|
|
О, БЕЛАРУСЬ!
Тваё мінулае ў мармурах не застыла
І медзьдзю-бронзай не зьвініць.
Яно ня знае готыкі, антычных стыляў,
Ня знае колераў сузорчатых зарніц.
Яно пахавана ў глыбокія курганы, -
Крывёй-бальзамам гоіць сны.
Твой гэній, у мінулым паруганы,
Да славы ўзьнімуць вольныя сыны.
Ты сілы траціла свае дазваньня;
Цябе абплакаў на кургане клён.
Штогод тваё спраўлялі ўкрыжаваньне,
Штогод гісторыі праклён.
Таму й мінулае ў мармурах не застыла
І медзьдзю-бронзай не зьвініць.
Яно ня знае готыкі, антычных стыляў,
Ня знае колераў сузорчатых зарніц.
Язэп Пушча
|
 | | ЧАСТКА ПЕРШАЯ |  |
Янук раз-пораз спыняўся й ляскаў пугай. Сярэдняга росту калматы руды сабака Тапсік, сьцяміўшы, што павесялеў пастух, з уцехай падскокваў уверх на ляскат пугі й зьвягліва, быццам сьмяючыся, брахаў. А хлопчык, - як і належыцца такому ўсяўладнаму сабачаму гаспадару, - то пагражаў сабаку пальцам, то, прыкідываючыся, касавурыўся на яго, быццам за тое, што той замнога дазваляў сабе панібрацтва. Яшчэ ямчэй размахваўся прадаўгаватым і гнуткім вішнёвым пугаўём, маніпуляваў ім так, каб вуж пугі, асабліва той цяненькі, зьвіты з адборнае пянькі кончык яе, з тонкім посьвістам гвалтоўна рэзаў паветра. Ляскат войстрым рэхам трывожыў суседні бор, а пастушок пільна надслухоўваў ягонае водгульле.
Калі-б хлопчык ведаў модныя словы, то мог-бы сказаць, што той цянюсенькі кончык пугі, па-майстэрску зьвіты бацькам з пазычанай ці купленай у кагось пянькі, меў дэмаралізуючыя для статку ўласьцівасьці. Вядома-ж, выяўляліся яны адно пры ўмелым карыстаньні пугай Януком. Бо што, - мяркаваў Янук, - варта была пуга безь ягонае спрытнае рукі? Нейкі, званы пугаўём, вішнёвы прут з даўгой вяроўкай ды й годзе. Трэба было ўзяць яго спрактыкаванай руцэ, ёмка закінуць і пасьля гвалтоўна тузануць - адно тады нараджаўся любы ягонаму вуху рэзкі сьвіст-ляскат. Пуга трымала кароваў у послуху. Праўда, быў і верны сябра-памочнік Тапсік, цану якому добра ведаў Янук. Ды ўсяроўна, пуга сама сабой. Лясьні ёй раз-другі, і глядзі, як стрыжэ вушамі статак, ведаючы, што малы гаспадар на воку яго трымае. Таму сьвіст-ляскат і быў для Янука прыемнай і карыснай мэлёдыяй.
Было ўсяго ў статку, старых і маладых, хвастоў зь пятнаццаць. Панаядаўшыся, быццам нехаця, ацярэбліваліся яны ў ценях вялікіх вольхаў над канавай. Сонца падкрадалася ўжо за чуб суседняга бору. І не агледзісься, як вечар на носе.
Янук сачыў, ці пакажацца ў падворку ля хаты шыракаплечая постаць гаспадара ягонага - асадніка Лазоўскага, ці ня рыпне каля калодзезя журавель. Чуткае вуха ягонае сквапліва лавіла гукі перадвячорнага руху ў падворку, каб угадаць, калі можна рухацца із статкам пад дом.
Лёганькі ветрык прынёс з-пад балота абрыўкі вясёлае полькі й галасы прыпеўкаў. Янук ведаў, што так рыпела трохрадка ў руках вясковага музыкі Тадэўкі, што сам безьперапынна сыпаў прыпеўкамі й падахвочваў іншых, адно ходырам хадзіла поле. Там дзесь грамадою польнымі межамі з Тадэўкавага хутару йшлі ў вёску ладзіць ігрышча. Як магніт, ствараючы навокал весялосьць і падганяючы адсталых, прыцягвала трохрадка да сябе моладзь. Вялікай грамадой уваліцца яна ў раней дамоўленую хату ды кінецца ў скокі. Тымчасам ішлі, гарлапанілі, склікалі іншых, задыхаўся-рыпеў гармонік. Перакінуўшы цераз плячо цымбалы, клыпаў ля Тадэўкі невялікага росту цымбалісты Язэпаў Пецька.
Жвавей захадзілі босыя закарэлыя Януковы ногі, і карціла яму ўжо бегчы туды, дзе, як ведаў добра, у хвасьце старэйшых цягнуліся ўвішныя падшыванцы-жэўжыкі, што пасьля цэлы вечар будуць шнырыць каля йгрышча, займаючыся сваімі зусім непразаічнымі справамі.
Запавядалася шумнае й люднае купальскае йгрышча. Сяньня было Яна. Людзей зь кірмашу налезе процьма, папрыходзяць із суседніх вёскаў і засьценкаў. Ці пусьціць яго гаспадар? - мяркаваў Янук.
Калі прыгадаў, што сталася, вялікі жаль ахапіў ізноў Янука ды п’яўкай смактаў у грудзі. Дзень сьвятога Яна - той самы дзень, калі быў вялікі рэлігійны фэст пры царкве ў Гацях, - гэта-ж па праву было ягонае сьвята, ягоныя ймяніны. Цярпліва чакаў яго хлопчык ад пачатку вясны - значыцца, ад часу, калі пачаў ганяць на поле статак. Абяцаў яму сёлета Лазоўскі вольны дзень ды шчэ й пяцьдзясят грошаў, каб забавіўся на фэсьце - з тэй умовай, што добра пільнавацьме статак і сёе-тое ля гаспадаркі паможа. Гэнае «сёе-тое» складалі дробныя працы й паслугі, што не належалі да ягоных штодзённых абавязкаў.
Падахвочаны абяцанкаю, хлопчык пасабляў асадніку, як роднаму бацьку. Летась-жа на фэст пусьціў, хоць адно пяць грошаў даў. Кагадзе прыабяцаная пяцьдзясятка здалася Януку прост-напраст невядома якім вялізным капіталам. Ніколі ў жыцьці ня меў так многа ў сваёй часта дзіравай кішэні, хоць і даводзілася бачыць у чужых руках. Колькі-ж гэта марозіва, шакаляду, ляманяды й цукеркаў спажываў ужо ў сваім уяўленьні Янук. Мроілася часамі, што палову тавараў у Жыдоў-крамнікаў за тыя грошы адкупіць. Вось дзе паласуецца! - цешыўся пастушок. Ды й ласавацца-ж будзе не абы як, але абавязкова на воку ў сваіх сяброў - канечне, каб бачылі, зайздросьцілі й аблізваліся, асабліва-ж доктаравы Ўладзік і Стась. Ці раз ім ужо ім пра тое хваліўся.
Ажно чорту нямытаму нешта ў галаве перакулілася. Насупіўшыся, швэндаўся ўчора, не дазволіў нават на купальскую ноч у сяло да бацькоў зьбегаць, ды потым із моладзьдзю ля вогнішчаў і вады пазабаўляцца, папараці кветкі пашукаць. Варажыла на нядобрае. Сяньня на досьвітку, быццам і гаворкі пра тое сьвята й абяцанкаў ніякіх не было, устрэў яго асаднік і загадаў статак выганяць. Аб падмене й грашох - ні слуху, ні духу. Ледзь асьмеліўся хлопец адчыніць рот, як пан накінуўся на яго з лаянкай і пагрозамі. Нават тое марнае сьнеданьне камяком у горле засела. Колькі-ж паплакаў хлопчык на полі. Жалем разьпіралі ягоныя грудзі царкоўныя званы, што клікалі да сябе. Заплыўшымі слязьмі вачыма сачыў ён моладзь і старэйшых, што праз Гараватку й празь лес ішлі ў Гаці. Спачатку нават наважыўся быў кінуць статак, плюнуць на асадніка й увесь яго нялюбы род ды пабегчы дадому. Адно як прыгадаў хатнюю галечу ды й тую магчымасьць, што бацька можа вылупцаваць і назад за руку прывесьці (было ўжо раз і гэтак), тады й думкі з галавы вытурыў.
Трэці ўжо год пасьвіў Янук Бахмач Лазоўскага статак. Мог-бы ўжо й кінуць, калі-б ня тая прага да навукі. Кончыўшы пачатковую вясковую школу, мог-бы, як некаторыя іншыя вясковыя падлёткі, бацьку пры гаспадарцы памагаць. Працы хапала. Дык дзе-ж там. Вучыцца яму далей карціла.
Летась пад вясну тое было. Спытаў бацьку, ці пусьціць яго наступнай восеньню ў пятую клясу гацкай сямігодкі. Бацька ня супраць-бы далей сына вучыць, калі-б ня тая вечная нішчымніца ў хаце. Хадзіць штодзень за чатыры кілямэтры ў школу - гэта ня жартачкі, вунь колькі абутку трэба. Дый зь ежай праблема. Дома з аднэй міскі капусты пасёрбае, а ў школу дык скварку якую трэба. А дзе яе браць?
- Іздзі, сынок, калі цябе да навукі цягніць, - казаў Пракоп Бахмач Януку. - Толькі помні, што з абуткам у мяне коратка. От, калі ў лапцёх будзіш хадзіць, дык лыка хваціць. Сам памяркуй...
Бацька казаў праўду. Той малаўраджайны клінок зямлі з трох гактараў - ня выкарміць, не апране й не абуе, нават калі летам і ў ліпавіцкага пана крыху пазаробіш. Асабліва цяжка было з вопраткай і абуткам - хоць ты гвалт крычы. Меў Янук аднаго, на тры гады старэйшага, брата Міколу. Кульгавы на левую нагу быў. Не памятаў Янук, калі брат калекам стаў. Разказвалі, што, будучы яшчэ малым, гадоў ці не каля сямі маючы, пасьлізнуўся й упаў хлапец на мокрадзі ля памыйнага цэбра. Скардзіўся на боль у левым суставе. Бязь лекарскае помачы костка пачала загнівацца, і мусілі паслаць Міколу ў шпіталь. Таму, што на большае не ставала грошы, дык адно спынілі загной. Ад таго часу запаволіўся рост Міколавай нагі. Была яна цяпер карацейшая за правую на цэлай поўпядзі. Бацька мяркаваў калеку на шаўца вывучыць. Сам Мікола нянадта на кнігі налягаў, а калі-б і стараўся вучыцца, дык навошта? Не было нікуды дарогі вясковаму, асабліва яшчэ праваслаўнаму, чалавеку. Як мухі-ліпучкі, абсаджвалі паны ўсё й усюды сваймі ўраднікамі. Заставалася Міколу брацца за малаток і капыл, ці йголку з ножвіцамі, каб свой кавалак хлеба мець. Так пастанавіў Пракоп Бахмач, перш із жонкай Аленай гэтую справу добра ператросшы.
Янука цягнула да навукі, як п’яніцу да гарэлкі, хоць, каб хто спытаў, навошта яму школа, дык мо й не адказаў-бы. Проста няўрымсьлівая прагнасьць ведаў не давала супакою. А як ты ў лапцёх у местачковую школу пакажасься? Засьмяюць, праходу не дадуць. Як сьвет сьветам, ня чуў ніхто, каб хто ў гацкую школу ў лапцёх хадзіў.
Лазоўскі суліў на гэты год восем пудоў жыта й новыя боты. Тут-то й была найлепшая разьвязка. Была яшчэ адна нявыгада: як быць з тымі пачаткамі й канчаткамі? Гэта-ж вясною ды ўвосень, каб пасьвіць статак, трэба школьны год абразаць. Можа, як-небудзь дасца надрабіць, - мяркаваў Янук. Зь ягонымі добрымі ацэнкамі гэта-ж быць ня можа, каб яму не паспагадалі.
Выбраўся аднойчы хлапец у гацкую школу, каб самаму разпытаць-разьведаць. Напрыканцы школьнага году тое было. Ад вясковае настаўніцы нёс ліст да дырэктара. Добра прыгадвае цяпер Янук, зь якім вялікім хваляваньнем пастукаў у дзьверы дырэктаравага бюра мураванае двухпавярховае школы, якімі млявымі й непаслухмянымі былі ягоныя ногі, як разгубіўся, убачыўшы за сталом буйную чупрыну й рудыя вусікі, што належалі дырэктару Марыноўскаму. Вядома-ж, Янук не ў сьляпую прыйшоў. Пра тога «дзірэктара», - які ён і што ён, - яшчэ раней каго мог распытаў. Адзін спытаны Лёнька, што некалі цэлы год у местачковую школу хадзіў, трымаючы задзірліва-важнецкую міну, скупымі словамі даў малому Бахмачу зразумець, што ў гацкую школу ня так латва трапіць (самога за нявуцтва прагналі), што «дзірэктар» - чалавек ніякаваты, нават і зусім благі; наагул даклаў шмат выдуманага, што ў Янука ледзь першы палымяны энтузіязм да навукі не замарыла. Адылі перадумаўшы, папытаўшыся яшчэ зычлівую вясковую настаўніцу, атрымаўшы ейны ліст да «дзірэктара», які, паводля ейных словаў, напэўна-ж паможа, Янук канчаткова адважыўся й наважыўся.
Даўшы «дзень добры», хлапец лыпаў вачыма, нясьмела паглядаючы на гладкага, як кормны парсюк, рудаватага пана, што выгадна сядзеў за сталом і з даўгое піпкі цадзіў радзенькі водарны дымок з-пад роўна падстрыжаных вусікаў.
- Ці не язык мне тады авечкі адкусілі?! - сьмяяўся пасьля пастух, прыгадваючы той момант, - ні знаў што сказаць, як заняло...
Пан Марыноўскі ўважна агледзеў апранутага ў саматканае, з палатанымі старымі ботамі, падлетка й сказаў - ні то строга, ні то лагодна:
- Ну, што скажаш?
Янук із натугай паклікаў на помач непаслухмяны язык:
- Пане дырэктар, я хачу ў пятую клясу...
І тут зацяўся.
- Што, што? Ня чую.
Янук загаманіў галасьней і аддаў Марыноўскаму настаўнічын ліст. Калі дырэктар чытаў, хлапец пасьмялеў. Павярнуў галаву направа, пасьля налева й абглядаў канцылярыю. Па куткох стаялі шафы, школьныя дапаможнікі, на сьценах віселі нейкія табэлі, а на франтавой сьцяне над вакном - крыж ізь фігурай Збавіцеля; пад нізом - белы арол, а пад ім - сам маршалак Рыдз. Паколькі ўсё гэта для Янука было няновае, ён ізноў утаропіўся ў твар із рудымі вусікамі.
- Гм, - сказаў гладкі дырэктар, устаўшы з-за столу й пазіраючы ў вакно з такой мінай і помпай, быццам разважаў над плянамі бою зь небясьпечным супраціўнікам, што вось-вось мае адбыцца. - Добра, вельмі добра.
Янук намагаўся разгадаць, што было «вельмі добра», - ці тое, што ён сюды зьявіўся, ці гэнае, што напісала ў лісьце настаўніца. Пасьля ўсё пайшло гладка. Дырэктар накіраваў яго ў вагульную настаўніцкую, дзе запісалі ў пятую клясу.
Сяньня з усьмешкаю на твары прыгадваў хлапец той момант, хочучы, мусіць, у думках падкрэсьліць, што цяпер ён не абы-што, што ўжо гэную пятую клясу за сабою меў.
Латва з навукай даў рады ды пасьля й у перадавікі выскачыў, хоць боты за зіму цалкам дабіў. Гэта-ж ня жарты - па чатыры кілямэтры туды й назад дзень-у-дзень у пагоду й непагадзь. За зіму падрос, пасьмялеў, спаважнеў. Як-ні-як, яму ўжо ня ўсе вясковыя аднагодкі раўнёй былі, насамперш тыя, што па чатыры клясы пачатковае скончылі ды ля дому бібікі зьбівалі.
Скончыў Янук пятую клясу з добрымі ацэнкамі, дый ізноў у праблему ботаў упёрся. Яшчэ каб адно ботаў! Восем пудоў жыта гэта таксама «ні хаханькі» ў сям’і, дзе вечна даводзілая куртатыя канцы з канцамі зьвязваць. Ці раз так кароткімі яны былі, што нават той самы Аляксандра, які так умела патрапіў Гардыёнаў вузёл разьвязаць, усю мудрасьць сваю на помач паклікаўшы, рады ім ня даў-бы.
Дык не пра самыя боты ўжо йшло. Бацьку вунь якіх пераконлівых словаў шукаць давялося, каб ізноў хлопца на лета да Лазоўскага паслаць. Януку-ж гэная местачковая навука ці не якія йнакшыя норавы ў галаве нарадзіла. Сарамнавата-ж перад вясковымі хлапцамі, у такую навуку дарогу знайшоўшы, ізноў на лета да Лазоўскага «каровам загаркі закручваць» вяртацца. Раз Янук так зрэзаўся з бацькам, што той ажно ў каршэнь таўхялёў мусіў надаваць, каб адумаўся сын.
Усё гэта прыгадваючы, рыхтаваўся цяпер Янук кароваў дадому гнаць. Жаль з прычыны таго сьвінства, што зрабіў пан Лазоўскі, душыў грудзі. Як на тое ліха, спасьцярог хлапец дзьве фігуры хлапчукоў, што выйшлі зь лесу й, перасёкшы гасьцінец, кіраваліся проста на яго. Быў гэта ня хто іншы, як доктаравы Ўладзік са Стасем. Нацянькі празь лес з Гацяў беглі - наўмысьля, мусіць, каб перад ім пахваліцца, як гулялі на фэсьце.
Хлопцы былі тупымі ў навуцы. Стась у вясковай чацьвёртай клясе ўжо другі год сядзеў. Як ні намагаўся бацька, ня мог няздольнага сына разам ізь Януком у гацкую школу паслаць.
І навошта-ж іх сюды якое ліха гоніць? Што цяпер скажа ім Янук, як гэта ў вочы зірне, калі кпіць, падтруньваць зь яго пачнуць? Набягалі сьлёзы. Стрымаўшы іх у пару, завэдзганым сінім кужэльным рукавом выцер нос і сачыў хлапцоў, што ўжо былі зусім блізка.
- Ну, што ты дома робіш, Янук? - яшчэ здалёк нахаду адазваўся Стась. Затрымаліся. У Стася, як заўсёды, пад носам вісела маленькая бурбалка. Невядома, ці мыў ён сяньня абсыпаны рабаціньнем твар. Шэрыя й няхітрыя вочы глядзелі Януку проста ў твар. Апрануты быў у новыя крамныя чорныя нагавіцы й новую кашулю-матроску. Пасьпеў абнавіць ужо й брызэнтавыя чаравікі. Янук прысягнуў-бы, што пад сінімі шкарпэткамі на нагах «піялі пітухі». Цэлае-ж лета, як і ўся вясковая дзятва, бегаў басанож, а каравыя ногі рэдка сябравалі з мылам ці вадою. Уладзік быў апрануты ў зялёныя галіфэ-порткі, боты зь бліскучымі хромавымі халяўкамі, шэры пінжак і белую кашулю із гальштукам.
Стась быў Януковым аднагодкам, а Ўладзік на два гады старэйшым. Жылі пасуседзку. Кароваў у чужых ня мелі патрэбы пасьвіць. Бацька - мясцовы фэльчар-самавук (казалі, што ў войску таго рамёства наламаўся) меў ладны кавалак сваёй зямлі, ды й ад людзей, што ніколі ў хаце ня зводзіліся, добра падзарабляў. На полі хапала наймітаў, у хаце быў дастатак. Дзеці лекаравы ня ведалі, як шмуляе-коліць цела кастраватая зрэбная бялізна. Крамнага ўволю было. Каму-ж, калі ня ім, па фэстах валачыцца, ды зь бяднейшых пакепліваць? Любілі бацькавы грошы ў ход пускаць.
- Ні глядзі ты на доктаравых, - ці раз раіў Януку бацька, - яны ні твайго носа-палоса. У іх вуньдзіка высахніць ці вымакніць, дык і бяды вялікай: людзі дабра панавозяць.
- Што табе! Можа, я хачу дома быць! - задзёрыста адказаў Стасю Янук, сілком змагаючы крыўду, што напірала ў грудзёх.
- Каб ты гэдак жыў, як праўду кажаш! - не ўступаў Стась.
Асабліва ня мог цярпець Янук Стасевай брыдкай грымасы, што паказвала кпіны.
Уладзік трымаўся збоку. Ён, як казалі, ужо пад дзяцюкі падбіраўся. Доказам такога падбіраньня былі хаця-б тыя самыя зіхатлівыя хромавыя боцікі, што нядаўна справіў бацька. Уладзік прабаваў танцаваць, піць гарэлку, а часам нават ласаваўся, хаця ўпотайку ад някурачага бацькі, крамнымі папяросамі. Ці раз бачылі іншыя, як каторую старэйшую дзеўку ўжо за грудзі сьмела ўшчыпнуў - мусіць, гэтым даводзячы сваю сьпеласьць. Ростам вялікі быў не па сваіх гадох. Тое, што некалі ў школе ў кожнай клясе па два гады сядзеў і што бацька часта, як казалі, салам «падмазваў», каб сын як-небудзь элемэнтарнай пісьменнасьці навучыўся, - зусім не перашкаджала Ўладзікаваму росту ў дзяцюкі. Ганарыстым стаў і задзёрыстым. На гэтых двох сынох і сухой, як нядошлы бабовы струк, жонцы Марылі, канчалася лекарава сям’я.
- Як фэст быў? - буркнуў Янук.
- Каб ты толькі відзіў! Ядры т-тваю палку, народу дык народу! - забубніў у нос Стась, рад пахваліцца. - Такога кірмашу я ў сваім жыцьці ня відзіў!
- Дзіва вялікае, такоя-ж жыцьцё во, сто гадоў пражыў! - кпіў пастух.
- Ну няхай сабе, алі пагулялі на ўсю йванаўскую! - гугнявіў цалкам незьбянтэжаны Стась. - Елі й пілі што хацелі, аж пуп трашчэў. Хочаш во? Выбірай.
Стась выцягнуў зь кішэняў дзьве жмені цукеркаў. Былі там малыя круглыя ў паперках і падўжныя, і даўгія махрыстыя. Прынадна ўпрыгожылі яны рознымі колерамі Стасевы нязграбныя далоні. Зазьзялі ад прагнасьці Януковы вочы. Цукеркай мог ласавацца раз ці два на год, ня болей. Нясьмела, быццам баючыся, каб Стась не паклаў іх назад у кішэні, выцягнуў руку і ўзяў найменшую з чырвоным ракам на празрыстай абгортцы.
- Бяры яшчэ адзін, - спанукаў Стась.
Янук разгубіўся. Лекараў сын паглыбляў ягоную крыўду. Сам меўся быць сяньня панам, за свае грошы раскашэліцца й перад іншымі хваліцца, а сталася, што гэты смаркач дэманстраваў цяпер, які ён ласкавы й добры. Выбраў ён найдаўжэйшую махрыстую цукерку й сунуў у Янукову руку.
- Дык што, ні пусьціў цябе? - пытаўся яшчэ раз пастуха.
- Ні пусьціў - пшэк пракляты! - із крыўдай прызнаўся Янук.
- І грошы ні даў?
- І грошы ні даў.
- Каб яму скула ў бок за гэта! - прыабяцаў Стась.
- Каб яму дзьве, дый у такое мейсца, што сесьці ня мог! - паправіў Янук.
Памаўчалі. Уладзік выцягнуў зь кішэні папяросу й запаліў.
- А сягоньніка на вечарыну прыйдзіш? - пытаў Стась.
- А будзіць?
- Пэўна-ж што будзіць.
- У каго?
- Мусіць, ці ня ў Тодара Кмітавага. Дык што?
- Можа й прыйду.
Надта-ж хацелася Януку на вечарыну. Ведаў, якія гучныя й забаўныя бываюць купальскія йгрышчы, ды й дома тыдні із тры, мусіць, ня быў, хоць дахаты, нават абыходзячы вакол Гараватку, было недалёка. Але што на гэта скажа Лазоўскі?
- Ты яго ня бойся, халеры гэдакай, - як-бы вычытаўшы на йлбе пастуховы думкі, ды абціраючы тую бурбалку пад носам, сказаў Стась. - Ноч твая, пагуляць можаш.
- Падумаю - можа й прыйду.
Стасевы словы падбадзёрылі яго.
- Глядзі-ж, пастарайся.
- А хто йграць будзіць?
- Сьцяпанаў Тадэўка, хто-ж...
- Добра, пагляджу там.
Хлопцы пайшлі. Янук глядзеў, як накіраваліся праз шырокае пасма лугу, перабраліся праз канаву, мецячы проста на Гараватку.
- Тапсік! - клікнуў пастух сабаку. Той паставіў вушы, пільна гледзячы малому гаспадару ў вочы, стараючыся наперад згадаць, што ён хоча. - Гані іх дамоў! Там! - паказаў пальцам на статак Янук.
Тапсік паволі забег каровам з другога боку й памалу пачаў ціснуць іх на папар у кірунку двара Лазоўскага, што стаяў у самым цэнтры хутару.
Пан Лазоўскі, русавалосы мужчына гадоў пад пяцьдзесят, прытуліўся да паркану на вялікім дзядзінцы, пагладжваючы свой бэбах ды паглядаючы на сваю багатую калёнію. Вока ягонае любавалася абшарам і ўраджаем. Збажына вунь парасла сёлета, як на лес гледзячы, канюшына тоўстым дываном заслала вялізную ніву, гародніна, садовіна - усё, дзякуй Матцы Боскай Чэнстахоўскай, у гэтым годзе спорыла. Лазоўскаму ніколі й у галаву не прыйшло, што ён найбольш сакавітыя сокі, як ненажэрны паразіт, з добрых працавітых людзей тутэйшых смактаў. То-ж яны, як найміты, за безцан апрацоўвалі ягоную вялізную гаспадарку.
Тое, што яго зь «Велькапольскі» прыслалі сюды, ды, абрэзаўшы малазямельным, далі яму гэты вялікі кавалак першакляснае зямлі, гэта ўсё належалася за тое, што памагаў адваёўваць і будаваць «Жэчпаспалітую». Гэта-ж ня дзе ў іншым якім мейсцы, а якраз тутака, на гэтых «крэсах» кроў праліваў, бальшавікоў босых, голых і галодных гонячы. Цяперака ён тут праўны пан і гаспадар. Урад прызнаў ягоныя заслугі, ацаніў «пралітую кроў» і пасадзіў ваяку між бедных малазямельных людзей, каб спажываў плёны іхнае працы.
Сяньня-ж і настрой Лазоўскага выдатна паправіўся, бо ў воласьці з панам войтам удалося зусім хлёскі гяшэфцік наконт падаткаў абцяпаць. Адно вось цяпер, вярнуўшыся дахаты, прыгадаў ён, што раніцою, будучы ня ў гумары, пакрыўдзіў пастуха.
Каровы ўваходзілі ў вялікі, абгароджаны высокім частаколам, двор. У самым хвасьце цягнуўся Янук із сабакам. Асаднік гукнуў хлопчыка.
- Хочаш схадзіць дамоў? - спытаў ён пабеларуску.
- Хачу, - зірнуў Янук гаспадару сьмела ў вочы.
Лазоўскі быў пад гальштукам, у прыгожых выглянцаваных боціках, сініх галіфэ-портках, шэрым пінжаку. Правай рукой палез ён у кішэню порткаў і выцягнуў адтуль вялікую жменю манэтаў. Перасыпаў іх з аднэй далані на другую, любуючыся грашмі, быццам наўмысьля, каб пазводзіць пастушка. Аж пабольшалі Януковы вочы. Так многа грошы ніколі ня бачыў. Былі там і малыя ніклёвыя, і медзякі, былі й срэбныя залатоўкі.
Асаднік выбраў із жмені тры найменшыя манэты й выцягнуў калматую руку да пастушка: - Маеш тут дваццаць пяць грошаў і можаш ісьці.
Янук узяў грошы й забыўся нават падзякаваць.
- Кароў мы самі спарадкуем, - працягваў шурпаты голас Лазоўскага. - Ідзі ў кухню, памыся, паеш і бяжы.
Януку ня трэба было паўтараць. Нахаду памыўся, хапіў нешта ўкусіць і выскачыў з хаты.
- А ўсё-ж абяцаных пяцьдзесят грошы ня даў, пшэк паршывы! - прабурчэў пад носам, клічучы Тапсіка й кіруючыся на выган.
Калі-б із птушынага лёту кінуць вокам на ваколіцу, паказаўся-б вам такі краявід: зь левага боку, гледзячы на захад, як зрокам абняць, зялянелі вялізныя скарбовыя лясы. Дзесь зь нетраў іх, з паўдзённага ўсходу, выбягаў шырокі гасьцінец - побач хутару Лазоўскага апярэзваў лес, лагчынай прабягаў уздоўж земляў маёнтку Ліпавічы, пераскокваў чыгунку і ўжо з паўночнага боку яе сьпяшаўся ў Гаці. Раўнінны хутар Лазоўскага адасобнены быў ад суседняе вёскі Літоўцы, дзе жылі Януковы бацькі, даўгім сугром, званым Гараваткай. Сама-ж вёска ляжэла быццам у падоўжаных начоўках. Паўночным брыжам начоўкаў была двукаляінная чыгунка, што з аднаго боку бегла ў Полацак, а з другога - у Маладэчна й на захад. За чыгункай прытуліўся ля дубровы шляхоцкі засьценак Галавачы. Па суседзтву - у зелені бярозаў, ліпаў, клёнаў, хвояў і садовых дрэваў - прытаіліся гаспадарскія й жытловыя будынкі маёнтку Ліпавічы.
Абкружаная з трох бакоў асадніцкімі й шляхоцкімі землямі, з усходу ўпіралася вёска Літоўцы ў балоты. Калі-б які жартаўлівец сіліўся схарактарызаваць мейсцазнаходжаньне Літоўцаў, мог-бы трапна сказаць гэтак: загналі літоўскіх паны, шляхта й асаднікі ў казіны ражок. Наўкол найлепшую зямлю й лясы пазабіралі, а ззаду, як на зьдзек, кавалак нікчэмнага балота прырэзалі.
З балота гэнага запраўды невялікая пацеха была. Апроч дробных сасонак ці карлаватых бярозак, здатных на хвораст, ані дрэва там людзкага, ані нават ягадаў уволю. На мокрых купінах улетку ў лапцёх касілі сяляне рэдкую траву, а сена вывозілі ўзімку, як замярзала.
Найбольш характэрным і дамінуючым мейсцам у цэлай ваколіцы была Гараватка. Як падоўжаны, мейсцамі з упадзінамі, добра падыйшоўшы бохан хлеба, лягла яна між хутарам Лазоўскага й вёскай Літоўцы. Калі-б той бохан удаўжкі памерыць, то, пэўна, кілямэтар з гакам перацягнуў-бы, дый ушыркі мо чвэрць яго. Сугор належаў маёнтку Ліпавічы, але гэта, казалі, адно пазьнейшым часам. Даўно-даўненька, казалі, Гараватка была літоўскай.
Ды й не аб фармальную ўласнасьць ішло. Гараватка жыла ў мяйсцовых казках і лягэндах, глыбака ўрасла ў народную гісторыю. Зірніце, хаця-б, на гэты дуб-гігант, што так глыбака ўкараніўся ў Гараватчыны грудзі з усходняга боку. Такіх, як ён, ізь сьвечкаю ўдзень у ваколіцы ня знойдзеш. Старэйшыя цьвердзяць, што яму больш за паўтысячы гадоў. Дай ці ня дай таму веры, а вядома, што ён стары й каштоўны сьведка няпамятных мяйсцовым людзям эпохаў.
Як горда й валадарна ўзвышаецца ягоная крона! Аб магутныя грудзі гэтага волата разьбіваліся вятры й непагадзі цэлых стагодзьдзяў. Казалі, што памятае Баторага й Івана Жахлівага, што сачыў ён за Швэдамі й Напалеонам. Народ празваў яго Архіпам. Тут на Гараватцы ля Архіпа сустракаліся ганцы з паўстанцкіх аддзелаў сялянаў, узьнятых супраць дэспата-цара Каліноўскім. Імя Архіпа служыла як пароль беларускім жаўнерам у часе апошняй і найбольш жахлівай вайны. Некаторыя цьвердзілі, што Архіп быў пасаджаны даўным-даўно тым князем, што на гэтым сугры быў замак пабудаваў і самую Гараватку ахрысьціў.
Як моцна мясцовы народ шанаваў і цаніў Архіпа, сьведчыць адзін факт, за праўдзівасьць якога кожны вакольны чалавек, божачыся, мог-бы разьбіць свае грудзі. Гадоў дзясяткі таму із тры назад задумалі ліпавіцкія ўладныя вяльможы Архіпа на будаўляны матар’ял сьпілаваць. Вестка гэтая, мусіць, праз парабкоў і іншых наймітаў, з маёнтку Ліпавічы маланкай па ваколіцы разьбеглася. Пачуўся ціхі й зьдзіўлены гоман, пасьля перамешаны з абурэньнем: «Як-то? Няхай толькі асьмеляцца, ну!»
І найбольшая пагроза была ў тым «ну». Гэта-ж як без Архіпа ўявіць Гараватку?! Поўнай хваляй вылілася з народных грудзей любасьць да старога заслужанага волата. І калі прыйшлі панскія людзі зь піламі й сякерамі, абглядаючы, з каторага боку пачаць грызьці месіва гістарычнага гіганта, заварушыліся навакольныя палі, загулі сялібы, як з-пад зямлі пачаў расьці на Гараватцы натоўп народу. На гэткую незвычайную катавасію зьявіўся ля Архіпа й сам ліпавіцкі пан. Найстарэйшыя зь Літоўцаў, ветліва пакланіўшыся, прасілі, каб паслаў сваіх людзей дамоў і не чапаў Архіпа. У галасох гэтых чуў ліпавіцкі пан ня толькі прозьбу, а й пагрозу, а дападлівае вока ягонае хутка ацаніла патэнцыяльную сілу народу, што навокал гусьцеў, рос і гудзеў. Адклікаў ліпавіцкі пан сваіх людзей ізь сякерамі й піламі, а сяляне навакольныя з удзячнасьцю й пашанай паглядалі на Архіпа, што хаця-нехаця стаўся мабілізатарам народнае салідарнасьці й сілы. Гэтак пра Архіпа разпавядалі мяйсцовыя старажылы.
Ня ведалі літоўскія людзі, ці дзякаваць Творцу за тое, што пасуседзтву зь імі разьмясьціў Гараватку. Цяжка гадаць, ці каму зь іх прыходзіла думка ставіць пытаньне Гараваткі ў такой прызьме - зьвязваючы зь ейным існаваньнем Творцу. Вось яна, гэтая Гараватка была побач - так, як заўсёды за днём прыходзіў вечар ці ноч, або як тое, што на сьвет сьвяціла сонца. Гараватка была рэчаісная, пасуседзтву, і нерэчаісная, мітычная - тая, што, зьвязаная з рознымі казкамі й лягендамі, існавала ўжо ў гісторыі ваколіцы. Здавалася некаторым практычным і галодным зямлі людзям, што, каб гэных дваццаць ці больш гактараў (а хто-ж яе калі, папраўдзе кажучы, мерыў?) сугра ды было пакрытае, скажам, ураджайнай глебай, вунь колькі можна было-б дабра выгадаваць. З другога боку - ці належыла-б тады Гараватка літоўскім? Хіба не.
Якая-ж была практычная карысьць з Гараватчынага суседзтва?
У ясны дзень, калі на ейны горб узыйдзеш, вунь як добра ўсё навакольле можна пабачыць: ня толькі маёнтак Ліпавічы ці засьценак Галавачы, але добра бачныя былі гацкіх сьвятыняў ды іншыя большыя будынкі; як на далоні гэт! Як далёка выпрастаўся шлях чыгункі, выкрыўляўся вуж гасьцінца ды вялізарны дыван сумежнага скарбовага лесу аж да грывы ягонай на небакраі. Сьмялейшыя яшчэ ўзьбіраліся аж на вяршаліну шырока-пышнае разложыстае кароны старога Архіпа, каб сягнуць вокам яшчэ шырэй. Ня дзіва, што падчас вайны Гараватка была стратэгічным пунктам.
Хто ведае, ці не прабавалі калі людзі з Гараваткі ўжыткоўную зямлю зрабіць. Мо сьлядамі гэных спробаў былі крушні каменьняў, што й цяпер мейсцамі на сугры ляжэлі. А мо камяністасьць Гараваткі была прычынай, што сквапныя на зямлю пачынальнікі, апусьціўшы рукі, разьвітацца мусілі з добрымі намерамі.
Кажуць, што некалі з Гараваткі, як з тэй перадойкі ўзімку, была людзям нейкая малая карысьць: гэта як чыгунку будавалі побач, адсюль каменьне, жвір і пясок цягалі, каб выраўнаць западзіны цімала якіх мяйсьцінаў на чыгуначным шляху. Апавядальнікі аб страхалецьцях настойвалі, што якраз гэным часам, заглыбака сугор рыючы, чарцей ды іншую нечысьць у Гараватцы зачапілі, дык ад таго часу здані й іншае ліха пачатак бярэ.
Ведама, што на працягу стагодзьдзяў Гараватка дала прытулак цімала якім напасьнікам на нашую бацькаўшчыну; казалі, што ляжалі тут косткі Швэдаў і Французаў, Палякаў ды Маскалёў, Немцаў ды іншых. Некаторыя цьвердзілі, што якраз таму такім буйным і ўстойлівым рос Архіп, бо попеламі чужнікоў жывіўся. Што-ж да чарцей, то, калі й былі яны, дык ладна патрывожылі іх Першай Сьветавай Вайною.
Кацілася гэная вайна, кацілася, дый у ваколіцы Літоўцаў прыкацілася. Грымела дзесь воддаль дый да Гараваткі дагрымелася.
Прыйшлі зноў чужнікі ды аблюбавалі Гараватку ці не за тое, што над ваколіцай панавала. Як краты, пачалі рыць-тачыць грудзі ейныя, пасьля-ж у гэныя вытачаныя норы й канавы зашывацца. Пачало вухкаць з Гараваткі па ўзьлесьсі й гасьцінцы, што ля лесу бег, а гэныя другія зь лесу, каб у даўгу не застацца, ды гэтым гаравацкім у вадказ. І пражыліся, курыліся, смылелі агнём, травіліся літоўскія гаспадаркі, бацькаўшчыны і дзедаўшчыны працавітых і нічым тут не вінаватых літоўскіх сялянаў. Літоўскія-ж мужчыны й жанкі, па сваіх меншых норах хаваючыся, на тое вуханьне ў вадказ: мала тут свае было нечысьці, дык яшчэ другіх іншых рагатых з-за паўсьвету папрыганяла.
Адзін Архіп, як і раней, горда й непарушна стаяў на горбе і як-бы ўсёй тэй галасьлівай вакольнай мітусьні абыякава сваім старэчым чубам прыглядаўся. Што яму! Адзін ці другі кавалак зялеза-асколка, або якая куля ў камель пападзе, кару адшчэпіць. Пападалі-ж і раней. Адно каб пачаў лічыць, колькі гэта на працягу свайго даўгога веку ранаў перанесьці давялося. Гэта-ж не навіна. Перажыў тых, сплывуць і гэтыя. Яны, бы той вецер, што аб ягоную карону й магутны камель разьбіваюцца: павухкаюць, за чубы патузаюцца дый пойдуць. Ён-жа быў, ёсьць і будзе: устойлівы, трывалкі й непарушны.
Цягнулася гэная перапалка доўга й не давала жыць людзям літоўскім. Калі-ж нарэшце адгрымела і адвухкала, калі адплыла чужая хваля, павылазілі літоўскія з нораў сваіх, ды пайшлі мужчыны на Гараватку парадак рабіць. Трэба-ж было тым, што за «гаймат» дужаліся й тым, што «за веру, цара і ацечаства» ходаліся, у Гараватчыных грудзёх прытулак даць. І апошняе слова зноў было за літоўскімі: «Лезьце, - казалі яны, - у вадну яму! Мы вас от цяпер памірым. Гэта-ж нявідана-няслыхана, пазганяў вас сюды чорт на галовы нашы з-за паўсьвету!»
На парытых-паточаных, ваенным хламам засьмечаных грудзёх Гараваткі, вырас падоўжны, быццам той сьціртаваты капец бульбы, сьвежы курган. Побач ранейшых прыблудаў, што тут вечны супачын сабе знайшлі, трухлець ляглі косьці новых ахвяраў, што не за свае звадкі Бог ведае адкуль ходацца сюды прыйшлі. Швэды ці Французы, Маскалі, Немцы ці Палякі - усім роўны прытулак дала беларуская зямля.
Літоўскія-ж людзі ў бальшыні богабоязныя, пабожныя былі. Мала калі было, каб каторы йдучы ці едучы, пры дарозе капліцу ці крыж вялікі драўляны зь фігурай Збавіцеля або й безь яе сустрэўшы, крыж на сваім перадзе не зрабіў і «міца і сына» не сказаў. Вось чаму цяпер ля гэтага сьвежага кургана вырас вялізны, з тоўстай роўнай бярозы змайстраваны крыж, а на ім - самародкам-мастаком выструганая фігура Збаўцы. Цяперака ці адзін шашаль ужо крыж той патачыў, дый сам ён пад цяжарам аднаго ці двох дзясяткаў гадоў спаважнеў і на бок пахіліўся. Іншымі мейсцамі на сугры ў западзінах вырасьлі сосны й хвоі, а ў ніжэйшых мяйсцох, дзе на гліне трымалася вада, нават і кустаўё.
Бадай ці ня ў кожнай вёсцы беларускай была аблюбаваная мясьціна, што на языкох апавядальнікаў аб розных жахах і злыбядзе пакутавала. Такой мясьцінай, што па сваёй маляўнічасьці не паддалася-б многім іншым, Бог ведае як даўно была Гараватка. Дзеткі літоўскія, што толкам бабчыны ці матчыны апавяданьні цяміць маглі, пабажыліся-б, пэўна, што ў Гараватцы водзяцца чэрці, паказваюцца здані, што бадай калі каму й у пекла трапіць давядзецца, дык дарога туды будзе ці не праз Гараватку весьці. Калі, бывае, усходзіцца ў вёсцы з плачам каторае малое, так і пачуеш з матчыных вуснаў: маўчы, а то чорт гаравацкі пачуе! Мала таго: калі хто з суседніх каторага літоўскага, завёўшы звадку, за жывое стараўся скубануць, дык чортам гаравацкім называў. Дзеяла, як на быка чырвоны рызман.
Папраўдзе кажучы, каб усяму веры даць, дык, мусіць, у Гараватцы ад чарцей, чарцянят і іншай нечысьці аж кішэла. Узімку пад Піліпаўку вадзілі тут свае карагоды ваўчыцы, страхотным выцьцём ваколіцу поўнячы. Гараватка была маляўнічая й таямнічая, страшная й прынадная. Дзіва няма, што малеча нагой ступіць у Гараватцы пабойвалася, а старэйшыя ўпоцемку ад яе стараніліся.
Хцівыя да выдумкаў апавядальнікі заўсёды непрыкметна на баку пакідалі адно не апошняй важнасьці: калі й як гэтая цікавая мясьціна дастала хрышчэньне. Адныя парознаму тлумачылі, іншыя згадкамі таямніцу гэтую раскрыць намагаліся. Калі-б хто й хацеў аб тым назове з усіх бакоў памяркаваць, дык ці не дайшоў-бы ў сваёй галаве, што Гараватка нейкім чынам параднілася з «горам», «гараваць» і іншымі з гэтага выводнымі абазначэньнямі. А калі так, то ці трэба яшчэ гаварыць, аб чыім горы была мова...
Тыдні тры ня быў удома Янук. Карціла яму бегчы. Пакуль да бацькі забяжыцца, словам-другім із старымі перакінецца, пакуль на вечарыну зайдзе, дык вунь як позна будзе. А ноч-жа цяпер кароткая, яе не надточыш. Босыя Януковы ногі, што за дзень за каровамі набегаліся, вунь якімі нецярплівымі цяпер сталі і ўжо якнайхутчэй маніліся з асаднікавага двара пад бацькаў дом панесьці. Адылі перш вырашыць трэба было пытаньне: куды йсьці? Ці гасьцінцам, ды зрабіць лішні кусок дарогі, ці кроіць нацянькі праз Гараватку? Калі-б асьмеліўся нацянькі, можа было-б скараціць ці не ўтрая дарогу. І трэба-ж было, каб гэтая Гараватка, як на злосьць Януку, упоперак дарогі да бацькоў лягла. Калі-б гэта быў дзень, дык ніякае загваздкі: смаргануў-бы нацянькі й квіта. Цяперака-ж пакуль перабяжыш поле Лазоўскага, там праз мокрадзь ля канавы перабярэсься, зарасьнікі мінеш, што з гэным вялікім борам лучыліся, ды на Гараватку ўзьлезеш, дык глядзі колькі часу міне.
Янук кінуў вокам на захад. Сонца закулілася ўжо за зубата-кашлатую карону бору, зьнізу ярка пазалочваючы пер’е рэдзенька расьцярушаных па небе хмарынак. Ужо шарэла. Марудзіць няма калі. Потная левая рука сьціскала тры малыя манэты ў кішэні даматканых зрэбных портак. Тапсік, зьеўшы страву й вылізаўшы старанна чарапок, аблізваўся й пазіраў на хлопца, трымаючыся напагатове, каб спадарожнічаць. Пастух зірнуў на сабаку й наважыўся. «Маючы такога добрага таварыша, - думаў ён, - дык хто там будзе чарцей баяцца, калі яны й ёсьцека».
Калі Янук, выбегшы за вароты двору, рушыў у кірунку Гараваткі, Тапсік, як ёмкі мяч, кульнуў раптоўна наперад, апісаў навокал хлопца вялікае кола ды, радасна брэшучы, скочыў яму на грудзі, намагаючыся лізнуць у твар. Сабака, відаць, здагадаўся, куды сьпяшаўся ягоны гаспадар. Яму таксама карціла зьбегаць у родную вёску, старыя куты абшнарыць, із знаёмымі й даўно нябачанымі сябрамі пацяўкаць ці панюхацца.
Любіў Янук свайго Тапсіка. Шчанюком узяў яго ад маткі, што надта заядлая й крутая была. Тапсіку цяпер пад тры гады было. Разумны й паслужлівы ўдаўся - мала дзе такога знойдзеш. Хлопчык муштраваў яго, часу не шкадаваў, уцеха з таго вялікая была. Цяперака за тое меў добрага памочніка вартаваць статак. Зімою сабака паквапіўся нават зь Януком у школу пайсьці. Калі аднойчы надакучыў у школе вартаўніку, а раз падчас заняткаў асьмеліўся нават клясныя дзьверы лапамі скрэбсьці, каб да свайго гаспадара дабрацца, давялося пакідаць ягу ўдома.
Крокаў ці не на дзесяць шырокая канава была напалову напоўненая вадой. Янук знайшоў тое мейсца, дзе з аднаго боку на другі перакінутыя былі дзьве жардзіны, ды асьцярожна, растапырыўшы рукі, каб атрымаць раўнавагу, пераходзіў на другі бок. Тапсік скочыў праз ваду, і, калі Янук ступіў на бераг, сабака абтрасаўся ўжо й ветліва віляў хвастом.
Сьцежка вяла праз густы зарасьнік. Калі Янук упёрся ў Гараватку, ужо цямнела й на небе паказаліся першыя зоркі. Ведаў хлапец Гараватку як сваю пяцярню. Ці раз ізь сябрамі лазіў тут па старых акопах, заглядаў у часткова засыпаныя ўжо бліндажы, цешыўся, калі знаходзіў пайржавелую амуніцыю, зь якой любіў забаўляцца на пасьце ля вогнішча. Вандроўкі тыя адбываліся ўдзень, калі Гараватка не была небясьпечная й зусім інакш выглядала, чымся цяпер. У цемры яна камплетна зьмянялася, набірала нейкай страхотнай таямнічасьці. Здавалася, што сваёй шырокай каронай падпіраў Архіп усеяны залатымі зоркамі купал неба. Інакш, чым удзень, дрыжэла, наводзячы нейкую жуду, лісьцё асінаў, а ззамоладу створаныя ўва ўяўленьні розныя чэрці, што тутака, быццам, свае гулянкі начамі ладзілі, цяпер маглі таіцца за кожным кустом ці крушняй каменьняў. Завялікі ўжо быў Янук, каб у чарцей верыць, але-ж тут, папраўдзе кажучы, цімала людзей у нетрах Гараваткі ляжала. Хто ведае, ці каторыя зь іх не ўстаюць начамі, каб полем бою палюбавацца.
Янук асьцярожна ступаў знаёмай сьцяжынай. Вушы ягоныя злавілі водгульле літоўскай вечарыны. Хлапец падбадзёрыўся й барзьдзей усьпінаўся ўверх. Набліжаючыся да самага небясьпечнага мейсца - побач з тым самым курганам і крыжам - ён спыніўся таму, бо раптам стануў, як укопаны, Тапсік. Сабака бурчэў. З правага боку былі тут ямы й акопы. У цемрадзі мала што можна было разгледзець.
- Ціха, Тапсік, ці-і-і-і..., - зашышыкаў ён на сабаку, абшчаперыў яго аберуч ды пачаў прыслухоўвацца. Здалося, што непадалёк направа пачуў галасы. Мо здалося? Ахапіў яго страх. Як не натужваў слых, усё навакол стала таямніча ціха, адно шпарчэй пачало біцца пастухова сэрца. Здалёк чуваць быў гул цягніка, дзесьці зь вёскі даляталі водгукі йгрышча, зьвяганьне сабак, а ў недалёкім бары адазвалася позная птушка.
Ізноў наёжыўся, пачаў бурчэць і вырывацца з рук Тапсік. Янук не на жартачкі спалохаўся, баяўся рушыць зь мейсца, быццам у зямлю ўліп. Калі яму здалося, што зноў злавіў вухам нейчую гаворку, сабака гвалтоўна йрвануў направа і заліўся гулкім брэхам. Амаль у наступную хвіліну з голасным енкам ён адскочыў назад. Янук кінуўся да Тапсіка, і ў гэны-ж момант убачыў сьвятло ручнога ліхтарыка. Робячы малыя зыгзакі ў паветры, сьвятло набліжалася да хлопца. Сабака ціха скавытаў і лізаў нагу.
- Гэта ты, Янук? - загудзеў лагодны бас Лявона Шпунта. Хлапец стаяў, як адубелы, ня могучы паварушыць языком. Намагаўся нешта сказаць, ды ня мог адолець пярэпалаху.
- Што ты тут робіш? - хацеў ведаць Лявон. Янук разгледзеў дзяцюка. Апрануты быў пасьвяточнаму, у гарнітуры й пад гальштукам.
- Дамоў іду, - адважыўся нарэшце малы Бахмач. - А ты што тут робіш? - спытаў ён з чаргі. - Але-ж ты мяне напужаў, каб ты згарэў!
- Дык ідзі, калі йдзеш! - сказаў Шпунт загадным тонам.
- А што ты тут робіш? - спытаў яшчэ раз Янук.
- Тваё якое дзела! - адрэзаў той непрыязным тонам. - Можа, я ізь дзяўчынай тутака. Кажу йдзі!
Януку здалося, што воддаль каля дрэва нехта зварухнуўся. Хто-ж мог тут быць зь Лявонам у такую пару, калі сам ён мусіў-бы быць на вечарыне? І што яны тут рабілі? Адылі Янук больш не марудзіў, бо чаго добрага, возьме гэты рослы дзяцюк, яму ў каршэнь надае. Рушыў сьцежкай, а за ім, пакульгіваючы, сабака.
- Мой ты добранькі Тапсічак, - пяшчотна прамовіў, гладзячы сабаку, - ударыў цабе гэты паскудны хлыст...
Як толькі хлапец выбраўся з Гараваткі на чыстае поле, нацянькі праз збажыну бегма кінуўся ў кірунку Літоўцаў. Мала дзе каторая хата сьвяцілася вокнамі. Летам ашчаджалі людзі газу, завідна намагаліся дагледзець гаспадаркі. Сяньня-ж тым больш не было патрэбы, бо шмат хто быў на йгрышчы.
Шпарка бягучы, Янук нічога ня думаў. Ды калі-б і думаў, то невядома ці прыйшло-б яму ў галаву, што ўночы жывы чалавек у Гараватцы ёсьць больш небясьпечным, чымся якая ўяўная нечысьць. Хлапец быў паглынуты ймкненьнем, каб якнайхутчэй забегчы дадому. Па пахілай лекаравай ніве борзда ймчаў ён уніз. Ледзь пасьпяваў за ім кульгавы Тапсік.
Калі дабег да лекаравага двара й адчыніў скрыпучыя вароты, голасным брэхам заліўся доктараў Мурза. Тапсік падскочыў да яго, сабакі пачалі нюхацца. Янук адчыніў другія вароты й ужо быў ля свае хаты. На вулічнай лаўцы ў цемені разпазнаў сваіх бацькоў. Яны гаманілі паўголасам.
- Гэта ты, Янучок? - спытала маці.
- Так, мама. А што?
- Ды мы ні спадзяваліся. Ждалі ўчорака, ажно як ні было...
- Ні пусьціў, - сказаў Янук з крыўдай у голасе.
- Іж ты яго, - буркнуў бацька. - Чаму-ж гэта?
- А чорт яго знаіць, - адказаў хлапец. - Ну, што тут у вас?
- Нічога такога. Ты вячэраў?
- Так, на хаду. Ну дык я пайду, - памкнуўся ўжо адыходзіць Янук.
У гэты час падбег Тапсік.
- А чаму-ж сабака кульгаіць? - заўважыў бацька.
- Ды гэты хлыст ударыў яго, ні знаю, камянём ці чым.
- Хлыст? Калі гэта?
- Ну от цяперака.
- А дзе-ж ты яго відзіў?
- У Гараватцы, дзе-ж...
- Ён цяперака ў Гараватцы? Ты ні маніш?
- Чаго буду маніць... кажу, што на свае вочы відзіў.
- Дык гэта ён, мусіць, тамака із Косьцікам Сабакевічам, - сказала маці.
- Ты яго самога толькі спаткаў ці яшчэ каго? - перапытаў бацька.
- Самога. Але мне выдалася, што чуў гаворку. Быў нехта другі, мусіць.
- Дык пэўна Косьцік там зь ім, - сказала тонам, што не пакідаў ніякага сумлеву, маці.
- Чаму гэта ікраз Косьцік? Адкуль там ён? - дамагаўся пастух.
- А ты ня чуў?
- Што чуў?
- Што сягоньніка на фэсьця ў Гацях нехта бальшавіцкія ахвішкі параскідаў...
- Так? - зьдзівіўся Янук. - А мне-ж гэтыя, каб іх халера, доктаравы нічога не сказалі.
- Так і ведай, што гэта Сабакевічавых рук ні мінула.
- Глядзі ты што. Дзіва, што Лявон так на мяне сыкнуў. Ну, ды я пабягу, бо ўжо позна.
- Янучок!
- Чаго?
- Ідзі, хоць штаны й кашулю пірадзень, а то як ты ў латаных на людзкое вока...
- Адзе-ж яны?
- Я табе зараз дам.
Пайшлі з маткай у хату. Было там душна й цёмна. Упоцемку ўміг зьмяніў Янук вопратку й вышмыкнуў на вуліцу.
- Янук! - гукнуў бацька.
- А што, тата?
- Ты-ж глядзі тамака ні кажы нікому, што ў Гараватцы хлыста відзіў. Чаго добрага, бяда прычэпіцца, - папярэдзіў Пракоп Бахмач на дарогу сына.
- Што я дурны?! - адгукнуўся хлапец і шыбнуў у глыб вёскі.
IV
Косьцік Бурак, пазьней празваны Сабакевічам, быў сынам гаспадарлівага серадняка. Бацька Паўлюк меў ладны кавалак урадлівае зямлі, прыдзелены ў часе выхаду вёскі на хутары пры самым літоўскім балоце.
- Гэта каб на добрае, - мяркаваў ці раз Паўлюк, - дык жыць-бы, пажываць ды песенкі піяць...
Адылі немач у ягоную хату панадзіла. Кволае жончына здароўе яшчэ больш шванкавала пасьля таго, як Кастусь на сьвет зьявіўся. Хацеў, казалі, Паўлюк абавязкова, каб і другое, ды слабая Паўлючыха вынасіць не магла. Спачатку прабаваў Бурак кпіць з кабеты, пасьля дакараць, а наапошку й зусім узлаваўся.
Калі-б пацягнулі вы за язык (хоць ці патрэбна гэта было) найбольшую вясковую пахатуху, дзябёлую Кмітаву Аўдолю, яна зусім-бы йнакш і пасвойму ўсе прычыны Паўлючышынай немачы, як на стол, для яснасьці перад вамі магла-б выкласьці.
- А ягодка-ж мая, а любая - барабаніла ці раз Аўдоля на вуха каторай кабеце, што слухаць хацела, - гэта-ж загнаў-зацягаў Бурак саўсім сваю Матрону. Глядзіш і ні аглядзісься, як у магілу загоніць. Ні жартачкі-ж гэта: дзе ні глянеш, дык усюды яна ў тры пагібелі скорчыўшыся - яна й на полі, і пры печы, і за прасьніцай, і зь сярпом, яна й за кроснамі, і пры малатарні, і з траплом, і пры мяліцы. Яно-ж сабе й другія бабы лынды ня б’юць і цяжка працуюць, алі-ж ёй, дык ужо піразь сілы прыходзіцца. Можа й ня грэх быў-бы Паўлюку, каб аж чатурох кароў, сьвіней поўны хлеў ні гадаваў, кабаноў вялікіх, як горы, ні выкармліваў. А ты-ж ім навары, намішай, ды націгай у карыты - дух зь цябе вон! А хто-ж гэта, ягодка родненькая, за ўсім даглідаіць? Га? Сам нябось ні пірапрацуецца, рыла вунь якое адпасьвіў! А Божа-ж мой, які гэта прагавіты й нінасытны чалавек. Ці раз казала я ўжо, што для яго скаціна жонкі даражэй. Гэта-ж нявідана-няслыхана. Такі жадны-прагавіты й такі скупіньдзя, што, каб ён на каліва наняў, а ўсю працу на жончын карак толька. Сам, дык, нябось, улегцы. Дзіва, што Матрона занімагаіць часта. Зялезнае здароўе, ягодка, трэба мець, каб із усім, як іна, справіцца. Бедная ў горы вочы выплакала, як шчэпка высахла, у тры пагібелі скорчылася, сухоты нажыла. А ці-ж гэта ёйныя гады так зараньня ў магілу лезьці, га?
Па засвоенай практыцы, перасольваць і размалёўваць Аўдоля любіла, але ў гаворцы пра Буракоў вялікая доля праўды была. Хітры й прагавіты быў Паўлюк. Хоць ростам здаравенны гаргарына быў, але ня з тых, што ў працы панатужацца. Сам зь сям’і беднай і шматдзетнай, ад бацькі пару лысых неўрадлівых гактараў зямлі пры дзяльбе атрымаў. Адно й меціў, як на людзкую гаспадарку ўзьбіцца. Прыцюцькаўся быў да Матроны, што ў суседняй вёсцы ў бацькі адзіночкай расла. Паўлюк на пасагу вока трымаў. Казалі, што прыляпіўся да дзяўчыны, як тая смала, дый шмат іншых заляцанцаў, што на Матроніна дабро, як мухі на ліпкае ляцелі, ад яе адбіў. Калі-ж Матрона за яго выйшла, купу багацьця ў сямейную супалку прынёсшы, не на жартачкі ўзяўся гаспадарыць Паўлюк. Нельга сказаць, каб лішняй увагай ці любасьцяй да жонкі грашыў. У ягоных вачох жонка на тое была, каб дзяцей на сьвет вадзіла, гаспадаркі глядзела ды наагул у працы пасабляла.
Калі Паўлюк Бурак ужо цьвёрда на ногі стаў ды не апошняй маркі багатыром зрабіўся, калі можна было ўжо вальней і лякчэй у працы хадзіць, ён барзьдзей яшчэ разганяўся. Зайздрасьць да багацейшых, а поруч і прагавітасьць расьлі без супынку. Горшаў і Буракоў характар. Раней мала каму ў дарозе спуску даваў, а цяпер і пагатоў. Жончын пасаг да рук прыбраўшы, і самую кабету пачаў, часта із папругай у руках, да сваіх нораваў прывучаць.
Ад цямна да цямна летам пры працы Паўлючыха кешкалася, а зімой і зусім сьвету божага ня бачыла. Нават на жніво шкадаваў скупіньдзя Бурак паднаняць. Калі Матрона зусім занемагаць пачала, тады лекаваць прабаваў, ды сказалі лекары, што заавансаваным сухотам рады ўжо не дадуць. На дзявятым Косьцікавым годзе скончылася матка.
Мінуў няцэлы год, і Бурак, лішне не марудзячы, ажно ў трэцяй дзесь вёсцы прыгожую й здаровую, ды - як хваліўся - выносьлівую нагледзеў. Хоць і ня першай маладосьці, адылі зусім ні ў гадох яшчэ была. Спадзяваўся Паўлюк, што трывалкая й дужая да працы будзе кабета. Ужо цешыўся, што ня горшы гяшэфт, чымся першы раз, із Матронай пры жаніцьбе зрабіў.
Ды апёкся гэтым разам стары Бурак. Ня з тых, што іх лёкка ашукаеш, Косьцікава мачыха выводзілася. Зусім ня менш кемлівай за Паўлюка яна ўдалася, дык і няшмат часу заняло, пакуль у мужавых хітрасьцях і штучках троп знайшла. Вочы працёршы, разгледзелася, ды зусім інакш да Паўлюка, чымся пакойная Матрона, паставілася. Працавала адно ўмеру, а калі й на язык дзела пайшло, дык за словам у кішэнь ня лазіла. Новая жонка кругом Паўлюку ў даўгу не заставалася. І пачалося ў прылюднай і добра дагледжанай багатырскай Паўлюковай хаце зусім адменнае й цікавае жыцьцё: калатня й звада найчысьцейшае вады.
З малых гадоў Косьцік уволю матчынай ласкі й добрага догляду ня меў. Калі-ж прыйшла мачыха ды хлапец спанатрыў, што робіцца, амаль зусім самапасам пайшоў. І з росту ён не да малышоў належаў, і ў навуцы спрытны быў, але ўжо ў пачатковых клясах сябе вялікім гультаём і абібокай выявіў. Ззамоладу іншых панадзіў зводзіць, ці ня бацькавы элемантарныя хітрасьці пераняўшы.
Вясковая настаўніца рана Косьцікаву нягнуткую натуру ацаніла й пасвойму яе напраўляць узялася. Спасьцерагла, што хлапец ня зломак. Ці ня больш за іншых вучняў давялося Косьціку ў клясным кутку на каленях адпакутваць ды й карных гэтак званых лапаў зарабляць. Колькі ні карала яго настаўніца, Косьцік аніяк у лепшы бок ня хіліўся. Наадварот: яшчэ цьвярдзеў у благіх норавах. Глядзіш - здаецца, паправіўся, сядзіць вунь за адкладной лаўкай з анёльскай мінай, няйнакш як сьвяты. Не пасьпееш вока ў іншы бок адвесьці, як ён ужо некаму ці то таўхяля пад бок заедзе, ці якую іншую штуку прыдумае.
Як рэдзька агорклі былі Косьціку настаўнічыны муштры. Аднойчы наважыўся ён плюнуць на чатырохклясную. Колькі дзён запар, зранку бацькаў дом пакінуўшы, па аднаму яму вядомых сьцежках лундаў і ў школу носа не паказваў. Дайшло тое да бацькавых вушэй. Добра ўляцела тады Косьціку з двох бакоў: ад бацькі за чмуту, а ад настаўніцы ў сваю чаргу, калі бацька ледзь не за руку ў школу сына прыцягнуў.
Пастанавіў Косьцік настаўніцы за такую вялікую крыўду адпомсьціць. Думаў, думаў і выдумаў. Даўно даспадобы яму настаўнічын ручны гадзіньнік прыйшоўся. Падчас лекцыі заўсёды на стале перад сабой трымала, каб за стрэлкай у меры патрэбы сачыць. Пускаючы на перапынак дзяцей, надзявала гадзіньнік на руку й сама на сьвежае паветра выходзіла, калі пагода дазваляла. Аднойчы неяк, маючы галаву навучальнымі турботамі да берагоў перапоўненую, забылася гадзіньнік на руку начапіць і ўжо, калі хлопцы на дварэ ў пікара мурцавалі, а дзяўчаткі ў лапту забаўляліся, спахвацілася, што гадзіньніка на стале няма. Яна й туды, яна й сюды, і пад стол, і ў «тарэбку», ды трывожныя пошукі дарэмнымі былі. Дарагі залаты гадзіньнік быццам у ваду кануў.
Цяпер ужо не на жартачкі настаўніца турбавалася й рэшту таго дня, навучаньне ў бок адклаўшы, усіх пачарзе ператрасала. Гадзіньніка не было. Адумаўшыся, пані настаўніца бальшыню вучняў дамоў паслала, а найгоршых і ў ейных вачох падазроных трымала й муштравала яшчэ больш гадзіны. Як ня дзіва, а здавалася ёй у той час пошукаў гадзіньніка, што амаль усе пагалоўна вучні ейныя, а ў іх ліку насампершы Паўлюкоў Косьцік, проста ці не сьвятыя былі. Ты іх хоць да раны прыкладзі. Ты перад імі найбольшыя скарбы тут на воку пакладзі, адыдзіся й у гэны бок не глядзі, дык і то не зачэпяць.
Добра ведаючы сваіх вучняў, шляхам элімінацыі да двух найбольш западозраных - Кучынскага й Бурака - свае допыты-пошукі настаўніца звузіла. Наступнага дня ў школу іхных бацькоў і местачковага паліцыянта паклікала. Косьцікавага сябру Кучынскага ў прысутнасьці бацькоўскай і «жандовай» улады апрацавала першага. Зь ягоных вуснаў выйшла, што залаты гадзіньнік Косьцікавых рук ня мінуў. Ужо Паўлюкова выпрактыкаваная раней на сынавай скуры папружка ды й «жандовы» паліцыянтаў твар канчаткова памаглі Косьціку прыгадаць, дзе схаваў настаўнічын гадзіньнік.
Мала з таго было пацехі. У міжчасе Косьцік няўмелую экскурсію ў залатое гадзіньнікава нутро зрабіў. Вядома-ж, што гэтак падарожнічаючы, гадзіньнік на часткі мусіў разабраць і кожнай зь іх палюбавацца. Калі ўзяўся складаць, дык часьцей гэных аднекуль набралася больш, чым было патрэбна. Наапошку, як і трэба было прадугледзець, у залатым чарапку застаўся зусім непрыдатны механізм, бо Косьцік тыя лішнія часткі павыкідаў.
Круці не круці, Паўлюку загадалі поўную вартасьць настаўнічынага залатога ручнога гадзіньніка самымі запраўднымі «жандовымі» грашмі пакрыць. Гэтым, хіба, тлумачылася, што тымі часамі старога Бурака гнуткая ёмкая папружка ніяк не жадала разьвітвацца з Косьцікавымі наймякчэйшымі й найбольш кволымі часткамі цела. Найгорш за ўсё, што вясковыя кабеты, а найперш Аўдоля й іншыя пахатухі-сакатухі, гадзіньнікаву гісторыю на языкі паднялі ды на розныя лады яе із смакам пераказвалі й размалёўвалі. Дзякуючы тым увішным і нязмораным кабечым языком, Косьцік цяпер найбольш папулярным у Літоўцах стаўся.
Калі, маючы чатырнаццаць гадоў, Косьцік нейкім фокусам чатырохгодку скончыў, ня ведаў Паўлюк, куды далей накіраваць сына. Па завугольлямі гадзіньнікавы злодзей пачаў сноўдацца й ніколі дома не стыкацца. Якіх сродкаў ні ўжываў бацька, усяроўна да працы ня мог сына наламаць. Зьбярэ, бывала, Косьцік гурт падлеткаў, па вуліцах ізь імі псотнічае-гэйсае, сады чужыя латоша, агародніну поліць - ці ў каго вялікая морква або бручка парасла глядзіць. І скардзіліся людзі, кажучы: «Але-ж і бамбіза, зладзюга паганы! Няўжоў-ж на яго паганякі ніхто ня знойдзе!» А іншыя проста: «Вырас Паўлюкоў Кастусь пад неба, а злодзей і дурань як трэба.»
Хто мог тады мяркаваць, што ў недурной Косьцікавай галаве ўжо ў той час былі парасткі, якія мелі некалі прынесьці плён, што аднавяскоўцам бакамі вылезе.
Надакучыла Паўлюкову гіцлю з «жабянятамі» яблыкі й грушы латашыць, агародніну чужую лічыць. Пастанавіў на сабачае перакінуцца дзела. Меў аднагадовага сабаку-ваўчара, ад якога ледзь ня лопаў на прывязі ланцуг. Пару месяцаў, калі ня болей, сабаку школіў, розным штукам муштраваў. Так яго выпрактыкаваў, што той наперад гаспадаровы думкі згадваў. Гэткую добрую Косьцікаву навучальную ўстанову пасьпяхова скончыўшы, ільга было цяпер у людзі ці ў іншыя сабакі паказацца. Адно стаяла на дарозе: ня меў вучань імя адпаведнага.
Чуў раз Косьцік як настаўніца, у каторай гадзіньнік быў украўшы, мужа свайго Ромка клікала. Ахватней даў-бы настаўнічына ймя, але яно адно для сучкі пасавала.
- Ро-о-мак! На цю-на! - гукнуў хлапец, а сабака пачаў стрыгчы вушамі. Гэткім чынам адбылося хрышчэньне.
Прыйдзе Косьцік цяперака пад самае вакно настаўнічынай кватэры, ды ўладзіць так, каб мужа ейнага паблізу не было. Сьвісьне ёмка на свайго кемлівага гадунца, ды гукне: Ро-о-мэк, офяра едэн, хоць ту! На цю-на!
Паўторыць так раз ці два. Адкуль ні вазьміся настаўніца, тыц! - праз вакно выгляне, а калі сьцяміць, у чым справа, то ажно ёй кроў у галаву хлыне.
- Ро-о-мэк! Ты, пся крэв, хаме едэн! - паправіць падрастаючы басяк ды аж яму на сэрцы палякчэе.
Ад таго часу для літоўскіх людзей, а перадусім сабакаў, новае ўтрапеньне пачалося. Чуеш - нехта сьві-і-ісь! Гэта Косьцік із Ромкам ідуць. Памаленьку, ледзь ногі валочаць, забаўляючыся, нікуды-ж ім ня рупіць. От ідуць, абы на мейсцы не стаяць, навокал разглядаюцца. Спыніліся ля гарбатай Захаруковай хаты, што напрыканцы вёскі ля дарогі ад балота. У Захарука вялікі сабака ў дварэ. Косьцік да справы падыходзіць мэтадычна, майстэрства ведаючы, сабакаў зводзіць умела. Калі ўжо добра зрэжуцца, ды да крыві кусацца пачнуць, хаваецца тады хлапец дзесь за паркан ці вугал, каб усё бачыць да на людзкім воку не тарчэць.
Старая Захаручыха з памялом ці качаргой надвор выскоквае, лямантуе: «А каб цябе пранцы, а каб ты занагліўся! Вон адсюль, паршывец!» Сабакі кусаюцца, Захаручыха лае й намагаецца разбараніць, Косьцік нейдзе праз шчыліну пазірае й заходзіцца з рогату. Ужо наапошку, калі відокам налюбуецца, вылазіць з укрыцьця й таропка падбягае, робячы выгляд, што быццам ён тут нейдзе збоку справай заняты быў, а цяпер вось бедных цюцькаў памірыць сьпяшыцца. Ну й актор-жа! спачатку не маглі людзі здагадацца. Ды нядоўга заняло ім, пакуль Косьцікавы хітрыкі раскусілі. Часамі-ж, бывала, Косьцік такі гурт сабакаў зьвядзе, такую грызьню пачнуць, так пакусаюцца, што тыднямі раны гояць.
Спачатна на такія Косьцікавы авантуры праз пальцы літоўскія жыхары глядзелі, ды неўзабаве спасьцераглі, што ад Косьціка й Ромкі ніякаму сабаку ні сучцы ў вёсцы мейсца ня будзе.
- Ну і ўшыўся-ж басячуга ў сабачую скуру! Каб ты галавой налажыў! - лаялі.
Насамперш хлапца Сабакевічам ахрысьцілі, а пасля, як найгоршага сабаку, кіямі ад хатаў гнаць пачалі. Кляў яго Пракоп Бахмач:
- А бадай ты ногі дзе паламаў, нячысьцік апантаны! Каб табе розум твой дарэшты высах, злыдзень паршывы! Каб цябе зімля ні насіла, дзе ты такі выгадаваўся!
Стары Бахмач Сабакевіча раз добра-ткі зімой прывучыў. Калі ён на Тапсіка Ромку натравіў, Пракоп яго так кіём аддубасіў, што той дзясятаму заказаў і даўжэйшы час на боль у крыжавіне й іншых мяйсцох скардзіўся. Доўга й зацята Бахмачу за гэта кулаком пагражаў, аддаць ды й надбавіць яшчэ абяцаў.
Скардзіліся людзі старому Бураку: навошта так сына распусьціў? Прыбяры яго да рук, а ня то мы самі прывучым!
Адказваў Паўлюк: «Што я зь ім, басячугам, зраблю, людцы добрыя? Рабіць ня хочыць, мяне ня слухаіць, сварыцца-агрызаіцца...»
Раілі людзі: аддай дзе за краўца ці шаўца, каб наламаўся, кавалак хлеба каб у руках меў.
Паслухаў Паўлюк людзей. Не да смаку тое Косьціку прыйшлося, калі ў другую вёску за краўца вучыцца мусіў ісьці. Гультаюга-абібока быў зь яго першаклясны, але-ж іголка - то не сякера ці плуг - у руках трымаць лякчэй.
Тры ці чатыры гады кравецкаму рамёству вучыўся Сабакевіч. Павесялелі за гэны час літоўскія людзі, лякчэй пачало вадзіцца сабакам, калі Ромка ў старога Бурака на прывязі скуголіў.
Аб тым, што за гэны час кравецкага шкаленьня Сабакевіч зусім новую й пабочную навуку здабываў, ні ведаць, ні сьніць літоўскія не маглі. Заразіўся Косьцік камунізмам. Нарэшце, - наважыў Косьцік, - тутака ўсе адказы былі. І на будучыню ўсё добра варажыла. Вунь зь Менску (тады ўжо на Мінск Маскалямі перайменаванага) цэлы час гарлапанілі, што яны аб заходня-беларускіх сялянах і рабочых турбуюцца ды ў гэнай турбацыі прост-напраст бяссоньніцай морацца, што калі насьпее такі час, дык тут не агледзісься, як яны гэтым бедным заходнім Беларусам руку дапамогі пададуць. Рука тая даўно, быццам, выцягнутая чакае, адно, відаць, час яшчэ не насьпеў.
І пачала інтэнсыўна й напорыста працаваць Сабакевічава галава, тая самая, якую нядаўна яшчэ «дурной як трэба» называлі. «Чакайце-ж, - думаў Косьцік, - прыдзе дзень, дык усіх вас як сабак выдрасірую».
Найбольш Сабакевічу ў камунізьме ўсе гатовыя адказы да смаку прыйшліся. Чым больш думаў аб іх трапнасьці й правідловасьці, тым больш імі захапляўся. Вазьмі хаця гэты, што ў тым «тэрцыянале» быў: «мы наш, мы новы мір пастроім, хто быў нічэм, той станіць фсем». - От дык хвостка. Проста цымус! - усклікнуў Косьцік, першы раз яго пачуўшы. Ад захапленьня чаго не прысеў. Гэта-ж трэба вунь якія галовы, каб так выдумаць! Чалавек ці адзін злысеў-бы й рады ня даў, а тутака так проста й ясна, як у сук уляпіў: «хто нічэм, той фсем». У тым ліку, пэўна-ж, і ён, Буракоў Косьцік, што да гэтага часу самым апошнім шэранькім «нічэм» па завугольлях лындаў, дык адразу ці не на самы шчыт узьлезе. Пры такой саладжавай думцы ажно шырэў і распрамяняўся задаволенай зьедлівай усьмешкай таўсташчокі Косьцікаў твар. «От каб так было, - думаў, - гэта-ж ні аднаму дзе ракі зімуюць паказаў-бы». Думаючы пра гэтае апошняе «паказаў-бы», зьзялі ў Сабакевічавых вачох больш зласьлівыя агенчыкі, чымся тады, як свайго Ромку на чужых сабакаў нацкоўваў.
Калі-ж стравіў ужо адну такую, як яму здалося, вялікую мудрасьць, калі пасьля гэтага наважыў шмат чаго й цімала каму будучыні паказаць, насьпела чарга й на іншае пытаньне: «А што-ж рабіць, каб тыя, што ёсьць нічэм, найскарэй сталіся фсем?» Тут чырвоны агэнт, гэны самы, што Сабакевіча вучыў, напагатове з адказам: «работаць, таварышч. Ідзею в масы, от как!» Той чырвоны нозьбіт цэлае бярэмя іншага наплёў, дый ня ўсё яно ў Косьцікаву маланаўчоную галаву адразу памясьцілася. Адно спанатрыў, што перш павінен сам «рускай грамаце» падвучыцца, каб пасьля тую «ідэю ў масы» нясьці й шырыць, каб якнайхутчэй «новы мір пастроіць і стаць фсем».
Косьцік так заядла за працу ўхапіўся, што «рускую грамату», быццам той галодны заяц мёрзлую капусту, церабіў. Свае літоўскія людзі нашто ўжо Косьцікаву натуру ведалі, а цяпер, каб гэта ўбачылі, дык ніколі не далі-б веры, што гэты пільны вучань быў той самы злодзей і злыдзень Сабакевіч, што некалі ў пачатковай школе дзіркі на каленях папрастойваў.
Калі Косьцік пасьля навукі з рамёствам у руках у родную вёску вярнуўся, мала хто яго пазнаў. Падрос, паразумнеў, нават папрыгажэў. Ужо хто як хто, але нават тая самая пахатуха Аўдоля галавой зьдзіўлена ківала: «А ягодка-ж мая, а міленькая, глянь, як зьмяніўся хлапец. Як свае навучыць ні сумелі, дык чужыя радачку далі. Як пагараваў, дык і агледзіўся, нябось. Можа й будуць з яго яшчэ людзі, ягодка ты мая любая».
Ніхто ў Літоўцах аб заразьлівай Сабакевічавай хваробе ўявы мець ня мог, аж пакуль каля людзей не пачаў церціся. Сяляне-ж літоўскія наагул чыстыя й здаровыя былі, на сваіх трывалых устойлівых карэньнях гадаваныя, чужымі моднымі хваробамі ніколі дагэтуль не занемагалі. Хто-ж мог тады ў чым Сабакевіча падазраваць?
Сам Косьцік напачатку надта-ткі нясьмела й асьцярожна пачаў. Калі-ж спасьцярог, што хвароба даўжэйшы час да нікога прышчапіцца не хацела, ізноў тыц да таго агэнта: «так і так, маўляў. Памажы, бо нічога ні выходзіць». Той насамперш Косьціку добрую языковую лупцоўку даў, а пасьля раіў: «ты, брат, что? Беларучкай ідзею в масы думаеш? Так ня йдзёт! Ты ім, мол, проста й адкрыта, да ешчэ й ліцературу, вот как!» Пасьля такога настаўленьня ўзяўся Косьцік іншым тэмпам, з агнём і энтузіязмам завіхацца.
Людзі літоўскія ці раз раней пра камунізм чулі, а часамі й ад перабежчыкаў (мяжа-ж не за гарамі была) «з таго боку» весткі лавілі. Цікава-ж было, як там «у самым раі» жывецца. Ды неважнецкае ўцекачы пра «чырвоны рай» апавядалі. Значыцца, і ў гэтай галіне многія літоўскія падкаванымі былі. Жахнуліся, спасьцярогшы, што рабіў Сабакевіч. Ізноў вясковую рэакцыю на ягоную працу ці не найлепш падсумавала Аўдоля:
- А ягодка-ж мая, а міленькая, а ці-ж ні казала я, што зь яго людзей ня будзіць? І чаго толькі гэткаму добрыя людцы дзівяцца? Ці-ж то ня ён першым зладзюгам у вёсцы быў? Ці ня ўсіх сабак пазводзіў ды палову, як ня болі пакалечыў? Гэта-ж калі ў цюрму за бальшавіцкую работу трапіць, дык туды яму й дарога! Благое ня сеіш і ні даглідаіш, яно само расьцець.
Калі ўжо літоўскія добра ў Косьцікавай хваробе ўверыліся, некаторыя здалёк ад яго, як ад пошасьці, пачалі трымацца. Іншыя-ж ні так ні сяк ды ўсё-ткі-ж на бок стараніліся, каб лоб у лоб не сутыкнуцца, але каб і віду аб тым, што ўхіляюцца ад яго, Косьціку ня даць. Хто-ж яго ведае, што заўтра будзе. Адзін Шпунтоў Лявон і Макатунішчына Параска Косьцікаву немач перанялі, ды тым часам людзі таго не спасьцераглі.
Сам-жа Сабакевіч проста збаранеў быў і ня мог угадаць, чаму людзі, здаецца-ж і недурныя, а такой вялікай і сьветлай, як сонца, праўды бачыць ня могуць: тут-жа й аб «новым міры», і аб «зямлі для фсех», і аб «раўнаправіі» было; адным словам, што табе толькі ў галаву набегла, каб жыцьцё паправіць, дык яно там рыхтык і ёсьць. Чаму-ж тады такой вялікай мудрасьці ня бачылі й напярэймы камунізму не сьпяшаліся?
Тут Косьцік Сабакевіч - нашто ўжо тупіца быў - свой собскі «клясавы» адказ знайшоў ды ўсіх людзей у Літоўцах прыблізна так на гэныя бальшавіцкія клясы падзяліў:
Першая група: багатыя. Сюды належалі лекар Зянкевіч, «амэрыканец» Сявенька й іншыя, што яўнымі ворагамі ягоных ідэяў былі.
Другая група: сераднякі, якіх у Літоўцах некалькі было. Усе яны - прыдуркі, бо ня хочуць разумець, што камунізм ім лепшую долю нясе.
Трэцяя група: бедныя, якіх была ў вёсцы бальшыня, або тыя, што разумеюць яго й памагаюць - значыцца, найперш Шпунтоў Лявон і Параска Макатунішка.
Сябе-ж, вядома, Сабакевіч лічыў найразумнейшым у вёсцы.
Гэтак падзяліўшы людзей і запрогшы на помач тых, што да ягонай ідэі хінуліся й памагалі, узяўся цяпер Сабакевіч мэтадам «проста й адкрыта ідзею в масы», дакладна гэтак, як і раіў той агэнт. Так заўзята пхаў Косьцік гэную «ідзею в масы», што не спасьцярог, як «жондова владза» ягоны троп абнюхала ды й на хвост наступіла. Тут Косьцік быў, і тут раптам яго не стала: глядзіш, і ўжо «да козы» ўпяклі. Калі-ж год у той «козе» адсядзеў, ізноў на сьвет вольны пусьцілі.
Аддыхнуў Сабакевіч чыстым сьвежым літоўскім паветрам, носам на бакі пачмыхаў, перадумаў ізноў, як і што, ды й давай за ранейшае, хоць куды ўжо асьцярожней. Ды як не высцерагаўся, ледзь не на дыбачках «ідзею в масы» валочачы, усяроўна каму да таго справа была, дык падпільнавалі, ды й не агледзеўся Косьцік, як ізноў забрыталі й «до пакі» пацягнулі. Гэтым разам наважылі, мусіць, што трэба Сабакевічу памагчы з галавы дурноту выпатрашыць. Калі ўжо чаго лепшага зь яго ня будзе, дык, можа, хоць парабок які панскі. Вось чаму спачатку «двадзесьця пеньць» уляпілі, а пасьля аж на два гады ў той «пацы» замкнулі.
Пасьля зьняволеньня Сабакевіч на волю ў Літоўцы не вярнуўся. Яго тут як абскубанага, усе ягоныя хады й выхады ведалі, на бок ад яго стараніліся. Паехаў Косьцік па людзях шыць ды пашываць. Шыў-бы можа сабе на карысьць і людзям на пацеху, калі-б рукі пры сабе трымаў. Дык-жа не. Ізноў ранейшае пачаў. А пільнае вока ўлады ня спала, за Косьцікам сачыла. Ужо паліцыя на тропе была, ды Косьцік гэтым разам, як старая выпрабаваная ліса, пранюхаў ды выперадзіў, наважыўшы скрывацца. Пошукі даволі забаўнымі зрабіліся, але шпікі промаху далі. Калі ў дзень Яна ў Гацях нехта чырвоныя афішкі параскідаў, адразу спанатрылі, што Косьцікавых рук гэта работа.
V
Лявон Шпунт быў Сабакевічавым аднагодкам. Разам зь ім пачатковую школу наведваў, разам садовіну латашылі, гародніну палолі-падлічалі, адно разам настаўнічынага гадзіньніка ня сьцібнулі. Раней за Косьціка скончыў Шпунт пачатковую школу й, пакуль той вылез ізь першай, гэты ўжо ў гацкай сямігодцы дзьве клясы надрабіў. Бацька наадрэз адмовіўся Лявона ў гімназію паслаць. Зямлі меў уволю, дык навошта сына вучыць? Трымаўся яшчэ дзедаўскіх гэтак званых мудрасьцяў, што ў школе адно на панкоў-дармаедаў вучаць. Маніўся Лявона да плуга наламаць, адылі той наконт гэтага зусім інакш думаў: яго й блізка на вяроўцы да плуга не зацягнеш.
Ня толькі здальнейшым, але скрытнейшым і памяркоўнейшым быў Шпунт за Сабакевіча: нічога не рабіў на хапу-лапу, а стараўся з развагай. Нейкі час ля дому бібікі зьбіваў. Прыгожа абшалёваная й дагледжаная хата ды гасадарскія будынкі Шпунтовага бацькі стаялі на вялікім хутары на схіле ля Гараваткі. Адгэтуль уся вёска, быццам на далоні, відаць была. Сядзіць, бывала, Лявон дома, бяз працы ацялюгваецца, лісу ў клетцы корміць, на гармоніку на ганку пілікае, ці іншай нябыліцай час марна травіць. Што бацька ні загадае - аднекваецца. Кляні ты яго ці не, хоць асінавы кол яму на галаве чашы, нічога не памагае.
- Сышоў-бы ты з маіх вачэй, гультая кусок! Дзе ты такі зломак на маю галаву ўзяўся! - бурчыць стары Шпунт, бачачы сына за бязьдзеліцай. Адно Шпунціха сяк-так сынавы інтарэсы талеравала. У яе-ж ён - адзіная пацеха.
І сам Лявон надумаўся з вачэй сыйсьці бацьку, калі не назаўсёды, дык хоць часамі. Меў ён добры новы ровар. У гэны час ровары ў «панстве» польскім надта-ж дарагія былі. Як-ні-як, з-за межаў часткі прывозілі, а ўдома складалі. І вось паехаў аднойчы Шпунт на тым ровары ў воласьць, каб працу напытаць.
Першы раз не пашэньціла, дый столькі тэй бяды. Яму-ж не сьпяшалася. Усё абнюхваў распытваўся, думаў. Аднойчы неяк мяйсцовы солтыс «дзіравы шляхцюк» Паўлоўскі нехаця нацякнуў, што «драгомішча» да направы валасных дарогаў трэба было-б. Солтыс, вядома, ня выдумаў гэта, а ледзь ня з самага верха чуў. Лявон аберуч за такую нагоду ўхапіўся. Навошта ўжо тады была ягоная шасьціклясная асьвета, каб, прыкладна, якой канавы ля дарогі адмерыць ня здоляў, ці «шарварку» дагледзець, каб выкапалі, ня мог? Адбылася такая транзакцыя між «панам солтысам» і Шпунтам: Лявон задубіў шляхцюку пляшку «чыстай звыклай», зь якой тут-жа й пацягнулі за посьпехі будучага «драгомішча», а солтыс пагаварыў із валаснымі дарожнымі ўладамі, і ў вёсцы Літоўцы новы «ужэнднік» пан Лявон Шпунт нарадзіўся.
Прайшоў месяц і гляньце, людцы мае: «драгомішч» Шпунт так руку на новай працы набіў, што здавалася «драгомішчаўскія» мудрагельствы ён яшчэ з матчынай калысцы із соскай усвойтваў. Асабліва-ж выгляд: выглянцаваныя із кароткімі хромавымі халяўкамі боцікі, за халявінай мерка, зялёныя галіфэ порткі, чорны або шэры пінжак, расхрыстаная ў палоскі кашуля («драгомішч» у гальштуку не выглядаў-бы падзелавому), кепка-шапка набакір. Бальшыня такіх, як Шпунт, начальнікаў гімназіскія шапкі з абгрызенымі цэшкамі насіла. Лявон-жа й блізка гімназіі ня быў, дык вось і мусіў у шэрай кепцы начальнічаць.
А прыгледзеліся-б вы як Лявон на працы паводзіцца - пацеха цэлая. Ідзе з такой важнецкай мінай, дубчыкам хвоскім па халявіне для фасону сьцёбае, працу разьмяркоўвае. Здаецца, што палкі й брыгады войска да бою ставіць. І голас Лявонаў, як трэба дзе падагнаць было, надта-ж стымулюючым быў. Добра папацелі людзі пад Шпунтовым наглядам, што й гаварыць.
Спачатку аднавяскоўцы, даведаўшыся, што Лявон такім важным начальнікам стаўся, надвое варажылі: а мо й лепш, што свой, мо й пасобіць калі, лішняга адработку прыпісаўшы. Бывала ці адзін селянін, гэтага новасьпечанага начальніка сустрэўшы, шапку зьняць і дабрыдзень сказаць памкнуўся. Усё да часу. Шпунт хутка сябе добрым панскім служакам выявіў. Людзі абмінаць яго на дарозе пачалі.
- Ні па бацьку ён пайшоў, - казалі літоўскія. - Мусіць, не на той капыл роблены. Удаўся во хлыст апантаны, людцаў бедных ганяіць.
Меў Лявон і якасьці, зусім у Сабакевіча непрысутныя: адфраньціцца ды на людзкое вока паказацца любіў. Дяўчатаў-жа любіў амаль усіх без разбору, толькі адных больш а другіх менш. З гэтай прычыны даўно прыліплі да яго дзьве мянушкі: франт і бабнік, а пасьля ўжо й хлыст. Апошняя замацавалася ў пазьнейшы час.
Адно схіліцца на захад сонца, глядзіш - Шпунт-Хлыст, адчыканіўшыся, у вёску дарожкай на ровары з бацькавага хутара прэ, ажно пыл ззаду курыць; блёнд-чупрына, набок зачэсаная, зь ветрам забаўляецца. Калі мінае хату або дзе дзяўчыну ўгледзіць, да якой яму цяпер ня рупіць, наўмысьля прыкідваецца, быццам ня бачыць яе, яшчэ больш на роварныя ступні націсьне: гляньце, не да вас мне цяпер. Справы ў мяне вунь якой важнасьці й размаху. Чалавек я наагул, казаў той, бывалы, не абы каму роўня ды й вунь якімі вялікімі справамі варочаю.
Зірнуць вясковыя жанкі, як Шпунтоў даўгі цень па вуліцы й сьценах гаспадарскіх будынкаў выкрыўляецца, дый кажуць: «Глянь, во як папёр падла! Ці не абнюхаў ужо што ў другім месьце...»
А Шпунту-Хлысту якая да таго справа, што вясковыя жанкі языкамі меляць? На тое-ж даў ім Бог языкі даўжыні адпаведнай. У яго свае, аднаму яму толькі шпунтоўскія справы вядомыя. Цяпун кабетам на языкі! Лявон - чалавек хаджалы, абабіты, дый кругом, казаў той, удалы; ён - зусім непаседлівая птушка, інтарэсаў у яго безьліч. Інтарэсы гэныя яго кожны вечар у людзі гоняць, ажно бедны ровар ад уцехі з таго гону пішчыць.
Меў адну слабасьць Лявон. Каторы ўжо год на трохрадцы пілікаў, граць вучыўся ды як сьлед налажыцца ня мог. Усе ведалі, што не музыка, а партач зь яго. Але Лявон думаў накш. Глядзіш, бывала, на вечарыну сваю новую, дарагую трохрадку прывалачэ, дзесь збоку воддаль ад музыкі прымосьціцца. Калі-ж Тадэўка ад сваіх трасухаў зьняможыцца, перадыхнуць захоча, падойдзе хто з маладых - скажа Шпунту: «Заграў-бы ты, Лявон, што небудзь, танцаваць-жа рупіць.»
Любасьць пагледзець, зь якім майстэрствам Шпунт адмаўляцца пачне.
- Гармонік? Яно-ж сабе так, захапіў во, ніхай будзіць. Але-ж граць? Дзе-ж мне... Я-ж, праўду прызнацца, - і тут такую хвальшывую ўсьмешку зробіць, што, гледзячы, аж вам з нутра верне, - і граю ніякавата. Куды мне там, ніхай ужо другія...»
Тут яго гуртам возьмуцца хваліць-намаўляць, нарэшце вывалакуць і на покуці пад Хрыстом, Багародзіцай і Апрасіняй Полацкай прымосьцяць. Із маласкрываным задавальненьнем абгледзіць «драгомішч» свой гармонік, пяшчотна пагладзіць яго, быццам гэта каштоўнасьць невядома якая, голасна скрыпне раз і другі, наўгад прабегшыся пальцамі па клявішах (бачыў-жа нейдзе, што так вялікія майстры робяць) дый «Блакітны Дунай» выдушваць пачне. Ажно просіцца-енчыць гармонік, каб збавіцца ад таго Лявонава гвалту. Ідзе мізэрна, зь перабоямі. Адылі ня так цікава, што ён грае, але як грае, як выціскае з трохрадкі гукі. Гармонік сквірчыць, як парася, людзям ад той гры аж млосна робіцца. Ды хто-ж там пасьмее дарожнаму майстру ў вочы праўду сказаць. Скрывіць ён галаву сваю так, што даўгія валасы аж на гармонікавы складчыны ападаюць, то правым то левым вухам сваё піліканьне наслухоўвае, ды прыкідваецца, што ён такі вялікі майстра, якому няйнакш сам Сымон Музыка мусіў-бы пазайздросьціць. Гэтак надзьмуваецца індык, крыльлямі крывулі навокал саміцы па зямлі выпісваючы, калі яму ў індычай галаве каханьне замроіцца. Цярплівыя літоўскія людзі, асабліва-ж маладыя, даўно да такіх Шпунтовых фартэляў звыклі. Грае вунь нешта надта-ж моднае, - думалі некаторыя, - бо аж ім прасьцяком клёку ў тым цяжка дайсьці.
Калі-б падобраму спытаўся хто Шпунта, чаму камунізм упадабаў, чаму Сабакевічу прапаганду памагаў шырыць, мо й адказаць ня здоляў-бы. Было, мусіць, у характары ягоным нешта такое, што таўхала на апрычонасьць ад іншых людзей. Было гэта, пэўна-ж, ня тое, што звычайна спанукае здольных і маральна здаровых да поступу, да помачы бліжнім у бядзе; рачэй, якраз наадварот - ці не вынік ягонае духовае паражнечы, хворага жаданьня вылезьці з натоўпу, павысіцца над іншымі, хоць мо тымчасам і не было гэта яшчэ цалкам усьведамленае й мэтанакіраванае ймкненьне.
Як-ні-як, Лявон лічыў сябе наўчоным, Каб - барані вас Бог - адважыліся вы яго недавукам назваць, пакрыўдзіўся-б да сьмерці. Асабліва-ж пасьля атрыманьня гэнае скупа-платнае працы «драгомішча» выявілася й узбуйнела ў яго ненаеднае жаданьне некім кіраваць, камандаваць, хаця-б дзеля таго толькі, каб пафарсіць перад дзяўчатамі, што ён вось, маўляў, ня просты мужык, а ўжо нейкі, хоць задырданы, але-ж начальнік - значыцца, і ня кожнаму роўня.
Лявон і чырвоную прапаганду пашыраў ня так, як кажуць, з-пад сякеры, як рабіў гэта Косьцік. Сабакевіч быў занадта парывісты, зухаваты, без патрэбы гарачыўся, лез напралом. Шпунт быў зраўнаважаны, памяркоўны, хітрэйшы. Ужо калі й наважыў каму падкінуць якую пісульку, дык рабіў гэта асьцярожна, на бакі аглядаючыся, каб за рукі ня цапнулі. Да таго часу як па масьле йшло. Мала хто Шпунта ў камуністычных каншахтах падазраваў, хоць тое, што Косьціку ў руку прыяў, нікому не было таямніцай.
Надта-ж не да смаку прыйшлося Шпунту, што малы Бахмач гэнага Янавага вечара яго ў Гараватцы бачыў. Пра Косьціка пастух ня ведаў - Шпунт быў упэўнены. Але-ж людзі чулі пра афішкі на Янавым фэсьце, здагадваліся, што ў ваколіцы павінен быць Сабакевіч, на тропе якога казённыя віжы мітусіліся. Ці-ж цяжка было здагадацца, што Лявон тады ўпоцемку ў Гараватцы мог рабіць? Людзі-ж недурныя, два й два латва зкладуць.
- Каб на цябе чорт, жабянё! Якое ліха цябе ікраз у гэту пару сюды прынясло! - лаяў Лявон, вяртаючыся да Косьціка, што сядзеў упоцемку, плячыма абапёршыся аб дрэва.
- Хто там быў? - спытаў Сабакевіч.
- Бахмачоў сапляк.
- Нядобра. Раскажа. Дадумаюцца й пра мяне.
- Ну дык і што? - разьвёў рукамі Лявон. - Хто мог угадаць, што сюды вечарам чорт яго прынясець?
- Думаіш, ён скора раструбіць?
- Чорт яго бацьку знаіць. Мусіць, трэба прыказаць, каб...
- Абаждзі... Знаіш што? Мусіць, буду зьбірацца я ў дарогу, а ты валяй у дзярэўню ды намахай Бахмачову пальцам, каб ня пікнуў...
- А ты-ж куды?
- Пайду, наверна, ў Павалічы да Хвёдара. Ён мне ўгалок знайдзіць, каб дзе далей ад людзкога вока. Калі што будзіць новага, дык ізьвясьці, - сказаў, устаючы, Косьцік.
У гэны вечар гаварылі-ператрасалі ўсё, што адбылося ўдзень і раней яшчэ, раіліся аб людзях, над якімі працаваць трэба было-б, ці якіх ужо апрацоўваюць, аб плянах на блізкую будучыню. Цяпер яшчэ крыху пастаялі, папалілі, аганькі далонямі засланяючы, ды разыйшліся. Лявон пад Літоўцы, а Сабакевіч пад суседні бор падаўся.
VI
У Кмітавай хаце народу было, як дзьверы зачыніць. Рыпела яна Тадэўкавай полькай-трасухай, скакала-тупала дзясяткамі ботаў і чаравікоў, зьвінела й рагатала, выкрыквала галасамі старых і маладых. Шырака навосьцеж расхрыстаныя былі вокны. Малыя падшыванцы, на прызбу ўзьлезжы, на падваконьні вешаліся, галовы ў сярэдзіну торкалі, каб танцораў разгледзець. Іншыя іх за ногі цягнулі, штурхаліся, адзін за адным із крыкам і рогатам ганяліся. Кмітаў панадворак дзіцячымі босымі нагамі дуднеў. Група дзетак малела, бо маткі іх дамоў заганялі. Мужчыны то ўпоцемку ў сенцах палілі, то на лавах пад сьценамі сядзелі, ды на малечу, што занадта голасна сябе паказвала, злосна час-часам сыкалі.
Па вуліцы й панадворку там-сям парамі хадзілі дзяцюкі зь дзеўкамі. Чуваць быў звонкі дзявочы сьмех. Ці адзін зь дзяцюкоў - зашмат, відаць, з пляшкі пацягнуўшы - няроўнымі нагамі баранаваў. Падлеткі найбольш у шырокіх сенцах таўкліся, а каторыя сьмялейшыя, дык і ў хаце. Гэтак пры самай сьцяне зь левага боку за дзьвярмі, наперамешку з жанчынамі, тулілася група падлеткаў-дзяўчатак. Стары дзяцюк Антось, што на вечарыны з барадой-дзеркачом прыходзіць панадзіў, каб каторай маладзіцы да болю твар нацерці, якраз вунь падыйшоў да дзяўчатак і зубы пачаў замаўляць. Доўга не пастаяць ім цяпер. Зараз у рух пойдзе Антосева барада-дзяркач, вялікі вэрхал ля парога падымецца, і дзяўчаткі, як мышы ад ката, ад Антося кінуцца.
З правага, боку ля прыпечку й палаткаў, важна наперад свой бэбах выпяціўшы, Кмітава Аўдоля із чародкай жанок расьселася. Квокча-гамоніць яна ў гэнай групе дый такую паважную позу трымае, як быццам тая каралева між свае дворнае сьвіты. Вочы ў гэнай чарнявай жанчыны ходзяць вельмі борзда, а язык ані ззаду не застанецца.
Неяк сварыўся раз на кабету Кміта: «Гэта-ж каб язык твой ды ў малатарню падпрог ці што, от-бы-ж і намалаціў. Ато, як тое трапло, напуста дый бяз толку ніякага...»
Шмат Аўдоліным вачом цяпер занятку было: трэба-ж бачыць, як хто апрануўся, павярнуўся, ступіў, хто з кім танцаваў, каторая дзяўчына на якога дзяцюка паглядала й цэлую безьліч іншых, здавалася зусім някчэмных, дробязяў. Аўдолі яны першай вагі былі, так як нармальным людзям паветра ці рыбе вада. Не на тыдзень, а ці на месяц аб тым, што сяньня пабачыць, гаворкі мусіць хапіць. Няма-ж як папусьціцца, каб, скажам, якая другая кабета больш, чым яна, прыцеміла. То-ж не ў чыёй іншай, а ў Аўдолінай хаце йгрышча было.
Тымчасам Аўдолі дрэнна бачна было, а Антосю забаўную дзеўку трудна вышукаць, бо падвешаная высака пад самай столяй закуродымленая лямпа вялікі пакой у паўзмроку трымала. Душачыся ад тытунёвага дыму й духмені, ледзь хліпала-ліпела ў закуродымленым шкле лямпы пярынка маленькага полымя з пляскатага кната. Даставалася-ж беднай Кмітавай, хоць і нестарой яшчэ, падлозе. Як каторы дзяцюк у вадным куце прытупваць пачне, дык колам раз, а мо й два абойдзе, пакуль скончыць.
Музыка Тадэўка, із цымбалістым Язэпавым Пецькам зь левага боку, маладой і прыгожай жонкай - з правага, граньнем тым ці не ў газарт сябе ўвёў. Трохрадка хадзіла ў руках ягоных лёкка й гладка, быццам сама арганічнай часткай Тадэўкі была. А ён прыпяваў:
Мяне здалі запісалі
Пад Аршаву ваіваць,
Маёй мілцы загадалі
Самой дома гараваць.
Тадэўкава жонка Надзя дапамагала музыку:
А мілёначак ты мой,
Я цябе любіла,
Ці ажэнісься са мной,
Я ўсё варажыла.
Тадэўка зноў на зьмену:
Ой, мілая, ты замець,
Ад чаго я стаў бялець.
Я ў дзярэўні, ты ў другой -
Рэдка відзімся з табой.
А Надзя яшчэ адну:
За гарою сучка брэша
Чорная, кудлатая,
Мяне хлопчыкі ня любяць,
Бо я нібагатая.
Надзя была ня меншай весялухай, чымся сам Тадэўка. Некалі гармонік гэтую пару на жыцьцёвым шляху злучыў. А моладзь круцілася ў віхры полькі, быццам ад спраўнасьці й вытрываласьці ў скоках залежала слава цэлай вёскі. Было цімала з суседніх вёскаў, дык мо каторыя літоўскія не хацелі перад імі падгадзіць. А Тадэўка - спацелы, із раськінутымі на бок даўгімі валосамі - быццам заўзяўся, каб з ног зваліць самых найтрывальшых танцораў. Побач заўзята памагаў яму цымбалісты Пецька. Кійкі ягоныя, як апантаныя чэрцікі, скокалі, перабіраючы па струнах.
Янук, прабегшыся па панадворку, перакінуўся колькімі словамі із сваймі цёзкамі й сябрамі, пераступіў высокі парог сенцаў і ўжо ў хату ўвайсьці меціў, як нейчая рука, быццам клешчамі, сьціснула правае плячо. Над самым Януковым вухам загудзеў бас:
- Ты казаў каму, што мяне ў Гараватцы відзіў?
Гэта быў пан «драгомішч». Ад яго тхнула смуродам манаполькі.
- Ну кажы, кажы! - спанукаў ён, адцягнуўшы Янука ў цёмны кут, каб ніхто ня бачыў, ды балюча ціснуў правую руку.
- Пусьці!
- Кажы!
- Не, ні казаў нік...
- Ну глядзі-ж, бо як скажаш і я дазнаюся, дык дзісятаму закажаш!
У Лявонавым голасе гучала сур’ёзная пагроза, што нагнала хлопцу страху. Вызваліўшы руку, ён воміг адскочыў ад Лявона й убег у хату.
У паўцемры намагаўся разгледзецца, дзе што робіцца. Паціснуў у качарэжнік, каб нікому не замінаць пад нагамі дый найбольш бачыць. Перш за ўсё ўтаропіўся ў вабразы на покуці. Здалося яму, што ад накуранага дыму й пылу аж насупіліся брывы нейкага сівабародага сьвятога й ледзь ня млела, трымаючы Богуша Лазара Крыж, Прадславіна рука.
Неўзабаве спыніўся гармонік, і дзеўкі ды дзяцюкі ціснуліся пад дзьверы, каб выйсьці на двор прахаладацца, калі зь сенцаў пачуўся голасны загад папольску:
- Стой! Ніхто ня выходзіць!
Янук пабачыў у сянёх два электрычныя ліхтарыкі. Адзін запыніўся пры знадворным парозе, другі асьвяціў сенцы. Янук кінуў вокам у той кут, дзе нядаўна затрымаў яго Лявон. Там нікога не было.
Адзін паліцыянт застаўся ля знадворных дзьвярэй, а другі ўвайшоў у хату. Гэтага малажавага, што ўвайшоў, Янук ведаў з Гацяў: зваўся Вадзімскі. На плячох меў стрэльбу. У хаце, як быццам на каманду, ўсё прыціхла. Людзі пастараніліся, і Вадзімскі стануў пасярод вялікага пакою, левай рукой пагладзіў кароткія чарнявыя вусікі й голасна сказаў:
- Сяньня ў Гацях на фэсьце былі раскіданыя бальшавіцкія афішкі. Вы, пэўна, ведаеце, чыіх рук гэта работа.
Тут Вадзімскі ці не наўмысьля затрымаўся, прыглядаўся моладзі й старэйшым, што сядзелі на лавах, або падпіралі сьцены ля парогу ці ля вялікай печы. У гэтым часе, асьмеліўшыся, мусіць, цішынёй навокал, вылез спад лавы вялікі шэры Кмітаў кот і наўскасяк праз пакой, ля паліцыянтавых, чыста выглянцаваных, але ўжо запыленых ботаў пабег да парогу. Наконт такога катовага падарожжа ці адны пачалі гадаць: як яно гэта варожыць, добра ці дрэнна? Некаторыя захіхікалі. Малеча яшчэ больш заўзята чаплялася знадворку на падваконьні, сунула ў хату галовы, каб пачуць і пабачыць, што робіцца.
- Я хачу, каб хто ведае, дзе ёсьць Косьцік Бурак, сказалі мне! - загадна прамовіў Вадзімскі.
Сьмешным нават выглядаў такі зварот. Ці-ж гэты панок думаў, што калі-б людзі й ведалі пра Сабакевіча, дык яму публічна сказалі-б? І тады Янук блізу на самым покуце пабачыў Шпунтовага Лявона. Прысуседзіўся ён да Хвядосавай Манькі, дзяўчыны прыгожай і кемлівай, ды ўжо нешта шаптаў ёй на вуха, быццам тая паліцыянтава гаворка не яго датычылася. «Добры зь яго чмут» - прабегла ў пастуховай галаве. Лявон, быццам выкліканы, зірнуў на Янука.
- Я маю час, - спакойна сказаў Вадзімскі. - Пачакаю. Можа, хто з вас і прыпомніць.
Некаторыя пачалі міжсобку шышыкаць, і бачна было, што такое захаваньне прадстаўніка ўлады дражніла шмат каго. У левым куце ад дзьвярэй, дзе стаяла надта-ж войстрая на язык Піліпава Аксеня, чуваць была паўгалосная спрэчка.
- А от і скажу, - гаварыла Аксеня суседцы Вульляне. - Як яму ня сорам!
Паліцыянт выняў з кішэні срэбную папяросьніцу, выцягнуў адтуль адну «Аванты», паволі прыпаліў кругленькай пазалочанай, наводля знараду, запальнічкай, зацягнуўся духмяным дымам і паглядаў навокал.
- Ну дык што? Ніхто ня ведае?
- Паночак, я ведаю, - піснула Піліпава Аксеня.
Усе разявілі ад зьдзіўленьня раты й так прыціхлі, што, здавалася, можна было пачуць гудзеньне пралятаючага камара.
- Гавары, старая! - сказаў з усьмешкай задавальненьня Вадзімскі.
- Ён у мяне, паночак, пад спадніцай схаваўся. Калі хочаш, дык зараз пакажу!
Аксенін тон быў сур’ёзны й задзірысты. Паліцыянт зьбялеў, а публіка ўся стрымала дых. Трывала так сэкундаў пяць, ня болей. Пасьля нехта грымнуў залівістым рогатам, а за ім усе гуртам. Зарагаталі так, што, здавалася, Кмітава хата ад сілы сьмеху разваліцца. А ў гэным рогаце ледзь чуваць быў паліцыянтаў крык:
- Ты, стара псякрэў! Мільчэць, хамы! Вы фшысцы комунісьці, вас як псуў постшэляць, кацапы!
Паліцыянт Вадзімскі, як варам абліты, выбег на двор і там із сваім таварышам далі волю языком у лаянцы, найбольш зьдзекваючыся зь літары «р». Не марудзячы, селі на ровары ды, праводжаныя ля вясковых двароў сабачым брэхам і басаногімі дзецьмі, якіх цікавілі зіхатлівыя гузікі, «ажэлкі» й вялікія ліхтарыкі на грудзёх, пакінулі Літоўцы.
Піліпаву Аксеню нахваліць удосталь не маглі. Не за тое, што, быццам, яна за Косьціка заступілася, ледзь ня гераіняй стала. Мала хто Косьціку й ягонай пазавугольнай працы прыяў. Задаволеныя літоўскія сяляне былі тым, што, калі няма Сабакевіча, дык хоць сабакі мелі супакой. Аксеню ледзь на руках не падкінулі за ейныя хлёскія, салёныя, у час сказаныя словы, якімі так зручна й умела за адным махам паліцыянтаву наіўнасьць і дурноту ўсім як на далоні паказала.
Пасьля даўгаватага й вясёлага перапынку яшчэ ямчэй кінулася ў скокі моладзь. Прыйшла ў чатыры пары «Лявоніха», і тут паказалі сваё ўмельства найбольш спрактыкаваныя.
Шмат чаго бачыў за гэны дзень Янук. Паўсталі пытаньні, якіх сам ня мог здужаць-абмяркаваць. Чуў раней, што за Сабакевічавым Косьцікам ганялася паліцыя, што быў дзесь у вязьніцы (мусіць яна страшная й там моцна мучаюць людзей), ведаў, што не любілі яго літоўскія, што кляў бацька. Шмат ужо наслухаўся Янук. Косьціка памятаў слаба, бо гэны ладную жменю гадоў паза вёскаю бадзяўся. Цяпер-жа Янук на свае вочы бачыў, як паліцыя шнырыла, шукаючы гэтага «камуністы». Калі сама паліцыя за ім ганялася (а чамусьці ён думаў, што паліцыя вечна занятая й на гэткае часу ня мае), значыцца, Косьцік мусіў быць важным чалавекам. А чаму-ж ён такі? Што гэта «камуністы»? Чаму Шпунтоў Лявон насядаў на яго, каб нікому ані-гу-гу аб тым, што бачыў яго ў Гараватцы? Што там былі за афішкі на фэсьце? Чаму гаварылі аб іх зь нейкім нясмакам, быццам гэта было нешта гаркое, паводля зерня перцу, што якнайбаржджэй стараесься з роту выплюнуць?
Не забаўляўся Янук доўга на йгрышчы. Пасьля ад’езду паліцыі, паслухаўшы, што людзі гавораць, пабег хутка дамоў, каб распавесьці бацьком. Ягоны кульгавы брат Мікола, дзесь чарку гарэлкі зь некім кульнуўшы, пабуяніць за дзесяць чарак хацеў. Януковага спануканьня, каб ішоў дамоў, як-бы й ня чуў.
Бацькі клаліся спаць, але Янукова апавяданьне аб тым, што сталася на йгрышчы, выслухалі зь цікавасьцяй. Калі-ж Янук прабаваў ад бацькі даведацца пра Косьціка й камунізм, той збываў яго абы чым, мала зразумелым. Пра камунізм адно сказаў, што ёсьць такі нейдзе ў Расеі, а які ён - добры ці што, - хто яго ведае. Адны хваляць, другія ганяць, усяк языкамі трэпяць. Па бацькавым няўмелым тлумачэньні Янук тропу не дайшоў, адно спанатрыў, што гэны нейкі «камунізм» усе зьвязваюць із Сабакевічам, зь «цюрмамі» й іншымі малавядомымі Януку рэчамі. Адылі адно цікавае даведаўся Янук, а гэта тое, што «па радзіву» ў доктара мужчыны слухаюць Менск, і што там «многа аб тым камунізьме брэшуць».
Пастанавіў хлапец пры нагодзе паслухаць «радзіва». Хіба ўдасца ажно ўвосень, як удома будзе. Із гэткімі думкамі заснуў.
VII
Янук сядзеў на ўзьмежжы скарбовага лесу, плячмі абапёршыся аб таўстую бярозу, і стругаў. Ня вымяркаваў нават, што з таго струганьня будзе: ці то дзяржальна да ляскі наводля нейкае галавы, ці што іншае. Ня важна. Рукам трэба занятак. Тапсік трымаў на воку кароваў, што пасьвіліся між кустаўя на лузе. Крыху, здавалася, змалела гарачыня. Сонца хілілася на захад, і хлапец ведаў, што за гадзіну дзесь пачнецца перадвячорная сымфонія: пасьмялеюць птушкі на полі й у лесе, загудзіць бяроставая дуда ліпавіцкага пастыра Хвядоса, што быў стары й усімі навакольнымі пастухамі паважаны ня толькі за ўмелае граньне, а й за тое, што аж двох падпаскаў меў; у бары пачнуць свае трэлі салаўі й розная птушыная дробязь, вялікую чуб-карону Архіпа абсядуць галкі ці груганы, каб разгледзецца, што адбываецца навокал. Гэта ўсё, - ведаў Янук, - станецца пасьля, як пахаладнее. Тымчасам птушкі яшчэ трымаюцца ў ценю, а пастыр Хвядос сядзіць дзесь пад дрэвам і пляце кош ці што іншае.
Любіў Янук чытаць кніжкі, асабліва-ж прыгоды падарожнікаў, што па цэлым шырокім сьвеце валачыліся, новыя невядомыя землі адкрывалі, дзікіх людзей знаходзілі. Дый тут пан Лазоўскі ўпоперак дарогі стануў: кагадзе зусім выразна забараніў чытаць на варце. Найгорш, што кніжкі зьвяліся. Раней у вясковай настаўніцы пазычаў, а калі перачытаў усе ізь сьціплай школьнай бібліятэкі - не было адкуль узяць.
Карціла папрасіць Лазоўскага служанку Адэлю, каб яна патаёмна з прыватнай бібліятэкі пана асадніка пазычыла. Неаднойчы бачыў кніжкі ў вялікай шафе із шклянымі дзьвярмі, што ў найбольшым і найпрыгажэйшым пакоі стаяла. Самому лезьці туды было рызыкоўна, але-ж Адэля магла-б пасобіць, ёй усе куткі дасяжныя былі. Яшчэ адно прыгадаў хлапец: у доктара быў беларускі каляндар. Сам Стась некалі зь вялікай урачыстасьцю Януку малюнкі ў ім паказваў. Ужо тады нахаду прабаваў Янук чытаць з гэнага календара. Некаторыя літары зьверху мелі птушкі дый былі без хвастоў - ня так, як польскія. Янук мяркаваў, што чытаць можна налажыцца нават і вобмацкам, здагадваючыся, калі няма каму паказаць.
Найгорш, што Стась нават таго каляндара - даволі таўстой кнігі - не паказаў яму як сьлед; адно, перагледзеўшы малюнкі, паклаў у доктараву шуфляду, дзе сам Зянькевіч трымаў яго, каб весьці ўлік часу й рабіць аднаму яму зразумелыя зацемкі. Прасіў тады Янук Стася, каб перагледзеў пры нагодзе бацькавы сховішчы, а мо знойдзе якія старыя кнігі. Той паабяцаў. Цяпер Янук прыгадаў гэта, складанчыкам стругаючы кавалак бярозавага кія.
Тапсік, што ляжаў побач, зірнуў у бок бору, узьняўся на лапы й пачаў бурчэць. Калі Янук павярнуў галаву ў той бок, куды пазіраў сабака, твар ягоны распрамяніўся шырокай ласкавай усьмешкай. Сьцішыў сабаку. На ўзьлесьсі, мецячы проста на яго, ішла ягоная школьная сяброўка Дуня Макатунішка.
Дзяўчына нагадвала ружу, што вось-вось мае распукнуцца прыгожым цьветам. Якраз дасягнула таго росту, калі дзяцюкі й мужчыны, зірнуўшы на яе раз, доўга праводзяць вачамі ды з чулай неспадзеўкай у голасе кажуць:
- Глянь во на яе, як пахарашэла! Учора яшчэ лучынка была, а сягоньня якая пекная. А што-ж зь яе будзіць заўтра?!
Дуня была Януковай аднагодкай. Сьветлавалосая, сінявокая, круглатварая, ледзь кірпаценькая, сярэдняга росту, апранутая была сяньня ў танную паркалёвую сукенку, босая. Даўгія валасы - мусіць, таму, каб не рассыпаліся на бакі - перавязаныя былі блакітнаю стужкаю. На правым плячы Макатунішка тарабаніла пузаты, туга напханы зрэбны мех. Янук ведаў, што было ў ім нейкае зельле.
Ад раньняе вясны, як толькі канчалася школа, завіхалася Дуня каля лекавага зельля. Маці ейная прадавала назьбіранае ў мястэчку купцом, што ў сваю чаргу збывалі зёлкі фірмам, якія рабілі зь іх лекі. Пачынаючы ад браткаў, празь ліпавы цьвет, васількі, чабор, валяр’янку і аж да панчошак, як руплівая пчолка ўвіхалася Дуня цалюсенькае лета. Пад восень перакідалася на грыбы й ягады. Гэтак ужо вось ці ня трэці год. Спачатку хадзіла з маткай, пасьля -найчасьцей ізь сяброўкай Юшкевічавай Клавай. Тую часта лянота брала, дык Дуня вандравала па палёх і лясох сама. Старалася абмінаць вясковыя землі, бо чаго добрага, возьме каторы дзядзька - сабакам нацкуе. На скарбовым і панскім раздольле было, хоць там лясьніка трэба было высьцерагацца. На ягады-ж, каб зьбіраць, талён трэба было купляць. Адылі Дуня ня толькі ведала бочныя сьцежкі й дарожкі, пазнала, дзе, што й калі расьце, але, быццам тая пранырлівая ліса, здалёк абмінала небясьпеку.
Іншыя жанкі й дзяўчаты да суседніх паноў на поліва, жніво ці іншыя польныя работы хадзілі. Макатунішка ўпадабала зёлкі. Тут над табой ніхто з паганякай не стаяў. Добра руку набіўшы, завіхнуўшыся, можна было больш, чым у пана, цэлы дзень крукам стоячы, зарабіць. Заробкі йшлі на вопратку й хлеб. Зімой-жа ў школу трэба было хадзіць, а ў хаце бяда з кожнага кута выглядала.
Ня меў Янук лепшае сяброўкі за гэту ўвішную, працавітую й прыгожую дзяўчыну. Сяброўства было, як звычайна між падлеткамі - дзіцячае, шчырае, безь ніякіх задніх думкаў. Сам сабе ня верыў Янук, калі прыгадваў, як да гэтага дайшло.
На краю Літоўцаў, пры балоце, на вузкім лапікле малаўрадлівае зямлі стаяла невялікая хата. Здалёк выглядала недакончанай. Так фактычна й было. Гадоў пяць таму перанесьлі Макатунішкі яе зь вёскі. Нанятыя ці ўпрошаныя людзі паклалі зруб, накрылі страху, услалі столь, уставілі вокны ды й так без гаспадарскага заканчэньня пакінулі. Із страхі тарчэлі, быццам замарожаныя скасьцянелыя пальцы, непаадразаныя кроквы, вецер мейсцамі ўжо здолеў пазакасваць і павыскубваць салому. Хата ня мела нават сенцаў. Знадворныя дзьверы адчыняліся адразу ў пакой, што быў і кухняй, і спальняй, і ўсім чысьценька. Воддаль ад хаты, за дзьвюма паветкамі, як тая квактуха на яйках, прысела меншая будыніна, што служыла разам пуняй і хлевам. Часта чуваць было адтуль скуголеньне сьвіньні, рыканьне каровы й кудахтаньне курэй.
Ніколі ня быў Янук у гэнай хаце, хоць жыла там сяброўка Дуня з маткай, ізь дзьвюма сёстрамі й іхнымі дзяцьмі. Гэта была сям’я без мужчыны. Стары Макатун - апавядалі тыя, што ведалі, - даўно-даўненька зьбег сабакам сена касіць. Пакуль на той сенакос выбраўся, мала зь яго клёку для сям’і было: усяго, мусіць, што трое дачок прыдбаў. Удосыць нагаравалася Макатуніха, пакуль першыя дзьве падрасьлі. Спадзявалася на лепшае.
Падрастуць, думае, дык падзарабіць які грош дапамогуць: «Разам які аруд жыта насыпем, сьвіран склеціўшы, лёну напрадзём-натчом, кусок скароміны лацьвей завядзецца».
Набегла зусім што іншае: глядзіць маці на найстарэйшую й вачам веры не дае - гэтак неяк ненармальна круглець пачала. Тут-як-тут, бач, і новы крыклівы маленькі чалавечак на сьвет. Гэткага маці не спадзявалася, бо быў гэта ня той прыбытак, аб якім гавораць, што ад яго галава не баліць. Тут галава забалела-закружылася. Ды гэта адно пачатак быў. Малодшая, ці то на сястру заглядзеўшыся, ці што, навыперадкі давай: ажно двое адразу. Адкуль? Ізь кім набегалі? - ламала маці галаву.
Вясковыя жанкі, што на ўсім пільнае вока трымалі, найчасьцей Шпунтова Лявона ў павялічэньні Макатунішынай сям’і вінавацілі. Дачкі-ж, як вады ў рот панабіраўшы, каб словам заікнуліся...
Каб вось ня дзеткі гэтыя, можа-б, і зажылі палюдзку, у чужых пазарабіўшы й сваё куртатае лапікла зямлі дагледзеўшы. А так... Колькі ні таўчыся, усіх дзіркаў не залатаеш. Ратоў да яды, плячэй да апрананьня, ног да абуваньня хоць аднімай, а на заробкі адхінуцца некаму. Хоць ты гвалт крычы!
Мо й саромелася найменшая Макатунішка Янука ў хату свае маткі калі завесьці. Можа, ён, з гэтай спрэчнай і незвычайнай сямейкай пазнаўшыся, будзе аб ёй благія думкі мець. Шмат разумела дзяўчына, усё тое непахвальнае, што аб іх людзі гаворылі, слухаючы. Не лахва была зацёпканую гліняную падлогу, поўзаючых па ёй мурзатых галапупых дзетак Януку паказваць. Або гэныя шырокія, на ўсю даўжыню сьцяны, палаткі ля пячы, дзе ўсе супольна, як снапы на памосьце, спалі... Навошта каму чужому непакліканаму носа туды тыцкаць?
Звычайна пасьля Калядаў пачыналіся вандроўкі Макатунішынай сям’і па людзях, што летам наймітаў патрабавалі. У гэтага пазычалі мех бульбы, у гэнага - жыта, крупаў ці яшчэ чаго. Варыва ставала свайго, але найгорш із скаромнінай было. Так і перабіваліся з прогаладзі ў посьніцу.
У добрых людзей адна, а ў Макатуніхі, бывае, ажно тры гаспадыні аднэй чапялой, качаргой, памялом ці віламі ля печы арудуюць. І калі скупога ў катлах ці місках не падзеляць, дрыжыць-трысецца тады ад сваркаў квола збудаваная Макатуновых хата: «Ты ўзяла маё, табе перапала замнога, ты не зарабіла, а сваіх дзяцей маім корміш», і гэтак бясконца. За зімовыя-ж пазыкі адраблялі Макатунішкі па людзях цэлае наступнае лета й восень. Заміж таго, каб перш зарабіць, а пасьля спажываць, тут наадварот: паўгады ці больш наперад за пазычанае жылі. У вёсцы й ваколіцы Макатуновых нядоля прыказачнай сталася. Здарыцца, што пытае адзін дзядзька другога: «Ну, як жывеш?» - «Добра, - адказвае запытаны, - як Макатуны, ні раўнуючы... »
Адразу ясна. Ледзь ногі валачэ, а аб зьвязваньні тых прыказачных «куртатых канцоў» і язык мазоліць шкада.
Мо й не была-б сям’я Макатуноў аб’ектам такіх кпінаў, калі-б ня гэны прырост.
- Гэта-ж нада во, - казала ці раз адна кабета, - каб вас пранцы, сколька папанаводзіць. Самі здыхлы за бульбінай прападаюць, а тут яшчэ чаго. Саўсім Бог розум адабраў, суседачка...
Кабеты ня толькі што ня скупіліся на каляровыя эпітэты, але аж празь меру перабольшвалі. Як у вадзін голас, падмацоўваючы ведамай прыказкай аб сучцы й сабаку, Макатунішыных дачок ганілі. Такую-ж давалі волю языкам, што, паслухаўшы, падумаў-бы добры чалавек, што ўсе жанкі літоўскія - прос-напраст сьвятыя: дзеткі ў іх ці ня шляхам духа сьвятога нарадзіліся.
Аб найстарэйшай Макатунішцы Парасцы, што з выгляду ніякаватая была, казалі, што быццам «ня ўсе дома» ў галаве ейнай. Дык, калі й аб сынку ейным прыгадвалі, то на тое «ня ўсе дома» ськідку давалі. Калі-ж Параска, як пасьля выявілася, узялася Сабакевічаву трухлядзь-прапаганду разносіць, гэткі ейны занятак ізноў-жа на тое самае конта запісалі.
Куды больш зьвягалі на сярэднюю й ніштаватую з выгляду Алену, што аж двое - хлопчыка й дзяўчынку мела. Жанкі пастанавілі, што абодва ў Шпунтовага Лявона «цюцелька ў цюцельку ўдаліся й крошачкі пабралі». Парознаму тлумачылі Аленіну лёккадумнасьць, ці што іншае, дый, вядома, да ладу дайсьці не маглі. Часта й бацьку вінавацілі. Яблык, маўляў, далёка ад дрэва не адкоціцца.
Мяркавалі, што й наймалодшая Дуня ўтаптанай сьцежкай сваіх сёстраў пойдзе. Пастанавілі, што якраз так, а ня йнакш будзе, дый кропку над тым паставілі. Папрабавалі-б вы, чаго добрага, свае сумлевы адносна гэтых кабечых меркаваньняў выказаць, вас-бы найбольш руплівыя жанкі, што з найдаўжэйшымі языкамі, у белы дзень гэт! аж за літоўскае балота прагналі-б. Ці льга тады дзівіцца, што такую агульнапрынятую думку пра Дуню й Януку ў галаву ўвялі.
Надта-ж мізэрнай з выгляду, сухой як лучына, была Дуня Макатунішка, калі яшчэ ў пачатковую школу хадзіла. Вучні-ж - дзеці як дзеці; ад бацькоў удома шмат дрэннага пра Макатуноў наслухаліся, - думалі, што Дуня за іх горшая. Дзяўчынку часта й без прычынаў квялілі. Так напракудзяць, насоляць ёй, бывала, што адыйдзе на бок, вочкі кулачкамі трэ, каб сьлёзы ўтаймаваць. А заступіцца за яе не было каму. Дзяўчаткі ад сябе гоняць, гуляць зь ёй ня хочуць. Жаль і крыўда непамерная грудзі й горла душаць. Удома-ж ня лепш: вечныя звадкі, галіта. І ня гледзячы на ўсё, што даводзілася цярпець дома й у школе, Дуня была аднэй зь перадавых вучаніцаў. Як нехта сказаў, «затуканая й загуканая», яна расла наперакор перашкодам, маўклівая й спакойная.
Можа, і расла-б так дый пасьля й яна ахвярай каторага «сабакі» сталася-б, калі-б на паратунак той дзядзька, матчын брат, не прыйшоў. Сьвет дарогі ён ад Літоўцаў жыў. Невялікі зь яго быў багацей, але канцы з канцамі неяк зьвязваў. Меў добрую працавітую жонку й двое дзетак: старэйшага за Дуню хлопчыка й дзяўчынку - ёй аднагодку.
- Схадзіла-б ты, дачушка, да Андрэя, - сказала аднойчы Дуніна маці дачцэ, калі ёй адзінаццаць стукнула. - Ні раз-жа прасілі і ён, і Тацьцяна, каб ты прышла ды лета пабыла ў іх. Ізь іхнай Верачкай забаўляцца будзеш, весялей так удзьвюх.
Два разы ня трэба спанукаць было. Назаўтра раніцою - вясной гэта было - выйшла Дуня ў дарогу й перад полуднем ужо ў сваякоў была. Прынялі з радасьцю. Прабыла ў іх цэлае лета. Дзядзька Андрэй і цётка Тацьцяна былі людзьмі практычнымі й кемлівымі, навуцы цану ведалі. Ці раз із Дуняй аб сям’і Макатуновых гаварылі. Із балючым сэрцам глядзелі на галечу й рады былі-б чым дапамагчы.
Дзядзьку Андрэю й цётцы Тацьцяне хапіла з гэтай затуканай дзяўчынай колькі слоў замяніць, за язык яе пацягнуць, каб пераканацца, што розумам і жыцьцёвай сьпеласьцю даўно перагнала яна свой век. Таму хоць шмат чаго высьветлілі ёй проста як дзіцяці, адылі раілі ёй як узрослай. Загадвалі не пакідаць навукі, ды трымацца, каб сьлядамі сёстраў, як падрасьце, не пайшла. Дуня ўважна слухала тыя гутаркі й пасвойму іх запамінала.
Там-жа ўлетку навучылася зьбіраць зельле, а пад восень грыбы й ягады. Цётка Тацьцяна гэтым карысным рамяством ужо колькі гадоў з посьпехам займалася. Шмат чаму навучылі дзяўчынку сваякі. Верачка-ж была добрай сяброўкай. Ізь ёй Дуня абабегала шмат суседніх лясоў і палёў, памагаючы цётцы ў зьбіраньні зёлак і ягадаў.
Не агледзелася Макатунішка, як у гэтай любай сямейцы лета маланкай праляцела. Той сьветлы час пасьля шмат разоў у жыцьці яна прыгадвала. Калі-б папрасілі тады, магчыма, засталася-б у іх жыць назаўсёды. Ды трэба было пад дом, там чакала школа.
Зусім накш глядзела яна цяпер на сваіх сёстраў, іхных дзетак, добрую й любячую яе, але хваравітую й горам прыгнечаную матку. Інакш і да школьных сяброў паставілася: пасьмялела, ды кожнай абы якой жабе не дазваляла сабе на галаву пракудзіць. Новымі вачыма прыглядаючыся цяпер жыцьцю дома, бачачы, у якім нядоглядзе й бядзе расьлі малыя дзеткі, чуючы ў сямейных сварках шматлікія таямніцы саграшыўшых сёстраў, Дуня раньняй парой прайшла асноўную жыцьцёвую школу.
Парады радні прыйшлі да спадобы й Дунінай маці. Зь цікавасьцю слухала й перапытвала яна дачку. Калі-ж дзяўчына, не заікнуўшыся, сказала, што вучыцца ёй раілі, маці рукамі замахала й слухаць больш не хацела. Мала таго: накрычала на дзяўчыну, ды загадала, каб ня дурыла ёй з навукай галавы.
- Як-жа-ж гэта ты будзеш так дзень у дзень такі сьвет дарогі, часта па мокрадзі й непагадзі, аж у Гаці шлёпаць. дура ты бярозавая? - сварылася Макатуніха. - Гэта табе жартачкі ці што? Падумаць толька добра, што яны табе параілі, разумнікі гэнкія! Лацьвей ім, чужога гора ні знаючы! А яны цябе абуюць, надзенуць можа, га?
Дуня ня ведала, што адказаць. Пры гэным матчыным вытыканьні цяжкай жыцьцёвай беспрасьвеціцы ейныя спадзяваньні на навуку, як прыгожыя мыльныя бурбалкі, - покаліся. Прыгадаліся цяпер словы дзядзькі Андрэя аб тым, што, падвучыўшыся, можна сьмялей на шырокі сьвет зірнуць, у людзі паказацца, з галечы й смуроду вылезьці. Няўжо-ж усё яно так і застанецца ў марах?
І тут, як дабраславенства зь неба, на дапамогу прыйшла цётчына навука аб зельлі, грыбах і ягадах. Дуня ўхапілася за гэта так сквапна, як галодны за акраец хлеба. Калі-ж скончыла чатырохгодку, вясной употайку ад іншых вясковых дзяцей зьбегала ў Гаці, дзе прынялі яе ў пятую клясу. Пасьля пачала ўвіхацца, як працавітая мурашка, ля зёлак, грыбоў і ягадаў.
Ківалі галовамі й надзівіцца не маглі вясковыя людзі з гэтага маладога й мізэрнага падлетка, што зусім непадобнай да іншых у сям’і расла. Дуня-ж даўгаязыкім кабетам не давярала, а таму й аб сваім аблюбаваным занятку мала з кім гаварыла. Пабойвалася, мусіць, каб іншыя наперад не забеглі ды зёлак ня вызьбіралі. Дарэмна. Нават калі сяброўку сваю Клаву да гэтага карыснага занятку намовіла, калі ўсе пра гэна даведаліся, ніхто навыперадкі ня кінуўся. Праца гэтая нялёккая была, хоць зельля навокал для ўсіх магло быць удосталь.
Зарабіла дзяўчына за лета на абутак і вопратку, ды й маці яшчэ колькі залатоўкаў дала. Паправілася, папрыгажэла з выгляду, падрасла, стала больш зараднай, набралася сьмеласьці й пэўнасьці ў сваіх сілах. Зь нецярплівасьцю чакала таго часу, калі пачуе ў Гацях першы школьны званок.
VIII
Ганарыўся Янук, што трапіў у пятую клясу. Што там ні кажы, а дзеткі зь Літоўцаў за межы чатырохгодкі рэдка калі ступалі. Хлопцы за плуг і касу, дзяўчаты-ж за серп і прасьніцу браліся. Далейшае як на далані відаць было.
- Мой дзед араў, бацька араў і ты араць будзеш, - казаў падрастаючаму сыну ці адзін непісьменны, цяжкай працай і горам змораны селянін. Гэтыя словы былі не накіраваньнем у жыцьцё, а прыгаворам. Хто-ж гэта з маладых асьмеліцца такому ўжо выпрабаванаму, традыцыйнаму сівабародаму цьверджаньню, што пры прадзедах, дзядох і бацькох права грамадзянства здабыло, запярэчыць, або - ня дай Божа - яшчэ й наўсуперак пайсьці?
Адылі вось такі, як ільга сказаць, апошні з апошніх пастушок Янук наважыў не паводле гэнага ўцёртага ўзору ў будучыню сабе дарогу пракладаць. Калі-б ужо й давялося араць, дык што-ж, няхай сабе. Але чаго-ж сьпяшацца? Араць-жа таксама можна йнакш, чымся іншыя аралі дагэтуль, - значыцца, больш із розумам, не рабіць агрэхаў, каб спарнеў плён на ніве.
Мо, ня так выразна й акрэсьлена й не ў такой пэрспэктыве разважаў пра сваю цяпершчыну й будучыню Янук. Рачэй, адчуваў тое падсьведама, бо вучыцца бег прост-напрост напралом, маючы ненасытную прагнасьць пазнаньня навакольнага й далейшага сьвету.
Вага першага кроку ягонага ў гацкай сямігодцы падрасла яшчэ, калі ўявіў сабе, што гэта ён цяпер адзін з цэлай вёскі, адважны й прадпрыемлівы, што наважыўся далей, чымся іншыя, па няходжанай сьцежцы ступіць. Нават дзеці літоўскіх багатыроў, не гаворачы аб доктаравых, аб якіх казаў стары Бахмач, што «не твайго носа-палоса», і тыя вунь не асьмеліліся.
Із добрым настроем і вынікаючай з гэтага бадзёрасьцю, хоць не бяз пэўнай трывогі перад новай местачковай школай і незнаёмымі настаўнікамі, сьпяшыў Янук у першы дзень новага школьнага году ў гацкую сямігодку. Лазоўскі зьлітаваўся, адпусьціў пастушка раней, каб мог пачаць навуку разам зь іншымі дзеткамі.
Ішоў нацянькі праз скарбовы лес. Было тут цяпер суха й вельмі прыгожа. Цімала чаго цікавага можна было ўбачыць па дарозе ў багацьці лясное прыроды. Праўда, вясной ці зімой тут было мокра, літоўскія ў Гаці гасьцінцам або чыгункай хадзілі.
Ужо падыходзячы пад мястэчка, воддаль на польнай сьцяжыне асачыў ён малую дзявочую фігурку. Ня мог здалёк распазнаць, хто гэта быў. Якое-ж было Янукова зьдзіўленьне, калі, прыйшоўшы ў школу, на калідоры сустрэў не каго іншага, а Дуню Макатунішку.
- Ты што тутака робіш?! - сур’ёзна й быццам ласку робячы, што наагул сваёй увагай яе ўдастоіў, гаркнуў на дзяўчыну. Нават вопратка на ёй - новенькія чаравікі, шкарпэты, андарак, блюзка, хусьцінка - зьдзівіла пастуха.
- Тое, што й ты! - адсекла Дуня. Голас, няйнакш, выклікаў яго на паядынак. Здалося Януку, што кпілі зь яго блакітныя, як васількі, вочы, быццам гаворачы: «Ты думаў, што ты адзін такі ўвішны гэрой? А от і я за цябе ня горшая!»
- Ты... ты..., - пачаў Янук із такім зьдзіўленьнем, што раптам мову адняло. У малой Бахмачовай галаве паўстаў пэўны хаос. Зачырванеўся. Мусіць, калі-б у ліпені саджалка на аселіцы ягонага бацькі пакрылася ў пагодны дзень лёдам, то ня быў-бы гэтак зьдзіўлены, як цяпер, пабачыўшы ў гацкай сямігодцы Макатунішку. Зьбянтэжаны, ён павярнуўся й адыйшоўся, ды паглядаў на бакі, ці хто ня бачыў, што ён дзяўчыну ведае.
Усё было ў гэны дзень новае й неспадзяванае. Самых настаўнікаў вучыць пятую клясу прыходзіла аж тры. Для Янука навіна гэта была не абы якая, было над чым падумаць. Але ў галаве ягонай адбывалася зусім нешта іншае. Вунь у другім радку на задняй лаўцы сядзела Макатунішка. Янук часта касурыўся ў гэны бок.
Здавалася-б, што Янук і Дуня ў гэтым асяродзьдзі зь вялікай перавагай сынкоў і дачушак розных паноў і падпанкаў мусілі быць натуральнымі сябрамі. Хлапец ня здольны быў гэта адразу ўсьведаміць. Наадварот, ён думаў аб тым, што рабіць, каб гэта дзяўчына ані заўтра, ані пасьля сюды нагой ня ступіла. «Што-ж гэта скажа Стась, Уладзік, Алёша, ці іншыя вясковыя хлопцы, як толькі дачуюцца, што яна ў гэту школу разам са мной ходзіць? - турбаваўся Янук. - Яны-ж так сьміяцца будуць, што праходу па вуліцы ня будзіць».
І ўжо ўяўляў, як гоняцца за ім хлопцы, асабліва-ж тыя, што ягонай навуцы зайздросьцяць, выдумляюць мянушкі й небыліцы, бесьперапынна, як назойлівыя сабакі, зьвягаюць. Які сорам будзе, як разьнясуць-разьдзьмуюць: хоць ты на вочы людзям не паказвайся.
Янук зірнуў ізноў у дзяўчынін бок і чырванеўся ад злосьці. Дуня сядзела спакойна, слухала настаўніка, як быццам гэта ўсё так і быць мае, што яна ў пятую клясу побач яго, Янука, належыць. «Глянь ты на яе! Іж ты якая брыдота! Іншыя дзяўчаткі - дык паўбіраныя як лялькі, а яна такая нейкая простая й нікудышняя каля іх», - думаў малы Бахмач. У гэны момант забыўся, што ніжнія зрэбныя штаны яму скуру ледзь не да крыві кастрыцай па дарозе ў школу нацерлі, што ў старой сіняй кужэльнай кашулі папраціраныя на локцях рукавы як сіта прасьвечваліся, што адно новымі ботамі мог-бы пахваліцца, калі-б, панюхаўшы сьмярдзючы дзёгаць, панскія дзеткі сваімі далікатнымі насамі не круцілі й ад яго ні адварочваліся. Маці, як на тую злосьць, зусім новыя й неабношаныя штаны споднія дала, каб яны прапалі. Так смыліць нацёртая скура, проста ступіць баісься. Але тая першая думка - «як-бы што зрабіць, каб нага ейная тут болі ні ступіла» - усёроўна верх трымала.
Дуня трымалася ад Янука воддаль. Як забытая ўсімі сірата, стаяла яна падчас перапынку на калідоры пры сьцяне, сочачы іншых дзяўчатак-шчабятушак, што шпацыравалі парамі ці тройкамі. Яны гаманілі гулкімі галасамі, заліваліся буйным сьмехам. Калідор быў паўнюсенькі, бо на дварэ ймжыў дожджык. Дзяўчына чулася ў гэтым новым асяродзьдзі зусім дзіка. Мяркавала, што ў ліку вучняў павінна быць якая вясковая дзяўчына, з каторай можна будзе пасябраваць, а таму пільна ўглядалася ў твары й на вопратку. А Янук усё касурыўся на яе зь недалёкага кута.
Доўга цягнуўся першы дзень школьных заняткаў. Калі іх канец абвесьціў апошні званок, згубіў Янук Дуню з вачэй, ды аж засопшыся нагнаў яе ў полі за мястэчкам. Ішла борзда, ледзь заўважна пазіраючы назад церазь левае плячо, быццам чакаючы зь Януковага боку нейкае неспадзеўкі.
- Стой ты! - гукнуў хлапец, нагнаўшы. Дзяўчына звольніла ходу й глядзела Януку проста ў вочы. Погляд гэны быў такі просты й сьмелы ды зусім бязь нейкіх нязычлівых адценьняў, што хлапец разгубіўся, адвёў уніз зрок.
- Што хочаш? - спытала.
- Я... хачу, каб ты са мной у школу ні хадзіла, - прамармытаў, апаноўваючы сваю разгубленасьць, пастух.
- Я з табой ні хаджу, - сказала Дуня ды зноў прысьпешыла кроку.
Янук, як абліты варам, застаўся ззаду. «Ах, каб цябе халера, жаба ты! Яшчэ во носа задзіраіць. Я-ж табе!» - наважыўся ён.
- Пажджы! - гукнуў зноў на дзяўчыну. Дуня гэтым разам прыкінулася, што яго ня чула. Ішла вальней, паглядаючы на яго бокам, трымаючыся напагатове, каб у выпадку небясьпекі, як тая курапатка, пырхнуць да раптоўнага ўзьлёту. Хлапец ня ведаў, што далей рабіць. Гэта каб Макатунішка яго адразу спалохалася, пачала ўцякаць ці што, от тады-б ён кінуўся за ёй наўздагон, злавіў-бы дый мо адразу так накамшыў-бы туды, дзе баліць, настрашыў-бы, што адхацелася-б ёй школы. Яна-ж наадварот: проста й сьмела яму ў твар адказ кінула. Такога не спадзяваўся. За сваю разгубленасьць і няздарнасьць, за тое, што вось «гэтая жаба» да страты ягонай раўнавагі спрычынілася, яшчэ больш злаваў і кіпеў Янук.
- Я хачу, каб ты саўсім у гацкую школу ні хадзіла! Чуеш ты? - моцным і пагрозьлівым голасам загаманіў Бахмач.
Дзяўчына зірнула ад яго спадылба.
- Адчапіся! - сказала.
Хлапец зьбянтэжыўся канчаткова. Што тут рабіць? Набіць яе? Але-ж як гэта, калі не ўцякае? Вялікую крыўду пачуў да яе за тое, што не захавалася так, як ён хацеў. Звольніў кроку й застаўся ў роздуме. Дзяўчына-ж пасьпяшыла, быццам высьцерагаючыся, каб не пачаў абкідаць яе каменьнямі.
Ад гэнага першага дня Дуня пазьбягала Янука. Меціла заўсёды, каб выйсьці раней із школы й апярэдзіць яго. Вясковыя-ж падшыванцы, дражнячы Янука, быццам у вадну дудку трубілі. Нават Макатуном яго клікалі. Найперш хлапец гэна зьвяганьне міма вушэй стараўся пушчаць. Ды іншым разам, бывала, так дапякуць-дасоляць, што ажно рукі сьвярбяць, каб катораму ў мурло заехаць.
- І што гэта за школа, што Макатунішка туды ходзіць? Га-га-га! - кпілі зь яго. Выглядала, што яны, якія невукамі наважылі быць, сталіся цяпер разумнейшымі за яго адно таму, бо не наведвалі школы, куды хадзіла Дуня. Заміж таго, каб паспачуваць дзяўчыне, каб за зьвяганьне прылавіць і аддубасіць каторага, Янук яшчэ больш кіпеў злосьцю на Дуню: гэта яна віною ўсіх кпінаў была. Наважыў раз і назаўсёды адабраць у яе ахвоту да навукі.
Гэтым разам пасьля заняткаў выбег першы, борзда мінуў местачковыя хаты й, убегшы ў лясны гушчар прытаіўся ля самай сьцежкі. Сядзеў упрысядкі й праз галінкі кустоў сачыў, як Дуня, нічога дрэннага не варожачы, спакойна йшла дахаты. Крыху раптоўней пачало біць Янукова сэрца ў меру ейнага набліжэньня.
Калі мінала Янукова сховішча, ён раптоўна выскачыў з-за куста. Дуня перапалохалася, манілася падацца ўбок, але Янук хапіў яе за рукаў.
- Я-ж цябе правучу, крутушка ты! - сыкнуў. - Я табе казаў са мной у школу ні хадзіць!
Дзяўчына пачала тузацца. Сшыткі й кніжкі ейныя вытрасьліся з кужэльнай сіняй торбы на мокрае лісьцё.
- Пусьці мяне, ты... злы...
Адылі Янук уплёўся яшчэ мацней, падставіў нагу, пакаціў і пачаў таўчы яе кулакамі. Макатунішка, спасьцярогшы, што левая Янукова рука трымала за каўнер ейнае паліто, моцна ўкусіла яе зубамі. Хлапец із крыкам ад болю выпусьціў каўнер, але адно на міг. Яшчэ больш разьюшаны, пачаў біць дзяўчыну па грудзёх і па твары. У яе паказалася кроў з носу, але хлапец не ўтаймоўваўся. Меў намер біць, пакуль пачне прасіць літасьці.
У гэнай гарачцы не пачуў Янук ззаду крокаў. Нейкая моцная рука падняла яго, як кволае шчанё, ды паставіла на ногі.
- Ты што гэта вырабляеш? Ах нягоднік! За што яе б’еш? - злосна загудзеў бас дзядзькі Захарука, і перад самым Януковым носам гнеўна задрыжэлі даўгія рудыя вусы. Дзядзька наскочыў, відаць, на іх неспадзеўкі.
Янук стаяў спалоханы й зьбянтэжаны, ды крыху пабойваўся, што яму цяпер ад дзядзькі ў каршэнь дастанецца. Балела ўкушаная рука. Макатунішка ўскочыла зь зямлі, абтрасала лісьцё, зьбірала ў торбу сшыткі й кніжкі. Твар ейны быў акрываўлены, у вачох стаялі сьлёзы. Захарук, быццам клешчамі, трымаў хлапца за правую руку.
- Дзядзька, пусьці, - прасіўся Янук.
- Скажы, чаму дзяўчыну біў, тады пушчу! - загадаў Захарук.
Янук маўчаў і тузаўся.
- Завошта ён цябе біў, Дуня? - спытаў рудавусы дзядзька дзяўчыну.
- Ні пушчаіць у школу. Кажыць, каб зь ім ні хадзіла, - дрыжачым галаском скардзілася пакрыўджаная Макатунішка.
- Так? - зьдзіўлена зірнуў проста Януку ў вочы здаравенны дзядзька. - Ты гэта што? Яна цябе пытацца маіць? Чаму-ж гэта?
- Калі яна,... - зацяўся Янук.
- Ну, ну! Што яна? - спанукаў дзядзька.
- Яна - Макатунішка, от што. Мне ўсе хлопцы наругаюцца, праходу ні даюць.
- От як! Дык гэта ты думаіш, што ты за яе лепшы, га? Скажы, чым-жа ты за яе лепшы!
Янука як быццам хто доўбняю па галаве ў той момант смалянуў. Ніколі ня бачыў сваіх суадносінаў з Макатунішкай у сьвятле такога параўнаньня. Іншыя раней за яго ацанілі, пастанавілі, вынесьлі маральны вырок. Янук прыняў той вырок, як добрую манэту. Ніхто-ж раней не пярэчыў, што Макатунішкі - гэта нешта самае найгоршае й найніжэйшае. І ён малпаваў іншых.
- Дзядзічка, пусьці! Баліць, - прасіўся.
- А будзіш болі біць?
- Ня буду.
- Ну глядзі-ж, а то дух зь цябе вон, як другі раз злаўлю! - памахаў Захарук пагрозьліва жоўтым, пазакурваным тытунёвым дымам, пальцам. - Ты ня думай, што ты за яе лепшы. Усе чыста людзі перад Богам роўныя. Толькі адны ёсьцека багацейшыя, а другія бяднейшыя, адны маюць болі, а другія мені бяды, от як. А на другіх хлопцаў, каторыя цябе дражняць, плюнь. Яны самі ў школу лянуюцца хадзіць і табе й Дуні зайздросьцяць, от як. Ну, дык ты дзяўчыну ня крыўдзі, а памагай ей. Будзіш ці не?
- Ня буду біць.
- Дык глядзі.
Часта пасьля вяртаўся Янук да пастаўленага Захаруком пытаньня: «чым-жа ты за яе лепшы?» Падрастаючы ў асяродзьдзі, дзе быў войстры сацыяльны падзел, Янук пераймаў-малпаваў думкі іншых, разважаў прынятымі нормамі й катэгорыямі. Адно было лепшае, а другое горшае, гэта было чорнае, а тое - белае. Макатунішка была горшая за іншых таму, бо выводзілася зь бяднейшых, найбольш сацыяльна пакрыўджаных у вёсцы.
Захарукова пытаньне спрычынілася да завайстрэньня Януковай назіральнасьці. Пільней пачаў цяпер прыглядацца Макатунішцы, дый ужо ня з тэй пазыцыі, што раней, калі дзяўчына загадзя прыдзелена была да групы найгоршых.
Перадумаўшы, Янук ужо гатовы нават быў згадзіцца, што Макатунішка не абавязкова горшая за яго таму, што яна зь бяднейшых, што прынамсі гэта яшчэ канчаткова не ўстаноўлена; у сваёй ацэне даваў пэўную скідку на дзяўчынін характар. Дуня-ж далей трымалася ад яго здалёк. Школу наведвала рэгулярна. Янук заўважыў, што выяўляла немалыя здольнасьці, матар’ял заўсёды мела добра апанаваны. Адно недахоп сьціпласьці замінаў Януку прызнацца, што з навукай ня горш, чым ён, спраўлялася. Калі-б хлапец прыгадаў яшчэ, у якіх умовах Дуня жыла й што дома амаль ня мела магчымасьці рыхтаваць школьных працаў, запраўды мо зьдзівіўся-б, як яна раду дае. Але так далёка думаць ці ацэньваць Бахмач яшчэ ня ўмеў.
Адзін выпадак зьбліжыў яго назаўсёды з Макатунішкай.
Гацкую школу наведвалі найбольш местачковыя дзеці польскіх ураднікаў, чыгуначнікаў, асаднікаў ды іншых. Гэта была тая катэгорыя людзей, якіх Янукоў бацька залічыў да «не твайго носа-палоса». Іхныя кругленькія пунсовенькія тварыкі ня звыклі моршчыцца ад нявыгады, а кішкі ў чэравах - бурчэць ад голаду. Добры мелі абутак, а на вопратцы рэдка калі дзе латку ўбачыш. Куды там да іх пастуху Януку раўняцца было! Зімой у іх і канькі, і лыжы, летам і мячы, і рыбалоўнае знарадзьдзе, а часу для гульняў і адпачынку хоць адбаўляй. Яны заўсёды ўлёгцы час праводзілі. Дзе гэта калі Янук бачыў каторага зь іх пры якой працы.
Прыгадвалася Януку адно ці другое яйка, што маці зь вялікай руплівасьцю адкладала ад тых трох ці чатырох нясушак, каб-жа хаця які дзясятак назьбіраць; прыгадвалася дбайна й сквапліва зьбіраная ў вялікім стаўбуне сьмятана, зь якой пасьля ў маслабойцы-самаробцы масла білі, а перагонам і сыраваткай свае дзеткі сытыя мусілі быць; тварог ішоў на сыр, які маці выціскала ў кружэльнай чыстай торбачцы й пасьля падсушвала. Усё гэта, старанна ашчаджанае, ад сваіх дзетак адабранае, пасьля ў мястэчка маці на рынак нясе, каб паном прадаць. За тыя-ж скупыя грошы трэба й солі, і газы, і запалкаў, і цукру - усё найнеабходнейшае ў гаспадарцы, без чаго не абыйдзесься. Самі-ж неяк ногі валачылі: то на сыраватцы, поліўцы, то на перагоне, а то часта й у прыгаладзь.
Дык вось гэта й былі тыя самыя дзеткі панкоў, што на цяжка сабраных маткай ласунках гадаваліся й круглелі. Як-жа не ласавацца й не абжырацца ім, калі ў іхных бацькоў усе грошы былі! Яны не даглядалі й не гадавалі, адно спажывалі. Януковы-ж ад цямна да цямна на неўрадлівай сваёй ці ўрадлівай панскай ніве кешкаліся, а калі гэта дзеткі Бахмачовы якія ласункі бачылі? Хіба адно на Каляды ці Вялікдзень, дый то скупа. Дзіва няма, што Янукова чэрава на ліхой поснай страве бурчэла-жалілася.
Разважаньні гэткія радзілі ў Янука нялюбасьць да сыценькіх польскіх дзетак. Адылі як на дзіва, хоць часта галодны, Янук на навуку моцна налягаў і хутка адным зь першых вучняў у клясе стаўся. Местачковыя-ж вучні пачалі глядзець на гэтага худога, сьціпла апранутага юнака ізь зьдзіўленьнем і зайздрасьцю.
Янук увыдатняўся й іншым. Хаця ў школе забаранілі гаварыць пабеларуску, асабліва падчас лекцыяў, ён ніколі не цураўся роднага слова. Як толькі што трэба было да якога беларускага хлопца ці дзяўчыны сказаць, дык як наўмысьля ад нікога ня крыўся. Мо таму, што адным зь перадавых у клясе быў, настаўнікі гэта міма вушэй пушчалі. Не палюбілі-ж яго некаторыя, «хамам» і «кацапам» пачалі клікаць ды шукалі нагоды, каб «падцерці хаму носа». Янук не адказваў на іхныя выклікі й зачэпкі.
Было двух, што настырліва Януку на пяткі налазілі, безь зьняважлівае зачэпкі рэдка калі міналі. Сьціснуўшы зубы, доўга цярпеў хлапец. Ажно аднойчы пастанавіў, што перабіраюць мерку, што далей, то праходу нідзе не даюць. Калі якой рады ня ўзяць, дык і на галаву ўзьлезуць.
Пры першай нагодзе пасьля такой пастановы насаліў ён тым дакучлівым, колькі ўлезла. На вынікі доўга ня трэба было чакаць. Панкі ведалі, што й свіньня, бывае, дзеля свае патрэбы ад карыта адыходзіцца, дык у школе Янука не чапалі. Аднаго дня пасьля школы аж на краю мястэчка Бахмача прыпільнавалі. Янук ня першы раз удужкі браўся, і пакуль яго ўтаймавалі, дасталося й самім. Але-ж двух аднаму цяжка асіліць. Ну й спаганялі-ж ахвоту. Калі зьнядужэлы хлапец ня мог бараніцца, яшчэ паваленага чаравікамі даканчвалі.
- Ах, вы, што гэта робіце?! - крыкнула, падбегшы, Макатунішка. Забылася ўраз аб крыўдзе, якую Янук ёй некалі зрабіў, сьпяшалася на помач.
- Заўтра дырэктару скажу, пабачыце вы, бандыты! - крыкнула яна, уплёўшыся за палячкоў і адцягваючы іх ад Янука.
Адзін сыкнуў на дзяўчыну, але другі спыніў яго. Янук ляжаў на траве ля дарогі й стагнаў. Пазьбягаліся, каб пабачыць, што сталася, абступілі Янука й Дуню суседнія дзеткі й старэйшыя. Палячкі змыліся. Як тая клапатлівая кураводка затупала ля хлапца Макатунішка, мяркуючы, як-бы яму памагчы. Кінулася ў суседні двор, намачыла ля калодзезя ў цэбрыку хустку й пачала абмываць акрываўлены твар. Стогнучы, хлапец уставаў.
- Але-ж і зьбілі, чэрці! - кляла дзяўчына. Яна нясьмела глядзела Януку ў вочы, быццам баялася, каб не прагнаў. Янук абмацваў твар, бакі. Смылела скура, набухалі пухліны, паказваліся сінцы. Ён із сарамяжлівай удзячнасьцю зірнуў на Дуню й рад быў-бы ейную руку пацалаваць. Ніколі яшчэ ня чуўся перад ёй такім маленькім. Ня мог наважыцца зірнуць у васількова-сінія заклапочаныя вочы, прыгадваючы, як некалі яе скрыўдзіў.
З таго дня пасябравалі. Разам хадзілі ў школу, дзяліліся вучнёўскімі клопатамі й інтарэсамі, уражаньнямі й спасьцярогамі аб іншых вучнях, настаўніках, кніжках, што чыталі ці жадалі-б прачытаць. Чым больш пазнаваў Янук Дуню, тым больш яе шанаваў.
Было гэта аднойчы перад Калядамі. Дуня, выкліканая да дошкі з арытмэтыкі, часта запіналася, голас ейны дрыжэў. Янук быў больш зьдзіўлены, чым разчараваны. Бачыў, як некаторыя дачушкі панкоў хіхікалі, задаволена моргаючы адна другой вачыма. Януку шкада стала Дуні. Калі-б мог, пасьпяшыў-бы ёй на дапамогу. Дзяўчынка, атрымаўшая дрэнную ацэнку, пунсовая ад сораму, вярталася на сваё задняе мейсца.
Дамоў ішла сумная. Як ні прабаваў разьвясяліць яе Янук, нічога не памагала.
- Скажы мне, чаму ты сягоньніка лекцыі ні знала. Ты-ж кажды раз...
- Учорака ні далі мне навучыцца, от чаму, - злосна адказала дзяўчына.
- Хто гэта?
- Знаіш хто...
Дрыжэла ейная ніжняя вусьніна. Заносілася на плач. Старалася не глядзець Януку ў вочы.
- Не, ні знаю, - сказаў Янук.
- Бахуры, от хто! - сказала й злосна зірнулі на сябру. Васільковыя вочы загарэліся благім агнём.
- Дык, а чаму ты ад іх ні схаваесься?
- Куды-ж? Да сьвіньні ў катух пайду, ці што? У нас цесна, разлажыцца недзіка.
Доўга йшлі моўчкі. Янук цяпер пачынаў разумець, як цяжка Дуні даецца навука. Іншая даўно рукой махнула-б, плюнула-б на яе. Але не яна. От-жа-ж і вытрывалая. Хоць із плачам, але цягне, не паддаецца. Ды, прызнацца, Янук і ня бачыў яе яшчэ ніколі ў плачы.
- Слухай, Дуня, - пачаў ён. - А можа-б разам са мной магла ты лекцыі адрабляць, га? Калі хочаш, я папытаю тату.
Дзяўчына доўга й уважна паглядзела на яго, нічога не адказаўшы. Здалося Януку, што тварык ейны праясьніўся, як у хмарны дзень нясьмела вызірне з-за кружалю хмар і хлыне сьвятлом, каб воміг зноў схавацца, сонейка.
- Ну, дык што ты на гэта? - насядаў Янук.
- Ні знаю, Янучок. Пагавару з мамай, што яна скажа. А ты папытайся свайго таты, калі захачу прыйсьці, то ці пусьціць.
- Ну добра, - буркнуў Янук.
Быў крыху разчараваны, што не згадзілася адразу. Падсьведама, відаць, жадаў, каб дзяўчына была ў яго ў нечым, хоць самым маленькім, залежная. Ужо нават хлопцы вясковыя спынілі дражніць яго Макатунішкай, калі ад некаторага часу іх маўчаньнем збываў. Адылі сам адно кагадзе пазнаў, як моцна быў да гэтай беднай Макатунішкі прывязаны, якую неацэненую меў у ёй сяброўку. І найгорш упікала яго гэтая ганарлівая, як яму здавалася, незалежнасьць ейная. Але чаму сяньня назвала яго «Янучок»? Гэта-ж сталася ўпяршыню. Адно маці гэтак яго клікала. Здрабнелае ймя мела таму для яго асаблівую цяплыню й ласку. Ня можа быць, каб з Дуніных вуснаў выскачыла яно прыпадкова. Мусіць, была яму ўдзячная за прапанаваную паслугу ды йнакш ня ўмела выказаць.
Назаўтра Дуня сказала, што маці дазволіла ёй заходзіцца да Бахмачоў рыхтаваць лекцыі. Януковы-ж бацькі ня толькі ня мелі нічога супраць таго, наадварот - былі задаволеныя. Навылёт ведалі, у якіх умовах жывуць Макатуны, і рады былі памагчы.
Ад таго часу, з прычыны такога збліжэньня між Януком і Дуняй, сяброўства іхнае яшчэ больш утрывалілася. Большую частку дня праводзілі супольна. Па дарозе ў школу й назад шмат было часу для гаворак. Дзяліліся міжсобку, бяз утойваньняў, усімі пытаньнямі, што іх супольна цікавілі. Янук ня бязь зьдзіўленьня спасьцярог, што Дуня шмат аб чым гаварыла з мудрасьцю й дасьведчаньнем старэйшых людзей. Хлапца інтрыгавалі прычыны гэтых дасьведчаньняў, аж пакуль аднойчы не знайшоў іх кораня.
- Кім ты, Янучок, думаеш быць як вырасьцеш? - спытала Дуня.
Ішлі дамоў чыгункай. Шарэла. Дзесь воддаль сьціхаў грукат цягніка, што нядаўна абмінуў іх і паймчаўся ўва ўсходнім кірунку. Януку так ласкатаў сэрца гэны «Янучок» у Дуніных вуснах, што пару разоў меціў ужо адудзячыцца тым самым - назваць яе Дунячкай, але не асьмеліўся. Так і цяпер, адчуўшы цяплыню з боку сяброўкі, марудзіў з адказам.
- Ні знаю. Можа, вучыцелем... Але ці ўдасца гэта. У пшэкаў сваіх вунь хоць ты памялом вымятай.
Памаўчалі. Скарынкі зьледзянелага сьнегу па ўзбочынах чыгункі хрупалі пад нагамі. Разглядалі апрануты ў шэрань, казачны ў сваёй зімовай дрымоце, лес і першыя бледныя зоркі на небе.
- А ты, Дуня? - спытаў Янук.
- Ні знаю, - адказала раптоўна й коратка.
- Ну табе што: выйдзіш за багатага замуж і панаваць будзіш, - пажартаваў Янук.
- Ты папаў, як пальцам у неба. Ікраз багатыя такіх шукаюць!
У ейным голасе быў выразны сарказм.
- Ну дык што тады? Можа, служанкай у тоўстапузага якога пана збадзяісься? Хіба-ж ня будзіш так рабіць, як твае сёстры...
- Янук, барані цябе Бог! Як можаш ты аба мне так падумаць!
У словах ейных чуўся такі пярэпалах, зьмешаны з горачай, а ў вачох зазьзяла такая зласьлівая маланка, што Янук жахнуўся. Нярад быў, што на такую гутарку павярнуў. Цікавіла яго, што Дуня думала пра сваіх сёстраў. Ніколі-ж дагэтуль не пытаў яе пра гэта. І ўжо іншым разам, калі дзяўчына была, як здалося хлапцу, у гаворцы шчырая, наважыў спытацца.
- Ня гневайся, Дуня, што цябе гэта пытаюся. Што ты думаеш аб сваіх сёстрах?
Пагодны твар Макатунішкі воміг захмарыўся.
- Чаму пытаісься?
- Бо хачу знаць.
Добрых дзьве ці болей хвіліны йшлі моўчкі. Пасьля стрыманым голасам яна пачала распавядаць.
- Сёстры мае, сам знаіш, што пра іх людзі гавораць. Німа чым хваліцца. Дзяцей настараліся, цяперака самі ні рады Мне сэрца баліць, як я на іх і на гэтых бедных байструкоў гляджу. А ці ты думаіш, што гэта толькі яны вінаваты? Га? А гэныя-ж валацугі-бабнікі, што за імі бегалі, пакуль ні пазводзілі, то што, можа ні вінаваты? Яны яшчэ болі вінаваты. Чаму гэта ўсе ў нашых дзіўчат каменьнямі цаляюць, а чаму гэных сабак ніхто пальцам ні ткне, га? Скажы ты мне, Янучок, гэта.
Ніколі ня мог Янук уявіць, што Дунін ружовенькі тварык мог так крывіцца пры такой сіле злосьці й пагарды да «гэных сабак». Здавалася, што, каб магла, спапяліла-б іх.
- Янук, я табе праўду скажу: мне чатырнаццаты гадок ідзець і я толька падлётак. Але ці знаіш ты столька, сколька я пра жыцьцё знаю? Яны-ж і сваруцца, і Бог знаіць што расказваюць. Вушэй-жа ні пазатыкаю, дык і чую хоцькі-няхоцькі. Ты ў гэтым усім яшчэ зялёненькі надта, а я вунь якія дзівы чула. Ты, мусіць, думаіш, што ёсьціка нейкая любоў ці што. А я як наслухаюся й прыгледжуся, як мае родныя гаруюць, дык мне, Янучок, здаецца, што німа ніякага шчасьця на сьвеце й нічога пекнага. Ёсьціка толька нешта бруднае, от мусіць так, як сучка із сабакам, ды пасьля лішнія, нікому ніпатрэбныя шчаняты на сьвет...
Апошнія словы Дуня вымавіла з агідай. Янук не асьмеліўся павярнуць у ейны бок галавы, баючыся стаць аб’ектам дакору ў ейных прывабна-разумных васільковых вачох. Ён-жа хоць і ня зьведаў яшчэ таямніцаў каханьня, ды наконт іх наагул мала ведаў, ужо ў гэтым, нянавісьцю насычаным дзяўчыніным голасе, чуў дакор і пад сваім адрасам. Як-ні-як зь яго таксама-ж некалі вырасьце мужчына - значыцца, можа ў будучыні належаць да «гэтых сабак».
«Дык от сколька яна знаіць», - думаў ён пра дзяўчыну, што побач роўнымі крокамі мерыла дарогу. Тварык ейны быў пунсовы ад шчыплівага марозу, а вочы, што ганьбавалі ўвесь мужчынскі род, які спрычыніў шмат крыўдаў ейнай сям’і, у сваёй суровасьці выдаліся Януку яшчэ больш прывабнымі. Крадком, пазіраў на дзяўчыну, і ў галаве мігам нарадзілася думка, што варта было-б узяць гэтую прыгожую Дунечку й пацалаваць, папрасіць, каб не кіпела гневам, каб стала ціхай і спакойнай, дабразычлівай ягонай сяброўкай, як заўсёды. Ня ўсе-ж і мужчыны такія, як ёй здаецца. Вось узяць-бы хоць яго самаго: як вырасьце, дык ужо што як што, ну ніколі ня пойдзе такой дарогай, каб прыдзялілі яго да «гэных сабак», каб прыносіць нявінным дзяўчаткам крыўду, спрычыняцца, каб няпрошаныя й нікім нялюбыя дзеткі на сьвет радзіліся. О не! Ён ніколі ня будзе гэткім! Але-ж як гэта ўсё Дуні пераказаць?
У гэны момант малы Бахмач адчуў, што дасьведчаньнем дзяўчына была за яго на колькі гадоў старэйшая. Ты паглядзі, аб чым яна гаварыла й зь якой эмацыянальнай сілай ганьбавала нейчыя ўчынкі! Значыцца, усё гэта было ў ейным асяродзьдзі дзесьці ў корані, мусіла перажыць, перацярпець, перадумаць, адно бачачы, як родныя гаруюць. А што-ж ведаў ён, Янук? Проці яе, дык ён горкае дзіця. Куды яму да Дуні!
Макатунішка абмінала гаворкі аб каханьні іншых людзей. Калі-ж даводзілася, прыкладна ў сувязі з тым, хто ў школе на каго заглядаецца, ці да каго «падстрэліваіць», то гаварыла неахвоча, збывала тэму паўсловамі.
Так і павялося, што тэму каханьня Янук і Дуня абміналі, як змовіўшыся. Янук адчуваў, што патрэбна гэта для добрага сяброўства з Макатунішкай. Вось і цяпер, седзячы пад бярозай, стругаючы, ён зь вялікай радасьцю сустрэў дзяўчыну. З выгляду мела яна ўжо поўнае права называцца дзеўкай. Ладна ўвыдатняліся ў яе прывабныя рысы росквіту раньняга дзявоцтва. Сказаў-бы хто, што яна была ўжо набухнутая й поўная абрысамі свайго хараства пупушка ружы, што вось-вось мела зацьвіцець. І ў гэты дзень на захад сонца, калі вакол пасьмялелі пасьля дзённае гарачыні птушкі, калі ўсё ажывала із сваёй млявасьці й пачынала буйнець сокамі сакавітага летняга росквіту, дзяўчына гэтая здавалася яшчэ больш прынаднай, чым калі ў іншы час.
- Глядзі, Янучок, асаднікавых каровак, а ня дудкі стругай, - усьміхнулася дзяўчына, адкінуўшы завязаны мех і мосьцячыся, каб прысесьці побач пастуха.
- Каровак гэтых цяперака й дзіця дагледзіць. Відзіш вунь, як панажыраліся.
- Добры зь цябе, мусіць, пастух.
- Лацьвей пасьціць, як ёсьцека на чым. От папасі ты ў нас удома, калі тэй карове хоць ты скапычаную голую зямлю грызі. То табе ні хаханькі. А што гэта ты ў мяшку тарабаніш?
- Адгадай.
Янук падцягнуў да сябе зрэбны парудзелы мех і браўся разьвязаць. Дуня лагодна стукнула яго па руках.
- Ні разьвязывай. А нос нашто?
Янук нахіліўся над мехам, колькі разоў чмыхнуў носам, цягнучы водар духмянага зельля. Дуня схапіла яго за галаву й пачала таўчы носам у мех.
- Ну, адгадывай скарэй! - падахвочвала, хіхікаючы.
- Ні адгадаю, лепі скажы.
- А от ні скажу.
- Ну, дык любіць цябе за гэта ня буду.
- І ня трэба, лепшага сабе знайду.
- Толькі-ж паспрабуй! - засьмяяўся Янук.
Настаў нязручны момант. Абодва абліліся чырваньню й глядзелі ў бакі, каб не сустрэцца вачамі. Шмат часу пазьней, прыгадваючы гэты момант, Янук пэўны быў, што, яшчэ аб тым ня ведаючы, яны тады ўжо былі закаханыя.
- Дык што? Многа назьбірала ўжо? - спытаў Янук, каб спыніць нязручнае маўчаньне.
- Нямнога. Алі-ж усё лета наперадзе.
Гамонка не вязалася. Не пра тое хацеў Янук выпытаць дзяўчыну.
- Слухай, Дуня. Ці праўда гэта, што вашая Параска камуністычныя афішкі разносіць?
- Якія?
- Бальшавіцкія.
- А хто гэта табе казаў?
- Так многа хто гаворыць. Праўда гэта ці не?
- Я яе ні пыталася. Можа, дзе й носіць. Я-ж за ёй ні хаджу й ні падглядаю.
- А яна што робіць цяпер?
- Во цяперака во?
- Ага.
- У ліпавіцкага пана, мусіць, у вагародзе поліць ці што. Чаму пытаісься?
- Знаіш, каго я ў Гараватцы на Яна вечарам відзіў?
- Каго-ж? Чарцей, можа...
- Чарцей, ды такіх, што й ты іх знаіш. Адзін Шпунтоў Лявон, а другі ці ня быў Косьцік Сабакевіч. Чуў як Лявон зь некім гаварыў. А ў гэны-ж дзень каля гацкай царквы бальшавіцкія афішкі параськідалі, дык паліцыя й шпікі Косьціка шукалі. Двух-жа на вічарыня ў Кмітавых было. Дык Лявон, мусіць, із Косьцікам адну руку дзяржыць, а празь яго й твая сястра дастаець. Як ты думаіш?
- Параска каб калі заікнулася што. Сам знаіш, якая яна дзіўная бываіць...
Янук ведаў, што Дуня разумела пад тым словам «дзіўная», і далей не пытаўся.
- Што-ж тады Лявон табе казаў? - спытала Дуня.
- А што ён маіць казаць? Ні рад быў, што на мяне наткнуўся. Казаў мне, што нікому ані слова пра тое, што ў Гараватцы відзіў, а то...
- А то што?
- А то, кажыць, ні жывацей. Так і сказаў: ні жывацей. І яшчэ адно, але ні знаю, ці табе прызнавацца...
- Чаму-ж не, кажы! - загарэлася Дуня.
- Раскажыш каму?
- Яй-Богу, не! Дадушы!
Янук зірнуў у Дуніны вочы й пабачыў там шчырасьць.
- Гэты самы Лявон Шпунт мяне ў Кмітавых сенцах, скора пірад тым, як паліцыя прышла, злавіў. Я толька ўбег, а мяне нехта хап! упацёмку, дык я аж спужаўся. А ён мяне тады ў цёмны куток адцягнуў і пытаўся, ці я каму ні расказваў, што яго ў Гараватцы відзіў.
- Мусіць, баіцца, каб ні зналі...
- Няўжо-ж што...
- От-жа чорт лазовы. Гэта-ж цяперака добра было-б, каб яго ў цюрму ўпякаць, - сказала Дуня.
- Чаму?
- Ён маіх сясьцёр зьнявечыў. Дык ніхай-бы гніў там, ніхай-бы вошы заелі падлу!
Дунін голас шыпеў злосьцю.
- Ты знаіш, што гэта ён?
- А хто-ж? Я-ж ні глухая - чую, як яны гаворуць.
- От яно як.
- Што ты скажаш, Янучок, каб гэта пайсьці ды паліцыі сказаць? Ніхай-бы ўзялі.
- Божа цябе барані! Лепі ні чапай заразу. Яшчэ дазнаіцца, дык посьля ні дасьць жыць.
- Чорт яго бяры. От пайду ды й заяўлю.
- Калі ты гэта сур’ёзна, дык я табе ні пазволю.
- Як гэта так?
- Ты-ж мне бажылася, што нікому слоўца ні пікніш, што я табе раскажу.
- Праўда. От ліха, чуць душой ні скрывіла.
IX
Гэны нядзельны дзень пачаўся для Пракопа Бахмача вельмі рана. Учора яшчэ між ім і Аленай Бахмачыхай адбылася такая гутарка:
- Схадзілі-б, можа, заўтра ў маліны? - пачала жонка.
- Куды гэта?
- У казну, куды-ж яшчэ...
Пракоп прамаўчаў. Ён і жонка былі ў саракавых гадох, у самай сіле й росквіце.
- Калі тут, ці заўчорака гэта, відзіла вуньдзіка, як Бруніські дзьве, каждая па вялікім кошыку малін тарабанілі. А такія сочныя, вялікія, духмяныя. Людзі павызьбіраюць, пакуль мы сабяромся.
Пракоп ведаў, што хаця-нехаця, заўтра ў сьвяты нядзельны дзень трэба будзе йсьці ў лес па маліны. Трэба якога-ж варэньня, каб хоць на лекі.
- Можна было-б, - адказаў, марудзячы. - А як-жа гэта з талонамі будзіць?
- Абойдзіцца неяк. Дзе-ж грошы...
Мова была пра талёны, што трэба было выкупляць ад мяйсцовага солтыса, што тут выступаў як агэнт лясьніцтва, або ў самай лясьнічай «панствовай» канторы ў Гацях. Без талёну нельга было ў скарбовым лесе зьбіраць грыбоў, арэхаў, розных ягадаў. Адзін талён каштаваў 50 грошаў - паўдня жаночае працы ў ліпавіцкага пана ці ў суседнім фальварку.
Мяйсцовай лясной дзялянкай загадваў бальшыні вакольных людзей нялюбы руды, каржакаваты колішні легіянер Зьдзісек Бжончэк. Ён, які ліс, вечна стрыг вушамі й чмыхаў-нюхаў носам. Быў зь яго выдатны службісты. Калі пойдзеш у лес, не трапляйся яму лепш на вока. Меў двох памочнікаў, што рабілі аб’езды. Тыя былі куды лагаднейшыя.
Агульна ў Заходняй Беларусі былі чатыры апірышчы польскага акупацыйнага апарату: паліцыянт, каталіцкі польскі ксёндз, солтыс і настаўнік. Для літоўскіх і суседніх быў яшчэ й пяты слуп у васобе пана Бжончыка. На яго баку была ўлада. Ён нават чыніў гвалт над сялянамі, што без дазволу стараліся сарваць якую ягадзіну, арэх ці грыб. А ўжо ніколі не папускаў злодзеям, што якое дрэва высячы паквапіліся.
Каму-ж гэта не рупіла ў лес! Цяжка нават уявіць Беларуса бязь лесу. У яго самога карэньні, можна сказаць, ад веку вякоў лясныя. У лесе такое багацьце ўсякага дабра, такое вялікае й неабдымнае хараство! Але тут вось на дарозе вырас пан Бжончэк, і ані кроку! Ён тут гаспадар!
Аб гэтым усім думаў Пракоп Бахмач у нядзелю раніцы. Устаў з пасьцелі ціханька, усьпяліў на сябе зрэбныя порткі, падношаную сінюю кужэльную сьвітку й, перш за ўсё, упоцемку стануўшы перад абразамі на покуці, змовіў раньнюю малітву.
Бахмачыха чула, што ўстаў муж, але знаку аб сабе, што прачнулася, не падала. «Ніхай-жа думаіць, што сплю», - падумала. Рыпнулі ў сенцах дзьверы, і Пракоп ступіў на сухі панадворак. Даўно не было дажджу, прыгадаў Пракоп. Нахінуў пры калодзезі вядро, сьцюдзёнай вадой апаласнуў твар, выцер ручніком, што вісеў на плоце.
Ужо золак. Пабляднелі зусім зоркі на чыстым небе. Неўзабаве будзе віднець. Трэба, не марудзячы, вывесьці й напасьвіць па канавах ля дарогі Чарнулю. Там, як сонца на пядзю вышыні з-за балота вызірне, дык можна будзе падаіць, а тады й у «казну» па маліны пайсьці. На сваім-жа папары каб табе дзе травінка - гэтак усё высахла. Ды й колькі там гэнага папару - як добрай кабеце сесьці. Гэта во, каб не вадзіў пасьвіць па канавах ля дарог, ля могільніку ці дзе трапіцца сьвежае лапікла травы, то й напарстку не надаілі-б. А жыць-жа трэба, працаваць трэба. На круглагодняй посьніцы ногі выцягнеш.
Ледзь дакрануўся Пракоп клямкі варот у хляву, як ад сярэдзіны дайшло да вушэй нізкае й задаволенае мыканьне. Чарнуля ведала, куды павядзе яе гаспадар - не першыня-ж гэта. Кабылы не было ў хляву, яна начавала за гумном у загарадзі.
Пракоп асьцярожна ступіў босымі нагамі ў хлеў. Саломы на посьцілку ў гаспадарцы даўно каб табе каліва засталося. Пад нагамі стаяў рэдкі гной. Пракоп закінуў Чарнулі павадок на рогі, вывёў да карыта й напаіў. На вуліцы затрымаўся ля плоту, нарваў крапівы й выцер карове запэцканыя гноем бакі й чэрава. Рушыў праз аселіцы ў кірунку могільніка, а там павярнуў на бальшак, што з усходняга боку Літоўцаў бег праз чыгунку ў кірунку Галавачоў, а на поўдні хаваўся ў скарбовым лесе й там лучыўся із гасьцінцам. Па ўзбочынах бальшаку мейсцамі было шмат травы. Не марудзячы, Чарнуля пачала скубсьці, а Пракоп пачаў прыслухоўвацца раньнім гукам і прыглядаўся, як нараджаецца новы дзень.
Віднелася. Ужо спынілі гарлапаніць вясковыя пеўні, а на зьмену ім прыходзілі птушкі. Далёка над дубам Архіпам кружыла зграя варонаў. Пакаркаўшы, паляцелі на дзьве вялікія сосны, што расьлі на могільніку. З Гацяў далятала цяненькае галёканьне й лязгат буфэраў. Пракоп ведаў, што такія гукі робіць малы паравоз, што безьперапынна соўваецца па чыгунках, зьбіраючы ці раськідаючы вагоны. З Гацяў выходзілі тры чыгункі - на захад, усход і поўнач. Станцыя была немалая.
На полі зазьвінеў першы жаўранак. Дзесь голасна сакатала курыца, рыпелі асьверы, чуваць быў раньні гоман пастухоў, што гукалі, выганяючы на поле статак. Спачатку надта-ж асьцярожна, потым сьмялей загудзела дуда ліпавіцкага пастыра Хвядоса. Гудкае мэлядыйнае рэха пракацілася па скарбовым лесе, расплылося ў літоўскіх начоўках.
З-за балота павольна выкачвалася чырвоная куля й захварбавала найдальшыя на заходнім небасхіле кружэльныя пухнатыя хмарынкі. Пракоп, азіраючыся навокал, пабачыў, што дзень нараджаўся цудоўна. Адзін за адным прыкурвалі вясковыя коміны й паставілі дымы слупамі ўверх. На Захаруковай ліпе клякаталі буслы. Адзін зьляцеў, шыбануў колам над балотам і прызямліўся.
Пракопавы думкі павярнуліся ў іншы бок. Аб тым, што ў сям’і ягонай мае зьявіцца новы маленькі чалавечак, турбаваўся ўжо ня першы раз. Яно даўно навіной спыніла быць. Ужо й суседзі, а найперш за ўсіх тыя найбольш дапытлівыя пахатухі-сакатухі, ад якіх вачэй нічога не схаваеш, даўно падсьцераглі й гадалі, ці будзе хлопчык, ці дзяўчынка. Ім што? Языкамі памеляць ды спыняць. От яму, Пракопу, дык мароч галаву. Тутака чатырох апрануць ды накарміць рады не дасі, а пяцёх дык і пагатоў. Хто-б гэта турбаваўся, каб было дзе палюдзку падзарабіць, або - яшчэ лепш - каб быў кавалак зямлі сваёй, варты таго назову. Пракоп - ня зломак, і не гультай: рукі ў яго, як казалі людзі, залатыя.
Не ў багацьці, выгадзе, ці пяшчотах вырас. Быў сынам дробнага арандатара. Меў старэйшага брата Хвёдара. Перад вайной яшчэ наважыўся Пракоп пашукаць лепшае долі на чужыне ў Пецярбургу. Не павялося й там. Адукацыю меў невялікую. Пасьля доўгіх стараньняў і прыгодаў, бяз сродкаў да жыцьця, уцёрся неяк у кантору пісарам. У самым хвасьце паставілі. Ды мала з таго суцехі было, заробку ледзь на пражыцьцё хапала.
Не азірнуўся, як пачалася катавасія, якую пасьля назвалі Першай сусьветнай вайной. Пракоп усё ліпеў ля свайго канторскага столу, ды трывожыўся, што й яго ваенная хваля паглыне й выкіне на нейкі невядомы чужы бераг. На ягоных вачох адбылася лютаўская рэвалюцыя. Пракопу рупіла ўжо дадому да бацькоў, ды ўсё яшчэ занадта моцна кіпеў мястовы кацёл. Ці ня варта пачакаць, пакуль разьясьніцца? Адылі нічога не ясьнела. Наадварот: адкуль ні вазьміся - павылазілі на верх бальшавікі. Пачалася такая бойня й неразьбярыха, што Бахмач, падмазаўшы пяткі, наважыў раз і назаўсёды разьвітацца з чужым местам.
Трагічная неспадзеўка чакала яго ў роднай вёсцы: бацькі памерлі ад голаду й хваробаў, а Хвёдара забралі ў войска, і сьлед па ім прастыў. Дзяцюк застаўся цяпер сам-адзін, як палец. Нейкі час лындаў-швэндаўся па ваколіцы, пасьля ўцёрся парабкам да ліпавіцкага пана. «Тут абы вайну піратрываць, каб які чорт качаргой ні падчапіў ды на бойню ні пацягнуў, - мяркаваў ён, - а тамака відаць будзіць».
Калі-ж нарэшце аціхла вайна, агледзеўся панскі парабак Пракоп Бахмач, што за ўсякую цану трэба было-б на які кусок зямлі ўзьбіцца. Надта-ж рупіла яму на сваім гаспадарыць. Бацька цэлае жыцьцё на чужых нівах вунь як папацеў, а як з гэтага сьвету сышоў, дык ні кала, ні двара па сабе не пакінуў.
Мара аб сваёй зямлі перарасла ў прагу й марыла па начох бяссоньнем. Як-жа яе прыдбаць? За што? Найлепшы спосаб - узяць із пасагам дзеўку. Вайна прарэдзіла шэрагі вясковых дзяцюкоў, шмат у каго не ставала рук да працы. Дзяўчатаў, якім замужжа карціла, было цімала. Меў Пракоп неблагія шанцы: з выгляду ніштаваты быў, а калі за якую працу возьмецца, дык яна ў руках аж гарэла. Любасьць глядзець было. Галаву на плячох не для аздобы насіў.
Разгледзеўся Пракоп, узважыў магчымасьці, памяркаваў ды ўзяў на вока Алену. Даволі-ткі ў іх гладка пайшло, палюбіліся адразу. Алена мела старэйшую, ужо замужнюю, сястру Кацярыну й бацьку. Кожнай дачцэ ў пасаг бацька кавалак зямлі даваў.
Пайшоў Пракоп у прымы. Прыказка кажа, што прымачы хлеб - сабачы, але Бахмач ізь цясьцём, што ў гадох ужо быў, і з жонкай добра ладзіў. Ды цесьць скора памёр, а Пракоп, разам із шваграм ягоную спадчыну падзяліўшы, узяўся за гаспадарку. У ліпавіцкага пана на адработак старгаваў дрэва ды пачаў будавацца.
Па суседзтву зь лекаравай сялібай лёг зруб Пракопавай хаты. Сьцены ўкладалі талакой, а рэшту Пракоп майстраваў сам. Вельмі-ж папацеў ён тады, папанатужыўся. Побач із будаваньнем трэба было яшчэ за гаспадаркай глядзець ды ліпавіцкаму пану за будаўляны матар’ял адрабляць. Жончына пасажная зямля, апрача гароду, саду ды аселіцы, была пяшчаная, неўрадлівая. Ды прыказка-ж кажа: доранаму коню ў зубы не глядзяць. Быў Пракоп і гэтым Аленіным пасагам рад. Неўзабаве пачалі гаманіць, што вёска мае на хутары быць парэзаная. У Бахмача нарадзіліася надзея: калі пачнуць зямлю перамерваць, дык, можа, і яму лепшы кавалак зямлі адрэжуць.
Калі-ж вузкія палоскі на хутарныя дзялкі пачалі кроіць, дык сталася тое, чаго ні Пракоп, ні іншая вясковая бядота не маглі прадугледзіць: подкупамі каморніка, што на ўсякія ласкі быў прагавіты, багацейшыя найлепшую зямлю дасталі. Пракопу адрэзалі пяшчаны клінок на гэты бок могільніку пад чыгунку. Добра, што хаця пераносіцца не загадалі, ды пры хаце гарод, сад і аселіцу пакінулі.
Літоўская зямля наагул малаўрадлівая была. За выключэньнем дна тых начоўкаў, глеба ў бальшыні была то падгліністая, то пяшчаная. Што ні пасее на сваім кліне Пракоп, дык добра, калі апрача насеньня, якія прыгаршчы зярна зьбярэ. Жыта ці пшаніца -цяненькае, як павуціньне, і рэдкае ўзыйдзе, у каласку паўтузіна зярняткаў налічыш. І разжывіся тут як хочаш. Чалавек, завецца, на сваё ўзьбіўся. Гэта во, каб гною чортаву гібель наваліў, дык, мо, што й вырасла-б. А дзе-ж яго браць?
Так і завязалася зачараванае кола. Калісь, будучы ў пана парабкам, - дык вядома, што Пракоп на гаспадара рабіў. Цяпер-жа зь яго самога быў нейкі гаспадар задрыпаны, ды ўсёроўна, як і раней, на пана працаваць мусіў: то яму за дрэва, то за зярно пазычанае, то за тое, то за гэнае. Іншым разам так запазычыцца Пракоп, што аж сорамна нагой у панскі двор ступіць. А тутака ўсё коратка, усё йрвецца: як ні вяжы - ўсяго не пазьвязваеш. Дый шчэ й прыбытак у хаце мае быць. Людзі з прыбытку ўцеху маюць. Бахмач-жа ня ведаў, як быць: ці наракаць, ці Богу дзякаваць.
Увішныя пчолы й чмялі ці мала насмакталіся ўжо нэктару з краскаў на нівах, а Чарнулінаму хвасту мухі й авадні прыспорылі шмат працы, калі Пракоп, яшчэ раз зірнуўшы на сваю хату й спасьцярогшы, што перастаў курыць комін, наважыўся дадому йсьці. Зь вёскі на дарогу выходзілі людзі. Сьпяшаліся ў Дубовічы на набажэнства ў царкве. Каталікі гэтта ня йшлі, бо найбліжэйшы касьцёл быў у Гацях. Ужо званы дубровіцкае царквы клікалі вернікаў у сьвятыню.
Бахмачыха Алена скончыла прыбіраць хату, паставіла ў прысак кацёл з варанай бульбай, каб была цёплая для Пракопа, ды аладкі за засланку. Колькі ўжо разоў выглядала праз вакно. Была яна працавітая й руплівая. Ніколі не пакладала рук. На ўсіх старалася напрасьці, наткаць, абшыць, абмыць, дагледзець гаспадарку; яна і з пранікам, і зь сярпом, за мяліцай і з траплом, яна за прасьніцай і за кроснамі. Вечная й няўстанная Пракопава спадарожніца, устойлівая й трывалкая ў працы, добрая й ласкавая з характару.
Матчына сэрца ныла за дзяцей. Старэйшаму Міколу не пашэньціла. Кульгавы, ён ня мог, як іншыя, пайсьці за плугам ці з касою. Часта дакучала нага. Каб вылекаваць, гаспадаркі іхнай цэлай на пакрыцьцё коштаў хірургіі не хапіла-б.
Колькі разоў раіліся, што рабіць. Хлапцу ўжо сямнаццаты пайшоў. Калі-б не аплата, на якую Бахмачы не маглі здабыцца, Мікола даўно пазнаваў-бы нескладаныя хітрасьці шавецкага рамёства. Ато дзе-ж гэта: Янук у Лазоўскага цэлае божае лета за статкам ногі абівае, ну й вазьмі ды аддай ім заробленае, каб Міколу на шаўца вучыць. Намагаўся Пракоп у вясковага шаўца Піліпа цану зьбіць. Той пакуль трымаўся свайго, але Бахмач ведаў, што нідзе ён ня дзенецца, палагаднее. Тымчасам-жа Мікола памагаў, што мог, ля гаспадаркі.
Больш супакойная Алена была за Янука. Паціху некалі пусьціла сьлязу, як аддавалі яго за пастуха да чужога чалавека. Янук, дзякаваць Богу, вытрымаў, падрос, уздужаў. Алена апошнім часам пагадзілася ўжо нават із тым, што мае яшчэ ў сям’і прыбытак быць. Адылі чакала таго дня з хваляваньнем і неспакоем. Не было ніякіх выглядаў на лепшае. Як гэта рады дадуць?
Не пасьпеў Пракоп увайсьці ў панадворак, як Алена выбегла ўжо з даёнкай і ўслончыкам.
- Ідзі, там бульбу ды аладкі за засланкай бяры, а малако кіслае ў вялікім шчарбатым стаўбуне на паліцы стаіць.
Пракоп прывязаў карову ля карыта з вадой. Алена ўселася на ўслончыку, мокрай шматай старанна выцерла вымя, і першыя ніткі малака спачатку паволі, а пасьля барзьдзей пачалі цурчэць па дне бляшанае, пацямнелае ўжо ад гадоў, цынкаванае даёнкі.
- Вы ўжо елі? - спытаў Пракоп.
- Няўжо-ж цябе ждалі...
- Мікола кабылу дагледзіў?
- Га? Мусіць-ткі. Ён-жа сваю работу знаіць.
Бахмач абапёрся аб паркан і доўга глядзеў у вагарод, дзе расло варыва, па бакох абсаджанае сланечнікамі.
- От дожджу трэба на гвалт, - сказаў ён і зрокам кінуў уверх, быццам чакаючы адтуль нейкага неадкладнага адказу. Ён ужо забыўся, калі галіўся й стрыгся. Паволі чухаў правай рукой патыліцу.
- Гэта-ж агуркі во такія марныя, каб саўсім ні павысыхалі. Трэба было Міколу сказаць, каб паліў, можа ваду з гнаёўкай разьмяшаўшы...
- Сам чаму-ж ня рупіцца?
- От гаворыш як-бы не знаіш усіроўна. Ён дзе зь дзяцюкамі каб на чарку, дык ласы...
Пракоп ня піў і не паліў. Гэтыя дзьве слабасьці прышчапіліся, сам не спасьцярог калі, да сына. Ня мог яму гэтага дараваць, але колькі ні ўпікаў, нічога не памагала.
Увайшоўшы ў хату, зьдзеў і павесіў на крук шапку, выдабыў зь печы бульбу й аладкі, паставіў іх на стол. Із збана на паліцы наліў у гліняную міску кіслага малака. Сеўшы за стол, перахрысьціўся й пачаў паволі есьці. Вялікі шэры кот цёрся ля босых ног.
Ужо канчаў Пракоп сьнеданьне, калі расчыніліся дзьверы й паволі, быццам як складзены, у хату ўвайшоў Мікола. Гэта быў высокі худы дзяцюк. Зьдзеў шапку, павесіў побач бацькавай на сьцяне. Блёнд валосы нядбала рассыпаліся па галаве. Сінія вочы супакойна паглядалі на бацьку. Нічога не сказаўшы, сеў на ўслоне.
Хата мела глінабітную падлогу. Ня стала ў Пракопа сродкаў, каб здабыцца на дошкі. Сьцены навокал столу былі паабклейваныя газэтамі, а далей - голыя. На покуці віселі тры абразы. На сьцяне, што ад вуліцы, у зашклёных рамках тоўпіліся сямейныя здымкі. Ля сьцяны стаяў доўгі ўслон, на якім цяпер сядзеў Мікола. Побач перагародкі, што ад печы аж да сьцяны аддзяляла два ложкі ў спальні, стаялі два малыя ўслончыкі. У качарэжніку ў кутку ля печы прытаіліся вілы, качарга, чапяла, памяло й мятла. Ля печы на вялікай нізкай і шырокай бярозавай калодзе стаяла драўлянае вядро з вадой, а побач - медзяная, зробленая із знараднай гільзы, конаўка. Ля калоды стаяў цэбрык, куды зьліваліся памыі. Мухі поўзалі па мокрадзі, ляніва гудзелі на вокнах і на столі. Ля дзьвярэй, што ў сенцы, на сьцяне была шырокая паліца, адкуль Пракоп узяў тое кіслае малако. Паліца была завешаная гафтаванай у васількі кужэльнай фіранкай. Вопратка вісела побач на сьцяне й у вялікай драўлянай шафе ў куце. Два вялікія вокны, застаўленыя вазонамі на падваконьнях, выходзілі на вуліцу: адно, за сталом - на двор, а другое, крыху меншае, было ў спальні. Будуючы хату, Пракоп наўмысьля парабіў вялікя вокны. Калісьці ў месьце пазнаў простую праўду, што сьвятло патрэбнае чалавеку ня толькі надворы, а й у хаце. Хата была падмеценая й чыста прыбраная. Алена падбала пра гэта.
- Ну што кабыла? - спытаў Пракоп сына.
- Ды што?
- Паіў?
- Напаіў і даў травы, што ўчора выкасіў.
Пракоп, памаўчаўшы, пасьля сказаў:
- Я з маткай пайду ў казну маліны зьбіраць, а ты наглядай тут за пчаламі; дзень пекны, каб не раіліся. Пасьля палудня, як сонца пачнець спускацца на захад, павядзі карову напасьціць.
- Куды?
- Вядзі туды да бальшака. Там травы яшчэ многа.
- А што з пчаламі, калі-б рой?
- Ня думаю, каб яны... Учора вечарам слухаў, ды вясельля ні было. Калі-б што якое, дык знаіш, што рабіць - махнеш венікам, каб аселі, ды гукнеш каторага доктаравых, каб памог сабраць. Парупся, каб усё чысьцінька напагатовя стаяла.
Пракоп меў тры вульлі пчолаў і, мусіць, столькі-ж вульлёў стаяла пустых. Паставіўшы стаяк на высокай ліпе за пуняй, пазалетась злавіў рой. Летась у той-жа самы стаяк злавіў другі, дый адна свая сям’я роілася сёлета, дык ужо тры меў. Любіў Пракоп пчолаў. Шмат чытаў пра іх, практычна пазнаў норавы й жыцьцё. Тое вясельле, аб якім прыгадваў Міколу, заўсёды адбывалася ўвечар перад роем. Тады матка цягнула цяненькім галаском. Было й многа іншых галасоў розных адценьняў, якіх Пракоп жартаўліва дзяліў на сватоў і дружак. Учора пасьля зьмярканьня ён такога вясельля не падслухаў, дык і супакойны быў, што рою сёньня ня будзе.
Калі Алена перацэдзіла малако, спарадкавала судзьдзё, пабралі плеценыя Пракопам пузатыя кошыкі й накіраваліся на загуменьне. Адтуль мяжой між доктаравым і Шпунтовым хутарам мецілі на Гараватку. Ішлі паволі, разглядаліся.
Няголены, нястрыжаны, у сіняй кужэльнай сьвітцы й зрэбных портках, босы Пракоп крочыў наперадзе. Быў ён высокі, моцнага складу мужчына. Ростам ледзь не раўнялася зь ім Алена. Першыя маршчыны барознамі пайшлі араць ейны яшчэ прыгожы, падоўжаны, зь вялікаватым носам, твар. Накрытыя завязанай пад бараду паркалёвай хусьцінкай, дзьве даўгія касы блёнд валосаў ляглі кругам на галаве. Андарак з даматканага, добра ўжо працёртага паўсуконьніку, хаваўся пад выпускной сіняй кужэльнай кофтай. Ішла жанчына паволі, за Пракопам ці побач яго, як-бы ўсё мяркуючы, каб крыва не ступіць, ці дарэмна не панатужыцца. За месяцы тры, як прыблізна вылічыла, папоўніцца мае іхная сям’я яшчэ адным чалавекам.
Узьбіраючыся на горб Гараваткі, Пракоп збавіў кроку, каб пасабіць Алене. Прыйшлі да вялікага крыжа - таго самага, што стаяў над падоўжанай магілкай вояў зь вялікае вайны. Як-бы змовіўшыся, затрымаліся, перахрысьціліся, ды бяз слова пачалі разглядаць Літоўцы й ваколіцу.
Даўно ўжо сьціх раньні вясковы гоман. Цяпер вёска драмала. Хто пайшоў у сьвятыні, хто да суседзяў, а хто на поле ці ў лес. Нават жаўранкі рэдка дзе зьвінелі.
- Калі от так падзяржыць яшчэ бяз дожджу, ды сёлета ў нас скупей будзіць як калі. Насеньня зь нівы не сабяром, - сказаў Пракоп, трымаючы на воку свой клін зямлі, што вунь гэт за могільнікам падыходзіў аж пад самую чыгунку. Ён із зайздрасьцю глядзеў на шырокі доктараў хутар, дзе жыта, як іншым разам казаў, «трубой вярнула, аж услалася». Вядома, доктар меў чым угнаіць. Тое-ж самае й у другога вясковага багатыра, «амэрыканца» Сявенькі, хутар якога быў побач бальшака - туды пад Галавачы з гэтага боку чыгункі. Зямля была там ці найлепшая ў вёсцы. Сявенька не дарма выдаткоўваўся на каморніка. Аплацілася.
- Каму, казаў той, дык і Бог і чорт суліць. Людзям нішчасьця, а яму - масьлініца, - скончыў Пракоп пра лекара. Алена стаяла моўчкі.
Зянкевіч, якога называлі доктарам, меў ці ня больш шчасьця як розуму. Падчас вайны скончыў фэльчарскі курс, працаваў нейкі час пры шпіталі, быў на фроньце. Пасьлей распазнаў лекавыя вартасьці зёлак, якімі асабліва ўмела карыстаўся між мясцовых сялянаў. Быў ён насамперш добрым знаўцам людзей. Ведаў, якое слова і ў які момант да каго ўжыць. Бывала, прыедзе якая цётка зь цяжкой хваробай. Ён так трапна й умела распытае што трэба, зручна гутарку павядзе, пацешыць, параіць, што гэта больш паможа, чым якія модныя лекі. З усімі быў на «ты», просты й адкрыты, зь нікога лішняга ня браў. Калі хто ня меў чым за паслугу адгадзіцца, дык і так было добра. Затое людзей прыходзіла й прыяжджала да яго маса. Усю лекарскую аптэку трымаў у шафе. Недарма Пракоп ці іншыя зайздросьцілі Зянкевічу. У хаце быў дастатак, на полі лепш, чым у іншых, радзіла, дый здавалася людзям, што не працаваў так цяжка, як яны.
Калі спусьціліся на другі бок Гараваткі й ужо падыходзілі пад зарасьнік, што ляжэў ля канавы, сказала Алена:
- Нешта-ж ні відаць Лазоўскага кароў. Як-жа там Янучок?
Пракоп разгледзеўся навокал і сказаў:
- Вуньдзіка відаць пры лесе ў кустох. Пазашываліся, пэўне, ў цень.
Падыйшлі да кароваў, што ацярэбліваліся ля кустоў, ляніва перакідвалі жованку, хвастамі малоцячы дакучлівых мухаў і аваднёў. Бахмач гукнуў Янука. Ніхто не адгукнуўся, і Пракоп гукнуў яшчэ раз. Найперш пачулася браханьне Тапсіка, што выбег зь лесу й кулем кінуўся да Бахмачоў. Ззаду бег Янук. Сабака кідаўся то да Пракопа, то да Алены, намагаючыся з радасьці лізнуць аж у твар.
- Ты-ж гэта дзе бадзяісься, кароў саміх пакінуўшы? - лагодна спытаў сына бацька.
- А што-ж ім? Нажорліся, куды-ж ім, - засопшыся зь бегу, тлумачыў Янук.
- А ты што ў лесе робіш?
- Дык гэта-ж Тапсік там нейкую нару апароў ды давай лапамі капаць. А я памагаць яму. Ажно нічога й ні нашлі, пад самы бярозавы корань павяла.
- Барсук, можа, - сказала Алена.
- А вы куды гэта?
- Па маліны йдзем.
- Ці ёсьціка яны там? Можа, другія вызьбіралі...
- Ты відзіў каго?
- Тры Бруніські яшчо зраньня пёрлі, а так яшчо некаторых відзіў, дык ні пазнаў здалёку.
- Гэтым Бруніськам дык уходу німа, - прабурчэў Пракоп. - Усё павызьбіраюць. Ну а як-жа ў цябе, што новага?
- Ды нічагусінькі. Усё як было, гэдак і ёсьціка.
У лесе пацягнула вільготным жыцьцядайным халадком. Дубы, бярозы, хвоі й іншыя дрэвы, змагаючыся ўверсе за доступ да сонца, згусьціліся-перапляліся сваймі чубамі-каронамі. Так густой была страха дрэў, што рэдка дзе сонца ўніз трапляла. Што дзе расло ўнізе, выглядала вялае, бледнае. Калі-ж у тэй страсе была якая прагаліна, дык тутака ўнізе на сонячнай палянцы гусьцелі малыя, пышныя расьціны й кусты. Гэтта зусім іншы сьвет, чым на полі. Там чалавек быў млявы, а тут жвавы, жывы. Незьлічонае птушынае царства голасна славіла вясну й невычарпальныя сілы вечна зьменнай прыроды. Хацелася прысесьці, абаперціся аб камель каторага дуба ці бярозы ды поўніцца гэтымі жыцьцядайнымі песьнямі, сокамі... Хацелася назіраць крылатых жыхароў лясных гушчаў, што завіхаліся з працай і песьнямі, дзівіцца-любавацца ляснымі багацьцямі.
Пракоп і Алена йшлі моўчкі, кажны пры сваіх думках. Босыя ногі дзе шалясьцелі падсохлымі леташнімі лісьцямі, дзе трашчэлі сухімі галінкамі, а дзе тапталі вогкую парудзелую йгліцу. Пасвойму марыў Пракоп. Ён глядзеў на высачэзныя дрэвы-прыгажуны, дый наўгад на вока мерыў, колькі з каторага можна было-б дроваў напілаваць, якое было-б добрым бервяном на хату, ці шулом у пуні, з каторых танейшых ільга было-б змайстраваць хлёскія палазы на сані, загнуць дугу ці што іншае. Гэх, каб гэта так дазволілі яму зь пілой і сякерай ды адным памочнікам які тыдзень ці другі ў лясной гушчы пагаспадарыць! У памяці сьвежым жыло недалёкае мінулае, калі за дрэва на будову сваёй малой хаты так цяжка мусіў папацець, папацягацца для панскага дабра.
«Гэта-ж чаго духоў зь цябе ня выціснуў, скуралуп! - кляў у думках Пракоп. - Ён на той лес ні трудзіўся, ні пацеў, рука ягоная ніколі з мазылём ні браталася; ён, гэны лес яму дарма прышоўся. А тут, калі якое палена адступіў, дык - духі зь цябе вон! - дзень і ноч яму рабі, ні адступіцца!»
Глянь, гэта ня лес, гэта любасьць. Вунь бярозкі-прыгажунькі, як тыя дружкі-маладзіцы на вясельле прыбраліся-выстраіліся. Дубы-волаты, як тыя мажныя паны між дробных мужыкоў, сярод іншых дрэваў раскашэліліся. Хвоі гонкія побач з гладкімі круглымі бярозамі ўверх пнуцца, за сонца спрачаюцца. А гэта-ж лес увесь і зямля, якую цяпер тапталі босыя, каравыя, парэпаныя ад золі й працы ногі Бахмачоў, усё гэта належала да «панства польскага». «Каб яно галавой налажыла, панства гэткае!» - думаў Пракоп. А вартаўніком маёмасьці «панства» быў ня хто іншы, як той каржкаваты, рудзенькі Бжончэк.
Лясьніка знаў Пракоп здалёк, чуў аб ім масу нядобрага.
- Лепі ні спатыкаць такое ліха, а як трапіцца на дарозе, дык абмінуць, - казалі пра яго людзі.
Здалёк Бжончэк выдаваўся малым, непагрозьлівым, нечым нязначным, на што ня варта было браць увагі. Аб ім Пракоп мала калі думаў, хоць хадзілі слухі, што крыўдзіў злоўленых у лесе. Цяперака-ж гэты самы малы палячок вырас да непазнавальных памераў. Ён тут во мог прытаіцца за каторым дрэвам і ні агледзісься, як на цябе скочыць, як каршун. Казалі, што меў нюх сабакі, хуткасьць зайца, спрыт лісы. Ці, можа, гэта са страху перабольшвалі?
Пракоп затрывожыўся. Як-ні-як, прыйшоў ён сюды зьбіраць майно «панства польскага», не купіўшы ў «пана солтыса» талёнаў. Аб Пракопавай сумленнасьці ведалі ўсе: ён каб калі каму дзе вока запарошыў.
Быццам таму, каб пабольшыць Пракопаву трывогу, адазвалася Алена:
- Надта-ж нядобрае я сягоньніка ўвосьні відзіла.
- А што? - спытаў муж.
- Нібыта паехалі мы да Данілы й тамака на лодцы выехалі на возера рыбу лавіць. Ловім мы гэту рыбу й толька от мелі сетку цягнуць, а мяне, адкуль ні вазьміся, як падхапіў вецір ды ў ваду. Пачала я тапіцца, ды ажно прачнулася. Аж спацела ўвосьні была, так страшна... Рыба - гэта ні на добрае, кажуць...
- Ат, ня веру я сном. Забабоны, казаў той, дый толька, - махнуў рукой Пракоп, каб суняць ня толькі жонку, а й сябе.
- Каб-жа даў Бог, усё добра было. Хто гэта ведаіць...
Ізноў ішлі моўчкі, слухаючы гоман лесу. Выйшлі на пералесак. Дрэвы парадзелі, замяніліся кустамі. Пракоп ведаў, што тут перад узбалоцьцем, будзе многа маліньніку. Там дзесь далей плыве ручэй, што пасьля ўпадае ў Бярэзіну. Мейсцамі там сенажаці на паплавох. Для мясцовых-жа людзей - крыніца ягадаў: чарніцаў, брусьніцаў, журавінаў. Туды налева зноў займалася высокая сьцяна стройнага, гонкага лесу, які цягнуўся пэўна ці не да Перасечана й далей аж за бальшавіцкую мяжу.
Маліньнік знайшлі хутка. Дзе-нідзе відаць былі жаночыя хусткі й чуваць гоман галасоў. Адно пачалі Бахмачы зьбіраць, калі падыйшлі із поўнымі кошыкамі Бруніські.
- Чулі, дзядзечка? - сказала найстарэйшая Мальвіна.
- А што? - падняла галаву Алена.
- Кажуць, лясьнік пільнуіць і калі каго біз талону зловіць, дык ягады адбіраіць.
- А Божа-ж мой! - вохнула Алена.
- А ты відзіла яго? - спытаў Пракоп.
- Я дык ня відзіла, але-ж людзі, можа, ня брэшуць, - адказала без запыну рослая, загарэлая чарнавалосая дзеўка. Дзьве меншыя сястры ейныя, кропля ў кроплю падобныя да Мальвіны, туліліся да старэйшай, як піскляты да кураводкі. У іх і кошыкі меншыя былі, хоць усе на адзін лад, зь бяленькага гладзенькага лыка плеценыя. Работа была старанная - кошыкі, як цацы. Гэта майстэрства рук старога бацькі, што зрэдчас адно прыкладаўся да працы ў полі, бо меў на гэта здаровага дзяцюка сына, што даваў усяму рады.
- Ды Бог зь ім, ніхай пільнуіць, - адказаў Пракоп, каб скончыць гаворку й ля маліны завіхацца. Бруніські зьніклі скора, як-бы іх тут зусім не было. Пракопа й Алену цяпер паглынула прагавітасьць, каб як найболей назьбіраць.
Шмат дзе маліньнік сьвяціўся белымі чаранкамі, але й ягадаў было ўволю. Былі яны пахучыя, смачныя. Збоку чуліся галасы, калі іншыя якія зьбіральнікі ў суседзтве былі. Сонца пякло шыі, паволі паўнелі малінамі кошыкі, птушыная сымфонія прыемна казытала слых, а духмяны водар ягадаў і краскаў ледзь не п’яніў чалавека. Гэтак незаўважна й у пільнай працы сплываў час. Ужо, як сказаў-бы Пракоп, кішкі марша на ўсю йванаўскую гралі, кошыкі былі амаль поўныя, сонца добра пахілілася на захад, калі дамоў ісьці наважылі.
Адно перайшлі пералесак і пачалі паглыбляцца ў дуброву, кіруючыся на сьцежку, як перад імі, быццам з-пад зямлі, вырас камлюкаваты руды чалавек. На правым плячы трымаў наперавес стрэльбу. Рудыя, непрыязныя вочы борзьдзенька бегалі па Бахмачох і найдаўжэй затрымаліся на кошыках. Бачыў Пракоп гэтага чалавека раней, ды ўсё зводдаль. Цяпер-жа стаяў перад імі на крокаў пяць, не далей, правая рука - ля замка стрэльбы, левая - у кішэні напушчаных на боты портак. Апрануты быў у выцьвілы вайсковы муньдзір, на галаве - шапка-канфедэратка.
Ззаду за лясьніком стаяў, шырака адкрыўшы чорны рот із здаравеннымі ікламі й выпнуўшы язык, вялікі сабака-ваўчар. Пракоп, прыгледзеўшыся гэтаму камлюкаватаму пану, адразу спанатрыў, што сустрэча гэткая нічога добрага яму ні варажыла. Алена інстынктоўна левай рукой сьціснула вышэй локця Пракопаву правую руку. У гэтым ціску выказалася й перадалася мужу ўся Аленіна трывога. Дзьве пары сялянскіх вачэй уліплі, напружана чакаючы далейшага, у палячка. А той спакойна, як і належылася гаспадару багатага лесу, прамовіў сіпаватым голасам:
- Талоны маеце?
У голасе было пытаньне й пагроза.
- Не, паночку, ні маем. Ні было ў нас грошы купіць іх, - пасьпяшыла з адказам Алена.
- Адкуль вы? - спытаў Бжончэк ужо болей сурова.
- Зь Літоўцаў, - адказаў Бахмач.
- Як прозьвішча?
- Бахмач Пракоп...
Пракоп не на жартачкі затрывожыўся. Зірнуў на бакі, быццам спадзяваўся ад некага дапамогі. Навокал не было жывой душы.
- Вы ня ведалі, што без талонаў нельга з панствовага лесу зьбіраць ягадаў?
Голас Бжончка павысіўся, пагражаў. Быццам адгадваючы думкі свайго пана, сабака пайшоў наперад, паказеліў рудыя вочы на Бахмачоў.
- Ведалі, але..., - пачаў Пракоп.
- Няма «але». Адстаўляйце кошыкі з малінамі і йдзіце адкуль прыйшлі, а штраф заплаціце пасьля!
Не было сумлеву. Гэта быў загад.
- Паночку, даруйце, мы-ж..., - пачала плаксівым голасам Алена.
- Маўчаць! Ніякае там «паночку»! Кажу - давайце маліны! - крыкнуў Бжончэк. Сабака пачаў бурчэць, гатовы скочыць на злоўленых.
Кошыкі з малінамі віселі спакойна на руках.
- Зараз, жлобе едэн! Колькі разоў казаць маю! А то застрэлю!
Лясьнік узяў напагатоў стрэльбу, ляснуў замком і мерыўся на Бахмача. У гэты час Бахмачыха, відаць бяз роздуму, з маланкавай хуткасьцю крутанулася наперад, каб засланіць мужа. Правай рукой, каб адхінуць яе набок, хапіла за рулю стрэльбы. Грымнуў стрэл. Алена ўхапілася за правы бок вышэй пахвіны й цяжка застагнала. Кошык зь ягадамі, што вісеў на руцэ, паляцеў вобземлю. Пракоп, кінуўшы свае маліны, абняў жонку. Алена дрыгала й вяла ў Пракопавых руках.
Усё гэта адбылося так хутка й неспадзявана, што Пракоп, - быццам яму хто добрую аплявуху заехаў - як у ймгле быў, ня ведаў, што рабіць. Алена, цяжка дыхаючы, асела на зямлю.
- Алена, міленькая, даражэнькая!... - вырваўся балючы голас з Пракопавых грудзей. Прысеў побач, узяў яе правай рукой пад галаву, левай мацаў рану. Аленіна кужэльная кофта была абсмаленая й закрываўленая з правага боку на якую пядзю вышэй пахвіны. Пракоп із жахам адцягнуў ліпкую ў крыві руку.
- Пракопка, галуб..., галубок мой, - стагнала Алена. - Божачкі, канцы мне, мусіць... ох...
Голас ейны слабеў. У шырака разчыненых вачах адлюстраваўся вялікі боль і жах.
- Пракопка, глядзі дзетак... ох, Божа... ні спус....
Галава ейная раптоўна ахінулася назад, і абамлела цела. Пракопаў твар атупеў у зьдзіўленьні й сполаху. Ня верылася, нічога ня верылася, што бачыў на свае вочы, што трымаў у руках. Не, гэта не магло быць! Што гэта: сон ці ява? Цяжкое, непарушнае, зь біцьцём у сэрцы, маўчаньне трывала ня больш сякундаў пятнаццаці.
- Але-э-э-э-на! Але-э-э-э-на! - раўнуў немым голасам Пракоп, скалатнуўшы бязладнае цела. Крык гэты, перанасычаны роспачай, падхапіла й паслала далей дуброва.
- Забі-і-іў! - раўнуў колькі моцы Бахмач. - Людцы добрыя, забіў!
Не памятаючы, што рабіць, паклаў нябожчыцу на траву й, стоячы перад ёй на каленях, падняў галаву. Левай рукой, як звык гэта рабіць у заклапочаньні, правёў па сваім твары й вымазаў яго ліпкай крывёю. Вочы блукалі па дуброве, шукаючы лясьніка. Каржакаваты панок і сабака як пад зямлю канулі.
- Забіў, людцы мае, Алену маю забіў! - лямантаваў голасна Бахмач.
Людзям, што пасьпяшылі на гул стрэлу, крыкі й лямант Бахмача, паказаўся страшны вобраз: на траве, зачырвоненай крывёй і малінамі, зь перакуленымі побач кошыкамі, ляжала на сьпіне, выцягнуўшыся, мёртвая жанчына. Шырока адчыненыя ейныя вочы, поўныя тупога жаху, застылі поглядам уверх. Ля яе кленчыў, наўзрыд галосячы й захліпваючыся, утрапёны Бахмач. Плачу не было супыну. Аброслы шчацінай твар быў вымазаны крывёю. У чырвані сьлёзы рабілі малыя ручайкі-барозны. А чалавек сядзеў нерухома, зрокам уліпшы ў мёртвы твар жонкі, і ўздрыгваў ад плачу.
Людзі падыходзілі, паволі абступалі іх. Былі гэта пераважна жанкі й дзеткі. Нема ўпіваліся вачамі ў гэты вобраз, быццам баючыся турбаваць цішыню. Дзесь зусім блізка загрукатаў у камель дрэва дзяцел. Дыхнуў вецер, і аднастайна, ленна скрыпнула надламанае дрэва.
Пасьля першага ўструсу прыйшла гамонка.
- Гэта хто? Ці ні лясьнік забіў?
- Застрэліў, сукін сын...
- Гэта-ж Алена. Цяжарная. Божачкі мае!
Некаторыя хрысьціліся.
- Двух чалавек, лічы, са сьвету зьвёў...
- Чаму-ж гэта?
- Мусіць, ягады адбіраў, талонаў ня мелі...
- Дык ці-ж то за ягады страляць?
- От погань, ну й німа-ж на яго кары боскай! За ягады цяжарную бабу забіў!
- А дзе-ж ён дзеўся?
- Уцёк, мусіць, сабака. Пабаяўся, каб самаго ня прыхлопалі.
- Сабака!
- Панскі цівун!
Гамонка была ціхая, стрыманая. У кароткіх словах было выказана шмат. Стаялі навокал, прыглядаючыся людзкой трагедыі, ня ведаючы, што далей пачаць. Тыя, што ня зь Літоўцаў былі, распытваліся: а што, а як, а хто?
Чалавек наблізіўся да Бахмача, паклаў яму руку на плячо.
- Ні чапай яго, ніхай паплачыць, гора вылііць. Адыйдзіся.
Чалавек адыйшоўся. Доўга цягнулася напружанае маўчаньне. Падыходзілі новыя людзі, ціснуліся наперад, каб зблізу кінуць вокам на Бахмача й забітую Алену. Жанкі, што ведалі Бахмачоў, далі волю сьлёзам.
Прайшло гэтак мо хвілін дзесяць ці болей, а Пракоп усё сядзеў, утаропіўшыся ў мёртвы, ужо бляднеючы жаночы твар, цэлы калаціўся ўздрыгамі. Сьлёзы калаціліся па замазаным крывёю твары.
Нарэшце падняў галаву, схамянуўся. Глядзеў вакол сябе, быццам стараючыся прыгадаць, дзе ён ёсьць і чаму народ абкружыў яго шчыльнай сьцяной. У натоўпе пачаў некага шукаць вачамі.
- Давайце-ж памагчы чалавеку, - сказаў нехта. - Ня будзіць-жа ён тут у лесе...
- Арсенька, - гукнуў нізкім, ледзь чутным голасам Пракоп Піліпавага хлапца.
- Што, дзядзя? - адгукнуўся й падаўся наперад басаногі, гадоў дзесяці, хлапчук.
- Будзь добры, дзетка, падбяжы... тутака ніпадалёк мой Янучок Лазоўскага кароў пасьціць. Скажы яму, каб папрасіў Лазоўскага сюды каня з каляскай прыслаць.
- Ужо бягу!
Як-бы яго вецер падхапіў, рад услужыць у нядолі, хлапец кінуўся выконваць Пракопаву прозьбу.
У густой сьцяне людзей ізноў аджыла, спачатку ціхая, пасля галасьнейшая, гамонка. Жаночая рука паволі, пяшчотна, закрыла Аленіны павекі. Нехта перасьцярагаў, каб не тапталі парассыпаных ягадаў. Перасьцярога была позная.
Уверсе ў лёккім ветрыку гаманілі кароны дубоў. Ці такое й ці раз яны бачылі. Нямыя сьведкі мінуўшчыны - калі-б Бог іх голасам узнагародзіў - цімала чаго цікавага й жахлівага расказалі-б аб зьдзеках над гэтым бедным працоўным паняволеным народам.
Унізе гаманілі людзі. Абрабаваныя зь зямельных багацьцяў, з плёнаў працы сваіх мазольных рук, заўсёды паніжаныя й уцісканыя, перад сабой аглядалі жывы й сьвежы вобраз панаваньня «панства польскага». Ён, гэты вобраз, які на розныя лады й кажны пасвойму камэнтаваў, застанецца ў памяці кожнага праз цэлае гаротнае жыцьцё.
X
Янук із Тапсікам пільна вартаваў, каб каторая карова не скубанула аўса, да мяжы якога падпусьціў статак. Раз ці два кінуў вокам у бок загуменьня, дзе паказаўся Лазоўскі зь нейкім другім панам - пэўна, таксама асаднікам. Гэны, гладкі з выгляду, пан прыехаў у Лазоўскага двор яшчэ пасьля полудня, калі вярнуліся асаднікі з касьцёла. Доўга абедалі. Цяперака, пэўна, Лазоўскага жонка, ейная дачка-гімназістка, ды тая другая пані із сваёй дачкой недзе сядзяць і гамоняць у цяньку ў садзе, а мужчыны выйшлі на поле, каб палюбавацца збожжам. Янук мяркаваў, што Лазоўскі пакажа таму чалавеку сваё жыта, лён, грэчку й іншае. Якую гадзіну ці дзьве будуць валачыцца па полі, Лазоўскі будзе выхваляцца, колькі й куды даў гною, што, калі й дзе сеіў, што там расло летась, ды ці ўрадзіла. Той другі пан прыкіне слова; гэтак, ходзячы й гамонячы, сплывацьме час. Чуў Янук ці адзін ужо раз і прыглядаўся, як вось так у нядзелю каторы гаспадар зь кім другім ходзіць па полі, аглядае сваё дабро, хваліцца, ганіць ці наракае.
Сочачы кароваў і Лазоўскага, Янук не спасьцярог, як Піліпаў Арсень выбег зь лесу. Той ужо быў блізка, колькі сілы ў нагах прастуючы на пастуха. Тапсік спасьцярог хлапца раней, узьняўся на пярэднія лапы ды мяркаваў, мусіць, ці скочыць на яго з брэхам ці пачакаць-паглядзець, што ягоны гаспадар Янук зробіць.
- Янук, мяне твой бацька прыслаў! - пачаў, спыніўшыся Арсень. Ён так засопся, што ледзь пасьпяваў лавіць паветра.
- Мой бацька? Што такое? Чаго ты так засопся?
- Дай мне духу злавіць, зараз скажу.
- Ну?
- Лясьнік тваю мамку забіў, застрэліў тамака ў лесе...
Януку здалося, што не дачуў. Папрасіў паўтарыць. Разглядаў твар прыбеглага хлопца, ці дзе ня знойдзе на ім ценю жартаўлівае ўсьмешкі. Твар Арсеняў быў такі сур’ёзны, вочы сьвяціліся такой вялікаю шчырасьцю, што пастух не на жартачкі затурбаваўся.
- Ты што... гэта... ні маніш?
Янукоў язык зрабіўся непаслухмянай цяжкой калодай.
- Яй-Богу, дадушы праўдачку кажу, каб з гэтага места ні сышоў! - біўся той песьцяй у грудзі.
- Як застрэліў? Чаму? - скалатнуў Янук Арсеня за руку, а нешта пачало душыць яго за горла. Ён бачыў лясьніка Бжончка - і ў лесе, і ў хаце Лазоўскага - не адзін раз. Ад людзей чуў аб ім шмат благога й зьнялюбіў яго здалёк. Ужо амаль даў веры Арсеню, што гэны «падла», як называлі яго навакольныя сяляне, мог застрэліць ягоную, Янукову матку. Але ўся Янукова йстота пратэставала проці такое ашаламляючае весткі, адмаўлялася прыняць яе.
- За ягады, - тлумачыў Арсень. - Кажуць, што вашы талонаў ня мелі. Ягады хацеў адабраць. Я табе кажу, што чуў, а забітую тваю матку - дык на свае вочы відзіў.
У Янука закружылася пад нагамі зямля. Воміг зьмянілася выглядам навакольле. Насамперш, для роўнага й рытмічнага дыханьня забракла паветра. Памутнелі ў вачох і загойдаліся лес, хутар Лазоўскага, Гараватка. Тое, што душыла за горла, крыху папусьціла, і па твары пачалі плысьці гарачыя, буйныя сьлёзы.
- Забіў ма-а-м-му, гы-гы-х!
Арсень стаяў, зрокам верцячы зямлю, і ня ведаў, што рабіць. Правай рукой скуб нагавіцу портак. Нейдзе здалёк, як-бы з другога канца зямлі, пачуў Янук нейкі голас.
- Твой гаспадар крычыць, каровы ў ваўсе, - прыгадаў Арсень. - Я пабягу, адганю.
Янук стаяў, як скамянелы. Усьведамленьне таго, што сталася, адабрала ўсякую волю. Дрыжэў. Дзесь з глыбіні сьведамасьці неадчэпны сумлеў падказваў, што ўсё гэта, што прынёс Арсень, магло быць няпраўдай, дурной памылкай.
- От ужо адагнаў, - сказаў вярнуўшыся Арсень. - Бацька твой прыслаў мяне, каб ты папрасіў у Лазоўскага каляскі з канём, каб матку забраць...
- Га?
- Кажу-ж табе, ні марудзь! Бацька прасіў у Лазоўскага каляскі з канём, ды скоранька!
- Добра, ужо йду. Ты пабудзіш з каровамі?
- Пабуду.
- Дык я бягу.
Янук рушыў у той бок, дзе Лазоўскі стаяў із гладкім панам. Тапсік пару разоў брахнуў з уцехі. Адно калі Янук крыкнуў на яго гнеўным голасам, стуліў хвост ды пабег за хлопцам ззаду.
- Ты што гэта кароў ні глядзіш, балване едэн? - сыкнуў Лазоўскі на пастуха, калі той падыйшоў. - Авёс увесь паядуць, пся...
Убачыўшы заплаканы твар, асаднік не даказаў.
- А гэта што? Чаго сьлініш?
Янук стаяў, кулаком выціраў сьлёзы й ня мог здабыцца на слова.
- Ну, ну кажы! - спанукаў Лазоўскі.
- Маму ў лесе лясьнік забіў...
- Што? Што?
- Лясьнік забіў у лесе маму, гы-гы-ых...
- Хто? Пан Бжончэк? Не, гэта немагчыма! Што ты гаворыш, хлопча? Хто табе сказаў?
- Піліпаў Арсень прыбег. Вунь за каровамі глядзіць...
- Як? Чаму?
Янук не адказаў. Сьлёзы залівалі ягоны замурзаны твар.
- Ну, дык што-ж я? - пачаў нецярплівіцца асаднік.
- Тата прасіў, воз каб вы далі, маму дамоў адвезьці.
Лазоўскі маўчаў. Зь недаверам паглядзеў на тонкае пасма вусікаў сівавалосага гладкога пана, што стаяў побач, як-быццам ад яго спадзяючыся нейкага высьвятленьня.
- Ліха цябе ведае - можа, праўду кажаш. Паглядзім... Ты гэтага, - падумаў хвілінку Лазоўскі, - бяжы гані ў двор кароў, а я йду за возам.
Пакуль Янук прыгнаў кароў, на дварэ ў Лазоўскага ўжо стаяў запрэжаны аднаконны даўгі гнаявы воз. Асаднік перш хацеў запрэгчы брычку, але пастанавіў, што для такое мэты яна не прыдатная: ня будзе як нябожчыцу пакласьці. Лазоўскага парабак Яўхім прынёс пэўныя рэзьгіні сьвежага пахучага сена й разаслаў яго на калясцы, наперадзе паклаў туга напханы мурагом кашэль.
- Бабу нявінную забіў, нялюдак, каб зь цябе трыбухі! - кляў Яўхім, наладжваючы воз і крытычным вокам аглядаючы, ці ўсё так, як мае быць.
- Добра, што во конь зараз за садам пад рукой быў, дык скора справіўся. Гэта-ж ні жартачкі, такоя нішчасьця...
Жанкі абступілі Арсеня й Янука.
- Дык як гэта было? Скажы, хлопча! Матка Боская Чэнстоховская, гэты-ж пан Бжончэк - такі мілы чалавек, здаецца, а кабету забіў, - бубнела таўстая, аплылая тлушчам, Лазоўскага жонка Даміцэля. - Раскажы, хлопча, як то сталася.
- Ня відзіў я, - казаў Арсень. - Толькі пачулі мы стрэл і тады крык, і як падбеглі, дык Бахмачыха ўжо была ніжывая. У правы бок стрэліў.
- А што-ж пан Бжончэк? Што ён казаў?
- Уцёк, ні сьледу ягонага там...
- Ну едзь, - загадаў Лазоўскі Яўхіму.
Парабак сеў на кашэль і ўзяў у рукі лейцы. Янук мігам ускочыў на воз і сеў за парабкам ззаду. Арсень не садзіўся.
- А ты куды, Арсень? Чаму ні садзісься? - спытаў Янук.
- Я, мусіць, у вёску пабягу, раскажу.
Ён борзда накіраваўся да брамы. Тапсік меціў, каб скочыць на воз.
- Ты бяжы! - загадаў яму Янук.
Добра адпасены гняды конь, паслухмяны лейцам гаспадара, трушком пабег з двара. Заляскаталі-зарыпелі патрабуючыя дзёгцю колы возу. Хурманка накіравалася ў бок скарбовага лесу. З боку Ліпавічаў вецярок прынёс сумна-працяглыя гукі Хвядосавай дуды. У Януковым сэрцы нарастаў жаль. Празь сьлёзы ён нічога ня бачыў.
XI
З гэтага боку Літоўцаў пад бальшак вуліца йшла дугой. На самым чубку дугі, бочнай сьцяной да вуліцы, стаяла Пятухова клець. Ля клеці была доўгая лава. Гэтае мейсца было як-бы ўмоўленым зборным пунктам вяскоўцаў. Калі была непагадзь у якое сьвята ці ў будзённы вечар, дык сядзелі па хатах, калі-ж пагода - тут абавязкова можна было таго ці іншага спаткаць.
Гэты пункт, калі так яго можна назваць, быў найбольш стратэгічным у вёсцы. Адсюль добра можна было бачыць вёску напралёт у два бакі, назіраць што рабілася й на бальшаку. Тут больш мо чым дзе пераказваліся вясковыя навіны, спатыкаліся маладыя й старыя. Насупраць клеці - з другога боку вуліцы - была высокая, роўная зь верхам страхі клеці, гушкалка. Пабудавалі яе пазалетась. Гушкаліся найбольш дзяцюкі й дзеўкі, бо для малечы была яна не па сілах. Каторы сьмелы дзяцюк, устоячкі разгушкаўшыся, сягаў часам вышэй вярха перакладзіны. З асаблівай цікавасьцю сачылі яго тады ўсе прысутныя.
У гэну нядзелю, калі здарылася трагедыя ў скарбовым лесе, ля Пятуховай клеці было асабліва людна. Моладзь манілася рабіць вечарыну. Нехта пайшоў ужо да Кмітавага Тодара прасіць хаты. Тым часам прыходзілі яшчэ дзяцюкі зь дзеўкамі, гаманілі, жартавалі. Гулкім сьмехам зьвінелі дзявочыя галаскі. Усе былі апранутыя ў найлепшае.
Сваім франтаўством і адвагай перад вялікім гуртам моладзі захацеў пафарсіць Шпунтоў Лявон. Аж здаравенныя слупы гушкалкі заўважна хісталіся пад ягоным калыханьнем. Расшыбнуўся колькі ставала сілы, ды ўсё яшчэ падпіхаў, каб тарчма стануць над перакладзінай. Ягоная даўгая, ветрам раскіданая, блёнд чупрына апаўзала на вочы. Тады ён нэрвова торгаў у бакі галавой, каб адкінуць валасы набок, ды з задавальненьнем кідаў вокам на тых, што прыглядаліся, быццам хацеў сказаць ім: «гляньце, які зь мяне гэрой, вам не раўня!»
У гэты час - адкуль ні вазьміся - зьявіўся Захарукоў сын Пятро. Яго лічылі ў вёсцы вялікім палахліўцам і прыдуркам. Для таго, каб Пятра залічыць да разумова зьвіхнутых, не было падставы. Гэта праўда, што ў сваім выглядзе й норавах, Пятро быў простым, неахайным і наіўным. Але-ж не адзін ён быў гэткі. Як той Дастаеўскага князь Мышкін, Пятро быў няхітры, шчыры й надта добры ў вадносінах да людзей. Ягоная даверлівасьць да любога чалавека была поўная. Кожны мог яго абхітрыць, абдурыць, абсьмяяць. Пятро не засвойтаў у сваім характары галоўных рысаў спаўжыцьця зь людзьмі, дзе хітрасьць, няшчырасьць, чмута й ашуканства, прынамся ў практыцы, заўсёды былі карыснымі бакамі, а шчырасьць, няхітрасьць, прастадушная дабрыня й даверлівасьць - недаравальнымі заганамі.
Пятро быў цяпер у палатанай будзённай саматканай вопратцы, босы, з бруднымі нагамі, нястрыжаны. Яму было гадоў звыш за сямнаццаць. Высокі ростам і нябрыдкі выглядам - мог-бы даўно канкураваць зь іншымі дзяцюкамі за ласкі вясковых прыгажунь.
Гэтым разам захацеў падражніць яго вядомы вясковы дзяркач Антось. Падыйшоўшы, ён сыкнуў на дзяцюка, ды якраз так, каб усе чулі.
- Табе чаго? - агрызнуўся Пятро.
- А ты куды гэта? - наёжыўся Антось. - Уцікай, бо дам!
Антось зрабіў крок наперад, а Пятро падаўся назад.
- Ну а толька-ж папробуй! Як чмыхну ў рыла, дык зараз піракоцісься! - голасна пагражаў Пятро, ды аглядаўся, каб у выпадку непералівак, шмыгнуць зручна назад.
- Дай яму, дай, Пятро! - рагаталі сабраныя.
Быццам два пеўні ля якога сьметніка, Антось і Пятро меціліся адзін на другога, пагражалі сабе й другім людзям на пацеху. Антось падміргваў дзяцюком, каб гэта яны ведалі, што ён так сабе наўмысьля, адно зводзіць хлапца.
Ды прыеліся ўжо ўсім такія Антосевы штучкі. Некаторыя мяркавалі, як-бы паддаць ім імпэту, каб і папраўдзе пачалі «чмыхаць у рылы». Ведалі, што нікому ня ўдасца зьвесьці Пятра да бойкі, бо ён, калі запраўды на бойку заносілася, як каторы зь дзяцюкоў насядаў на яго, тукаючы-гукаючы, адыходзіў дзе ў кут, каб ня быць на вачох у людзей. За гэта, мусіць, і палахліўцам яго лічылі.
Непаседлівай моладзі рупіла, каб барзьдзей пайсьці й пусьціцца ў скокі, некаторыя адыходзілі ўжо ў кірунку Кмітавай хаты, каб даведацца, як будзе зь вечарынай. Казалі, што й музыка Тадэўка із сваім цымбалістым неўзабаве мае зьявіцца.
У гэты час з-за Тахвілінага саду, што быў воддаль вуліцы ў той бок пад Гараватку, паказаўся Піліпаў Арсень. Ён бег мяжой ля высокага тыну. Відаць было, што змарыўся, бо часамі звальняў, ішоў борздым крокам, тады зноў бег. Ад гэнага бегу неспакойна дрыгаў на ягонай галаве чорны чуб. Задыхаўшыся, стануў ён пасярод вуліцы, зачарпнуў поўныя грудзі паветра ды так, каб усе людзі чулі, голасна крыкнуў:
- Бахмачыху лясьнік у лесе застрэліў!
Гоман сьціх, як хто адрэзаў. Усе павярнуліся й упіліся вачамі ў хлапца.
- Што ты гаворыш? Калі? Чаму? - пасыпаліся пытаньні.
Арсеня абступілі шчыльнай сьцяной і намагаліся пацягнуць за язык. Пятае празь дзясятае распавёў, што бачыў на свае вочы й чуў на свае вушы ў лесе, ды, крутануўшыся, подбегам рушыў у кірунку свайго дому, што быў у тым канцы вёскі пад Ліпавічы, непадалёк Бахмачовага.
Моладзь цяпер ажывілася. Пачалі на ўсе лады абмяркоўваць і перажоўваць пачутае. Пасьля першага ўструсу наступіла маўчаньне. Усе, як умовіўшыся, рушылі да Бахмачовай хаты.
Вестка аб забойстве ў лесе маланкай абляцела Літоўцы ды пашыбавала ў суседнія вёскі. Ля Бахмачовай хаты рос натоўп. Чакалі, выглядаючы на дарогу, што за аселіцамі.
З гасьцінца, што паўз скарбовы лес і ліпавіцкія землі бег на Гаці, павярнула на літоўскую прасёлкавую дарогу хурманка, а за ёю група людзей. Яўхім, трымаючы ў ваднэй руцэ лейцы, ішоў побач возу й стрымліваў руплівага каня. Адно рыпеньне восяў, драбінак і ляскатаньне колаў суправаджалі гэтую панурую маўклівую працэсію.
Ззаду за возам, панурыўшы галаву, ішоў Пракоп, побач яго - заплаканы Янук і Тапсік, за імі - людзі з кошыкамі. Бахмач, звычайна абярэжлівы й разважны, цяпер ня бачыў ці не зважаў, дзе крыва ступіў у каляіну, ці босай нагой у які камень на няроўнай дарозе стукнуў. Ён усёй істотай патануў нейдзе ў мутных глыбінях, як праз сон адно бачыў, што дзеялася навокал, ды йшоў, мусіць, толькі таму, што яго вось скранулі зь мейсца ды йшлі ўсе навокал. Каб раптам хто яго затрымаў, дык не адразу здагадаўся-б чаму, а стаяў-бы да таго часу, пакуль ізноў нехта ці нешта спрычынілася-б да руху наперад, дый тады без усьведамленьня, навошта гэта патрэбна, пачаў-бы перастаўляць свае ацяжэлыя ногі. У ягоным уяўленьні ўсё яшчэ стаяў каржакаваты руды чалавек ізь зьвярыным поглядам і трыманай напагатоў стрэльбай. Зноў і зноў паўтаралася тая страшная сцэна, што так брутальна й нечакана адабрала ў яго найдаражэйшую й зусім у жыцьці незаменную падпору. І пры кожным такім балючым паўтарэньні ўмірала маленькая частка Пракопа.
«Што-ж рабіць цяпер? Як быць?» Думкі, як груганьнё, мітусіліся ў галаве, як неспакойныя васеньнія хмары то сьпяшылі насустрач, то адплывалі ў нябыт.
«А каб Алена ня выбегла наперад, ні заступілася за мяне, можа гэты баньдзюга й ня стрэліў-бы... А можа, гэта ў яго так нехаця сталася, бо яна-ж за стрэльбу тарганула... Можа, ён толька пастрашыць хацеў... Бізгалоўя яго знаіць...»
Пры гэтай думцы й сумлевах аб невядомым яшчэ больш ныла-балела ў грудзёх.
«Усягды яна такая была, наперад ірвалася, зубы сашчаміўшы, хоць самой не па сілах прыходзілася, бо хацела, каб другім лякчэй было... От і галавой налажыла. І ні дарма-ж мусіць-ткі той сон сасьніўся. Божачкі мае, гэта як усіроўна якое ліха адчувала. Зьгінулі-б няхай яны прапалі тыя маліны, каб гэта чалавек... Ды позна, хоць ты вый-крычы, грудзі расьпірай, дык яе ні ўваскросіш...»
«А як-жа пахаваць? Навет доскі на дамавіну німа... Людзей папрасіць, каб памаглі...»
Ля могільніка павярнулі на хутарную Якубаву дарожку, пераехалі малы мосьцік, што на канаве ў аселіцах і празь Якубаў двор выехалі на вуліцу.
Народ ля Бахмачовай хаты стаяў ціха, як анямеўшы. Ужо як зусім наблізіліся, людзі расступіліся, каб даць дарогу пад’ехаць пад ганак. Кмітава Аўдоля шаптала на вуха Піліпавай Аксені:
- А ягадка-ж мая, а міленькая, глянь ты на Пракопа.
Завэдзганы крывёй Пракопаў твар быў аб’ектам агульнае ўвагі. Хто Бахмача яшчэ ўчора бачыў, дык сяньня ледзь пазнаць мог. Мутныя вочы глядзелі й, здаецца, ня бачылі. Запушчаная барада й валосы адно акцэнтавалі тое, што Пракоп нейдзе разьмінуўся з нармалёвым жыцьцёвым нуртом.
Калі Яўхім стрымаў каня ля самага ганку й мяркаваў, што тут рабіць далей, каб у хату нябожчыцу ўнесьці, да воза скочыла Аленіна сястра Кацярына. Ухапіўшыся за мёртвую бязладную руку й прыкладаючыся да грудзей замардаванае сястры, пачала галасіць і прыгаварваць:
- А мая ты Аленачка,
а роднінькая сястрычачка,
а цябе-ж біз пары закатавалі,
зараньня на той сьвет зьвялі,
ых-гых-гых...
А ты-ж усё жыцьцё гаравала,
а ты-ж дабра ня відзіла,
а каму-ж ты свайго Пракопа пакідаіш,
а каму-ж ты дзетак астаўляіш?
А хто-ж іх будзіць даглядаці?
А чаму-ж твая долічка такая нішчасная?
А ты-ж дабра ніякага ў жыцьці ні знала,
ты-ж сьветлых дзянёчкаў ня відзіла...
Натоўп стаяў бязрадны. Ці адна жанчына ціха пусьціла сьлязу. Да галосячай Кацярыны падыйшоў яе муж Алесь, русы высокі мужчына. Паклаўшы руку на плячо, прабаваў адцягнуць ад возу.
- Каця, ні плач, твой лямант нічога не паможыць...
Мікола, пачуўшы пра забойства маткі, яшчэ раней прывёў дамоў Чарнулю, цяпер стаяў крокаў пяць ад возу. Іншым разам сароміўся-б плакаць на вачох у людзей, цяперака-ж нестрыманыя сьлёзы, як гарох, каціліся па твары.
- Швагрок, будзь добры, памажы ўнесьці... Яхімка, ты таксама... - прасіў Пракоп.
На покуці пад абразамі ў хаце саставілі дзьве лавы, паклалі сяньнік і падушку і ўнясьлі нябожчыцу. Росламу, плячыстаму, дабразычліваму да людзей парабку Лазоўскага Яўхіму ня рупіла ехаць назад. Ён прывязаў ля плоту каня, падкінуў яму сена, узяўся паліць і гутарыць зь мяйсцовымі.
Кацярына бралася арганізаваць жанок, каб памыць і апрануць нябожчыцу-сястру. Пракоп раіўся з Алесем, дзе ўзяць дошкаў на дамавіну, каго папрасіць, каб зрабіў яе, хто-б мог выкапаць дол на могільніку й іншае. Перад хатай не суціхаў гоман. Людзі не разыходзіліся, а яшчэ больш іх прыбывала. Дзяліліся ўсімі дробязямі аб трагэдыі ў лесе, прыгадвалі ўсё добрае аб Алене й ліхое аб лясьніку.
- Калі-б ты, швагрок, - гаварыў Пракоп Алесю, - і твая Кацярына дагледзілі-б тут усё, дык мне трэба было скочыць да папа, каб заўтра прыйшоў...
- Добра, я тутака буду глядзець, бяжы, - згадзіўся Алесь.
- Ды й Чарнулю трэба было-б падаіць, - прыгадаў Бахмач. Ён убачыў Міколу, што стаяў ля парогу, мяркуючы, мусіць, дзе цяпер яго мейсца. - Ты падоіш, Мікола?
Пакуль той здолеў адказаць, выперадзіла яго Кацярыніна дачка Надзя:
- Я, дзядзечка, падаю.
- Добра, дачушка, ты зробіш, - сказала ёй маці.
Раўнамерны гоман на двары раптам сьціх. Тыя, што стаялі перад знадворнымі дзьвярмі ў сенцах, выглядалі навонкі.
- Паліцыя прыехала, - пачулася знадворку й перадавалася з адных вуснаў у другія аж у хату. У галасох чулася трывожная цікаўнасьць.
- А гэта-ж які чорт іх прынёс...
Не пасьпеў Алесь даказаць сваё, як у хату, са стрэльбамі на плячох, увайшло двух: адзін чарнавусы маладжавы Вадзімскі й другі, пажылы, Мэндлік.
- Пахвалёны Езус Хрыстос, - сказаў грубым басам Мэндлік.
Ніхто яму не адказаў. Людзі насьцярожыліся, пільна сочачы прадстаўнікоў улады. Пракоп стаяў побач швагры пасярод хаты. Твар ягоны ўсё яшчэ быў ў крыві. Паліцыянты, убачыўшы гэта, зьбянтэжыліся. Глухое маўчаньне нічога добрага ня весьціла.
- Пане Бахмач, мы маем да вас пару пытаньняў. Пан Бжончэк замэльдаваў нам у пастарунак паліцыі панствовай, што вы напалі на яго ў лесе й што ён, у вабароне... - пачаў гэтак Мэндлік гаварыць да Пракопа.
У Бахмача дрыжыкі прабеглі па целе, моцна да болю сьціснуліся песьці.
- Вон! - выбухнуў ён голасна, коратка й адрывіста. - Каб вашага сабачага сьледу тут ня было! Жонку забілі й яшчэ цяпер тутака мне на вочы асьмеліліся паказацца! Вон!
Здавалася, што прытаіўся ўвесь сьвет, чакаючы далейшага. У гэну хвіліну Пракоп запраўды быў страшны. Выглядала, што гатовы быў з голымі рукамі кінуцца на гэтых азброеных нозьбітаў «владзы панства польскага», душыць іх кляшчамі рук, аж пакуль сьсінеюць у перадсьмяротных уздрыгах мяккія панскія шыі.
Алесь схапіў Пракопа за руку. Бахмач увесь калаціўся.
- Паночкі, ці-ж вы ня відзіце, што тут у нас? Уважце хаця нябожчыцу, калі вы ў Бога верыце, - плаксівым голасам прасіла Кацярына.
- Вон з маёй хаты кажу! - ня сунімаўся Пракоп.
- Чакай, пане, чакай, - адкрыў рот Вадзімскі.
- Страляйце й мяне, вы душагубы!
Із такімі словамі Пракоп вызваліўся ад Алесявай рукі й зрабіў крокі два наперад. Відаць, што дзеяў, пабуджаны высокім эмацыянальным напружаньнем, гатовы кінуцца на Палякоў. Вочы яго, здавалася, набеглі чырваньню. Апроч гэтых двох у чорнай вопратцы, ён нікога цяпер навокал ня бачыў. Янук сачыў бацьку ізь цімалай трывогай і - сам аб гэтым ня ведаючы - захапленьнем. Гэта быў зусім новы чалавек. Цэлы век перад іншымі гнуў сьпіну, цяперака яе выпрастаў, ішоў вялікі й жахлівы ў сваёй злосьці, наважаны за глоткі схапіць нозьбітаў зьненавіджанага чужога ладу.
Казалі пасьля людзі, што, калі-б у той час з боку паліцыі была якая, хоць найменшая, правакацыя, ніхто Пракопа не ўтрымаў-бы Паліцыянты гэта спасьцераглі й воміг зразумелі. Яны бяз слова перазірнуліся, мусіць, узялі пад увагу варожасьць сабранага народу й цішком паціснулі за дзьверы. Адно Мэндлік, азірнуўшыся, кінуў цераз плячо:
- За пару дзён, пане Бахмач, прыйдзі на пастарунак. Трэба сьледзтва правесьці...
Бахмач тросься сярод хаты.
- Каб ты па пекле ракам хадзіў, як я да цябе пайду! - кіпеў ён.
XII
У гэны нядзельны вечар настаяцель дубовіцкае парахвіі, да якой належала вёска Літоўцы, сьвятар Абухаў прыймаў у сваім доме гасьцей. Ягоны сусед сьвятар Пцічкін прыехаў із сваёй сьвятаршай рана папаўдні, гадзінаў пару пасьля набажэнства ў сьвятыні. Часта заглядаў да Абухава Пцічкін, а гэты да яго. І ў гэты дзень, як заўсёды, рады былі сустрэцца.
Пасядзелі, пагаманілі, дзелячыся сьвятарскімі й сямейнымі навінамі, пад вечар пайшлі ў царкву, дзе супольна адбарабанілі вячэрню. Ужо пры выхадзе ізь сьвятыні пачуў сьвятар Абухаў найсьвяжэйшую навіну, прынесеную невядома кім зь Літоўцаў у Дубовічы, - аб тым, што сяньня ў скарбовым лесе лясьнік Бжончэк забіў літоўскую жанчыну.
Ці раз хваліўся Абухаў, што ён «заботілся о своей пастве». Таму й цяпер тую парахвіянку, што перадала яму вестку, умела пацягнуў за язык, каб усю драбязу выпытаць. Дзяліўся пасьля гэтай навіной із сваёй сьвятаршай і з гасьцямі, а сам адно мяркаваў, што рабіць, калі на хаўтуры яго паклічуць.
Не ўсьміхалася сьвятару Абухаву падарожжа для гэтай сваеасаблівай «заботы о пастве» ў Літоўцы. Сваеасаблівай яно, згодна сьвятаровай лёгікі, мела быць таму, што тут у два бакі глядзець даводзілася. Трымаўся той жыцьцёва апраўданае біблійнае праўды, што трэба аддаць «цэзарава цэзару, а божае Богу». Тутака-ж, здавалася Абухаву, божыя й цэзаравы інтарэсы былі ў калізіі. І як тады знайсьці бясьпечную сярэдзінку, а калі нельга, то як быць?
Папершае, гэты мужык з кабетай хадзілі ў лес зьбіраць ягады ў нядзелю. Значыцца, ня толькі сьвятар Абухаў, але самы звычайны сьмяротнік ведаў, што так рабіць мог адно сьвядомы грэшнік. Каму як каму, а такім людзям сьвятар Абухаў ніколі не даваў спуску.
Падругое, тут быў замешаны «цэзар» - значыцца, польская ўлада. Як-ні-як, гэны лясьнік быў дзяржаўным ураднікам, сачыў за дзяржаўным майном, выконваў свае абавязкі. Жанчыны, напэўна, дарма не застрэліў. Мусіць тутака - разважаў далей Абухаў - ці ня сам Бог рукой гэтага лясьніка пакараў грэшніка.
Прыйшоўшы да такіх першапачатных, усім як сонца ясных і незапярэчаных «ісьцінаў», Абухаў працягваў разважаць далей. Можа, Палякі й нічога не сказалі-б, калі-б ён, з духоўнага абавязку, паехаў хаваць застрэленую жанчыну. З другога боку - хто іх ведае? Напэўна, касурыліся-б на яго. А таго, каб каму з польскіх ураднікаў, хаця найменшаму, наступіць на балючы мазоль, сьвятар Абухаў якраз найбольш высьцерагаўся. Ды гэта было прост-напраст жыцьцёва неабходным.
Абухаў ведаў, што парахвіяне яго, як чужніка, ня любяць. Калі мае сяньня гэтую вялізарную парахвію, да якой аж шэсьць вёсак належыць, - такі надта смачны кавалачак на зайздрасьць усім вакольным сьвятаром - дык гэта, вядома-ж, ня дзякуючы мяйсцовым сялянам. Тутака трэба польскім уладам у ня меншай меры, чымся царкоўным, дзякаваць за гэта. Дзіва, што гэтым уладам у руку прыяў. Адно апошні дурак на яго мейсцы йнакш рабіў-бы.
Вазьміце хаця-б гэны загад міністра асьветы й духовай апекі аб увядзеньні польскае мовы ў праваслаўных цэрквах і пры навучаньні рэлігіі ў школах. Іншымі сьвятарамі загад быў зь незадавальненьнем прыняты. Крывіліся, ацялюгіваліся, направа й налева аглядаліся, адвалакалі, варожачы, як рабіць, ажно прыйшоў другі, бязь ніякіх недаказаннасьцяў, напамінак. Але не Абухаў. Ён наперад выскачыў, адразу з «усердзіем» узяўся. І розум меў, як неўзабаве выявілася. Яго на вока ўзялі, добрым словам прыгадалі, у прыклад іншым паставілі. Вось што далёказорнасьць і ўслужлівасьць значыць. Выйдзі ты каму насустрач, дык выбягуць напярэймы й табе. Аб тым, што розныя славянізмы ў польскім перафразаваньні гучэлі брыдка й шурпата для вуха, Абухаў найменш турбаваўся. Бог зразумее, у чым справа.
Аж у пяці вясковых школах вучыў Абухаў «закон божы». Лішня гаварыць, што за гэтае навучаньне ў кішэню ягоную падарожнічалі не такія ўжо дробныя манэты. А вазьмі зямлю ягоную: пяцьдзясят гактараў на мяйсцовыя ўмовы, дзе зямлі была вялікая галадоўка, гэта табе ні хаханькі. Ды якой зямлі! У каго як каго, а на ягоных нівах азіміна ці ярына, як мяйсцовыя казалі, «трубой вярнула», бульба як павар’яцеўшы расла, лён - як на глум усім зайздросьнікам, сенажаць столькі сена давала, што хоць ты ім заваліся, не гаворачы ўжо аб садзе, за арэнду якога ад Жыда штогод найменш тысячу злотаў браў. Трымаў шмат кароў, сьвінньяў, авечак, коней зь пяцёра адпасеных і як зьвяроў дужых. Трох парабкаў і тры служанкі меў; на жніво, сенакос, выбіраньне бульбы й іншае наймітаў браў. Жылося сьвятару Абухаву добра, што й гаварыць. І не мяйсцовым людзям гэта заўдзячваў. Каб іхная воля была, чаго добрага, падзялілі-б-расьцягалі ягоную гаспадарку не агледзеўся-б калі.
Не грашыў Абухаў любасьцяй да беларускае зямлі. Адылі гэта зусім не перашкаджала яму любіць і спажываць плёны ейныя. Як кажа тая француская прыказка - апэтыт расьце падчас яды. Рос, ды шчэ й як рос, апэтыт Абухава. Чым больш сыцеў, багацеў, тым больш буйнела прагавітасьць ягоная.
Як благі сон прыгадваў Абухаў часы мінулыя, калі пасьля вайны, як дэзэртыр з расейскага войска, хаваўся й лындаў па гэтай чужой краіне. Сам ня зь бедных паходзіў, да працы ня хінуўся й ззамоладу, а тут жыцьцё паставіла яго проста ў бязвыхадны тупік. І невядома, як доўга трывала-б тое, калі-б напярэймы Абухаву не прыйшла сама «матушка веры ісьціннай рускай» - праваслаўная царква. Дакладней гаворачы - не царква Абухаву на выручку пасьпяшыла, а людзі, што ёю ў Польшчы й акупаванай Палякамі Заходняй Беларусі кіравалі. Стараліся яны як найбольш свайго брата ў сьвятарскія расы апрануць. Дый сам Абухаў, што заўсёды гультая корчыць любіў і беларучкай праз усё жыцьцё хацеў прайсьці, борзда спанатрыў, дзе лёккі хлеб расьце. Аб тым, што ягоная асабістая й хрысьціянская маральнасьць шмат дзе шванкавала й замінала стацца «пастырам авец праваслаўных», нянадта Абухаў турбаваўся. Дый «уладыкі», што пасьля кароткай падрыхтовы яго на сьвятара пасьвяцілі, нянадта пра тое дбалі. Ім галоўнае - абы свой чалавек. А там упражэцца неяк, рады дасьць.
Спачатку вольна й асьцярожна ступаў, а пасьля некаторае практыкі ўжо зусім сьмела й адважна на сьвятарскія ногі Абухаў стануў, у сьвятарскі пух пачаў абрастаць. Лішнім казаць, што не належаў да тых, якія духоўны шлях ахвярным пакліканьнем лічуць. Для яго гэта была проста прафэсыя, што спорыла багацьце, многа выгадаў і магчымасьцяў бяз значнага абмежаваньня асабістых і сямейных вольнасьцяў.
Царкоўныя рытуалы й іншыя мудрасьці засвоіў добра й часам «наізусьць». Гэта дазваляла яму зь вялікай лёккасьцю й амаль аўтаматычна, зусім без ангажаваньня свайго духовага «я», барабаніць дзе што патрэбна было. Вядома, вымагалася й нямала акторства, адылі й тут Абухаў ня зломак быў. Калі ты заўсёды на вачох у людзей, ды шчэ такіх назіральных і дапытлівых, як мясцовыя сяляне, ня маеш права промаху даць. Сваім выглядам і ўсёй вонкавай істотай паказаць мусіш, што ўся твая душа ў малітве Божай. Асабліва-ж на хаўтурах ці паніхідзе ты, як найбольш любы раб Божы, усяго сябе пасьвяціць мусіш прозьбе ласкаў Ягоных. Спачатку нялатвая была гэта для Абухава справа. Ды наламаўся-налаўчыўся так, што й запраўды, гледзячы на яго, маўлялі часта людзі:
- Ты відзіш, як гэты поп шчыра моліцца. Ужо гэткага дык пэўна Бог паслухаіць.
Тым самым людзям, не разгадаўшым зручна асвойтанага Абухавым рамёства, даводзілася няміла разчароўвацца пры іншых нагодах. Было гэта найчасьцей на пасьлякалядных ссыпках, калі разам із парабком на шырокіх разваднях па сваёй парахвіі езьдзіў і «всякое даянія благо» зьбіраў. Тады людзі бачылі перад сабой прагавітага чалавека.
Зайдзе, бывала, у каторую хату, як накручаная катрынка малітву адляпеча, пару разоў крапілам па кутох махне й выглядае ўжо, каб яго шчодра за гэткую «благадзецель» абдарылі. Беларусы, як усім вядом, з натуры людзі добрыя й сумленныя дый шчодрыя - даюць ад душы, хто колькі можа. Адылі моршчыўся адпасены сыценькі твар Абухава, калі бачыў, што ў мех сыпалі гарнец, а ня цэлую сяўню жыта, калі нехта, з прычыны свае беднасьці, дзесяць грошаў, а ня цэлую залатоўку дасьць.
Узімку сялянскія меншыя дзеткі звычайна дома сядзелі. Як тут на двор босы ці голы ступіш? Па хатах сядзелі апранутыя ў вадных зрэбных кашулях, басанож. Наглядалі зіму адно праз размаляваныя штукаром-марозам малыя вокны, марачы аб ботах і цёплай вопратцы, каб на саначкі ці на лёд пабегчы. Для такіх дзетак кажны чалавек адтуль знадворку, што ў хату заглядаў, вялікай навіной быў. Уявеце сабе, як прыглядаліся яны такому дзіўнаму чалавеку, што ў даўгой расе, зь вялікай чорнай барадой, зьзяючым крыжам, махаў нейкай малой мяцёлкай і пырскаў вадой навокал, ды нейкай незразумелай мовай да «Божанькі», што на покуці, гудзеў.
Ледзь памятаў Янук, як першы раз убачыў Абухава. Сядзеў ён у хаце, рабіў на замарожаных шыбах кругленькія «вочкі» й цікава-прагавіта на двор выглядаў. Калі Абухаў увайшоў у хату, за сабой шмат холада ўпусьціўшы, малы Янучок не на жарты зьдзівіўся й насьцярожыўся ды назіраў, што далей будзе. Апрача таго, што сьвятар рабіў, найбольш цікавым аб’ектам Януковай увагі была даўгая й шырокая чорная барада. Нідзе й ніколі ня бачыў ён такой барады, такіх даўгіх пэйсаў.
Калі ўжо ўсё скончылася - значыцца, калі гэты дзіўны барадаты дзядзька накруціў нешта перад сабой залатым і прыгожым крыжам, усё паўтараючы «міца й сына», падыйшоў ён тады да Янука, што воддаль ад столу трымаўся. Парнуўшы вялікім указальным пальцам у чэрава так, што аж да сьлёз забалела, із брыдкай грымасай на сытым чырвоным твары сказаў:
- Ну что, мужык, нажрался бульбы, а?
Не разумеў Янучок, чаго гэты дзіўны дзядзька так брыдка зарагатаў, што аж ходырам задрыгала барада. Агідным і нялюбым выдаўся хлапчуку гэны твар і тыя дрыжачыя пэйсы ў барадзе, што нагадвала густую мяцёлку. Так балюча ў чэрава парнуў, што аж у вочках пякучыя сьлёзы накаціліся.
Ды ці толькі Янука так вітаў «слуга божы» Абухаў. Гэтак зьвяртаўся да дзетак амаль у кожнай хаце. І ўжо нашто цярплівыя былі сяляне й непашанай да духоўніка не грашылі, адылі некаторыя, пачуўшы такі «жарт» раз ці два, ня вытрымалі. Проста ў сьвятарскія вочы гледзячы, сказалі, што ад каго як каго, але ад духоўніка брыдка такое чуць. Абухаў - пык-мык! - усё пастараўся «замяць для яснасьці», на жарт зьвесьці. Неяк наагул ня мог ён старэйшым проста ў вочы глядзець, а ў гэны момант і пагатоў.
Усё гэта пасьля Абухаў на свой лад перакруціў. Мясцовыя «цёмныя мужыкі» не дарасьлі, каб ягоны субтэльны й дасьціпны жарт зразумець. Сьвятар, відаць, забыўся, што малыя дзеткі наагул, а на такіх кручкаватых жартах і пагатоў не разумеліся. Ён і не падазраваў, што гэнае грубое «мужык нажрался бульбы», тарнаванае ім із смакам на вачох старэйшых людзей, зусім коратка, вымоўна й калярова характарызавала ня толькі яго, як беднага на разумовую вынаходлівасьць чалавека, але й шмат чаго іншага.
Абухаў меў добры нюх. Борзда разгадваў людзей, іхную вартасьць, удзельную вагу ў грамадзтве й пры ўладзе. Ужо калі яму што рупіла, то ведаў, да каго пасьпяшыць із прозьбай, пранюхаўшы заднія хады; да каго паставіцца з ласкай, каму льга, а каму не выпадае пад бок таўхануць, каго абыйсьці й не чапаць. Адным словам, Абухаў рана пазнаў у гэтых мяйсцох і пры гэтай уладзе карысныя для яго простыя сьцежкі й крывулі, найважнейшыя слупы-апоры пры іх. Дзіва, што ў даволі кароткім часе разжыўся й разбагацеў Абухаў так, як некалі й сьніць пра гэта не даводзілася.
Ды яму ўсё было мала, усё расла яшчэ прагавітасьць. Вакольныя бедныя людзі паглядалі на «папоўшчыну», ківалі галовамі й пыталіся самі сябе: ці-ж запраўды аднаму чалавеку, хаця-б ізь вялікай сям’ёй, так многа самай лепшай зямлі й усяго іншага трэба, калі пасуседзтву такая галеча й нішчымнасьць сьвеціцца?
Многія так і называлі сьвятара скуралупам, несумленным абдзіральнікам, ненажэрам ды іншымі зьмяншальнымі мянушкамі. Іншыя-ж, пабожнейшыя казалі, што ім судзіць «бацюшку» нельга, бо яму, мусіць, Бог усё тое багацьце дае; а калі гэтак, дык ужо каму як каму, а ня ім-жа божыя шляхі й учынкі разгадваць.
Першыя, вядома, праўду казалі. Перад тым, пакуль каму цану за вянец, хрысьціны, паховіны ці што іншае засьпяваць, Абухаў намагаўся разьведаць пра матар’яльны стан чалавека, а тады ўжо сваё вымагаў. Браў, такім чынам, не за паслугу, а паводля прынцыпу - колькі ўдасца зьдзерці. Безумоўна, у яго быў свой мінімум, што мусіў узяць незалежна ад таго, ці чалавек меў чым плаціць, ці ў яго дзеткі ў хаце ўпрогаладзь сядзелі.
Калі йшло пра вянцы, дык поўбяды тут было. Людзі маладыя, жэняцца, весяляцца, новае жыцьцё пачынаюць будаваць. Калі й лішняе ад іх возьмеш, дык яны-ж маладыя, заробяць, нідзе ня дзенуцца. Найбольш балюча даваліся ўзнакі людзям сьвятаровыя ўзяткі за хрышчэньні й паховіны. Нараджэньне й сьмерць - два асноўныя й непазьбежныя працэсы йснаваньня. Людзі родзяцца і ўміраюць, наперад не разьведаўшы, ці будзе чым за сьвятарову паслугу заплаціць.
Гэткая жыцьцёвая сьвятарская этыка Абухава выцякала зь ягоных маральна-духовых нормаў. Чалавек лічыў, што яму, як адданаму «слугу божаму», больш чым каму іншаму розных матар’яльных дабротаў належылася, што ён за свае паслугі й так бярэ надта сьціпла, што калі ў «мужыка» будзе замнога, дык і так прап’е ці пусьціць куды ня трэба. Наапошку-ж, ужо хто як хто, а ён - «духоўны пастыр», спажыве рознае дабро якраз шмат разумней за іншых і якраз так, як трэба Богу.
Надта-ж вымоўным быў выпадак, калі Абухаў аддаў сваю старэйшую дачку замуж. Ужо на другую нядзелю пасьля вясельля, калі скончыў Сьвятую Літургію ў царкве, із крыжам у руках хваліўся сваім парахвіянам, што дачцэ ў пасаг дзесяць тысячаў злотых даў. Калі-б сьвятару давялося спажыць адно палову таго, што яму ў гэны час, чуючы пра пасаг, сулілі ў сваіх думках парахвіяне, пэўна, на вякі вечныя зь пеклам не разьвітаўся-б.
XIII
Вялікая лямпа гарэла над шырозным столам, застаўленым рознай емінай. На самым пачэсным мейсцы стаяла больш чым напалову выпітая літровая пляшка гарэлкі, папулярна званая манаполькай. Праз адчыненыя дзьверы з кухні чуваць было шыпеньне самавару.
Сядзелі за сталом даўно. Было іх чацьвёра: Абухаў і Пцічкін із сваймі сьвятаршамі. Абухава была таўсьцейшая за госьцю, азызлая ў твары, павольная ў рухах, голасная ў гамонцы. Пцічкіна была старэйшая за яе, больш гаваркая, часьцей сьмяялася. Лысы, як калена, дробны ў твары, з малой сівой бародкай, Пцічкін часта папраўляў і стрымліваў у гаворцы жонку.
Дзесьці з-за сьцяны з другога боку калідору далятала графонная мэлёдыя й гучныя вясёлыя галасы. Там сьвятаранка забаўляла сваіх наведвальнікаў.
- Маша! - гукнула Абухава ў кухні служанку.
- Што, матушка? - пачуўся адтуль нізкі жаночы голас.
- Ты доўга будзеш там з эцім самаварам важдацца?
- Січас гатоў, матушка!
У гэны час нехта пастукаў у пярэднія дзьверы.
- Маша, не слышыш? Хто-та ў дзьверы стучыць. Ідзі-ка пасматры, - зноў усхадзілася Абухава.
Праз пару хвілін у дзьвярох сталовага пакою зьявілася худаватая, старэйшая векам, служанка.
- То да вас, бацюшка, чалавек.
- Скажы яму, штоб абаждаў у этай комнаце, знаеш дзе, - загадаў лянівым голасам Абухаў, зусім не таропячыся зь мейсца. - Верна, эты с Літоўцаў.
- На пахарон? - спытаў, каб упэўніцца, Пцічкін.
- Так чаму-ж ты ня йдзеш пагаварыць зь нім? - спанукала Абухава.
- Пусьць мінут с дзесяток падаждзёт. Ты ім наўстрэчу тарапісь, так ані падумают, што табой уладзеюць, - адказаў, пазяхаючы, сьвятар.
Ужо колькі хвілін сядзеў Пракоп у пакоіку. Здавалася яму, што жыцьцё цяперака спынілася, усё нутро ягонае ахутала нейкая цямнота. Па тым мосьце, на якім стаяла ўсё тое, што дагэтуль прыдбаў у жыцьці, раптам трэснуў пярун. Вада падхапіла й панесла ашчэпкі мосту, а сам ён апынуўся па шыю ў разбушаваных хвалях. Тымчасам нясьведама, адно інстынктоўна рухаў рукамі й нагамі, каб утрымацца на паверхні, зусім не патануць. Хвалі міналі Пракопа, а ён зусім не намагаўся, каб выкарыстаць тую плынь. Гэны пярун, што разбурыў Пракопаў мост, быў Бжончыкаў стрэл у лесе. Нешта тады абарвалася ў глыбі Пракопавай істоты. Згубіўся жыцьцёвы балянс. Хвалі намагаліся праглынуць яго.
Ужо раз даў належны ім адпор. Гэта-ж прыйшлі былі ў ягоную хату й хацелі ад яго Бог ведае чаго. Перш замардавалі жонку, а тады, мусіць, ці не прабавалі тлумачыць яму й іншым сялянам, што гэта ён, Пракоп, напаў на Бжончка й што гэны бедны лясьнік, калі бараніўся, дык забіў Бахмачыху.
Пракоп гэных людзей не спалохаўся й даў ім адбой. У вачох мігацеў пазалочаны арол - сымбаль чужога ладу. Да таго-ж было ўзбушавала ў грудзёх, што нозьбітаў нялюбае птушкі вытурыў за дзьверы.
А пасьля... Што-ж пасьля? Усё яно йшло-паўзло, як быццам увосьні, у густой імгле. Ледзь-ледзь распазнаваў Пракоп зарысы навакольнае мітусьні, што называлася йснаваньнем, ды так брыў некуды наўгад. У гэных зарысах найбольшае й цантральнае мейсца займала мёртвая постаць найбольш любай і дарагой сяброўкі.
І цяпер ён вось тут, у сьвятаровым пакоі. Ведаў, чаго прыйшоў. Сядзеў як зьдзервянелы, чакаў. Там дзесьці за сьцяной чуваць былі звонкія галасы й рогат моладзі. Хрыпеў-задыхаўся нейкі голас у сіпатай грамафоннай трубе. Што да іх Пракопу? Яны для яго як-бы не за сьцяной, па суседзтву, а на другім канцы сьвету былі. Якая-ж цяпер вялізная продань між тым, што адбывалася ў ягоным сэрцы й тым, што навокал. Зь іншага пакою даляталі мужчынскія й жаночыя галасы, бразгат судздзя. Там ядуць ці што - Пракоп не прабаваў угадваць.
Пракоп быў зусім абыякавы да таго, што адбывалася навокал. Нават, каб хто прыйшоў, узяў за руку ды сказаў: лезь вунь, Пракоп, праз гэнае вакно, - бяз одуму палез-бы.
Вочы яго ўжо каторы раз затрымліваліся на нечым сьветлым, што ляжала на падлозе ля парогу. Ці ня белае гэта што? А мо, яно толькі некалі было белае? Цяперака такое затаптанае, завэдзганае, што цяжка гадаць пра колер. Рызман, мусіць, нейкі. Пракоп пацікавіўся й пачаў разглядаць пры млявым сьвятле малой лямпы. На гэтай вялікай шмаце, што служыла дзяружкай пад ногі, пачаў адрозьніваць нейкія павышываныя каляровыя ўзоры. Былі яны якраз такія, якімі вясковыя жанчыны ці дзеўкі аздабляюць ручнікі, настольнікі, кашулі. - «Гэта-ж, мусіць, і будзіць вялікі ручнік», - мяркаваў Пракоп.
І тады прыгадаў: людзі ці адзін раз гаварылі, што Абухаў ручнікамі й посьцілкамі падлогі ў хаце засьцілае. А Божа-ж мой! Можа, каторая парахвіянка прынесла ў царкву, каб на які абраз павесіў. І ягоная-ж нябожчыца Алена ці раз ручнікі ўзорамі вышывала ды ў царкву дарыла. Ды ці толькі адны ручнікі. А гэта вось пад нагамі адзін мо якраз і быў Аленін. Божа-ж ты мой! Пракоп аж жахнуўся, разважаючы такую магчымасьць, што вось перад ім ля сьвятаровага парогу, завэдзганы гразёй, вышываны можа рукамі нябожчыцы ручнік.
Ці-ж не памятае ён, зь якой руплівасьцю, стараннасьцю й адданасьцю папацела яна, вышываючы, як прыгожа й памастацку пад ейнымі спрактыкаванымі пальцамі расьлі, расьлі й зацьвіталі тыя палатняныя нітачныя васількі? Гэта-ж ні для каго іншага, а для самога Бога рабіла яна. Думала, мусіць, што праца ейная аздабляць будзе вобраз Стваральніка ці іншага сьвятога дзе на якім абразе. А тутака, на табе! А колькі-ж такіх ручнікоў, ці іншага, вытканага працавітымі мазольнымі рукамі сялянкаў было ў іншых сьвятаровых пакоях пад нагамі? Дык вось як ён шануе працу пабожных парафіянак!
Цяжкімі крокамі на калідоры зарыпела падлога, і ў дзьвярох вырасла мажная, аздобленая чорнай барадой, постаць Абухава.
- Ты ка мне? - спытаў сьвятар.
- Га? - ускочыў Пракоп з крэсла із прашмуляным цыраватым сядзеньнем.
- Я спрашываю: ты ка мне? Што з табой?
Абухаў выглядаў, быццам устаў ад доўгага «чаепіція». Нос і твар былі чырвоныя, вочы памутнелыя ад гарэлкі. Ці раз бачыў Пракоп гэтыя вочы ў царкве пры алтары. Тады яны былі йнакшыя - куды прыемнейшыя; можа, таму, што да Бога ў высі падносіліся. Цяперака-ж як-бы шукалі й не знаходзілі апоры, быццам ня ведалі, на чым ім затрымацца й ці затрымацца наагул. Бегалі-коўзалі па Бахмачу й нейдзе воддаль ззаду за ім.
- Я да вас, бацюшка, із просьбай, - пачаў Пракоп.
- Ну што? Гавары, гавары! - нагліў сьвятар, гледзячы на гэтага басанога, у зацяганай вопратцы, селяніна.
- У мяне нішчасьце, бацюшка... Жонка мая, яе сягоньня лясьнік...
Далей не хапіла паветра. Каторы ўжо раз той чорны вобраз нядаўнай трагэдыі кружыў уваччу, аддаляўся. Сьвятар маўчаў.
- ... лясьнік у леся яе забіў...
- Гм... Упакой Госпадзі душу яе, - зусім механічна адлепятаў Абухаў. - А чаму-ж ты ў лес у празьнік пашоў? Ні знаеш, што ў царкву далжон быў?
- У будні дзень німа калі, бацюшка, работа...
- Заўтра хароніш?
- А калі-ж... Адкладаць німа як.
- Два пуды жыта.
Пракопавы думкі ў той час былі так расьцярушаныя, што ён зусім забыўся, што сьвятар можа вялікую цану засьпяваць. Думаў, што праслухаўся.
- Як, бацюшка, кажаце? - спытаўся.
- Два пуды жыта дасі, то пахараню.
Памылкі не магло быць. За паховіны сьвятар пытаў два пуды жыта. Пракоп цяпер прыгадаў, што ў ягонай хаце даўно свой хлеб зьвёўся, ужо колькі на пазычаным, а то й зусім ня бясхлебіцы перабіваліся. У ягоным сьвіране й мышам не было чаго есьці, мусіць ці не ў суседзкія перабраліся. А гэты вось сыценькі брухаты чалавек стаяў перад ім і наспакайней у сьвеце засьпяваў такую вялікую цану, што Пракопу той апошні дух ад неспадзеўкі заняло.
- Бацюшка, дзе-ж я гэта іх вазьму? Сам вуньдзіка бяз хлеба ўжо сколька часу... Вы-ж Богу служыце, дык, можа, беднаму пасобіце...
- Два пуды жыта, кажу. Ні дасі, то й гаварыць ня буду.
- І ні ўрадзіла-ж ў мяне сёлета, ні дай ты, Божа, майму ніпрыяцілю. А дзе-ж яшчэ тоя жніва. Ну, алі можа як сажну, дык заплачу... Што ўжо з вамі зробіш...
У Пракопа млелі ногі, ён ледзь стаяў. Пякло ў сярэдзіне. Ад таго нішчымнага сьнеданьня нічога ў роце ня меў. Яму патрэбная была цяпер матар’яльная й маральная падтрымка.
- Ня буду я ажыдаць, пака сажнеш. Заўтра, как пахараню, тады й заплоціш. Ну то как?
- Ні магу, бацюшка, памілуйце! Ці-ж вы беднаму ня можаце паспагадаць, папусьціць трохі хоць?
- Ні прыеду. Ідзі нанімай каго дзішавей, а мяне не ажыдай!
З гэткімі словамі сьвятар выйшаў з пакою. Вярнуўшыся ў ядальню, ён рассасуліўся на шырокім выгадным крэсьле й зьвярнуўся да Пцічкіна:
- Ну то што? Можа яшчэ па румачке?
- Ну эта как вы... Чалавек зачэм прыхадзіл?
- На пахароны прасіл. А плаціць ня хочэт. Гаворыць, што нету ў яго. Я атказался, - спакойна тлумачыў Абухаў, наліваючы манапольку.
У пакоі было нязручнае маўчаньне. Жанчыны й Пцічкін шматзначна пераглянуліся.
- То за ваша здароўе! - падняў Абухаў чарку.
Пракоп быў ашаломлены да рэшты. Чуўся так, як чалавек, што сьцякае кроўю. Выцягнуў руку з прозьбай, каб яму дапамаглі, перавязалі раны, агледзелі, а тыя, заміж помачы, укалолі ў найбольш кволае й балючае мейсца. Адылі не фізычную рану зрабіў зрабіў Пракопу Абухаў. Рана была шмат цяжэйшая й глыбейшая.
Не памятаў, колькі яшчэ, як аслупянелы, стаяў у пакоі, калі выйшаў. Ногі пацяжэлі, быццам іх хто волавам наліў. «Два пуды жыта. Ні дасі, то й гаварыць ня буду» - надакучліва зьвінелі сьвятаровы словы. Пракоп быў чалавекам глыбока веруючым. У яго галаве не магло зьмясьціцца, што сьвятар ня толькі задумаў гандлявацца зь ім у час такога цяжкога сямейнага няшчасьця, але зусім адмовіўся на паховіны прыехаць.
Зьнясілены фізычна, дабіты маральна, Бахмач ня толькі што ня мог разважаць лягічна, але нават думаць пасьлядоўна. І выглядала, што хвалі тэй рабушаванай ракі, у якой апынуўся сяньня пасьля абеду, цяпер канчаткова яго праглынуць. І ад Бога няма помачы й ласкі. За што-ж Бог так яго карае? Ці-ж нябожчыца можа быць пахаваная безь сьвятара, бяз слова Божага?
Не памятаў, як доўга йшоў. Цемра была, як пальцам у вока. Здавалася, што з дарогі зьбіўся. Пастаяў крыху, паслухаў, у якім баку чыгунка. З Гацяў далятала галёканьне цягніка. Бахмач наважыўся адпачыць, сеў на нейкі камень, далонямі падпёр твар. У галаве хаос думак бушаваў, быццам тое чорнае груганьнё ў мінулую вайну над трупамі ў Гараватцы. І хаос гэты, пры росьце эмацыянальнага паднечаньня, яшчэ большаў.
Сяньня раніцай яшчэ жыў у сонечным сьвеце. Калі пасьвіў Чарнулю пры дарозе, ён вокам сына гэтае зямелькі, якому любае кожнае дыханьне й колер ейны, назіраў нараджэньне новага дня, бачыў, як прырода славіла Бога.
Пракопаў сьвет быў малы й цесны. І з кожнага кута яго шчэрыла зубы вялікая галіта й цяжкая нядоля. Але ён, за тым кароткім выняткам часу, калі працаваў у Пецярбургу, ня ведаў іншага сьвету. Тутака нарадзіўся, вырас. Колькі папрацаваў, папацеў, пагараваў, каб заваяваць сабе права грамадзянства ў гэтым сьвеце, зьвіць сваё, няхай сабе сьціплае, гняздо, ня быць апошнім між апошніх. Карэньні ягоныя, як гэнага шматстагодняга дуба на сугры Гараваткі, сягалі глыбака ў гэтую зямлю. Цяперака-ж, здавалася, гэтыя карэньні падсякалі. Пракоп пахіснуўся, траціў раўнавагу. Дзе-ж шукаць апоры?
Дзе падзелася тая залатая нядзельная раніца? Адыйшла яна, беспаваротная, адплыла ў вечнасьць, у нябыт. А зь ёю, здавалася, сплыло да рэшты Бахмачова жыцьцё. Мусіць, раніца тая была Бог ведае як даўно; так шмат чаго здарылася ад гэнага часу. Не хацелася даць веры, што яна, сьветлая й шмат абяцаючая, была яшчэ тутака колькі гадзін таму назад. Пракоп за гэты дзень пастарэў гадамі. Цяпер бачыў перад сабою цемрай ахутанаю, нязглыбленую бездань. З аднаго боку злосна-агідны руды каржакаваты лясьнік, а з другога - чарнабароды поп, штурхалі яго ў тую продань. Падаў і ляцеў, дарэмна махаючы рукамі й нагамі, каб за што зачапіцца, утрымацца. І ці будзе ўжо адкуль які ратунак?
- Давай, галгане едэн, ягады, ато застрэлю! - крычэў каржакаваты чалавек із стрэльбаю ў руках. Побач грозна вурчэў і скаліў іклы вялікі ваўчар-сабака.
- Ні дасі два пуды жыта, то ні пахаваю! - зьдзекваліся ў цемені дрыжачыя пэйсы ў чорнай барадзе.
- Божа, ратуй! Згаварыліся! Жывога ў магілу загоняць! - стагнаў Бахмач. Ён падняў галаву ўверх, аж да зыркіх у начной цемені зораў, паволі перахрысьціўся. Устаў з камяня, як прывід у дзёгці ночы паклыпаў у той бок, дзе яго чакалі. Тамака жывыя, дабразычлівыя людзі, сябры ягоныя. Там ён патрэбны. Дык трэба йсьці...
XIV
Пракопаў Янук да гэнай нядзелі ніколі лоб-у-лоб не сутыкнуўся ізь сьмерцяй. Нельга сказаць, каб сьмерць была для яго навіной. У ягоным уяўленьні сьмерці былі дваякія: адны - гэта тых, што адпраўлялі на вясковы могільнік літоўскіх людзей, а другія, гэта тыя, аб якіх гаварылі настаўнікі гісторыі ў школах. Першыя, вядома, былі побач. Маладому хлапцу здавалася, што яны былі нялюбымі, бо, калі каго хавалі, дык надта-ж многа галасілі. Адылі хоць на іх наракалі, запярэчвалі ім права да зьяўленьня ў вёску, сьмерці гэтыя прыходзілі няпрошаныя. Мусіць, мелі яны ў Літоўцах такое самае права, як, прыкладна, жыта, што каласіла нівы, салаўі, што сьпявалі па гаёх і дубровах ды ўсё чыста іншае, што бытавала навокал.
Тыя сьмерці, аб якіх гаварылі настаўнікі ў школах, належалі, мусіць, да зусім іншае катэгорыі. Іх называлі слаўнымі, гэройскімі, ды яшчэ й ахвярнымі. Як дзяцюк у касавіцу траву, касілі яны адважных людзей на палёх баёў. Людзі гэныя былі найчасьцей у росквіце маладосьці, фізычных сілаў і ваеннага спрыту. Дні іхнай гібелі паміналі пасьля доўгімі гадамі, некаторым ставілі помнікі, прысьвячалі адмысловы час, каб аддаць належную пашану. Значыцца, іхныя сьмерці не былі дарэмнымі: яны былі патрэбнымі, каб вольна жылі тыя людзі, што прыходзілі пасьля.
Сьмерць свае маткі юнак ня мог прыдзяліць ані да першае, ані другое групы. Гэта ня толькі таму, што была яна бязьлітасная й брутальная, што матка сканала з рукі чужога й бессардэчнага забойцы, але перадусім таму, што яна ў поўнай і жахліва-гвалтоўнай сваёй велічы першы раз станула перад пастухом Януком, забрала найбольш любую яму йстоту. Хлапец разгубіўся, спалохаўся. Сьлёзам не было супыну. Цэлы надвячорак і вечар, як п’яны, сноўдаўся ля бацькавай хаты, нідзе не знаходзячы сабе мейсца й патолі.
Зь мінулага вырастаў і прамяніўся перад ім дарагі матчын твар; ласкаў-суцяшаў яго, тулілі да сябе матчыны грудзі. Голас вымаўляў словы спагады, падтрымкі. Ведаў Янук, што голас гэны ня здольны быў да рэзкага слова нават тады, калі капрызамі сваймі гнявіў матку. Матка была для яго ўсім на сьвеце: апорай у злыбядзе, сябрам у дарозе, крыніцай сьвятла й ласкі, пацехай і радасьцю.
Ці праўда гэта, што яна адыйшла? А мо, гэта толькі благі сон? Не, ня сон гэта. Вунь на покуці ў хаце пад абразамі - пажаўцелая й страшная - гэта была яна. Гэта не кашмар. Жаль душыў і расьпіраў юнаковы грудзі. Наапошку не было ўжо чым плакаць: перасохлі сьлёзы. Быццам жарства, нешта сухое дзёрла ў горле.
Як ніколі, людна было ў той вечар ля Бахмачовай хаты. Людзі прыходзілі, ціха заглядалі праз адчыненыя дзьверы ў хату, упоцемках поўнілі сенцы, як пчолы пасьля працавітага дня ў вульлі гудзелі на вуліцы. Выглядала, як быццам сабралася тут усенароднае веча.
Цяжка прыдушыла народ польская акупацыйная ўлада. Адылі гвалт гэны, асабліва апошнімі часамі, рэдка выяўляўся ў такой зыркай хворме, як сталася гэта сяньня ў скарбовым лесе. Нават тыя, што так ці йнакш шлі ўладзе насустрач, спатуралі ёй, або ў найлепшым выпадку былі пасыўнымі, цяперака пабачылі ейны запраўдны твар у поўнай нагласьці й брыдоце. Усе былі паднечаныя, некаторыя-ж - да лютасьці злосныя. Полымя нянавісьці разьдзьмухваў той просты факт, што безабаронная ахвяра была цяжарнай. Значыцца, замардаваў лясьнік не аднаго, а двох чалавек.
Нават найбольш рэлігійныя не асьмеліліся-б упікнуць Пракопа за тое, што грашыў, калі пайшоў зьбіраць ягады ў нядзелю. Гэта-ж нядзелю й лічылі ягадным днём. Буднямі на сваіх нівах ці ў пана працавалі. Разважаючы аб тым, што здарылася, на розныя лады, кожны меў нагоду прыгадаць і выліць сваё собскае гора, запраўдныя ці ўяўныя крыўды з рукі гэтае чужое ўлады.
Непаседлівы Янук, сноўдаючыся між людзей, спасьцярог за парогам у сенцах Дуню Макатунішку.
- Янучок, - сказала яна ледзь чутным голасам і запялася. Выцягнула руку, каб яго спыніць ці што, але рука гэная на паўдарозе зноў наважыла апусьціцца. У цьмяным сьвятле Янук спасьцярог васільковыя Дуніны вочы. У іх была спагада, няпэўнасьць і яшчэ нешта...
Разгубіўшыся, Янук на момант затрымаўся. Раптам, невядома чаму, стала яму вельмі сорамна. Вось ён такі ўжо вялікі й заплаканы быў. Як-жа гэта! Нават цяпер, у час цяжкой трагэдыі, не жадаў паказаць перад гэтай дзяўчынай свае слабасьці. Як заўсёды раней побач яе, хацеў быць устойлівым і самаапанаваным, а ня плаксай. Ня мог сьмела й проста зірнуць у бок гэных васількоў. Нашто ўжо зжыўся з Дуняй і разумеў яе, колькі гэта розных справаў разважалі-ператрасалі дый шчэ падзіцячаму часта абмяркоўвалі, усяроўна цяпер ніякавата было адкрыць перад ёй сваё сэрца й выліць адтуль поўнае гора. Прадчуваў, што ня вытрымае, як малое дзіця расплачыцца. Таго найбольш баяўся. Мог-бы так зрабіць адно на грудзёх маткі. Як-бы яго хто раптоўна пекануў у кволае мейсца, борзда рушыў ад Дуні на двор, дый пасьля высьцерагаўся, каб зь ёю не сустрэцца.
На покуці ў хаце, прыбраная ў чорнае, жоўтая ў сьвятле сьвечкаў, ляжала нябожчыца Бахмачыха. У нагах стаяў малы ростам, стары й лысы аднавясковец Апанас, у руках трымаў пасалтыр і чытаў. Манатонны голас ягоны дрыжэў і сквірчэў, як тое полымя ў самаробных сьвечках. Вось-вось, здавалася, захрасьне ён нейдзе ў старым, абцягнутым паморшчанай скурай горле й больш не аджыве. Горла-ж прачышчалася, голас мацнеў, ды манатоннай ноткай, як той кволы матыль, вылятаў дзесь зь ягонай глыбіні, пырхаў над траскучымі й копцячымі полымем сьвечкамі, мітусіўся па змрочнай хаце й ужо амаль бясьсільна то асядаў на сьценах, то праз расчыненыя дзьверы намагаўся дастацца навонкі. А знадворку быццам панібраціў яму аднастайны гоман людзей.
У хаце было душна. На лавах сядзелі пераважна жанчыны. Некаторыя хліпалі ў насы. Рэдка калі нахіналася каторая да свае суседкі, штосьці на вуха шаптала. Пры самай нябожчыцы, панурыўшы галаву, сядзела Кацярына. Яна калі-нікалі ўсхліпвала, хусьцінкай выцірала вочы й нос. Побач сядзела дачка Надзя. Была гэта рослая, цёмнавалосая й прыгожая сямнаццацігадовая дзяўчына. Каму як каму, а ёй - крумянай і поўнай жыцьця, ня мейсца было тут, дзе на ўсіх цяжкі адпячатак палажыла сьмерць.
Знадворку ад сьвірана даляталі глухія гукі малатка, сякеры й пілы. Там на козлах, пры сьвятле ліхтара, зьбівалі дамавіну. Кацярынін Алесь майстраваў зь Якубавым Васілём. Ад ліхтара, што стаяў на падпярэчніку клеці, мужчынскія цені, як доўгія здані, вандравалі або спыняліся на панадворку. Дамавіна была ўжо амаль гатовая. Прымяралі й зьбівалі века.
Праз вокны цьмянае сьвятло з хаты прастакутнікамі змагалася зь цемрай на вуліцы. Яно коўзала на плячох і тварах натоўпу. Людзі падзяліліся на групы, абмяркоўваючы сяньняшняе здарэньне. Кажная група мела найбольш гаваркога й аўтарытэтнага дзядзьку, погляды якога бралі верх над думкамі іншых. Жарыліся й патухалі ў цемені вугалькі папяросаў. Дзесь з аселіцаў чуваць было кракатаньне жабаў, зводдаль набліжаўся гул цягніка. Ніхто не рупіўся пад дом.
У ваднэй групе найбольш ажыўлена й пераканальна гудзеў бас солтыса Паўлоўскага. Быў гэта рухавы, поўны жыцьця, у трыццатых гадох, мужчына. Як-ні-як, ён тут быў слупом улады. Лічыў сябе шляхціцам. Калі хто ў гутарцы зь іншым не хацеў называць яго па імені - а так бывала часта - дык проста казаў: гэты наш дзіравы шляхціц. Паўлоўскі мо й паходзіў з тэй зьбяднелай шляхты, што глыбака ў беларускую зямлю ўкаранілася. Хто там мог тропу дайсьці. Адылі ўсе ведалі, што якраз такая шляхта была тут найбольш стойкім і заядлым абаронцам польскае ўлады. Яна вырасла з народам, некалі была яго складовай часткай. Пасьля спалянізавалася, духова адыйшла да чужнікоў, але ўсяроўна лічыла сябе выказьнікам народнае волі.
Характэрна, што амаль ніхто з гэтай шляхты не карыстаўся дома польскай мовай; бальшыня ня ведала яе ў зуб. Ставілі знак роўнасьці паміж пальшчынай і каталіцтвам так, як гэтага вымагала ўлада. Няздольныя, такім чынам, выявіць польскасьць у мове ці чым іншым, намагаліся быць лепшымі каталікамі, чым сам папа рымскі, і лепшымі Палякамі, чымся паны й асаднікі, якіх панавозіла-панасаджвала на гэтую зямлю панская ўлада. У запраўднасьці-ж былі няўдалымі імітатарамі.
Другая, лікам пераважаючая, праваслаўная часьць Беларусаў была для гэтых імітатараў-Палякаў «рускімі». І сьвяткі, гэткім чынам, не называлі каталіцкімі ці праваслаўнымі, але «рускімі» й «польскімі». Такое разьмежаваньне Беларусаў, якому спатурала нацыянальная маласьведамасьць, прыяла ў руку польскім ураднікам, калі пры пярэпісу насельніцтва шляхам хвальшаваньня трэба было давесьці, што тут бальшыня «палякаў», а крыху «рускіх», маса «тутэйшых», а Беларусаў дык адно на развод ці звод асталося.
Сяньня Паўлоўскі трапіў у тупік. Адчуваў, амаль ведаў, што поўная праўда была на баку гэтых людзей. З боку Бжончка не магло быць апраўданьня за забойства Бахмачыхі. Паліцыя гаварыла йнакш. Як Пракоп прагнаў іх з хаты, забегліся да Паўлоўскага. Пераказалі солтысу лясьнікову вэрсію. Адно па выглядзе іхным здагадаўся Паўлоўскі, што незадаволеныя былі цэлай гэтай справай. Хацелі-б, відаць, як той Пілат, абмыць рукі, калі-б з абавязку не былі пакліканымі. Нацякнулі солтысу, каб сачыў, што тут будзе рабіцца, і «ў выпадку чаго, ты ведаеш дзе нас знайсьці». Казалі таксама, каб пасьля паховінаў прыгадаў Пракопу зьявіцца на пастарунак для высьвятленьня справы.
Ужо хто як хто, а Паўлоўскі ведаў Пракопа зь першай рукі, як роднага брата. Бахмач, бывала, каб каму калі вока запарошыў, а ня тое, што на нейкага ўзброенага галаруч кінуўся. Вось чаму солтыс быў пэўны, што тутака хіба была на лясьніковым баку. Калі-ж людзі абурыліся нялюдзкім Бжончыкавым учынкам, дык мелі добрыя падставы на гэта. Ды Паўлоўскага тое зусім ня грэла. Наадварот - хто-ж, калі ня ён, мусіў у сабакі вачэй пазычаць, крывіць душой, падтрымліваць хвальшывую ўрадаваю вэрсыю? Як-жа йнакш?
Ты-ж адно паспрабуй, публічна прызнай гэтым людзям слушнасьць, дык толькі глядзі, што будзе! Ведаў солтыс вяскоўцаў, як сваю пецярню. Не сябры яны яму. Ці адзін укусіў-бы яго, каб зубам волю. Ого! Тут, брат, пальца катораму ў рот ні ткай, бо цэлага ня выймеш! Ты закінь за каторага слова, прызнай слушнасьць, дык спачатку панібратамі стануць, а пасьля - чаго добрага - нараўне цябе із сабой паставяць. А які-ж ён ім роўня? Ён-жа начальнік іхны. Таму мусіць воддаль трымацца й вэрсыю Бжончка падтрымліваць. Паўлоўскі-ж ня з тых, што ўчора нарадзіўся, ён ведаў чыю руку грэць.
Мужчыны слухалі солтысавай гутаркі неахвоча й, мусіць, толькі для прыліку не пярэчылі. Калі адгукаліся, дык няшчыра й асьцярожна. Нядоля навучыла іх цаніць-узважваць кожнае слова, каб лішняга ня ляпнуць. Халадзечу з боку аднавяскоўцаў Паўлоўскі адчуў вельмі выразна. Калі пераказваў, што яму казала паліцыя, заступаўся за Бжонка, або ганіў Бахмача, некаторыя маўкліва ківалі галавой, у найлепшым-жа выпадку адно патаквалі. Солтыс спасьцярог, што дзе-б ён ні павярнуўся, заціхалі галасы, людзі насьцярожваліся, адыходзілі на бакі. Не хацелі адчыняць перад ім сваіх сэрцаў, ня лічылі яго сем’янінам.
Солтыс падыйшоў да Лявона Шпунта. Прабаваў пацягнуць дзяцюка за язык. Той збываў яго паўсловам, а нават маўчаньнем. Хто-як-хто, а Лявон-жа заўдзячваў Паўлоўскаму сваю працу «драгомішча». І гэты гаварыць, адкрыцца не хацеў. Наапошку Паўлоўскі адчуў сябе зусім чужым у гэтай грамадзе.
Каб гэта хто з гэтых мужыкоў ды кінуў яму, як Паляку, абвінавачаньне ў вочы, узяў яго за чуб! От схапіўся-б тады ізь ім уджкі. Што-б там ні было, але душэўную злыбяду прагнаў-бы. Дык-жа не. Проста, мусіць, залічылі яго, пана солтыса, у лік вінаватых дый кропку над тым паставілі. Нават толкам паслухаць яго ня хочуць. Проста абмінаюць. Гэта ўжо празь меру! - «Я-ж вам за гэта пакажу, пазнаіця вы!» - у думках пагражаў Паўлоўскі.
Пракоп, як той прывід, шмыгнуў ля плоту, некаторымі нават незаўважаны, дый пайшоў на двор да Алеся.
- Наказаў? - спытаў швагра, адклаўшы малаток.
- Наказаў, толька...
- Толька што?
- Ні прыедзіць.
- Ні прыедзіць? Як-та так?
- Два пуды жыта захацеў.
- Аж два пуды?
- Так...
Цені ад ліхтара замерлі на панадворку.
- Каб яму сваё бокам вылізла, як ягонай прагавітай кішцэ мала! - плюнуў злосна Алесь. Пракоп стаяў моўчкі, трымаючы на дамавіне вочы.
- Сказаў-бы-ж ты, што аддасі, як сажнеш ды змалоціш.
- Казаў.
- А ён?
- Хоча, каб адразу. Прасіўся я, казаў, што ні магу, дык ён каб табе на макулінку пасобіў. Гаварыць, кажа, ня буду.
- Ну, гэта-ж ня поп, каб яго зімля ні насіла!
Алесява правая рука да болю ціснула тапарышча. Страшна ў млявым асьвятленьні ліхтара выглядаў гэты здаровы чарнявы мужчына. У галаве ўжо мяркаваў, ці мог-бы дзе пазычыць, каб швагру выручыць. У самога зубы на паліцы, добра што бульба ды капуста шчэ не зьвяліся. А ў каго-ж пазычыш? Тыя, што далі-б, дык ня маюць, а тыя, што маюць, дык не пасобяць. Злосьць на сьвятара адсунула ў бок усе іншыя думкі. Каб дубовіцкая чорная барада пад рукой была, дык, здаецца, бяз одуму рашчапіў-бы войстрай сякерай галаву.
- Дык як-жа гэта будзіць? - прашыпеў Алесь.
Заміж адказу Пракоп сеў на шырокую калоду, што раней прыцягнулі з дрывотні, далонямі падпёр твар.
- Можа, якога другога папа папрасіць? - сказаў Васіль.
- Пазнавата. Дзе ты гэта каго... Заўтра-ж пахаваць трэба. Ліха яго матары, - цьвёрда наважыўся й глянуў на Пракопа Алесь, - Ні прыедзіць, дык і ні нада. Бізь яго абойдзіцца!
- Біз папа? - падняў галаву Бахмач.
- Біз папа. Памолімся й вечную памяць сьпяём самі. Панас зацягніць, а мы падхопім. Ня можа быць, каб Бог нас ні паслухаў.
Пракоп адказаў не адразу. Ён мяркаваў, ці гэта грэх будзе ці не, калі жонку безь сьвятара пахаваць.
- А можа, ты праўду кажыш?
- Пэўня-ж, праўду. Ніхай яму грэх будзіць, а ні нам. От як...
На двор выйшла Кацярына. Вестка, прынесеная Пракопам, маланкай перадалася прысутным ля Бахмачовай хаты. Як лес, ускалыханы ветрам перад навальніцай, гэтак ажывіліся цяпер літоўскія сяляне. У хаце стары Панас кінуў чытаць псалтыр, колькі разоў перахрысьціўся на абразы й сеў на лаву, а пасьля выйшаў на двор зачарпнуць сьвежага паветра. У галаве ягонай памясьціцца не магло, каб сьвятар зрабіць паховіны нябожчыцы адмовіўся.
Тлеючая ў сялянскіх сэрцах нянавісьць да Палякоў скіравалася цяпер у іншы бок. Поўную волю свайму языку даў солтыс Паўлоўскі. Усе, як-бы забыўшыся, што было колькі хвілін таму назад, патаквалі яму, памагалі словамі, лаянкай. Шматлікія пайшлі ў панадворак, абступілі Пракопа й мужчын ля дамавіны ды распытваліся пра дробязі. Вылез цяпер на паверхню Лявон Шпунт. «Драгомішч» і солтыс раптам знайшлі супольную мову, кожны із сваёй мэтай. Шпунту, як на замову, зьявілася добрая нагода ня толькі ўдарыць па сваіх архіворагах - сьвятарох, але й распаліць народны гнеў, накіраваць яго, можа, нават у пажаданае рэчышча. Паўлоўскаму-ж таксама цяпер была магчымасьць рэабілітаваць свой гонар, накіраваць увагу людзей у іншы бок ад Палякоў, нацкаваць на Абухава.
- Пайдзем, наб’ём папа! - кінуў Лявон Шпунт.
- Пайдзем! Давайце ўсе, дадзём гаду!
- Папа наб’ём!
Мікола, што прыслухоўваўся, кульгікаючы, пабег у панадворак.
- Тата, людзі папа ідуць біць! - кінуў, бегма.
- Якога папа? Што яны, падурэлі? - схамянуўся Бахмач.
- Абухава, каго-ж...
Пракоп ускочыў і разам зь іншымі пасьпяшыў на вуліцу. Запраўды, натоўп рушыў зь мейсца. Бахмач голасна зьвярнуўся да ўсіх:
- Гэта куды вы?
- Ідзём папа адлупцуем, так яго маць!
- Два пуды жыта яму бокам вылізуць!
- Стойце, людзі добрыя! - прасіў Пракоп. - Чаго вы ўсхадзіліся? Няможна-ж так. Калі гэта вы за мяне, дык астаўце, Бог зь ім...
- Чорт ізь ім, а ня Бог! А мы яго правучым! Ідзём, дзяцюкі, дадзём чорнай барадзе!
Алесь бачыў, што цяжка людзей стрымаць, дык пасьпяшыў на помач швагру:
- Людзі добрыя, на прамілы Бог, ці то вы падзічэлі? Што вы з таго папа выб’еце? Ці вы яго зьвяжыце й прывядзіцё? Гэта-ж нашто разбой па начы? Астаўце, нам такая помач ня трэба!
Тыя, што йшлі, завагаліся, спыніліся. Пачалі між сабой спрэчку. Лявонава падбухторваньне страціла першы ймпэт. Асядаў злосны ўздым. Відаць было, што пагавораць, палаюць уволю Абухава, дый толькі таго.
Ужо было за поўнач, калі разыходзіліся па хатах.
XV
На вялікім літоўскім могільніку, між бярозаў, асінаў, бэзу й меншага кустаўя, горда й велічна, быццам манарх і каралева ў зграмаджэньні сваіх вернападданых, узвышаліся дзьве вялікія сосны. Большая зь іх - у камлі тоўстая, як пяцём мужчынам ледзь абняць - нахілілася сваім чубам да меншай, простай і ў шапцы зусім сымэтрычнай, якраз так, як гэта робяць вясковыя цёткі, калі адна другой на вуха вялікі сакрэт маніцца пераказаць. Тысячамі вялікіх каранёў і мільёнамі маленькіх карэнчыкаў, заглушаючы суседнія дрэвы, прагна смакталі гэныя дрэвы пажыву з могілак, так добра ўзбуйнеўшых на попелах мінулых літоўскіх пакаленьняў. Ды ня толькі літоўскіх хавалі тут на вечны супачын: былі тут і дзялкі малых падсуседзяў з ваколіцы.
Гаварылі ці раз, гледзячы на гэныя сосны-прыгажуні, людзі:
- Глянь, якія пекныя! Дзіва што! Столька народу там ляжыць. Як ім гэттака ні расьці...
Здаралася й так, што казаў адзін другому жартам:
- Ці ты калі думаў, што гэта, можа, нашы дзяды ці бабулі шышкамі парабіліся?
- Як гэта?
- Ну от, скажам, гэна вялікая сасна на могільніку карэньнямі залезла ў дамавіны, на попеле нашых людзей жывець, дык шышкі павырасталі. Як ты думаеш?
- А ты знаіш, што ікраз так быць можыць...
І тады рагочуць жартаўнікі.
Многа людзей ляжала на літоўскім могільніку. Самому Богу ведаць колькі зь іх нармальнага, сьпелага веку дажыло, а колькі перадчасна - чужнікамі-прыблудамі ў непасільным ярме замораных - на той сьвет адыйшло.
Найбольш векам заавансаваныя вясковыя старажылы не маглі прыгадаць маладосьць гэтых соснаў. Давалі ім сотні гадоў. Узбуйнелі дзьве прыгажуні на попелах сваіх, і пераклікаліся-пераглядаліся яны празь літоўскую даліну-начоўкі зь гігантам Архіпам у Гараватцы, што вырас на попелах прыблудаў. Амаль заўсёднымі лучнікамі між гэтымі дрэвамі былі самыя гордыя й высакалётныя птушкі, - тыя, што рэдка зьніжаліся да лёту вераб’я ці іншае крылатае дробязі. Сядуць яны на шырокую разложыстую карону магутнага Архіпа, агледзяць наваколіцу, прыслухаюцца да гамонкі лісьцяў, гадаюць, што сьніцца сьведку даўно мінулых стагодзьдзяў. Калі Архіпавы думкі спазнаюць, шыбуюць із рэдкімі ўзмахамі крыльляў на могільнік, аздобяць гольле вялікіх соснаў, каб іхнай таямнічай гамонкі паслухаць, ад Архіпа навіны перадаць.
Калі ўзыйдзеш на чыгуначны адхон ды зірнеш на тыя сосны, дык здаецца табе, што яны, як дзьве гарэзьлівыя цёткі, стуліўшы ў сакрэце галовы, пакепліваюць са старога дуба на сугры Гараваткі. Людзі, часамі ў гурт сабраўшыся, падносяць ім новую пажыву то зь Літоўцаў, то ад падсуседзяў. А Архіпу ўжо ці ня два дзясяткі гадоў мінула, як нічога не прыбыло.
Хто-ж спазнае-разгадае, аб чым шумяць-гамоняць дзьве вялікія сосны на літоўскім могільніку? Мо прыгадваюць імглу часоў мінулых, сьняць пра лепшую народную будучыню? А мо й запраўды ўсе тыя людзі, каторыя адыйшлі, увасобіліся цяпер у гэтыя дзьве пышныя, у вярхох калматыя прыгажуні, каб хаця пасьля сьмерці напіцца сонца й мокрадзі, нацешыцца вобразам любай роднай зямелькі, бо за час гаротнага жыцьця ня было калі? А мо адно, каб нема вартаваць, тужыць па страчаным і нязьдзейсьненым, ды прыглядацца, што на патоптанай і зганьбаванай радзіме вырабляе «цывілізаваны» дзікун-прыблуда?
І ня бачылі сосны з могільніку за свой век аніразу таго, што аглядалі перад полуднем у гэны панядзелак. З усіх хатаў у літоўскай даліне, а найбольш з тэй, што блізка з краю вёскі сюды пад гацкі гасьцінец стаяла, пачаў плысьці народ. Як вясной сьцякае ў даліны сьнегавая вада, гэтак цяпер людзі, групамі й паадзіночку, рухаліся на могільнік. Сабраны ля Бахмачовай хаты гурт паволі сунуўся вуліцай, павярнуў на хутарную дарогу Якубава Васіля й паволі набліжаўся да могільніку. Перад аднаконнай каляскай чалавек ішоў ізь вялікім драўляным крыжам, а на возе стаяла даўгая сасновая дамавіна.
Яшчэ зраньня ў верхнім куце могільніку чатыры пары працавітых рук на зьмену рыдлёўкамі выкапалі глыбокі дол. Сонца, прабіўшыся праз густое гольле дрэваў, пасьпела ўжо высушыць і зрабіць сыпкімі дзьве горбы жоўтага пяску на яе ўзбочынах. Сонечныя праменьні намагаліся нават ускосна зазірнуць у дол. Птушкі, што гойдаліся на галінах і займаліся сваймі шчабятлівымі справамі ў шапках дрэваў, пабачыўшы цяперака, як расьце ўдоле надзіва малагаманлівая людзкая грамада, шмыгнулі ў суседнія лясы, або на стрэхі й клёны ў вёску. Пабудзённаму апранутая, босая, зь непакрытымі галовамі, хрысьцячыся на крыжы, асьцярожна ступаючы між густых, дзе-ні-дзе пазарастаўшых і зраўнаных зь зямлёю насыпаў могілак, людзкая рака гусьцела й шчыльнай сьцяной тоўпіліся ля сьвежае ямы.
Падцягнулася да варотаў могілак ужо тая асноўная працэсія. Затрымалі каня. Дамавіна лёкка й павольна гушкалася на мужчынскіх плячох, збліжалася да новае ямы. Чалавек із крыжам паволі ступаў наперадзе. Сьцяна людзей адчынілася, каб даць мейсца, дамавіна гладкім дном зраўнала гарбок пяску побач ямы, каб апошні раз затрымацца на сонечнай паверхні зямлі. Ёй да канца падарожжа засталося ня больш за тры метры адлегласьці.
Зьнялі века труны, паклалі побач. Сонечныя праменьні песьцяць цяплом чорнае адзеньне, пажаўцелыя рукі й твар нябожчыцы. Над тварам нахіляюцца родныя - дзеткі й старыя - блізкія й далейшыя, са стомленых грудзей вырываецца, перш прыдушаны, пасьля неўтаймаваны голасны плач і прамаўленьне. А супыненая рака народу, то пераступаючы з нагі на нагу, то выцягваючы шыі, каб лепш бачыць, найбольш вымоўная сваёй маўклінёй. Апошні раз малаток скончыў забіваць века дамавіны. На зручна падкладзеных вяроўках паволі апусьцілася яна ўніз, і на века паляцелі першыя жмені сыпкага жоўтага пяску.
Калі малы, лысы, старасьцю паморшчаны чалавек урачыстым і ўзьнёслым тонам голасна зацягнуў: «Упакой, Госпадзі, на векі вечныя душу рабы тваей Алены», - тады із сотняў грудзей паплыло роўнай мэлёдыяй і ўзбуйнела:
Ве-э-э-чная па-а-а-а-мя-а-аць,
Ве-э-э-чная па-а-а-а-мя-а-аць,
Ве-э-э-чная па-а-а-а-мя-а-аць!
І не было між гэтага натоўпу ані прадстаўніка цывільнае ўлады, каб на вечны супачын правесьці ахвяру свайго грэшнага бяспраўя, ані царкоўнае, што кагадзе прамяняць манілася свае духоўныя абавязкі на два пуды жыта. І людзі гэтыя, голавалосыя, басаногія, у палатканых саматканых сукенках і сьвітках, у сваёй сьціплай прастаце былі ў гэны час, як рэдка калі, блізка Бога. Няшчасным у няшчасьці спагадлівыя, адклалі яны на сяньня прылады працы, пасьпяшылі сюды, каб выявіць усяму сьвету, што яны - адна душа, адзін маральна й духова здаровы арганізм, аб які вось ужо стагодзьдзямі плешчуцца й разьбіваюцца, каб разкласьці й зьнявечыць, чужыя варожыя хвалі.
Доўга жыць будзе тое сонечнае панядзелкавае раньне ў памяці Літоўцаў. Можа, у сваёй глуха-нямой дрымоце прыгадаюць калі аб гэтым дзьве пышныя сосны-каралевы, мо, жмурачыся з Гараватчынай адлегласьці, памяне калі гэнае людзкое мора сівастагодні асілак Архіп. А старэйшыя літоўскія жыхары, пазіраючы на тыя сосны на могільніку, будуць казаць сваім дзеткам:
- Відзіця вунь гэныя вялікія сосны на могільніку?
- Ага. Ну дык што?
- Дзіва, што яны такія пекныя вырасьлі. У іхных-жа драўляных жылах і наша бярэменная гаротніца Алена недзіка ўвасобілася.
- Якая гэта Алена?
- Ды тая, што яе чужы азьвярэлы лясьнік за ягады маладую й цяжарную зараньня на другі сьветы адправіў... Памілуй яе, Госпадзі...
|
|
