній рабіць і ў нашым становішчы... віно...
— У нашым становішчы! У нашым становішчы!.. У тваім становішчы, а не ў маім! Лапцюжным шляхцюком быў і лапцюжным шляхцюком застаўся! Трэба было са сваёй хамкай Хрысцінай жаніцца, а не браць Капроўскую... Дурань!
Пасля гэтай апошняй кропкі, якой яна так энергічна закончыла свой шумны пасаж, пачулася, як гучна стукнулі дзверы, і на ганак, аздоблены двума тонкімі слупкамі і дзвюма лаўкамі, выбег сярэдняга росту мужчына, шыракаплечы, каржакаваты, з непакрытай галавой. Выбег так, як стаяў, без шапкі; апынуўшыся на ганку, палез ва ўнутраную кішэню сурдута, выцягнуў адтуль насоўку і выцер ёй сабе твар. Цяжка ўздыхнуўшы, сышоў з ганка і ступіў колькі крокаў, як быццам збіраючыся ісці куды вочы глядзяць. І тады з глыбога ценю, што кідала на сярэдзіну панадворка купка дрэў, пачуўся вельмі ціхі воклік:
— Паночку! Паночку!
Бахрэвіч спыніўся, і ў тую ж хвіліну ад чорнай плямы адарвалася і высунулася на адну з палосаў святла, што спадала з вокнаў і залаціла ўзоры пасплятаных галін, Хрысціна. Босыя ногі яе ўвязлі ў гразі, высокая і зграбная постаць у грубай сярмязе не то трывожна, не то пакорліва згорбілася; галава ў чырвонай хустцы схілілася ў нізкім паклоне — так, што твару нельга было распазнаць, і толькі ў залацістым святле агніста бліснулі чорныя запалыя вочы. Гэтыя вочы і пазнаў, відаць, Бахрэвіч.
— Ага! Гэта ты, Хрысця! — прамовіў.
І адразу ж поўным перасцярогі рухам выцягнуў руку.
— Чаго на святло вылазіш? — перапалохана зашаптаў. — Хавайся! Хуценька! Вунь там стань, паміж дрэў! Ну, чаго ты хочаш, кажы хуценька, бо калі бабы, барані Божа, убачаць, дрэнна будзе і мне, і табе. Чаго ты хочаш?
Сялянка ў сярмязе з нізка схіленай галавой злілася зноў з агромністай чорнай плямай, і ў чорнай той цемры, дзе яна знікла, пачуўся здушаны шэпт, у якім гучалі хваляванне і просьба:
— Пане, дарагі! Мілы! Злітуўся нада мной, няшчаснай сіратой, парадзь, дапамажы, ратуй Піліпку!
Бахрэвіч, плячыстая постаць якога грузна вымалёўвалася на фоне пазалочаных галін, усё азіраўся на вокны дома і няўцямным рухам час ад часу выціраў насоўкай лоб. Пачуўшы імя Піліпкі, ён апусціў руку з насоўкай, моцна ўздыхнуў і, павагаўшыся крыху, ледзь чутным голасам спытаў:
— Ну! Узялі хлопца ў войска? Дык ужо ж ведаю пра гэта, бо ты ж мне таксама тры месяцы таму вушы аб'ядала просьбамі, каб яго ўратаваў...
— Раз толькі, паночку! Далібог, раз толькі прасіла... — зашэмраў у чорнай цемры пакорлівы ціхуткі голас, але Бахрэвіч нецярпліва махнуў рукой.
— Забралі, дык і забралі! Не такія, як ён, ідуць... Паны і графы ў войска ідуць... дурніца ты! Што я табе на гэта парадзіць магу?.. От, дарэмна толькі ходзіш тут, на мяне і сябе бяду наклікаеш... Сядзела б лепей у хаце. Ну што, як табе зараз? Ясюк лепшы за Максіма? Бачыш, які я добры, не звер які... Як дазнаўся, што Максім вас крыўдзіў, дык адразу змясціў вас у Ясюковай хаце. З Ясюкамі лепш табе жыць, га? Ардынарыю Антоська бярэ такую самую, што і Ясюк, хоць маладзейшы і слабейшы. Хлеба вам хапае, га?
Зноў абцёр насоўкаю лоб і чакаў адказу. Аднак не дачакаўся. Ягоную гаворку жанчына выслухала цярпліва, не перапыняючы яе нават уздыхам, але калі змоўк, замест таго, каб адказаць на пытанні, пачала:
— Забралі, дык забралі. Ведаю я, што не такія, як ён, у войска ідуць... На тое яны ўжо нараджаюцца, каб ісці... паплакала, паплакала, дый плакаць перастала. Граматны, думаю сабе, і такі маленькі, такі прыгожы... дасць сабе рады, людзі любіць яго будуць, апека Божая над ім, сіратой...
Сцішаны голас яе перарваўся на хвілю, чуваць былі ў ім слёзы.
— Ну, дык чаго ж зараз хочаш? — з нецярплівасцю, усё часцей пазіраючы на вокны, спытаўся Бахрэвіч.
У чорнай цемры штосьці хруснула, як быццам дзве рукі заламаліся ў роспачы.
— Пане, дарагі, мілы! Яго шлюць зараз, шлюць далёка, далёка, на край свету... Пісаў ён мне, рыбка мая міленькая: «Мамачка, не вытрываю... грудзі мне баляць і ў жываце сілы ніякай няма... дарогі такой далёкай не вытрываю, тамтэйшага холаду і чужых людзей не вытрываю... Мамачка, каб мяне тут пакінулі, то хоць бы часам мог людзей нашых пабачыць і твае старыя вочы пацалаваць... Але не мне, не мне ўжо паміж вамі быць, паеду, дый памру на канцы свету... прыйдзі ты яшчэ да мяне, мамачка, хоць разочак, хай я хоць развітаюся з табой!»
Заплакала яна ўжо па-сапраўднаму, але, трывожачыся, што не паспее ўсё сказаць, здушыла слёзы і шаптала далей:
— Пайшла я ў Ангрод2... свету божага за слязамі не бачыла, але ішла... прыйшла да казармаў. «Піліпка!» — клічу. Выскачыў ён на ганак... кінуўся мне ў ногі і калені цалуе... «Мамачка, мы ўжо з табой апошні раз бачымся на гэтым свеце».
— Глупства! — усклікнуў Бахрэвіч. — Ці ж ён адзін ў далёкі край ідзе... І іншыя ідуць і варочаюцца...
— Ой, доля мая! — енкнула кабета. — Ідуць, ды не такія недалэнгі, як ён... бледненькі быў і слабенькі ад нараджэння... потым да яго тая ліхаманка прычапілася...
— Ано! То чаму ж Антоську лепш не аддала? Той здаровы і моцны.
— Альбо я каго аддавала, паночку, ой доля мая! Піліпку пазвалі... пайшоў. Старэйшы. Дваццаць і адзін гадок на мінулага, значыць, святога Юзафа скончыў, а Антоську дзевятнаццаты з восені пайшоў... Каб жа ён здаровы быў... але ж такі ніякенькі... Пачалі, паночку, яго вучыць, дый не скончылі... Забыліся пра беднага сірату... Парабка сапсулі, а ксяндза не зрабілі...
Бахрэвіч нецярпліва адмахнуўся.
— От! Яшчэ мне тут выгаворваць будзе! Дужага мужчыну ёй пакінулі, а недалэнгу забралі. Дык чаго ж болей хочаш? Што я табе параджу? Ідзі прэч і не цягайся тут дарэмна, бо як раззлуюся, то зусім цябе з Антоськам з маёнтка выпраўлю...
Павярнуўся, каб адысці, але з цемры на залатую паласу святла высунуліся наперад дзве рукі, якія ўхапілі ягоныя рукі, а потым галава ў чырвонай хустцы схілілася нізка і пачала абсыпаць пацалункамі тыя рукі.
— Пане! Найдаражэйшы! — шаптала кабета, цалуючы ягоныя рукі. — Злітуйся... ты мудрэйшы за мяне і за ўсіх нас, бедных людзей. Дай раду! Куды мне ісці, каго прасіць, каб не слалі яго далёка, каб пакінулі яго тут... Можа б, вы самі паехалі ў горад... у вас там знаёмыя розныя... можа б, што для яго выстараліся... Гэта ж тваё роднае дзіцятка... Гэта ж я праз цябе ўсё жыццё нешчаслівай была... Ні мяне дружкі на дзяжу садзілі, ні мне да шлюбу спявалі, ніхто мне гараваць не памагаў, ніхто галоўку маю не пашкадаваў...
Раптам перастала. Узняла галаву. Чорныя, запалыя, сплаканыя вочы бліснулі і ўпёрліся ў твар мужчыны.
— Паночак! Стафанка! Я на цябе не гнеўная... Не праклінала я цябе і праклінаць не стану...
Голас яе зноў патануў у слязах.
— Любіла я цябе, ой, любіла, як сваю ўласную душу... Пашкадуй ты мяне хоць крышку і Піліпку майго ўратаваць памажы...
Бахрэвіч адчуваў сябе, відаць, заклапочаным і расчуленым. Ён пераступаў з нагі на нагу, гучна соп і ўвесь час мармытаў:
— Ну, і чаго ўжо? Чаго? Досыць ужо! Ну, досыць! Памагу, параджуся... можа...
У гэты момант на ганку пачуўся крык, грубы і адначасова прарэзлівы. Вельмі нізкія тоны спалучаліся ў ім адначасова з тонамі надзвычай высокімі, і выкрыквалі адно толькі слова, адно толькі імя:
— Стафан! Ста-а-а-фан! Ста-а-а-афа-а-а-ан!
Стафан Бахрэвіч здрыгануўся з галавы да ног і паспешлівым, усхваляваным шэптам кінуў Хрысціне некалькі слоў:
— Вымятайся! Хутчэй! Каб і духу твайго не было!
Пабегла, але, на жаль, устрывожаная ўцёкамі, не зважала на гульню святла і ценяў, што стваралі пасярод панадворка асветленыя вокны. Не толькі яе дух, але і сама яна, высокая і хударлявая, прыгорбленая страхам, гучна чвякаючы босымі нагамі па гразі, паказалася ў адной з палос святла, прамінула яе і знікла ў цяні.
Але яе заўважыла і пазнала кабета, якая стаяла на ганку і з шырокіх грудзей якой вылятаў гэты покліч. Усёй таўшчэзнай сваёй паставай яна пахілілася наперад, выцягнула шыю; у святле, што падала з найбліжэйшага акна, паказалася яе галава з гладка зачасанымі валасамі, круглым, тлустым, чырвоным тварам і пукатымі блакітнымі вачыма, што набылі цяпер такі выраз, як быццам яна раптоўна ўбачыла вампіра ці васіліска.
— А-а-а-а!
Яна знікла з ганка, у сярэдзіне дома знік таксама і Бахрэвіч; за двума асветленымі вокнамі закіпела, як у катле.
За тымі вокнамі быў досыць вялікі квадратны пакой, са звычайнай столлю з бэлькамі, з простай, пафарбаванай чырвонай падлогай, са старасвецкай мэбляй, аббітай квяцістым паркалем, з мноствам святых абразоў і свецкіх партрэтаў у блішчастых рамках на сценах, абклееных самымі таннымі шпалерамі, з мноствам, на камодзе і на століках, прэтэнцыёзных і надта ж брыдкіх цацак, як, да прыкладу: букетаў з ніцяных і папяровых кветак, кошычкаў з пацерак, кілішкаў і чарнільніц з каляровага шкла, гіпсавых лялек, сабачак і анёлкаў з цукру і г.д. На вокнах не было ні зялёных раслін, ні кветак, замест гэтага на сетачных, ручнога вырабу фіранках віселі розныя дзіўныя кошычкі, вазонікі, букецікі, таксама ручной работы, — з нітак, пацерак, паперы, паркалю і г.д. Пасярод стала, накрытага да вячэры, гарэла досыць масіўная лямпа, прыцемненая празрыстай засняй, якую таксама нейкія жаночыя пальчыкі вырабілі з паперы, вельмі старанна і па-майстэрску выкалаўшы на ёй шпількай разнастайныя ўзоры. Пакой дапаўняла ў адным з кутоў шырока пасаджаная печ з зялёнай цэглы, а ў другім куце стаяла вельмі старэнькае і занядбанае фартэпіяна, з аблезлай палітурай і пажоўклымі ад старасці клавішамі.
У гэтым вось пакоі, у яркім, хоць і прыцемненым святле лямпы, крычучы і жэстыкулюючы, бегалі адна за адной чатыры асобы ў нейкай дзіўнай і вартай жалю барацьбе. Мужчына там быў адзін, Стафан Бахрэвіч. Жанчын жа было трое. Самая старэйшая, тоўстая, з вялікімі грудзьмі ў ваўнянай сукенцы, у прасторнай кофце, трымала ў тлустай чырвонай руцэ элегантны, з пазалочанай булдавешкай кіёчак, і круціла ім высока над сваёй галавой і над галовамі дзвюх маладых прыгожа прыбраных дзяўчат, што падымаючыся на дыбачкі і цягнучы рукі ўверх, рабілі роспачныя спробы ўхапіць і адабраць золатагаловы кіёчак. Такія ж і з такой самай мэтай намаганні спрабаваў чыніць і Бахрэвіч, але не мог, бо жонка ягоная, Мадзя з дому Капроўскіх, адной рукой баронячы прыладу сваёй помсты, другой трымала каўнер ягонага сурдута так моцна, што ён нізка згінаў свае шырокія плечы і шырока вылупліваў напаўпрытомныя блакітныя вочы. Кабета круцілася, сапла і размахвала кіёчкам; дзяўчаты цягнуліся за ім, падскоквалі і пішчалі; мужчына вырываўся, падымаў рукі, каб вызваліць каўнер свайго сурдута, і соп усё гучней. Пры гэтым яны падобна таму, як рухаюцца ў космасе сістэмы планет, бегалі падчас свайго зацятага змагання вакол накрытага да вячэры стала. Ніхто з іх не маўчаў, усе гаварылі адначасова. Гаворка гэтая была задыханая, перарывістая, але ўсё ж можна было пачуць асобныя сказы і словы, як, напрыклад, гэтыя:
— З кім бацечка размаўляе... ля клумбы... Езус Хрыстус... З Хрысюняй сваёй... вечарочкам... мілы бацечка... воўк да лесу цягне... лапцюжны шляхціц да хамкі...
— Мадзя! Сэрца маё... дзеці глядзяць...
— Мама! Проша аддаць кіёчак! Гэта Людвікаў кіёчак... мама паломіць кузенаў кіёчак...
— Мятлу! Езус Хрыстус, прынясіце мне мятлу, то аддам кіёчак... Вечарком... па клумбах з Хрысюняй...
— Мадзя! Сэрца маё... ты ж ведаеш, што гэта ўсё прайшло!..
— Пакажу я табе прайшло, аж табе зоркі ў вачах засвецяць...
— Мама! Не выпадае так з бацькам біцца...
— Мама нас кампраметуе... мы праз гэта ніколі замуж не павыходзім...
— Мятлу! Езус Хрыстус! Мятлу! Прэч, блазнота, не перашкаджайце...
— Мама! Проша аддаць кіёчак... Мы не дазволім...
— Не перашкаджайце, бо дам...
І гэтая абяцанка не была дарэмнай. Кіёчак упаў на зямлю, Бахрэвічаў каўнер здабыў свабоду, затое два кулакі ўпалі на плечы дзяўчат, і яны, выбухнуўшы плачам, пакінулі поле змагання і з насоўкамі каля воч адвярнуліся да зялёнай печы. Бахрэвіч адным скачком апынуўся каля дзвярэй, і ў той жа час за вокнамі пачуўся ляскат брычкі.
— Людвік прыехаў! — крыкнуў Бахрэвіч, і на твары яго адбілася невымоўная радасць. Як заяц цераз мяжу, ён пераскочыў цераз парог і знік у сенях. Бахрэвічыха гучна адсаплася, паправіла на галаве каптурык, абцягнула сукенку і паставіла ў кут кіёчак з пазалочанай булдавешкай. Паненкі дзьмухалі ў насоўкі і выціралі свае вочы ад слёз. Вусны іх, толькі што скрыўленыя, расцягнуліся ад задавальнення; яны прыгладзілі далонямі валасы, даткнуліся бантаў, што аздаблялі станікі і, насоўкамі, як веерамі, ахалоджваючы твары, пачалі хадзіць наўкруг стала, адна за другой, з дыстанцыяй, — гэта значыць павольна і паважна, з горда ўзнятай галавой і нядбайным пакалыхваннем рук туды і назад. Калі казаць увогуле, то яны рабілі прыемнае ўражанне. Зграбныя постаці, круглыя і шыракаскулыя тварыкі, як у бацькі і маці, але белыя і свежыя, кірпатыя носікі і малыя вочкі, ружовыя шчочкі і густыя валасы. Апрануты яны былі вельмі модна, а мода якраз у гэтым годзе змушала жаночыя строі як мага больш падкрэсліваць пышнасць грудзей і клубоў. Таму іхнія сукенкі з самай таннай тканіны былі надзьмутыя і выпуклыя ажно залішне. Брунетка Рузя ўпрыгожыла свае валасы пунсовай стужкай, а бландзінка Карольця — блакітнай. Усё было на іх і ў іх старанна дапасаваным і вытанчаным: ад свежых тварыкаў, якія, відаць, ніколі не апальвала спёка і не марозіў вецер, да чаравічкаў, што зграбна абціскалі моцныя і плоскія ступні. Рукі, што так грацыёзна памахвалі насоўкамі, таксама былі шырокія і грубыя і здаваліся на першы погляд не абы-якой сілы, але затое былі яны пакрытыя белай скурай, гладкай, як атлас. Вось так апранутыя і з такім вось выглядам, з высока ўзнятымі галоўкамі, хадзілі яны адна за другой наўкруг стала. Нельга сказаць, што іхнія крокі нагадвалі шум пралятаючага зефіру, але гэты тупат заглушаўся звонам, а хутчэй ляскатам талерак, якія расстаўляла на стале яшчэ разгарачаная і задыханая, але ўжо трошкі супакоеная Мадзя. Дзяўчаты два разы абышлі наўкруг стала, пакуль з трэскам не адчыніліся дзверы з сеняў і ў пакой не ўвайшоў Людвік Капроўскі. За ім, як цень, абвялы і нясмелы, усунуўся і, паглядам ацэньваючы сітуацыю, затрымаўся ля сцяны гаспадар дому.
Калі б у гасцёўні Бахрэвічаў было цёмна, то постаць госця асвятліла б яе. Гэта быў чалавек не такі ўжо і маладзенькі, бо меў на выгляд пад трыццаць гадоў, але надзвычай элегантны, смелы, можна сказаць, вытанчаны, хударлявы, невысокі, з ног да галавы акрыты тонкім і добра скроеным сукном. Блішчаў ён шырокай, цвёрдай і беласнежнай манішкай кашулі, залатым ланцужком ад гадзінніка, залатой аправай блакітных шкельцаў, умешчаных на не зусім ужо каб і грэцкім носе, рудымі бакенбардамі, што аздаблялі бледны, адутлаваты твар з нізкім паморшчаным лбом, з вачыма, што кідалі з-за шкельцаў акуляраў вострыя і праніклівыя позіркі.
— Вітаем! Вітаем пана адваката-дабрадзея! — выпрастаўшыся і працягнуўшы тлустую і чырвоную руку, надзвычай прыязна ўсміхаючыся, загаварыла Мадзя Бахрэвіч. Паненкі зашчабяталі:
— Добры вечар, кузен! Дзе гэта, кузен, так доўга сядзеў?
— Я ўжо думала, што кузен так закахаўся ў кагосьці, што і пра нас забыўся.
Ходзячы каля стала, яны кідалі гэтыя словы госцю цераз плячо. Потым захіхікалі і на знак паразумення штурхнулі адна другую локцем.
Людвік Капроўскі з размашыстай і шумнай элегантнасцю падступіўся напачатку да гаспадыні дому і, злёгку пацалаваўшы ёй ручку, падбег да паненак. Яны ўсё яшчэ хадзілі вакол стала, толькі ўзяліся пад рукі... Ён пачаў хадзіць перад імі, з рухамі і ўсмешкаю бывалага сэрцаеда. Усчаўся зноў вялікі шум, але на гэты раз вясёлы. Паненкі дапытваліся ў кузена: ці кахае ён там каго ў Ангродзе, ці тут у іхняй парафіі? На што ён, не даючы выразнага адказу, даваў зразумець, аднак, што кагосьці вельмі кахае, і панну Разалію пацвельваў нейкім панам Каролем, суседам.
— Хай яго ліха возьме! — буркнула паненка. — Было б кім галаву сабе забіваць!
— Чаму ж не? Прыстойны кавалер...
— Ой, кавалер! Каршун нейкі! — адказалі абедзве ў адзін голас.
— Як? Як паненкі яго называюць? — з вясёлымі іскрынкамі прытоенага смеху ў вачах пытаўся Капроўскі.
— От, шляхцюра, недалэнга, і ўсё! Нізашто на свеце не выйшла б за такога...
— Я таксама. Нам абедзвюм тутэйшыя кавалеры не да густу. Нам падабаецца толькі гарадская моладзь... Што за параўнанне!
Капроўскі паклонам і ўдзячнай усмешкай падзякаваў за гарадскую моладзь, да якой і сам належаў. У гэты час Бахрэвічыха, якая перад гэтым знікла была з гасцёўні, унесла і паставіла на стале дзве талеркі, дзе на адной яшчэ сквірчэлі падсмажаныя каўбасы, а на другой дымілася баранова пячонка. Бахрэвіч запрашаў госця на гарэлачку, Бахрэвічыха, рэжучы пячонку, штурхнула старэйшую дачку Карольцю локцем:
— Скокні на кухню, прынясі смажаную бульбу...
Паненка нічога не адказала, але, зрабіўшы сур'ёзны выгляд, адвярнулася і, скубучы бант ля станіка, павольна адышла да печы. Тут ужо, выпіўшы гарэлачкі, падышлі да стала абодва мужчыны. На пытанне, што пан будзе есці, пан адвакат паведаміў, што каўбас не есць, але ад пячонкі не адмовіцца... Бахрэвічыха злёгку ўдарыла ў плечы малодшую дачку Рузю.
— Бульбу смажаную да пячонкі... скокні ў кухню...
Паненка нічога не адказала, але стала сур'ёзнай, адвярнулася і павольна адышла да акна. Бахрэвічыха счырванела, сыкнула, але стрымалася. Не просячы больш нічыёй дапамогі, скокнула сама. Ад таго скоку затросся стол, зазвінелі талеркі і ўздрыгнуў Бахрэвіч. Аднак не прайшло і дзвюх хвілін, як поўная смажанай бульбы салатніца стаяла на стале, і ўся кампанія, не выключаючы гаспадыні, села за вячэру.
Падчас вячэры ішлі ажыўленыя і разнастайныя размовы. Перш за ўсё Мадзя загаварыла пра пантак. Перапрашала госця, што няма віна, і расказала, як Стафан забыўся прывезці з Рудні пантаку, хоць яму пра гэта настойліва гаварыла. Здагадлівы чалавек па бляску вачэй госця і дрыжанні мускулаў пад рудымі бакенбардамі мог бы без цяжкасці прачытаць: «Гэтая баба ўяўляе сабе, што я піў бы такое паскудства, як пантак! Ці яна пра іншае віно ніколі не чула?» Уголас, аднак, ён сказаў:
— Але хай жа дарагая цёця не робіць са мной ніякіх цырымоній... Ці ж я чужы чалавек!
— Гэта праўда, Людвісю, гэта праўда... твой бацька быў маім стрыечным братам... але зараз... ты пан адвакат... вялікая фігура...
Кажучы гэта, яна ўсміхалася з неапісанай ветлівасцю і прыемнасцю, а калі з твару сваяка пераносіла пагляд на твар Карольці, здавалася, што промнямі сваіх вачэй прагне злучыць і звязаць гэтую пару. У гэты момант яна выглядала лагоднай і нават добрай. Узрадаваны гэтымі яе паводзінамі, пасмялелы Бахрэвіч напачатку паціху, а потым ўсё жывей і жывей пачаў размаўляць з госцем. З гэтай размовы выявілася, што пан адвакат з Ангрода гасцяваў у сваякоў ужо некалькі дзён, штодзень выязджаючы ў ваколіцы дзеля ўпарадкавання інтарэсаў. Інтарэсам, які парадкаваўся сёння, была размова з сялянамі адной з суседніх вёсак на тэму працэсу, які гэтыя сяляне вялі з адным з найбагацейшых землеўладальнікаў за тры валокі лугу і дзве валокі ворнай зямлі, што межавалі з іхнімі надзеламі. Капроўскі вёў гэты працэс і галоўнаю мэтай ягонага прыезду сюды было здабыць ад сялянаў на кошты інтарэсу пэўную грашовую суму. Бахрэвіч на ўсе вочы ўглядаўся ў яго, слухаючы гэтыя прызнанні.
— Пабойся, пане, Бога! — усклікнуў ён. — Гэта ж дзікія прэтэнзіі! Той луг і тая зямля спрадвеку належалі Дзельскаму! Я ж тут нарадзіўся, пане... ведаю...
Капроўскі пасур'ёзнеў і, паклаўшы на талерку відэлец і нож, засунуў рукі ў кішэні.
— Хм! — сказаў ён, — калі не выйграюць, дык прайграюць...
Засмяяўся і, нахіліўшыся да Бахрэвіча, утаропіўшы ў ягоны твар свае праніклівыя вочы, прамовіў раўнадушна:
— Калі б, дарагі пане, мы вялі толькі тыя працэсы, што можам выйграць, мы б з голаду паўміралі...
Нейкая своеасаблівая крывая ўсмешка, што прыадкрыла счарнелыя зубы, надала ягонаму твару цынічны выгляд спрытнюгі. У сямейным гурце, пад уплывам сытнай вячэры, а таксама, можа, і свежага тварыка Карольці, што сядзела насупраць, адчуў ён патрэбу выгаварыцца і адначасова трошкі пахваліцца сваімі ўмельствамі і сваімі ведамі. Не губляючы сур'ёзнасці, што сышла на яго разам з першай згадкай пра інтарэсы, ажывіўся і пачаў апавядаць не пра сябе, праўда, але пра некаторых сваіх калегаў, што на гэтым шляху мелі надзвычай удалыя вынікі. Былі гэта справы розныя і дзіўныя. Адзін уцягнуў засцянковага шляхціча ў працэс з суседам за кавалак зямлі, што меў вартасць сто рублёў, і выцягнуўшы з яго на працягу некалькіх гадоў у дзесяць разоў большую суму, прайграў працэс, і яшчэ, спаганяючы свой ганарар, выставіў на публічны продаж карову і каня кліента. Другі ж знайшоў удаву небагатага землеўладальніка, і праз колькі гадоў рэгулявання розных яе спраў выставіў на продаж за бясцэнак яе невялічкі, але сімпатычны фальварак і сам патаемна яго набыў, так што баба, не паспеўшы нават агледзецца, вылецела з чатырма дзецьмі на гарадскі брук.
Бахрэвіч ляпнуў сябе па калене і, гучна засмяяўшыся, усклікнуў:
— Але ж, бестыя, спрытны! І зараз уласны фальварак мае! Хо, хо! Чаму ж гэта чалавек не нарадзіўся з такім спрытам!
Капроўскі расказваў далей. З-за адсутнасці таго няшчаснага пантаку Бахрэвіч усё наліваў яму ў кілішак дасканалую вішнёўку хатняга вырабу. Павінна была быць яна добрай, бо госць з выглядам знаўцы і аматара цмокаў языком і выпіваў кілішак за кілішкам, апавяданне сваё перапыняючы пахваламі:
— Добрая! Сапраўды добрая! Дасканалая!
Ён ужо добра разагрэўся, размахваў рукамі альбо, сунуўшы іх у кішэні, калыхаўся разам з крэслам, на якім сядзеў, узад і ўперад. Блакітныя шкельцы ў залатой аправе зваліліся з ягонага носа і, гайдаючыся на шнурку, пазвоньвалі аб ланцуг гадзінніка. Вочы яго без шкельцаў аказаліся быстрымі і шэрымі, і нібы ўвесь час чымсьці занепакоенымі. Цяпер блішчалі яны з-за прадмета гаворкі. Шчыра кажучы, быў гэта доўгі маналог, у якім штохвіліны мільгалі большыя і меншыя лічбы ад розных выйграных і прайграных працэсаў. Штохвіліны паўтараліся ў ім і такія словы, як палата, міравыя суды, справы, артыкулы закону, указы сенату і г.д. Нехта з калегаў купіў ужо сабе ў Ангродзе сімпатычную камянічку, нехта нядаўна ажаніўся і абставіў сваю кватэру, як князь, а хтосьці ўжо мае, напэўна, зараз трыццаць тысяч рублёў чыстымі, як бобу. Апошні выстаўляў на аўкцыён маёнткі і браў значныя сумы за адмову ад гандлявання, ён валодаў майстэрствам знаходзіць, калі трэба, усялякіх фальшывых сведкаў, і ўрэшце ад сялянаў нейкай багатай вёскі атрымаў такія паўнамоцтвы, што да гэтага часу ўсё яшчэ тую малочную карову доіць і доіць...
— Вось спрытная шэльма! — усклікнуў зноў Бахрэвіч. — Чаго гэта чалавек з такім спрытам не нарадзіўся!
— Не для пса каўбаса! — з пагардай зірнуўшы на мужа, буркнула Бахрэвічыха.
І слухалі далей. Ад спосабу здабывання грошай прамоўца перайшоў да спосабу іх ужывання. Ён некалькі разоў наведаў вялікія гарады: быў у Варшаве і Пецярбургу, расказваў дзівосы аб тым, як жывуць людзі на свеце: ядуць, п'юць, забаўляюцца. Цэлымі начамі гуляюць у карты, шампанскае ліецца ракой, а якія жанчыны! Ці бачыў Капроўскі ў вялікіх гарадах нешта большае, чым карты, шампанскае, жанчыны? Невядома. Але з выразу пажадлівасці і суму, што адбіўся на ягоным твары, можна было здагадацца, што і гэтыя тры складнікі раскошнага жыцця ён бачыў толькі здалёк, не могучы не толькі спажыць, але нават даткнуцца да іх. Ён глыбока ўздыхнуў.
— Дальбог, — сказаў, — жыццё без грошай такое глупства, што...
Махнуў рукой. Не хапіла яму слоў на заканчэнне меланхалічнай тырады.
Бахрэвіч уздыхнуў таксама.
— Ат! — сказаў, — некаторым людзям Пан Бог дае такі спрыт, што з нічога багацеямі робяцца.
— Спрыт спрытам, — абазваўся Капроўскі, — але і выпадак не апошняя справа. Адным грошы самі ідуць у рукі, іншыя ж, і шукаючы, не знаходзяць. На ўсё трэба шчасце.
Уздыхнуў зноў.
— І пры тым, — скончыў, — страшная канкурэнцыя... Барацьба за існаванне, як кажа Дарвін.
— А хто ён такі? — выцягваючы шыю і настаўляючы вуха, спытаўся Бахрэвіч.
— Дарвін? — гледзячы ў столь і разам са сваім крэслам адхінаючыся назад, перапытаў госць.
— Ага! — з ротам, поўным смажанай бульбы, азвалася Рузя. — Памятаю... панна Шуркоўская, наша гувернантка, чытала нам аповесці Дарвіна...
— Аповесці ён не пісаў, гэта быў вучоны, — растлумачыў Капроўскі.
— Дык ты, Людвісю, вучоныя кніжкі чытаў? — здзівілася Бахрэвічыха.
Госць пагардліва ўсміхнуўся.
— А чаму ж не, цёця? Я ўсё чытаў...
— Бачыш, Мадзюня, — надзвычай салодкім голасам прамовіў Бахрэвіч, — які з кузена вучоны адвакат! Усе законы, пане дабрадзею, як рэпу грызе...
Мадзюня ўстала і, абышоўшы стол, узяла ў абедзве рукі галаву стрыечнага пляменніка і пакінула на яго ілбе пацалунак гучны, як стрэл з пісталету.
— Езус Хрыстус, — пачала яна, — як бы твой бацька, а мой стрыечны брат, вечны адпачынак дай яму, Пане, пацешыўся б, каб зараз мог бы ўбачыць свайго сынка. Бядак марыў аб тым, каб свайго Людвіка ва ўніверсітэт паслаць і на доктара вучыць, а тут і школы нават не было за што скончыць... Вось, з чацвёртага класа выйшаў, а не горшы за іншых...
Яна ўзняла галаву, вочы яе былі поўнымі слёз. Заплаканымі вачыма зірнула на Карольцю, якая таксама кінула на маці вільготны летуценны пагляд. Аднак госцю згадка пра няскончаныя чатыры класы не была прыемнай. Пацалунак аканоміхі выклікаў на яго вуснах выраз гідлівасці, які быў, аднак, хутка прыхаваны, і таму нікім не заўважаны.
— Ах, мая цёця! — сказаў ён. — Глупства — гэтыя школы і ўніверсітэты! Я і без іх усё ведаю, і, далібог, ведаю нават такіх, што выйшлі з другога класа, а грошы ўмеюць рабіць лепш за кожнага з тых спадароў прысяжных, што нібыта і надта вучоныя, але часам такія інтарэсы з рук выпускаюць, якія б чалавек як за сябе закінуў і аблізаўся. Яны кажуць, што гэта непрыстойна, а тое брыдка, а іншае зноў з людской крыўдай і таму не хочуць... але хай ім цёця не верыць... ілгуць! Пабажуся, што ілгуць! Не бяруць такіх інтарэсаў, бо не ведаюць, як за іх узяцца... не ўмеюць... не з іхнім спрытам!..
— Пэўна! Пэўна! — у адзін голас пацвердзілі Бахрэвічы і зноў пачалі слухаць гаворку сваяка так, як яе слухалі раней: ён, павярнуўшы тоўсты карак да госця, з акругленымі вачыма і ліслівай усмешкай, яна — аблакаціўшыся на стол і падпёршы аголенымі рукамі падбародак. Рузя, брунетка з пунсовай жычкай у валасах, слухала таксама, але няўважліва, бо ўсімі сваімі белымі зубкамі малола каўбасы, пячонку і бульбу. Бландзінка Карольця, аздобіўшы валасы блакітнай стужкай, не слухала зусім, а толькі глядзела. Яна амаль нічога не ела. Узіралася ў кузена, як у ікону, і з выразу яе твару было відаць, што да яе не даходзяць ані маральныя, ані псіхалагічныя адценні ягонай гаворкі: з асаблівым замілаваннем аналізавала яна ягоныя рысы і рухі. Апошнія асабліва яе захаплялі. Як толькі Капроўскі, з рукамі ў кішэнях, так адхінаўся назад, што можна было не сумнявацца, што вось-вось пляснецца паміж чатырох ножак свайго крэсла, Карольціны вочы ласкава мружыліся, а на вуснах блукала закаханая ўсмешка. Відаць, гэты рух выдаваўся ёй апошнім крыкам элегантных паводзін і рабіў на яе непаўторнае ўражанне. Яе пастава таксама рабілася ўсё больш прывабнай. Адной з белых ручак яна механічна качала хлебныя шарыкі, другой жа падперла задуманы лоб. Раптам яна ўздрыгнула. Кузен звярнуўся да яе. Нахіліўшыся праз стол, голасам прыязным і спачувальным сказаў:
— Кузіначка нічога не есць...
Яна ўзняла галаву, затуманеным паглядам адказала на ягоны агністы пагляд і, моцна пачырванеўшы, адказала:
— О, нічога! Так наелася сёння за абедам, што і зараз не галодная.
— Карольця, дачушка! — папрасіў Бахрэвіч. — Заспявай што-небудзь!
Вячэра скончылася. Бахрэвічыха з дапамогай босай дзеўкі ў даматканай спадніцы і кашулі прыбірала са стала. Дзеўка, хоць босая і ў даматканай кашулі, была здаровай, дужай сялянкай. На шыі ў яе вісела некалькі нітак каляровых пацерак, а над чырвонымі, разагрэтымі ля кухоннай печы шчокамі і пад ілбом, запэцканым сажай, па-маладому свяціліся васільковыя вочы. Капроўскі паглядам знаўцы і заўзятага каханка так загледзеўся на яе, што не пачуў просьбы Бахрэвіча, звернутай да дачкі. Пачуў ён адно голас Бахрэвічыхі.
— Каролька! Ці чуеш? А ну ж! Уставай і ідзі да фартэпіяна. Ці ж панна Шуркоўская на тое вас іграць і спяваць вучыла, каб вы тут перад вераб'ямі выступалі!
Паненка ўстала, падышла да фартэпіяна, села перад ім і, узяўшы некалькі акордаў, глянуўшы на кузена, заспявала:
О, анёле, што з гэтай зямлі
У нагорныя сферы лёт узносіш...
Гэта была любімая песня Бахрэвіча, і таму ўжо на другім радку ён пачаў падцягваць сваім грубым голасам:
У нагорныя сферы лё-о-о-о-т узно-о-о...
Але раптоўна змоўк. Бо Мадзя прашыла яго маланкавым позіркам. Сама ж, падсеўшы да Капроўскага, шаптала яму ў самае вуха, відаць, уяўляла сабе, што, гаворачы такім чынам, не перашкаджае таму слухаць спевы дачкі:
— Гувернантак для іх трымала... трое было... адна за другой... па-французску вучыліся, музыку, спевы, усё... У Рузі да музыкі здольнасцяў не было, але Карольці Пан Бог даў вялікі талент, дык тут пры панне Шуркоўскай яго выкарыстала... Езус Хрыстус! Колькі мне іхняя адукацыя каштавала! Той Шуркоўскай, мой Людвісю, пяцьдзесят рублёў плаціла, а яшчэ ж тая малпа так шмат ела, што нічога назапасіцца на яе было нельга. Возьме, бывала, і цалюткую глыбокую талерку смятаны з'есць... А такая была, перапрашаю, свіння, што пойдзе, бывала, і рыецца ў каморы... кавалкаў цукру ў кішэню нацягае.
Тут змоўк і голас Карольці, і акорды фартэпіяна.
— Ну, а зараз п'есу якую зайграй... тую, што са зменай рук... правая рука налева, а левая направа...
Клавішы стукнулі зноў, забрынчэлі струны, басавы ключ гудзеў, скрыпічны пішчаў і ў найбольш патэтычным месцы кампазіцыі выдатна імітаваў крык кагосьці, каго цягнуць за валасы: «ай! ай! ай! ай-ай-ай-ай-ай!»
Бахрэвічыха зноў наблізіла свае вусны да вуха кузена.
— Страшна працавітыя дзяўчаты! Гэтыя фіранкі і гэтыя патарафкі (падстаўкі), і гэтыя кошычкі, і гэты абажур зрабілі самі ўласнымі рукамі. Цэлымі днямі сядзяць, бедненькія, адна пры адным акне, другая пры другім і майструюць... Прызнаюся табе, Людвісю, як ксяндзу на споведзі, гледзячы на іх, часам маё мацярынскае сэрца крывёй абліваецца... марнуюцца... Адукаваныя паненкі... у глушы такой. Ці ж тут можна выйсці замуж так, як належыць? Ці ж тут якая адпаведная партыя знойдзецца?
Размова пра будучае замужжа кузінак, мусіць, не надта падабалася Капроўскаму, бо, падняўшы вочы на лямпу, ён перапыніў яе пытаннем:
— Сімпатычны абажур! Ці яго панна Караліна рабіла?
— Ага, Карольця, Карольця! — з шырокай усмешкай голасна сказала Бахрэвічыха і, зняўшы з лямпы засню, пачала яе паказваць з усіх бакоў госцю. І сапраўды, была гэта работа надзвычай цяжкая і далікатная. Каб выканаць яе, трэба было найменш тысячу разоў пракалоць іголкай паперу і з тых праколаў сфармаваць разнастайныя ўзоры. Капроўскі дзівіўся цярплівасці і працавітасці панны Караліны, калі раптам Бахрэвіч, які, седзячы за жончыным крэслам, прыслухоўваўся да іхняй размовы, высунуў яму перад тварам пухнатую, знятую з канапы, падушку, з усмешкай і нейкім гонарам вымаўляючы пры гэтым адно толькі слова:
— Ракака!
Падушка была такая вялікая і пульхная, а высоўванне яе пад самы нос Капроўскага такім нечаканым, што Капроўскі, у якога нервовая сістэма, мусіць, была трошкі не ў парадку, скалануўся з галавы да ног і, толькі праз некалькі секунд апрытомнеўшы, спытаўся:
— Што гэта!
— Ракака! — паўтарыў Бахрэвіч.
— Гэта таксама работа паненкі Караліны? Толькі чаму спадар яе так называе?
— От, быў тут неяк малады пан Дзельскі... пан Густаў, з вялікага свету кавалер, заехаў з палявання, паглядзеў на іхнія работы і кажа: «Работы дачушак пана дабрадзея — гэта сапраўднае ракака...» Тады Карольця якраз гэтую падушку вышывала.
— Можа, ракако? — задумліва перапытаў Капроўскі.
— А можа! Хто ж яго ведае! Але што гэта значыць?
— Што?
— Ну гэтае ракака ці ракако? Што гэта значыць?
— Ага? Ты часам не ведаеш, Людвік, што гэта значыць, — падтрымала мужа Бахрэвічыха. У абаіх блішчэлі цікаўнасцю вочы.
Капроўскі чмыхнуў, трошкі надзьмуў шчокі і зірнуў у столь.
— Ну, — сказаў ён, — так называліся даўней розныя будынкі.
— А-а-а-а-а! — здзівіліся Бахрэвічы, зусім нічога не разумеючы, чаму работы іхніх дачок насілі такія самыя назвы, што і нейкія там будынкі.
Карольця ўстала з-за фартэпіяна. Рузя, шырока пазяхаючы, паднялася з канапы. Бахрэвіч, гледзячы ў вочы госцю, як бы жадаючы сказаць таму вялікую таямніцу, спытаўся:
— Што ж? Можа, ужо пан адвакат засумаваў па Марфеі?
Сумаваць то ён і сапраўды сумаваў, толькі не па Марфеі. Гаворка з Бахрэвічыхай і яе мужам выклікала на ягоным бледным прывялым твары выраз нудоты і смутку. Можа быць, смуткам напаўняла яго думка аб тым, што цяжкія абставіны жыцця змушаюць яго праводзіць падобныя вечары...
— Слова гонару! — сказаў ён устаючы. — Чалавек так ператросся па вашых д'яблавых дарогах, што, можа, ужо і пара адпачыць. Заўтра раніцай дасьце мне, спадару Стафане, конікаў... Мушу вяртацца дадому.
Пасля гэтых словаў усе, апрача Карольці, паўставалі з месца і пачалі ўпрошваць госця яшчэ пабыць у іхнім доме. Бахрэвіч абдымаў яго і цалаваў у абедзве шчакі, так, што шчокі сталі вільготнымі і блішчастымі. Бахрэвічыха, абхапіўшы яго кароткімі тоўстымі рукамі, крычала, што нябожчык, бацька Людвіка, перавярнуўся б у труне, калі б ведаў, якую крыўду ён робіць сястры, і так расчулілася, што ажно галасіць пачала. Рузя казала, што кузен, кавалер з вялікага свету, пагарджае сваімі сваякамі, бо яны вяскоўцы і парафіяне, адна толькі Карольця, пачуўшы пра ад'езд кузена, стаяла, як укапаная, і, утаропіўшыся ў яго, як у абраз, прасіла адно вачыма.
Ён, аднак, не згадзіўся.
— Інтарэсы! — паўтараў. — Інтарэсы! Інтарэсы!.. Далібог, не магу! Слова гонару! Інтарэсы. Там мяне чакаюць!
І пачаў усім казаць дабранач. Каля Карольці затрымаўся на хвіліну і шапнуў ёй вельмі ціха некалькі слоў. Дзяўчына зачырванелася, як мак, і на знак згоды кіўнула галавой.
Хутка ў аканомавым доме панавала ціша. Цемра ахінула гасцёўню і ўсе «ракака», што аздаблялі яе. Затое ў прылеглай хацінцы, поўнай скрыняў і гаспадарчых прыладаў, так што ледзьве можна было праціснуцца праз іх, на адным з двух шырокіх, засланых ложкаў, Бахрэвічава Мадзя ў кароткай сподняй спадніцы з грубага, хатняга вырабу палатна і ў бруднаватай начной кофце расплятала і ўкладала на ноч сваю вартую жалю рэдзенькую касу. Перад ёй, таксама з распушчанымі, але густымі і доўгімі валасамі, стаяла Рузя. Яна ўжо зняла станік і расшпіляла гарсэт, што надзвычай шчыльна аблягаў яе пульхную, ладную фігурку. Вочы Бахрэвічыхі блішчалі, і яна дапытвалася ў дачкі:
— Як табе здаецца, Рузя, выйдзе з гэтага што ці не?
— Ці ж я ведаю, мама! Каролька ў яго так закахалася, што цэлымі начамі не спіць, толькі ўздыхае альбо плача. Мне здаецца, што ён таксама ў яе закахаўся. Калі былі мы ў Ангродзе, хадзіў увесь час з ёй на шпацыр, а тут я некалькі разоў бачыла, як яны цалаваліся. Але ж ці я ведаю? Можа, ён толькі так... баламуціць Карольку!
— Хай толькі паспрабуе! — усклікнула Бахрэвічыха, падымаючы кулак і страляючы з вачэй маланкай.
Рузя нарэшце расшпіліла гарсэт і з палёгкай уздыхнула.
— Так мне гэтыя рогі ў цела ўядаюцца, што часам проста трываць не магу... Усе мужчыны такія...
— Якія? Што ты вярзеш?
— Баламуты! А татка што, лепшы быў? Хрысціну кінуў... Можа, і кузен Карольцю...
— Што ты разумееш? — крыкнула маці. — Хамка адно, а шляхецкая дзіця іншае... Хай толькі пасмее ён Карольцю збаламуціць і кінуць!..
Яе ахапіла яе вялікая трывога, але не за Карольцю.
— Дзе татка? — спыталася.
— Альбо я ведаю? — адказала Рузя, вельмі занятая развязваннем шнуркоў ад турнюра.
— Чуеш, што кажу! Ідзі зараз жа і паглядзі, дзе татка...
А калі Рузя, дзвюма рукамі падтрымліваючы расшпіленую спаднічку, выпрасталася і, надзьмуўшыся, збіралася адысці да печы, мацярынская далонь з глухім пляскам упала на яе белыя пульхныя плечы.
— Пойдзеш ты ці не, калі табе кажу?..
Рузя скочыла так хутка, што турнюр сам сабой зваліўся з яе пад самыя ногі маці. Не зважаючы на гэта, Рузя выскачыла на ганак і ўбачыла чырвонае святло ліхтара, што мільгала то тут, то там паміж забудовамі фальварка. На адной назе ўляцела ў хату і, не ўваходзячы больш у бацькоўскі пакой, з каморкі, што займала разам з сястрой, надзвычай цеснай і бруднай, заваленай усялякім рыззём, праз парог крыкнула:
— Татка з ліхтаром будынкі абходзіць.
Бахрэвічыха, відаць, добра разумела значэнне тых слоў, бо адразу ж супакоілася і толькі спытала:
— А дзе Карольця?
— Ці ж я ведаю! Можа, на шпацыр з кузенам пайшла, — адказала надзьмутая Рузя.
Бахрэвічыха нічога не сказала, толькі хвіліну гучна сапла і чмыхала. Суняўшы перажыванні за мужа, пачала трывожыцца за дачку. Можа, раздумвала, што рабіць. Аднак не зрабіла нічога. Укруцілася ў коўдру і яшчэ раз азвалася да дачкі:
— Рузя, глядзі, каб мне ў аўторак нагадала пра посны абед. Будзем усе дзеля шчасця Каролькі пасціць дзевяць аўторкаў ажно да святога Антонія.
Некалькі хвілін не было ніякага адказу. Відаць, Рузя набіралася адвагі, бо яшчэ пакрыўджаным голасам адказала:
— Мая ты мамуля, калі кузен Карольцю сапраўды кахае, дык ажэніцца з ёй без святога Антонія, а калі толькі баламуціць, дык тут і сам д'ябал не дапаможа...
— Дурніца! Тваё шчасце, што я ўжо ляжу... Як Каролька прыйдзе, скажаш, каб сюды ішла. Мушу і ёй трохі маралі пачытаць...
На дзядзінцы чырвонае святло ліхтара доўга соўгалася і мігцела паміж будынкамі фальварка. Абышло яно хату парабкаў, стадолу, абору, спіжарню. Бахрэвіч ужо шмат гадоў штовечар, перш чым легчы спаць, хацеў паглядзець уласнымі вачыма, ці пагашаны ўсюды агні, ці не спяць начныя вартаўнікі, ці не залезлі дзе злодзеі. Гаспадар з яго быў дбайны і працавіты, таму вось ужо дваццаць гадоў займаў ён адну з лепшых аканомскіх пасад, што былі ў вялікім Краснавольскім маёнтку. Уладары гэтых багаццяў, вялікія паны, знаходзіліся звычайна там, «дзе цвітуць лімоны і апельсіны». Стары і вялікі двор у галоўным маёнтку займаў кіраўнік, а па фальварках жылі аканомы, якія былі пад кантролем кіраўніка, але досыць незалежныя і добра аплочваліся. Бахрэвіч жыў у Лясной, але меў пад сваёй апекай яшчэ адзін фальварак — Вульку, што месціўся за тры вярсты ад Лясной. Грашовую суму ён атрымліваў невялікую — разам са штогадовымі ўзнагародамі складала яна каля двухсот рублёў. Але ардынарыю давалі яму шчодрую, і складалася яна з усіх гатункаў збожжа. Ён меў права трымаць некалькі кароў, пару коней і колькі яму хацелася птаства, свіней і авечак. Меў ён таксама на сваю карысць морг лёну, пару моргаў бульбы, вялікі і дагледжаны гарод. Словам, у аканомавым доме ўсяго было ўдосталь: булак, гародніны, вяндліны, мукі і круп розных гатункаў. Дзякуючы Мадзі, ад гэтага дастатку, што зрабіў шчокі ўсёй сям'і поўнымі і румянымі, назбіралася яшчэ і ў шуфлядзе камода трохі асігнацый. Няшмат, бо адкуль жа магло назбірацца многа? Але і на тую драбязу каля дваццаці гадоў рупліва і цяжка працавалі абое з Мадзяй... Ох, гэтая Мадзя! Гэта брыльянт быў, не кабета! Ніхто б нават спадзявацца не мог, што спадарыня асэсарка, у бацькоў якой бывалі самыя лепшыя ў ваколіцы паны і якую, толькі страціўшы месца, бацька рашыўся выдаць за аканома; каб дачка чыноўніка, што з дочкамі спраўніка была калісьці запанібрата і нават на вечарынах пару разоў у знатных дамах танцавала, магла стаць такой ашчаднай і працавітай гаспадыняй. Насамрэч, асэсар Капроўскі, звольнены з пасады, якую заняў новапрыбылы станавы, памёр бы ў галечы, калі б зяць напрыканцы жыцця не прыняў яго ў свой аканомскі дом. Праўду кажучы, Мадзя не прынесла ў дом мужа нічога, апрача срэбных лыжак, ахвяраваных калісьці асэсару нейкім чалавекам, які, з выпадку не аплочаных у пару падаткаў, заўсёды меў патрэбу ў сімпатыях дзяржаўных падатковых службаў. Але, з другога боку, злучэнне Бахрэвіча з гэтай жанчынай сямейным вузлом надало яму значнасці: Капроўскія ў параўнанні з Бахрэвічамі былі такой арыстакратыяй, што калі б Мадзя была нават гультайкай, ніхто б не пасмеў яе за гэта ўпікнуць. Аднак яна, наадварот, была такой жанчынай, на якой трымаецца дом мужа. Шчыравала, ашчаджала, напаўняла хату дастаткам, ад якога яшчэ заставалася крыху, каб адкласці ў шуфляду камоды. Уставала на досвітку і ў простым адзенні і абутку даглядала ўсё: кароў, курэй, гарод, кухню. Займалася гандлем: высылала ў Ангрод на кірмаш гладышы з маслам, змяшаным у нейкай частцы з бульбяной кашай. Людзі куплялі масла з кашай, з чаго Мадзя рагатала да колікаў у жываце, пад акампанемент мужавага смеху, які прыходзіў ад яе ў захапленне. Пасылала таксама на продаж сыры, яйкі, птушак, курынае і гусінае пер'е. Калі ў якім-небудзь з гэтых прадуктаў магла зрабіць якую дамешку ці падман, то рабіла. Калі якому-небудзь з парабкаў пры выдачы ардынарыі магла дасыпаць ў зерне мякіны, то дасыпала, а добрае зерне, што сэканоміла, пакідала сабе. Часта недасыпала і ніколі не сядзела, склаўшы рукі, толькі адзін раз на тыдзень, едучы ў касцёл, старанна прыбіралася. Аб адным яна толькі думала, над адным толькі галаву ламала — каб дому і сям'і якім-кольвек чынам прыдбаць рубель, залатоўку ці хоць грош. Любіла смачна і шмат паесці, аднак да раскошы не імкнулася. З вясёлай усмешкай і з поўнымі талеркамі прымала сяброў мужа, а таксама кавалераў дачок, але пра іншыя забавы нават не думала. Няраз падчас мыцця бялізны, біцця масла ці разбірання свежаніны босая цэлы Божы дзень, з закасанымі рукавамі так уходжвалася, што, ледзь толькі дападала да ложка, у імгненне вока пачынала так храпці, як быццам гучалі некалькі духавых інструментаў. Такая яна была. А яе мацярынскія пачуцці і надзвычайны розум, што выявіўся падчас выхавання дачок? Сам Бахрэвіч ніколі б так не здолеў выхаваць дзяўчат, як патрафіла яна. Дзе там! Нават не ведаў бы, як за гэта ўзяцца!
Гэта яна, што была некалі з дочкамі спраўніка на «ты» і пару разоў на вечарынах танцавала ў ядвабнай сукенцы, падумала не толькі пра тое, каб даць дочкам адукацыю, але і змагла ажыццявіць сваю задуму. Яна, што сама калісьці вучылася, ведала, чаму паненкі павінны навучыцца. Выйшаўшы за аканома, яна хутка забыла ўсё дашчэнту, чаму яе некалі вучылі, апусцілася і агрубела. Аднак валодала рэччу найважнейшай — тэорыяй. І кіруючыся ёю, з вялікай цяжкасцю вышуквала гувернантак: напачатку абы-якіх, і нарэшце, на заканчэнне адукацыі адкрыла панну Шуркоўскую, якая, хоць і брала вялікую плату (ажно пяцьдзесят рублёў у год) і ў дадатак жахліва шмат ела, але затое была выдатнай настаўніцай. Гэта пры ёй Каролька навучылася спяваць: «О, анёле, што з гэтай зямлі» ды іграць «La ariere d'une Vierge», а Рузя, якая да музыкі ніякіх талентаў не мела, так захапілася французскай мовай, што, калі аднойчы звярнулася на гэтай мове да Густава Дзельскага, які адведваў яе бацьку, дык кавалер з вялікага свету ад здзіўлення аж анямеў. Гэтая панна Шуркоўская панавучвала іх таксама выробліванню разнастайных дрындушак, якімі цяпер, калі не было гасцей, займаліся яны цэлымі днямі, і яшчэ навучыла іх шматлікім таямніцам і дробязям у дамскіх паводзінах і дамскіх строях. Кошты ўтрымання такой дарагой настаўніцы, яе ненажэрнасць і капрызы Мадзя зносіла з сапраўды анёльскай цярплівасцю: за тры гады яна аблаяла яе не больш дзесяці разоў і ні разу не набіла. Крыніцай гэткай цярплівасці і гэткага самакантролю была толькі мацярынская любоў. Дачок яна берагла, як зрэнку вока. Злавала яе часам тое, што ад іх няма ніякай дапамогі ў гаспадарцы, і калі дзяўчаты не хацелі паставіць самавар ці прынесці з кухні ежу, задумвалася над тым, ці часам іхняя адукацыя не зайшла занадта далёка. У падобных выпадках і ў шмат якіх іншых, а таксама і зусім без усялякіх нагод, плечы паненак уздрыгвалі ад мацярынскіх кухталёў, ці ад мятлы, ці скручанага матка тоўстых нітак хатняга вырабу. А наогул любіла іх самаахвярна. Калі хварэлі — адпойвала іх настоямі зёлак і абкладала горамі кампрэсаў, калі жадалі якога-небудзь убрання — даставала ім грошы, за іхні гонар і дасканаласць гатовая была заўсёды выдрапаць вочы нават роднаму бацьку, калі б яшчэ жыў. А паколькі была схільная да плачу амаль гэтаксама, як і да прыступаў гневу, дык па сто разоў на год плакала, то над іхняй доляй, то ад захаплення іхняй дасканаласцю, то ад злосці, што яны ў доме ні да чога не здатныя.
Такая яна была. Ці ж мог Бахрэвіч не цаніць такога брыльянту, ці ж мог пры ўсіх гэтых яе вартасцях не пераносіць пакорліва адзінай яе заганы, якой было шчодрае злоўжыванне крыкам і недалікатнымі выразамі, а таксама лёгкасць, з якой хапалася яна за мятлу? Увогуле, гэтыя праявы моцнага характару яшчэ нават павялічвалі павагу, якую меў ён да жонкі, і падагравалі ягоную прыхільнасць да яе. Ён належаў да той вялікай катэгорыі людзей (значна большай, чым думае нехта, хто мяркуе пра чалавецтва павярхоўна), да той катэгорыі, што шануе бізун і любіць яго прыхільнікаў на зямлі. Бахрэвіч баяўся жонкі, і якраз гэты страх абуджаў у ім да яе пашану і ўдзячнасць. Калі б не той бізун, то, можа, быў бы ён як шмат іншых — распіўся б, разгультаіўся б і ні да чога не дайшоў. Калі б той бізун адразу ж пасля шлюбу не апынуўся ў яе энергічных руках, дык ён бы трымаў яго над ёй і здзекаваўся б з лагоднай, ціхай і пакорлівай. Вакол той, што трымала гэты сімвал зямнога каралеўства, хадзіў ён на дыбачках, асцярожна, гаварыў з ёю мякка, нясмела, глядзеў ёй у вочы, як сабака, што жадае адгадаць волю свайго гаспадара; у хвіліны зацішша цалаваў яе грубыя чырвоныя рукі. Калі б гэтыя рукі былі тонкія і далікатныя, ападалі б на іх замест пацалункаў рамяні бізуна.
Аднак былі часы, калі Бахрэвіч кахаў трошкі іначай; не праз павагу да бізуна, не праз удзячнасць за продаж на сямейную карысць масла, змяшанага з бульбяной кашай, не за прызнанне ў кабеты вышэйшага роду і розуму, але так, з Божай ласкі, нібы з натхнення сэрца і захаплення вачэй, якія не мог адарваць ад статнай і гнуткай постаці, ад смуглага твару і кучаравых валасоў, ад сакавітых, як спелая вішня, вільготных вуснаў сялянкі. Была гэта сялянка, нават не гаспадарская дачка, сірата, без дому, вартая жалю парабчанка. Быў ён тады малады і з грудзей ягоных яшчэ не зусім выветрылася свежасць і паэзія шляхецкага засценка, які ён толькі што пакінуў дзеля службы ў двары. Быў ён засцянковы шляхціц. У бацькавым засценку на пятнаццаці моргах зямлі вырасла ажно чатыры браты Бахрэвічы. Двое старэйшых пажаніліся і засталіся на месцы, двое малодшых пайшлі ў свет. Стафан далёка не пайшоў. Чытаць, пісаць і лічыць навучыў яго дарэктар, наняты ў складчыну для дзяцей некалькімі сем'ямі ў ваколіцы. Спрытны, стройны і пакорлівы, з лёгкасцю атрымаў ён у краснавольскім маёнтку месца дробнага чыноўніка, з гучнай назвай «намеснік». Стаў ён намеснікам не якога-небудзь манарха, але аднаго з краснавольскіх аканомаў. У гэтым жа самым фальварку была і яна: прыгожая, зграбная, чарнавокая дзяўчына. Бахрэвіч так закахаўся ў яе, што надоўга нават забыўся пра тое, што яна сялянка. Станам сваім нагадвала яна маладую бярозу, вочы яе былі поўныя агню, з-за пунсовых вуснаў паказваліся ва ўсмешцы белыя зубы, а калі расплятала косы, хавалася да пояса ў хвалях кучаравых валасоў. Была яна працавітая, бо сярод чужых людзей ніколі не атрымала дарма кавалка хлеба, але нясмелая і паслухмяная, бо як бяздомная сірата залежала ад усіх. Намеснік быў для яе асобай настолькі важнай, як для намесніка сам ўладальнік краснавольскіх зямель. Быў ён да таго ж у той час хлопец зграбны і жвавы. З загарэлым тварам і белым ілбом, з пшанічнымі вусамі над пунсовымі вуснамі, з тым агнём у вачах, якім маладосць і фізічнае здароўе напаўняюць чалавека, што гадаваўся сярод палявой свежасці, на начлежных росах, мужнеў за плугам і на касьбе. Цяпер ужо сам не араў і не касіў, аднак працу гэтую ведаў добра, спрытна і дбайна нёс сваю службу, працадаўцам плаціў паслухмянасцю і марыў заняць пасаду аканома. Добра было яму тады на свеце. Чорнавалосая дзяўчына цудоўна дапамагала яму ў цярплівым чаканні спаўнення амбіцыйных надзей. Пакуль прыйшла тая фартуна, была ў яго каханка, адданая яму целам і душой, пакорлівая, якая і думала толькі пра тое, каб яму падабацца. Час ад часу лаяў ён яе і нават трошкі біў. «Варона, — казаў, — каб хоць калі мне слова сказала, як лаяць яе пачну. Толькі пойдзе ў кут і плача, зацірка з малаком!» Аднак сілаю яе прывязанасці да яго сам прывязваўся да яе ўсё больш. Неўзабаве сталася тое, чаго ён так горача прагнуў і што з усёй сваёй душы і ўсіх сваіх сіл імкнуўся зарабіць. Далі яму аканомства, і не абы-якое, а ў самой Лясной, ды яшчэ з дадаткам Вулькі. Тады чарнявая Хрысця надзіва хутка яму збрыдла. Што мог сабе дазволіць намеснік, не было ўжо годным аканома, і ў дадатак не абы-якога, а таго, што сядзеў на двух найлепшых фальварках краснавольскага маёнтка. Акурат тады прыгадаў ён сабе, што была яна сялянкай. І забыўся зусім пра тое, што два ці тры разы з вялікай злосцю і галасам выгнаў з парабчанскай хаты вясковых сватоў, якія прыходзілі браць прыгожую і працавітую дзяўчыну за жонку для гаспадарскіх сыноў. Сам сабе ён казаў: «Чаго яна прычапілася да мяне?» Аднак ёй сказаць гэта не мог: хацеў некалькі разоў, але словы колам стаялі ў горле, бо добра памятаў, як доўга і палка мусіў старацца, каб пераадолець яе сарамлівасць і страх. Зрэшты, нельга было і цяпер сказаць, што ён перастаў яе кахаць. Наадварот, ён добра разумеў, што расстацца з ёй будзе яму вельмі цяжка. Калі б не была яна сялянкай, дык ажаніўся б з ёй, хоць бы яна і не мела нічога. Да грошай ён не быў надта падкі, але гонар шляхецкі цаніў. Быў ён амбітным. Абдымаў і цалаваў Хрысцю з жарсцю і замілаваннем, але гадзіну пазней марыў пра жаніцьбу з паненкай з добрага дому. «Калі б трафіла, — казаў ён сваім прыяцелям, — то ажаніўся б з босай і голай, была б толькі з добрай сям'і і з адукацыяй». Трафіла. Прыяцелі засваталі, павезлі да паненкі, заручылі і ажанілі. Быў перад тым яшчэ дзень, калі з Лясной выйшла высокая чорнавалосая сялянка з маладым, але звялым ад пакут і слёз тварам, ведучы за руку адно маленькае дзіцятка, а другое трымаючы каля грудзей. Старэйшага з тых хлопцаў звалі Філіп, у сялянскім вымаўленні Піліп, малодшага Антосік. У той жа самы дзень Бахрэвіч, на ўсе зашчапкі замкнуўшыся ў сваім пакоі, ажно выў ад плачу. Такі ён быў. Але толькі аднаго разу змагаўся са сваім сэрцам. Самым блізкім прыяцелям прызнаваўся ён тады, што сэрца ваявала ў ім з розумам і розум перамог, пане дабрадзею. Потым усё жыццё ён віншаваў сябе, што не зрабіў глупства, дзеля сялянкі не завязаў для сябе свет. Але яшчэ доўга, калі ўспамінаў гэтую сялянку, нешта яму так сціскала сэрца, што ажно твар насоўкай выціраў, сплёўваў і як мага хутчэй ішоў у поле, каб забыцца ў працы. Былі гэта, аднак, часовыя з'явы. Потым нарадзіліся дочкі, пачалі збірацца грошыкі... Мадзя паказала ўвесь шык сваіх вартасцяў... Начальства яго любіла, за пасаду сваю ён не баяўся, выгады ўсялякія меў, прыгажосцю і адукацыяй дачок ганарыўся, і часам нават які ўрадовец ці нават пан наведваў ягоны дом. Адчуваў сябе амаль шчаслівым. Праўда, меў часам трошкі і непрыемнасцяў — з-за мятлы, але значна больш хацеў гэтага, чым таго, каб ягоная жонка была заціркай з малаком.
Цемра і цішыня ахінулі фальварак у Лясной. Каля парабчанскай хаты начны вартаўнік сек дровы, другі ж за стадолай час ад часу працягла свістаў. Зрэдку вялікі дварняк, што спаў у будцы на саломе, брахаў адрывіста і тут жа змаўкаў. Бахрэвіч, абышоўшы будынкі і зазірнуўшы ў кожны кут, згасіў ліхтар і падняўся на ганак. Аднак у хату не пайшоў, сеў на вузкую лаўку, паставіў каля сябе ліхтар і задумаўся. Толькі што ішоў каля таго месца, дзе колькі гадзінаў таму размаўляў з Хрысцяй, і прыпомніў сабе тую гаворку. Быў ён такі, як ёсць, але злога сэрца не меў. Цэлы вечар, бавячыся з госцем, адведзіны якога прынеслі яму гонар і надзею выдаць замуж адну з дачок, і тады, калі еў з апетытам баранову пячонку, і тады, як з захапленнем слухаў песню: «О, анёле, што з гэтай зямлі...», адчуваў, аднак, што нешта глуха яму дакучае. Цяпер, седзячы на ганку, у густой цемры думаў:
«Што я ёй параджу? Ці ж я магу Піліпку тут чым дапамагчы? Бяруць у войска? Бяруць. Шлюць салдата далёка? Шлюць. Што я за фігура, каб у такія інтарэсы ўмешвацца... Можа, з Капроўскім пра гэта парадзіцца... Пайду, вось, спытаюся, ці не знойдзе ён якой рады... Можа, просьбу падаць ад маткі, каб хлопца па хваробе пакінулі... Але зноў жа, а як Капроўскі, барані Божа, перад Мадзяй прагаворыцца, што мяне гэтая справа абходзіць! Нічога з ім не станецца. Хоць свет паглядзіць і на чалавека выйдзе. Баба — заўсёды баба. Як была заціркай з малаком, так і засталася. Бывала... жывот у мяне забаліць, а яна ўжо так перажывае: ногі мне абдымае, галавой да іх туліцца, як бы ў труну са мной разам кладзецца... Так і за сынамі свету Божага не бачыла і не бачыць, дык і выдумляе невядома што. Сказаў бы Капроўскаму, ды баюся, каб перад Мадзяй... Лепш ужо нічога не буду казаць... Што ўжо там? Баба паплача-паплача, а Піліпка праз пару гадоў і вернецца...»
Махнуў рукой, устаў і пайшоў у дом.
|
