|
| ГОД 1937 | | Яшчэ ніводнага Новага года я не сустрэў так, як хацеў бы. Кожны раз Дзед Мароз кладзе пад маю ёлку непрыемныя падарункі – розныя павесткі, акты абвінавачванняў, сумныя лісты і весткі ад сяброў... А сёлета прынёс мне некалькі рэцэптаў. Узяў я іх і паплёўся па пустых вуліцах Атвоцка ў пошуках аптэкі. Па дарозе зайшоў на станцыю, дзе купіў святочны нумар «Кур’ера», пазнаёміўся з раскладам цягнікоў, прачытаў і агледзеў з дзесятак рэкламных плакатаў «Ведэля», «Сухарда», «Радыёна», «Орбіса»... Усё гэта для мяне – толькі рыфмы. На апошнім плакаце – пальмы, мора, блакіт неба і снег. Я калісьці любіў геаграфію. А сёння ўсумніўся, што ўсё гэта сапраўды недзе існуе. Калі вярнуўся ў санаторый, усе ўжо спалі. Я пачаў перакладаць запісаную ад К. песню вязняў канцлагера Картуз-Бярозы, якую ён спяваў на матыў «Варага». Песня даўжэзная. Я меў толькі некалькі яе строф.
Праз багны Палесся этапам ідзём. Навокал штыкі толькі свецяць. Гараць нашы сэрцы бунтарным агнём, Галосяць дзесь маткі і дзеці. Гаворыць зямля ў крывавых слязах, Якая чакае нас доля: Пабоі і мукі і карцэраў жах, Калючага дроту няволя. Пра тое, як мучаць нас голад і кат, Раскажуць канцлагера сцены. Трымайся, таварыш, мужайся, мой брат! Не змусяць нас стаць на калені!
| Разам са мною ў пакоі жыве нейкі варшаўскі крамнік. Калі да яго прыязджаюць кампаньёны ці родзічы, пачынаецца шум-гам. Гэтыя гандляры нават не зважаюць на тое, што нехта іншы ёсць у пакоі, садзяцца на маім ложку, бесцырымонна перабіраюць на стале мае кнігі, часопісы. Цікавы народ. Я нейкі час сачу за імі, стараюся зразумець змест іх гарачых спрэчак, якія рэдка калі выходзяць за рамкі іх спецыяльнасці, фаху. Сёння адзін з іх, пазнаёміўшыся са мной, запрашаў наведаць яго чайную на Марыенштаце. Я запісаў яго адрас. Можа, калі прыдасца. Захапіўшы свой неадлучны блакнот, пайшоў у лес. Апошні раз, калі прыязджала Л., расказала мне пра Брусельскі сусветны кангрэс прыхільнікаў міру і пра расстрэл сялянскай дэманстрацыі ў Остраве Тулікоўскім і ў Кшэсавіцах, дзе загінула каля 20 чалавек і некалькі сот было ранена. А з газет цяжка даведацца, што зараз адбываецца ў Полыпчы і за яе межамі. Амаль ні слова няма пра тое, што набліжаецца небяспека новай сусветнай вайны. Запісваю тэмы для вершаў: пра сялянскія забастоўкі, пра смерць паэтаў А. Германіскага і Я. Мазырка, закатаваных у Картуз-Бярозе, пра т. зв. «бядашахты», пра канфіскаванне ў «Абліччы дня» перадрукаванага з «Трыбуны народаў» (1849) артыкула А. Міцкевіча... У блакноце запісаў пачатак народнай песні.
Вочы мае чорныя, чорныя, чорныя, Цяжка мне жыць з вамі, Цяжка жыць.
| Сёння прыехала Лю. Прызнацца, не спадзяваўся, што ёй дазволяць наведаць мяне. Тым болыная была мая радасць, калі раптам пабачыў яе ў расчыненых дзвярах свайго пакоя, у якім, здаецца, аж пасвятлела ад яе ўсмешкі. Прывезла прывітанне ад Паўліка, прывезла шмат харошых навін. Пасля абеду мы пайшлі з ёю блукаць па атвоцкіх лясных завулках, якія крыху нагадваюць віленскі Антокаль, толькі там дрэвы больш высокія і расахатыя, а гэтыя – нейкія хваравітыя, быццам сюды забрылі не расці, а лячыцца. На адной з палянак – гара смецця, бітай цэглы, на другой – рознае ламачча. Ад чыгункі вецер нёс ахапкі гаркаватага дыму. На рагу вуліцы, захінуўшыся ад дажджу, драмалі асалавелы рамізнік і яго зацяганая кляча. Дождж і нас змусіў вярнуцца ў санаторый. Лю нават удалося дастаць сабе асобны пакойчык. Я ўжо тут жыву другі тыдзень, а не змог так, як яна, уладкавацца. I да гэтага часу мне перашкаджае мой сусед, а я яму, бо позна не кладуся спаць – чытаю, пішу. I так, сёння мы бадай што самыя шчаслівыя людзі ў Атвоцку, хоць заўтра зноў вернуцца штодзённыя клопаты, будуць трывожыць нас розныя нявырашаныя пытанні, і адно з іх – невялічкае, асабістае – калі мы сустрэнемся зноў? Пшыбышэўскі піша, што мастацтва не мае ніякае мэты, з’яўляецца мэтай само ў сабе, з’яўляецца адбіццём абсалюту душы... Вельмі цьмянае і метафізічнае акрэсленне ролі мастацтва. У ім – не зародак жыцця, а зародак смерці мастацтва. Зрабіў я недаравальнае глупства, калі ў пісьме бацькам напісаў, дзе лячуся. Тыя занепакоіліся. Папрасілі нашу вясковую настаўніцу Ф. Скурко, якая ехала ў Варшаву, наведаць мяне. Ні бацькі, ні яна, зразумела, не здагадваюцца, што сваёй мітуснёй, звязанай з наведваннем мяне, маглі толькі памагчы розным маім няпрошаным апекунам і тут мяне непакоіць. I ніяк ім гэтага не вытлумачыш. I так наша настаўніца, відаць, пакрыўдзілася, што я не зусім ветліва яе сустрэў. За апошнія дні амаль апусцеў наш санаторый «Брыюс». Засталося толькі з дзесятак чалавек хворых. Здароўем чуюся крыху лепш. Пачаў пісаць заключную – сёмую – частку «Нарачы». Чарнавікі, каб не згубіліся, перасылаю ў Вільню. У сувязі з набліжэннем сотай гадавіны з дня смерці А. С. Пушкіна пачаў перакладаць для «Беларускага летапісу» яго вершы, якія помніў: «Анчар», «Вязень», «Я помнік збудаваў...». Чамусьці нядзеля здаецца мне самым доўгім днём... Мае суседзі збіраюцца на Касцельную да вядомага тут фатографа Абрамава. Запрашаюць і мяне. Дзе гэта Касцельная вуліца? Сустрэлі групу гімназістак. Пэўна, прыехалі некага наведаць. З кветкамі. Гоману ад іх – на ўсю вуліцу. Успомніў, што трэба купіць шкарпэткі, а то пачынаю ўжо свяціць голымі пятамі. На Лукішках навучыўся цыраваць, але гэта – дужа марудная работа. Куды прасцей, як рабіў калісьці, замазаць чарнілам пяту. Толькі зараз ужо не выпадае, не салідна, хоць і цяпер нічога ў маім жыцці не змянілася. Жыву бабылём. Няма калі займацца асабістым жыццём. Ды яго няма ні ў кога з маіх блізкіх сяброў. Абапал дарогі пайшлі падгалістыя сосны, праз якія дзьмуў золкі вецер. Аб чым жа гэта гавораць мае суседзі? А, пра Лёдзю Галяму. Хоць бы раз паглядзець на яе. Але цяжка дастаць на яе выступленні білет, і білеты – дарагія. Што ж, неяк абыдземся і без гэтай кабарэтнай зоркі. У фае санаторыя – акварыум. У ім няспынна снуюць залацістыя рыбкі, быццам шукаюць выхаду са свайго мікраскапічнага мора. Пакуль што і наш свет, у якім жывём, мала чым адрозніваецца ад акварыума. Толькі гэты – лягчэй разбіць. У пакоі дзьме праз неацепленыя вокны. Узяўся за верш:
Здраджаю часта рыфме-богу. За гэта, знаю, чорт мяне Падхопіць некалі на рогі Або павесіць на сасне...
| Потым узяўся перакладаць верш К. Уейскага, якога ў нас, здаецца, акрамя Я. Купалы, мала хто і ведае. Верш гэты называецца «Віірег Лшпіпе ВаЬііопіз», да якога я ўсё не магу падабраць ключа. У ім ёсць страшныя словы, здаецца, са 136-га псалма: «Блажен, кто возьмет н разобьет твонх младенцев о камень». I гэта называецца «Свяшчэнным пісаннем»! Самае дзіўнае, што некаторыя пракляцці, якія сустракаем там, можна яшчэ і сёння сустрэць у нашым фальклоры і нават – пачуць. На калідоры нехта галёкае па тэлефоне: – Гэля! Гэлюня!.. Ты чуеш? Буду заўтра чакаць цябе на вакзале... Ты чуеш? I на тым свеце можна пачуць. Мой сусед па стале заўсёды падчас абеду настаўляе радыёпрыёмнік на Берлін і слухае перадачы на нямецкай мове. Цяжка адгадаць, якіх поглядаў гэты чалавек. Побач з самымі рэакцыйнымі газетамі і часопісамі я ў яго бачыў і творы Горкага, Шльняка, Эрэнбурга. Ён на год дзесяць старэйшы за мяне. Часамі, як і ўсе старэйшыя, любіць павучаць. Сёння за абедам: – Трэба больш за ўсё асцерагацца залежнасці ад чалавека, якая можа атруціць жыццё... Вы яшчэ, пане, мала ведаеце свет... Раю пачытаць Дастаеўскага... Чаму Дастаеўскага?.. Пад вечар прыехала нейкая рыжавалосая высокая студэнтка варшаўскай кансерваторыі. Відаць, яна разбудзіла ў салоне старога «Шрэдэра», які грымеў аж да позняй ночы. Аж дзіва, што ў ім столькі яшчэ таілася гукаў. Чытаю апошнія вершы нашых піітаў. Вершы вельмі слабыя. Папулярнасць некаторых з іх магла зарадзіцца, разрасціся і разлапушыцца толькі ў нашым бедным і прымітыўным літаратурным асяроддзі. Сярод лістоў, якія прыйшлі ў маю адсутнасць у Вільні, мяне асабліва парадавала паштоўка з Лукішак ад майго старога друга Серафіма Давора. Адзін час хадзілі чуткі, што ён недзе каля сваіх Радашковічаў загінуў, напароўшыся на засаду польскіх пагранічнікаў. Але, дзякуй богу, жыў Курылка. Просіць толькі прыслаць яму сякую-такую вопратку, абутак. Некалькі сказаў астрожная цэнзура закрэсліла. Пра што там было напісана? Болып трох месяцаў ішла яго паштоўка да мяне, хоць адлегласць ад яго камеры да маёй кануры ўсяго пару кіламетраў. За гэты час маглі яго перавесці ў іншую цытадэль. Хутчэй трэба будзе ўдакладніць яго адрас. Таварышы К. і Л. выйшлі ўчора на волю; яны павінны былі чуць і знаць пра гэтага лукішскага старажыла, якому ў 1932 годзе ледзь удалося вырвацца з пятлі пана Маціеўскага. Сёння ўдалося раздабыць апошні нумар «Дзённіка папулярнага» і ад Н. атрымаць адзін экземпляр «Дамброўшчыка», прысланага яму таварышамі з Іспаніі. Якой вялікай нянавісцю да фашызму і верай у перамогу народа дыхаюць старонкі газеты батальёна Дамброўскага! У радах змагароў за свабоду Іспаніі зараз змагаецца шмат беларусаў. У спіску забітых – некалькі знаёмых. Чытаю – і здаецца: у маім пакоі чуецца гром далёкіх баёў. На пасяджэнні Беларускага навуковага таварыства, якое сабралася ў інжынера Трэпкі, я ўпершыню сустрэўся з Н. Арсеньевай. Агулам, я – не прыхільнік яе паэзіі, хоць некаторыя яе вершы, прачытаныя на гэтым вечары, мне спадабаліся сваім лірызмам, вобразнасцю. Трэба прызнаць, што са сваіх інтымных пачуццяў яна ўмее вязаць прыгожыя карункі. Зараз пасля доўгага маўчання яна перажывае нейкі стан прабуджэння. Апошнімі часамі пачала актыўна выступаць у друку. Увесь вечар мы сядзелі побач. Гаспадар нават нас сфатаграфаваў. Пасля Н. Арсеньевай папрасілі і мяне прачытаць свае вершы. Я прачытаў прывезеныя з Атвоцка заключныяфрагменты «Нарачы». Нехта, калі разыходзіліся, выказаў думку, каб я напісаў пра Арсеньеву. Ды я і сам збіраўся адклікнуцца вершам аб нашай сустрэчы. Я заўважыў, што сярод прысутных шмат было сватоў, якім хацелася, каб паміж намі завязалася нейкая творчая дружба. Няўжо яны не бачаць, што мы – людзі рознага складу, розных поглядаў? Выпадкова сустрэліся, і не ведаю, ці сустрэнемся больш калі. Дарогі нашы разыходзяцца ў процілеглых напрамках. Відаць, калі буду нешта пісаць, і выкажу гэту сваю думку. Сёння закончыў паэму «Нарач», больш дакладна – дапісаў «Эпілог». Пад вечар панёс апошнюю – сёмую – частку дзядзьку Рыгору і іншым сваім знаёмым, а вечарам прачытаў Сашку Хадзінскаму, якому я, відаць, ужо дакучыў сваімі вершамі. Хай выбачае. Мне неабходна знаць думку сяброў пра тое, што я пішу. «Эпілог» усім спадабаўся. Прызнацца, пісаў я яго пад уражаннем і радасных і сумных падзей апошніх дзён. Мне хацелася, каб ён быў маім палітычным і паэтычным маніфестам. А потым прыйшлі сумненні: ці ўдасца мне ўсё гэта надрукаваць? Праз імглу, як праз сон, пачаў падаць камкамі снег. З захапленнем прачытаў у «Сігналах» бліскуча напісаныя Г. Дамбінскім фрагменты яго вялікага артыкула пра Шылера. Потым пайшоў да дзядзькі Рыгора, занёс яму матэрыялы для «Беларускага летапісу». Застаў у яго некалькіх гімназістаў, відаць, яго землякоў, бо ва ўсіх адчуваўся ў мове пружанскі акцэнт. Дзень творчых няўдач. Усё, што напісаў, прыйшлося забракаваць. Мне здаецца, што беззваротна мінулі часы сельскай-анельскай паэзіі, якой у нас усё яшчэ шмат хто займаецца. Нават фальклор – непаўторная з’ява мінулай эпохі. Трэба шукаць і шукаць новых форм. Мы забываем, што без адкрыцця новага не можа быць сучаснай паэзіі. А пакуль што ходзім, трымаючыся за мыліцы старых традыцый, уяўленняў, густаў, глухія на крык новых дзён у кожным наступным тыдні, новых месяцаў – у годзе. У музейнай бібліятэцы напазычаў розных слоўнікаў і зараз цэлымі днямі і начамі чытаю. Некаторыя словы, якія да гэтага часу не ўжываў, выпісваю. Некалі прыдадуцца. Аж страх узяў – з якім абмежаваным і бедным слоўным багажом выправіўся я на Парнас! Сёння ў Саюзе польскіх пісьменнікаў адбыўся вечар, прысвечаны 100-годдзю са дня смерці А. С. Пушкіна. Выступалі К. Гурскі, Т. Буйніцкі,М. Здзяхоўскі... У літаратуры больш за ўсё шанцавала героям трагічнага лёсу, якія выклікалі ў чытачоў спачуванне і захапленне, жаль і абурэнне на несправядлівасцьу адносінах да іх. Ці так будзе заўсёды? Чытаю нашых ксяндзоў-Бакаў. Столькі ў іх ачмурэлага калтунства, што аж цёмна робіцца ў вачах. У іх зусім адсутнічае ўяўленне, у якія часы яны жывуць, у якія часы яны пішуць. Раздабыў некалькі нумароў «Аколіцы паэтаў», а з гарышча касцёла, дзе перахоўваецца частка тыража «На этапах», прывалок стары гадавік «Ргге§1^с1ц іу^осіпіо’Л’ецо». Пэўна, занёс яго туды нейкі бес, каб спакушаць клеркаў бязбожнай пісанінай А. Свентахоўскага. Чамусьці ва ўсіх сабак і катоў на нашай вуліцы Канарскага замежныя клічкі: Джэк, Мардук, Зігфрыд, Блэк, Рэкс... Пачынаю думаць аб новым зборніку вершаў – перапісваю з чарнавіка прывезеныя з дому сентэнцыі свайго дзеда:
Дай божа да смерці дайсці на сваіх нагах. Ганаровы, як шкляр: што упала – не падыме. Лапці ды аборы, вось і ўсе ўборы. Чаго б то плакаў слеп, каб відзеў след. Касіць бы касіў, каб чорт касу насіў. Хапіў з дзежкі, што не відаць сцежкі. Нагнаў аскому сваёй балбатнёй. Усе чзрці адной шэрсці. Свежы пень – пень салодкі. Жыві так, каб і па смерці жыў. Найгоршы той, хто нічога не робіць. Паміраць трэба толькі тады, калі зямля пакліча.
| Апошняя ноч у Пількаўшчыне была такая ветраная, што аж мох у пазах нашай хаты дыхаў, як разварушаны мурашнік. Я доўга не мог заснуць. Усё слухаў, як шуміць у Жукове ельнік, як праз Вялікі Бор праносяцца ашалелыя табуны хмар. Напісаў некалькі кароткіх сатырычных вершаў, якія хачу прачытаць на вечары ў Студэнцкім саюзе.
Без «свядэцтва маральносці» Ён пакінуў гэты свет. На магіле напісалі: «Беларус... паэт...» Толькі змоўкнуў звон хаўтурны, Як паліцыя прыйшла I нябожчыку паэту Жмут павестак прынясла, На якіх чорным па белым Піша пракурор, каб Эм Неадкладна ў суд з’явіўся, Артыкул – 97. * * * Гляджу на некаторых жыхароў Парнаса, Што выюць пра красу ды веснаход, I хочацца мне ім параіць часам: Замкніце, братцы, вы свайго Пегаса, Каб не падумаў хто: «Які ад вас смурод!»
| Заканчваю для «Беларускага летапісу» пачатую яшчэ ў Атвоцку работу над перакладам вершаў А. С. Пушкіна. Мне давядзецца чытаць іх на вечары, прысвечаным стагоддзю з дня смерці гэтага аднаго з самых любімых усімі паэтаў. Пераклады не атрымліваюцца такімі, якімі я хацеў бы іх зрабіць. Прастата геніяльнага пушкінскага верша – вяршыня, за якой, як за кожнай неабсяжнай вяршыняй, пачынаецца бездань. I каб яе пераадолець, перакладчык мусіць быць або нейкім гігантам, або мець крылы арла. З дакладам на гэтым вечары мае выступіць прафесар рускай літаратуры і мой былы настаўнік у гімназіі В. Багдановіч, а раней – досыць вядомы дзеяч манархісцкага складу, былы пасол ці нават сенатар, былы... былы... Некаторыя з нашых дамарослых цемрашалаў распаўсюджваюць чуткі, што і рэдакцыя «Беларускага летапісу», і ўсе мы, хто будзе браць удзел у юбілейным пушкінскім вечары, робім гэта «па загаду з Масквы». Гэтыя іхтыязаўры не разумеюць, што адна з характэрных уласцівасцей сапраўднай паэзіі – пераадоленне ёю ўсіх моўных, натуральных і палітычных граніц. Сустрэўся з літоўскім мастаком-скульптарам Рафалам Яхімовічам. Калісьці Пётр Сергіевіч мяне зацягнуў у яго майстэрню. Мне тады вельмі спадабаліся многія яго работы. Дужа таленавіты чалавек! Не выпадкова на конкурсе пабудовы помніка Ю. Шлсудскаму яго работа была адзначана як адна з лепшых. Праўда, я не ўцерпеў і сказаў яму, што мяне здзівіў яго ўдзел у гэтым спаборніцтве, у якім нават перамогу цяжка назваць перамогай. Я знаю, што ні Дрэма, ні наш Сергіевіч не ўзяліся б за ўвекавечанне памяці чалавека, след чыйго бізуна астаўся на плячах народа. Ён пачаў быў тады гаварыць, што падзяляе думкі, але цяжкае матэрыяльнае становішча і яшчэ некалькі падобных «але»... Сёння ён сам мяне хацеў зацягнуць у сваю майстэрню і паказаць некалькі новых цікавых літоўскіх партрэтаў. На жаль, мне трэба было спяшацца на сустрэчу з Міколам Бурсевічам, і мы дамовіліся, што я ў бліжэйшую нядзелю зайду да яго. Пасля абеду заглянуў у кнігарню «Пагоня», дзе раздабыў некалькі зборнікаў паэзіі. Я заўважыў, што вершы, якія не змушаюць думаць чытача, карыстаюцца большай папулярнасцю, як вершы з глыбокай думкай, падтэкстам. I гэта – не толькі ў нас. Перапісаў з «Сігналаў» цікавы сатырычны верш Юзэфа Вітліна «Літанія». Трэба было б яго перакласці на беларускую мову. Хай бы ў нас павучыліся, як трэба пісаць на актуальныя палітычныя тэмы і ўмець не толькі абыходзіць цэнзуру, але яшчэ і высцебаць яе. Ледзь не спазніўся ў залу Снядэцкіх на канцэрт дзядзькі Рыгора, на якім сёння выступала маладая, але вельмі здольная беларуская спявачка А. Чарняўская. Раніцай даведаўся аб смерці З. Нагродскага. Памёр надзвычай цікавы чалавек, адзін з апошніх прадстаўнікоў таго пакалення, пра якое мы сёння знаем толькі з літаратуры. Апошні раз, калі я быў у яго з Путрамантам, ён расказваў аб сваёй дружбе з Ф. Багушэвічам, вершы якога часта ён, апрануўшыся ў мужыцкі ўбор, дэкламаваў на вечарынках. Паказваў нам здымкі Багушэвіча, лісты і рукапісы нікому не вядомых твораў паэта, якія захаваліся ў яго архіве. Нагродскі, здаецца, і сам калісьці пісаў вершы па-беларуску. Успамінаў, як ён памагаў выдаць у Кракаве «Дудку» Ф. Багушэвіча, як ён перапраўляў яго кнігі цераз граніцу ў Вільню, потым – пра «Нашу долю» і «Нашу ніву»... пра многіх пісьменнікаў і палітычных дзеячаў, з якімі сустракаўся і працаваў разам. Я зараз не магу сабе дараваць, што адразу, прыйшоўшы дамоў, не запісаў яго гутаркі. Мне тады здавалася, што ён не так цяжкахворы, што мне яшчэ ўдасца яго пабачыць, пачуць працяг яго цікавых успамінаў, якія раптам назаўсёды абарваліся. Няўжо ніхто з беларусаў ніколі не пацікавіўся яго перапіскай, альбомамі, рукапісамі? Адышоў з гэтага свету З. Нагродскі, забраўшы з сабою шмат старонак з біяграфій многіх выдатных людзей і з гісторыі польска-беларускіх узаемасувязей, якія, не знаю, ці ўдасца калі хоць часткова запоўніць нават самым удумлівым і працавітым нашым даследчыкам літаратуры. Выпадкова гэтымі днямі трапіў на даклад «Спадара» – Янкі Станкевіча. Чалавек гэты з немалымі ведамі, зайздроснай энергіяй і напорыстасцю, але сляпы ад нянавісці да ўсяго савецкага і як філолаг да таго глухі, што зусім не адчувае жывой беларускай мовы. Калі б дазволілі яму яе зрэфарміраваць па яго рэцэпту, пачалося б сапраўднае стаўпатварэнне і мы перасталі б адзін другога разумець. Шукаў слядоў свайго старога аднакашніка А. Бародзіча. Быў у яго знаёмых на Літарацкім завулку. Трэба будзе распытаць іншых маіх радашкоўскіх сяброў, можа, яны што знаюць пра яго. Пасля спрэчак у Студэнцкім саюзе я зразумеў, колькім розным трагладытам з «Беларускага фронту» ды з іншых фашысцкіх падваротняў мы перашкаджаем мірна пераварваць ежу і спакойна жыць. Чамусьці ў студэнцкім асяроддзі адчуваецца нейкая апатыя. Некаторыя ў нас, як пісаў А. Жыд у сваіх «Картках дзённіка», асмельваюцца думаць толькі ціха... Пазычыў у бібліятэцы «Літаратурны Львоў», «Скамандр», «Мархолту» і «Аколіцу паэтаў», «Запіскі» Б. Ліманоўскага. Нідзе не магу знайсці «Лютні Пушкіна», каб пазнаёміцца з тувімаўскім майстэрствам перакладу. Ёсць творы – да іх належыць і «Новая зямля» Я. Коласа, – якія ў самых найлепшых перакладах ніколі не будуць гучаць так, як у арыгінале. Відаць, ёсць нейкая няўлоўная таямніца, што крыецца ў самым сэрцы мовы кожнага народа. Прыйшло пісьмо ад М. Васілька, напісанае чоткім почыркам, якім калісьці пісалі валасныя ды губернскія пісары. Абяцае прыслаць новыя вершы для «Беларускага летапісу». Шмат у яго творах чуллівасці, у пісьмах – сентыментальнасці, у гутарцы – чорных і белых фарб, быццам не існуе іншых адценняў у адлюстраванні жыцця. Просіць прыслаць яму адрас С. Шэмплоўскай. Відаць, нейкая судовая ці турэмная справа. Сёння ж пасылаю (Варшава, вул. Смольная, 7). Не помню толькі нумара яе кватэры. З дому прыйшла звестка аб смерці маёй бабкі Ульяны. Памерла на саракі. Ёй, здаецца, было ўжо каля 80 год. Відаць, і сама яна дакладна не знала, калі нарадзілася, бо ніякіх метрык ці дакументаў ніколі ў яе не было. Вось і не стала чалавека на зямлі – простага, сціплага, працавітага і цягавітага. Вечна яна за ўсіх непакоілася. Шкада, што пра такіх людзей не паведамляюць ні газеты, ні радыё, быццам нічога вартага ўвагі не здарылася на свеце. Калі я прыязджаў дамоў, яна заўсёды мяне прасіла то зрабіць ёй мёнту і крук мяшаць кісель у печы, то звязаць памяло, то звіць шнурок для яе калаўрота... Колькі яна за свой век наткала палоцен, нажала снапоў, намалола хлеба ў жорнах, назбірала розных гаючых зёлак, грыбоў, ягад... I, як магла, лагодзіла ўсе сваркі, берагла цяпло сям’і, пачуццё сям’і, каб, як вугалле ў пяколку, яно ніколі не згасла. Недзе на дрывотні зараз распускаецца пасаджаная ёю вярба. Хацеў перагледзець «Жагары» (1931–1934) з творамі Загурскага, Мілаша, Буйніцкага, Путраманта, Рымкевіча, Маслінскага... Але нічога ў галаву не лезла. Можа, пайсці паблукаць па вуліцах, акунуцца каля Галяў у шумлівы рыначны натоўп ці пайсці на ўзбярэжжа Віллі, паслухаць, як шумяць яе веснія воды. Учора быў у Закрэце. Якая там цяпер прыгажосць! Відаць, вечна будуць людзі захапляцца прыродай, адкрываючы ў ёй усё новае і новае хараство. Сярод нашых снобаў бытуе тэорыя двух гатункаў мастацтва: адно – для іх, другое, «ніжэйшае», – для іншых. Толькі гэта «для іншых» заўсёды аказвалася чартоўскі жывучым і найбольш даўгавечным. Так і не выбраўся ў горад. Прыйшоў Хвёдар Д., які адседзеў два гады ў Каранове, як казаў, «за сваю шапку». Падчас сходу гуртка ТБШ наляцела паліцыя. Каб даць магчымасць уратавацца некаторым таварышам ад арышту, ён запусціў сваей шапкай у лямпу. Вечарэе. Перад сном прачытаў артыкул у «Калоссі» пра аднаго нашага «класіка» і здзівіўся: які паэт! А потым пачытаў вершы і яшчэ болып здзівіўся: які крытык! У літаратуры і мастацтве няспынна адбываюцца змены, рэвалюцыі, нават тады, калі яшчэ пяюць пануючым манархам і дынастыям «Доўгія леты» ці «Сто год...». Каля рабочага магазіна на вуліцы Трэцяга мая абмінуў старых жанчын, якія скардзіліся адна другой: – Рыба, панечка, падаражэла... два злотых – кіло. – Чуваць, сёлета слаба ловіцца... – Нешта зусім няма сялявы... I раптам так захацелася паехаць на Мядзельшчыну, дзе, напэўна, ужо Нарач пачала ламаць і крышыць свае ледзяныя аковы. З «Тыгодніка рольнічаго» даведаўся, што «няма лепшых, як косы Бруна». Трэба будзе параіць дома, каб купілі, а то ў нас не кожная каса возьме на Стралковай сухую свінарку. Быў на старой сваей кватэры. Пакуль прыйшоў М. Бурсевіч, слухаў па радыё канцэрт з Мінска. Перадавалі новую песню «Арлёнак», якую мне нават удалося запісаць. Чуваць, у горадзе пачаліся перадсвяточныя арышты. Прыйшоўшы дамоў, зрабіў чарговую генеральную чыстку ў сваіх паперах: спаліў розныя непатрэбныя нататкі, чарнавікі, сярод якіх былі і дзве мае юнацкія паэмы. Адна паўстала пад уплывам арыентальнай паэзіі Лермантава і была напісана ў рытме яго «Трох пальмаў», другая – болып самастойная – пра Жанну д’Арк. Адну з іх, помню, чытаў свайму дзядзьку Лявону Банькоўскаму, калі той гасціў у Шлькаўшчыне. Дзядзька еў яечню і слухаў. Усе дамашнія глядзелі на яго, што ён скажа, які вынесе прысуд. Калі я кончыў, ён адклаў відэлец, устаў і паціснуў мне руку. Учынак дзядзькі быў нечаканы і шматзначны для ўсіх і асабліва для мяне. Я ад хвалявання забыўся пра ўсе святочныя прысмакі на стале. I зараз, калі я ўжо лічуся аўтарам многіх вершаў і паэмы «Нарач» і знаю, што дзядзька Лявон у паэзіі зусім не разбіраўся, учынак яго мне здаецца надзвычайным. Адным словам, відаць, тады і адбылося афіцыйнае мае пасвячэнне ў паэты. Дакладная дата: Каляды, 1927 год. Дамовіўшыся з П. і іншымі таварышамі, сёння я быў на літаратурным вечары ў адваката Б. Кржыжаноўскага, на якім прысутнічала шмат яго сяброў з судовых і адвакацкіх колаў. Некаторых я ведаў па іх выступленнях на розных палітычных працэсах. У досыць прасторным, утульным гасціным пакоі, завешаным рознымі фатаграфіямі, карцінамі, застаўленым крыху старамоднай мэбляй і асветленым нейкім мяккім вячэрнім святлом, гаспадар пазнаёміў мяне з прысутнымі. Неспадзяванкай была для мяне сустрэча з генералам Л. Жалігоўскім, які пасля майго выступлення – я чытаў не толькі свае вершы, але і М. Машары, М. Васілька, Н. Тарас і іншых, – потым, здзіўлены, пытаў: «Чаму заходнебеларуская літаратура мае такі радыкальны напрамак?..» Цэнзура канфіскавала зборнік М. Васілька «Шум баравы», выдадзены яшчэ ў 1929 годзе. I за што? Вершы там болыы памяркоўныя, як тыя, што сёння друкуюцца ў розных газетах і часопісах. Цяжка зразумець, чым выклікана гэта бязглуздая пастанова віленскага староства. Ды не толькі гэта. Пару тыдняў таму быў канфіскаваны буквар С. Паўловіча «Засеўкі». З белымі плямамі пачалі выходзіць нават хадэцкія газеты і часопісы «Крыніца», «Шлях моладзі», «Хрысціянская думка»... і нават тыя органы, якія выдаюцца за грошы самога ваяводства і фінансуюцца ўрадавымі коламі і ўстановамі. Ідзе наступ не толькі на прагрэсіўны друк, але на ўсё, што выдаецца на беларускай мове і на мовах усіх нацыянальных меншасцяў. Апошнія дні, чуваць, праведзены рэвізіі амаль ва ўсіх літоўскіх культурна-асветных арганізацыях. Толькі што вярнуўся з Пількаўшчыны. За час маіх вандровак, аказваецца, папа рымскі паспеў кананізаваць езуіта Андрэя Баболю, абвясціўшы яго патронам Польшчы (колькі іх ужо мае Польшча!) і вялікім апосталам Палесся. Уся гэта гісторыя з кананізацыяй – тэма для несмяротнай камедыі. А ў гарадской зале сёння выступае Ф. Шаляпін! Адкуль узяць два злотых на білет? Усяго – два злотых! Адзіная радасць – дастаў апошнія, зачытаныя да дзірак нумары забароненага цэнзурай «Данброўшчыка». Над горадам прайшла навальнічная хмара, быццам нябеснай маннай, пакрыўшы зямлю градам. У Студэнцкім саюзе сустрэў К., які толькі што прыехаў з Друскенікаў. Запісаў ад яго эпітафію з пліты, што стаіць на магіле Яна Чачота ў Котніцы. Каб больш верна перадаць змест, пераклад зрабіў белым вершам, захаваўшы рытм арыгінала:
Сваю маладосць прысвяціў ён навукам і цноце, Век сталы ён мужна пражыў у няспынных цярпеннях. Любоў да сяброў і да бога – істоты яго была зместам, Цяжкое жыццё яго ўсё – да збавення дарогай. Імя яго злучана будзе навекі ў айчыне З Адамам Міцкевічам і Тамашам Занам. Хто ведае іх, перад каменем гэтым схіліся, Падумай, ўздыхні і за ўсіх іх, траіх, памаліся.
| У бібліятэцы імя Урублеўскіх дастаў 69, 70 нумары «Звязды» з артыкуламі Александровіча і Кучара аб выкрыцці ворагаў народа ў літаратуры. Трэба будзе пагаварыць з Паўлікам, даведацца болын пра ўсю гэту справу. Відаць, зноў пачнецца ва ўсім варожым друку антысавецкая шуміха. Вечарам слухаў у былой кансерваторыі цудоўны хор Я. Герштэйна, які выканаў на яўрэйскай мове некалькі нашых народных песень: «Вярба», «Зялёны гай», «Бяда». У натоўпе сустрэў свайго старога знаёмага з Докшыц тав. К. Няўжо ён пасля Лукішак спыніўся ў Вільні? Шкада, што ў фае нельга было з ім пагаварыць, мы толькі, размінаючыся, моўчкі паціснулі адзін другому рукі. Відаць, дзядзька Рыгор вырашыў хоць крыху пазнаёміць мяне, варвара, са сваёй цудоўнай краінай – краінай музыкі і песні. Гэта ён мне параіў паслухаць Беноні, Пракапеню, Герштэйна. Найбольш спадабаліся песні В. Свянціцкага, М. Карловіча, П. Чайкоўскага, ну і беларускія народныя, праспяваныя нашым артыстам беспадобна. Зараз часцей пачынаю чытаць на платах і рэкламных слупах праграмы канцэртных афіш. Толькі білеты дарагаватыя на маю кішэнь. Я люблю музыку і песні, толькі жыццё мяне прывучыла часта абыходзіцца без іх, як і без хлеба. Што да хору дзядзькі Рыгора, дык я ўжо даўно стаў яго гарачым прыхільнікам. Часта прыходжу нават на спеўкі. Каб крыху меў лепшы слых, папрасіўся б у яго студэнцкі калектыў. Адно бяда – усе песні спяваю на матыў «Інтэрнацыянала». На хвіліну зайшоў да С. Паўловіча, каб дамовіцца аб сустрэчы яго з Паўлікам. Жыве ён недалёка ад Тэхнічнай школы, па вуліцы Папоўская, 9, кв. 4. Вуліца, сціснутая з усіх бакоў пагоркамі, выглядае закінутай, забытай нават рамізнікамі, паліцыяй. Мо таму магістрацкія чыноўнікі і не перахрысцілі яе на Ксяндзоўскую ці на нейкую яшчэ больш патрыятычную. Калі я вучыўся на меліярацыйных курсах, часта любіў па гэтай вуліцы вяртацца дамоў. Яна ўся тоне ў садах. I ёсць мясціны, адкуль адкрываецца прыгожы від на Віленку і на Бернардынскі парк. Паабяцаў я Сяргею Канстанцінавічу напісаць некалькі казак для дзіцячага часопіса «Снапка», які мае выходзіць пад яго рэдакцыяй як дадатак да рускай газеты. Жонка яго не выпусціла мяне, пакуль не пачаставала чаем і смачным дамашнім пячэннем. Калі я адыходзіў, гаспадар, не зважаючы на позні час, правёў мяне некалькі кварталаў, расказваючы аб сваёй працы ў Таварыстве беларускай школы, аб невясёлых справах у беларускай гімназіі, якую школьныя ўлады збіраюцца закрыць, і аб тым, што ён хоча напісаць брашуру супроць паланізацыі царквы ў Полыпчы. Тэму гэтай брашуры ён ужо абмеркаваў з таварышам Паўлікам, і той абяцаў памагчы яму яе выдаць. Аб гэтым я сёе-тое чуў ад самога Паўліка. Я толькі да гэтага часу не ўяўляў, што працэс паланізацыі, як нейкі рак, так глыбока і шырока запусціў свае атрутныя карані ва ўсе поры жыцця нашага народа. Мы да гэтага часу, занятыя іншымі справамі, не звярталі ўвагі, што робіцца на рэлігійнай ніве. А там – разгараюцца сапраўдныя баталіі паміж праваслаўным духавенствам і каталіцкім, паміж папамі, якія згадзіліся гаварыць пропаведзі па-польску, і веруючымі, якія арганізоўваюць у цэрквах дэманстрацыі пратэсту. На Заходняй Украіне, расказваў Сяргей Канстанцінавіч, эндэцкія банды паляць праваслаўныя цэрквы, знішчаюць магільнікі, капліцы. Нешта падобнае пачынае тварыцца і ў нас. Як у сярэднія вякі. Відаць, давядзецца нам, бязбожнікам, умяшацца і ў гэтыя справы. На сустрэчу з К. не змог паехаць. Далёка. А аўтобусы не ходзяць ужо цэлы тыдзень – бастуюць рабочыя. Я часта адкрываю даўно вядомыя ісціны. Але паколькі я сам даходзіў да іх, яны мне не здаюцца такімі вядомымі і простымі. У нас апошнімі часамі любяць гаварыць аб «паэтычнасці», «прыгажосці». Ва ўгоду гэтым літаратурным і модным фетышам колькі пішацца фалыпывых і бяздарных твораў! «Мастацтва – гэта соты раз бачыць па-новаму тое, што да цябе бачылі другія» (А. Франс). А ў нас вельмі насцярожана адносяцца да ўсяго новага, хоць мы намнога адсталі ад нашых суседзяў. Бадай, ніхто гэтага так не разумеў, як М. Багдановіч, пасля смерці якога ўсё яшчэ не знайшлося ў нас прадаўжальніка яго цікавага і надзвычай плённага напрамку. За апошнія грошы купіў газету «Піён» (15/VI). Там змешчаны велізарнейшы артыкул Е. Путраманта пра беларускую літаратуру, у якім аўтар шмат увагі ўдзяліў і маёй грэшнай асобе. Мне здаецца, недахопам гэтага і іншых артыкулаў Е. Путраманта з’яўляецца пераацэнка заходнебеларускай літаратуры і слабае веданне савецкай, аб якой ён у болынасці выпадкаў мяркуе па неаб’ектыўных і тэндэнцыйных аглядах і рэцэнзіях заходнебеларускай прэсы, не маючы магчымасці пазнаёміцца з самімі творамі. Але, нягледзячы на гэта, Е. Путрамант – адзін з першых з усяпольскай трыбуны на ўвесь голас сказаў добрае сяброўскае слова пра нас, адзін з першых звярнуў увагу на змены і працэсы, якія адбываюцца ў нашай літаратуры, звярнуў увагу на яе новыя мастацкія вартасці і дасягненні, на яе грамадскі рэзананс. Дзень сёння выдаўся надзвычай цёплы і ясны. Вечарам пачалася ўрачыстасць «вянкоў на Віллі» – нейкі вінегрэт з паганскіх і сучасных абрадаў. Па рацэ плылі лодкі, плыты, байдаркі, упрыгожаныя кветкамі, стужкамі, агнямі. Дзяўчаты пускалі вянкі з запаленымі свечкамі. У небе ўспыхвалі разнаколерныя ракеты. Народу было столькі, што нельга нават было прабіцца да берага. З лёгкай рукі Цата-Мацкевіча – пасля яго артыкула «Пан прэзідэнт Рэчы Паспалітай, ратуй чалавека» – пачалася кампанія за вызваленне з турмы С. Пясэцкага – аўтара кнігі «Каханак Вялікай Мядзведзіцы». Думаю, што гэтага былога агента двойкі, марфініста і бандыта вызваляць. Цяпер пайшла мода на такіх. Тым болын што С. Пясэцкі быў асуджаны на катаргу толькі за бандытызм, а не за палітыку. Тут ва ўсіх касцёлах хутка пачнуць за яго маліцца. Чуваць, Гітлер у Мюнхене ў сваім чарговым выступленні абрушыўся на футурызм, кубізм, дадаізм. Аж Марынеці не вытрымаў, выступіў у абарону свайго дзецішча, заявіўшы, што футурызм быў заўсёды антыкамуністычнай плынню... У каго б сёння пазычыць на кілаграм хлеба 28 грошаў?.. Відаць, гэтымі днямі паеду па розных справах у Буду, дзе зараз пачаўся велізарны фэст, на які з усёй Віленшчыны з’ехалася болын за дзесяць тысяч сялян, гандляроў, багамольцаў, жабракоў, цыганоў... Бацька піша пра небывалую навальніцу, якая прайшла над нашай Мядзельшчынай. У Скарадах і ў Мохавічах разбураны дзесяткі дамоў. У Пількаўшчыне – шкоды меншыя, толькі лес выкаціла цэлымі дзялянкамі. Разам з дзядзькам Рыгорам наведалі Паўла Пракапеню, які прыехаў з Італіі на гастролі. Спыніўся ён у даўжэзным, як стадола, і досыць непрытульным нумары гасцініцы «Еўропа», з вокнамі на Нямецкую вуліцу – вуліцу розных крамнікаў, гандляроў, шумную і мітуслівую. Не паспелі мы прывітацца, як ён пачаў лаяць Ф. Шаляпіна, што выступаў перад гэтым у Гарадской зале. – Чаго яго чорт ганяе па свеце! Голасу няма, а бярэцца спяваць. Хай бы лепш сядзеў ды вучыў нас, маладзейшых. Потым пачаў расказваць пра сябе. Нарадзіўся ў беднай сялянскай сям’і. Быў пастухом, рассыльным пры паліцэйскім пастарунку, беспрацоўным. Пехатой дабраўся да Варшавы. Начаваў у розных начлежках, пад мастамі. Аднойчы ўдалося яму дабрацца да Я. Кепуры. Той зацікавіўся ім і забраў з сабой у Вену.Там на нейкім конкурсе за выкананне «беларускай» песні «Ванька парень был прелестный...» атрымаў дыплом і залаты медаль. З Вены паехаў вучыцца ў Італію, дзе потым некалькі год выступаў у Мілане, па радыё – у Рыме. Падараваў мне сваю фатаграфію. Стаіць, увешаны аж да пупа ордэнамі, атрыманымі ад караля Эмануіла («Кавалерскі Крыж Італьянскай Кароны»), ад папы («Ордэн Святога Юрыя»), ад польскага ўрада... Цяжка нават яму самому пералічыць усе свае крыжы і медалі і ўспомніць, ад каго і за што атрымаў. А некаторыя, можа, і сам прыкупіў, каб яшчэ больш упрыгожыць свой парадны фрак, пашыты, як сам зазначыў, у лепшага парыжскага краўца. «Учора, – казаў, – сустрэў мяне на Замкавай гары нейкі гімназіст і пытае, ці не баксёр я. «Баксёр». – «А з кім вы змагаліся?» – «З самім Янам Кепурам!» – рагоча. Здаравенны, як бык. Хваліўся, што можа, дзьмухнуўшы, пагасіць свечку на другім канцы свайго пакоя. З зайздрасцю адносіцца да славы іншых вядомых спевакоў, у тым ліку і да свайго суседа. – Што вы мне гаворыце пра яго высокую культуру! Калі я заспяваю ў сваёй вёсцы, дык суседа ніхто і ў яго роднай вёсцы не пачуе. I сапраўды: голас яго – як іерыхонская труба. Нізкі, сакавіты. Даў Бог яму талент, ды на розум, відаць, паскупіўся. Яму б вучыцца і вучыцца, а ён панюхаў грошай і пайшоў цяпер калясіць па свеце ў пагоні за імі. Гаварыць з ім дужа цяжка. Такое ўражанне, што ён не сочыць за тым, што гаворыць яго субяседнік, і таму часта пераскаквае з адной тэмы на другую. Раптам пачаў хваліць віленскіх прастытутак: – Ну і бабы тут! Я глянуў на дзядзьку Рыгора. Той разгубіўся і не ведаў, куды дзявацца. Спрабаваў быў перавесці гаворку на іншыя тэмы, а той – усё пра баб, пра апошнія папойкі з розным начальствам. Дзядзька Рыгор прынёс яму некалькі беларускіх песень, але гэты ардэнаносны жарабец адказаў, што ён іх будзе пець толькі тады, калі беларусы заплацяць яму за канцэрт... Потым пачаў звінець тэлефон, прынеслі яму пошту, газеты. На развітанне, відаць, здагадаўшыся, што з патрабаваннем аплаты ад нас ён сказаў лішняе, пачаў апраўдвацца: – Вы не думайце, што я ад усяго свайго адрокся. У маім пашпарце напісана, што – беларус... Зараз вам пакажу, і вы пераканаецеся... Па калідоры гасцініцы, хістаючыся, ішоў нейкі п’яны, напяваючы сабе пад нос:
Сёння панну Маню Напаткала гора: Хацела – пад машыну, А легла пад шафёра...
| На сон разгарнуў Аскара Уайльда: «Няма кніг маральных або немаральных. Ёсць кнігі, напісаныя добра ці дрэнна». Можа, ён і мае слушнасць. Калі б я камплектаваў сваю бібліятэку, дык я ў ёй трымаў бы толькі тыя кнігі, да якіх мне заўсёды хочацца вяртацца. Занёс Лю свой новы зборнік «Журавінавы цвет». Вокладка мне не вельмі падабаецца, хоць і рабіў яе наш выдатны мастак – Горыд. Думаю ўзяцца за новую паэму. Можа, пачну яе з дзённіка салдата. Паэма будзе ў нейкай меры біяграфічнай. Дома я знайшоў цікавыя франтавыя запіскі свайго дзядзькі Ціхана, якія адносяцца да першых дзён Лютаўскай рэвалюцыі.
...Ізноў бяруся я за хроніку. Калыша вецер дні сухія ў жыце, I несціхана востраць косы конікі, I плачуць кнігаўкі ў ракіце. А ноччу фронт пажарам вызарыць Край неба, спаленых загонаў, I дым снапоў, балотных выгараў Паўзе на нашы палігоны. Баліць рука, бінтом абвязана, Сціскаеш толькі з болю зубы. Пяе на возе хтось пра Разіна, Калыша вецер сіні лубін. Дзе тут пісаць...
| Сюжэт паэмы мяне непакоіць менш. Ён можа быць просты. Асноўныя этапы, праз якія хачу правесці свайго героя, будуць: вайна, бежанства, Масква, рэвалюцыя, вяртанне на акупіраваную радзіму, граніца, барацьба, любоў, турма, Іспанія, зноў граніца (як трагедыя ў жыцці народа), пры пераходзе якой герой мой гіне... Самае цяжкае для мяне будзе знайсці новую эпічную форму і такую мову – для апісання і дыялогаў, – якая б несла ў сабе груз думак, вобразаў, пачуццяў... Ледзь знайшоў у густых, нагрэтых сонцам сасняках Валакумніі дачу, на якой спыніўся Кастусь (Мірон Крыштафовіч). Дачу гэту яму падшукала Люба. Месца – лепшага не трэба і для адпачынку, і для работы. Пад канец нашай бяседы прачытаў я яму «Казку пра мядзведзя». Спадабалася. Хадзілі на Віллю купацца. Плынь ракі тут такая быстрая, што проста збівае з ног. Вяртаючыся ад Кастуся, на хвіліну спыніўся на Віленскай ля вітрыны «Ілюстраванага кур’ера цодзеннага» і не заўважыў, калі падышоў ззаду сышчык, які ў маі 1932 года арыштоўваў мяне ў Глыбокім. – Нешта пан часта ездзіць на Валакумнію. Нявеста ў пана там, ці што? Гэта было так неспадзявана, што я, відаць, не адразу мог бы яму адказаць, каб не яго апошнія словы. – I нявеста, і пляж, – адказаў я і зноў уставіўся ў газету. I толькі пачуўшы, як аддаляюцца яго крокі, я памалу накіраваўся ў бок Пагулянкі да Любы. Пакуль дайшоў, у горадзе загарэліся вячэрнія агні. Дзьмуў лёгкі вецер, але і ён не асвяжаў. Стаяла цяжкая пераднавальнічная духата. Здаецца, Гётэ сказаў, што пісьменнік заўсёды знае, што хацеў напісаць, але ніколі не знае, што напісаў. Хто ж тады можа знаць? Былі ж выпадкі, калі і чытачы і цэлыя эпохі памыляліся ў ацэнцы многіх твораў пісьменнікаў, кампазітараў, мастакоў. Як зуб, пачынае прарэзвацца пачатак верша:
Перш у вачах было месца зашмат Для слова малога і сцёртага – «міласць», А сёння яму нават цесен плакат, I мора яго ў берагах не змясціла б...
| А далей – нічога арыгінальнага, цікавага не атрымалася. Відаць, трэба адкласці гэты верш і пачакаць, пакуль прыйдзе т. зв. натхненне. Узяўся за зборнік М. Гарэцкага «Рунь», выдадзены яшчэ ў 1914 годзе ў славутай «друкарні пана Марціна Кухты». Днём загрукалі ў дзверы мае землякі, якія судзяцца ўжо каторы год з панам Бушам за сервітут. Грошай на цягнік не было, аж з дому прывалакліся пехатой. Крыху адпачылі ў мяне, перакусілі, ды павёў я іх да нашага бясплатнага кансультанта – дзядзькі Ф. Стацкевіча. Можа, ён – стары і вопытны адвакат – нешта ім параіць. Землякі мае першы раз былі ў Вільні. I яны з усяго дзівіліся, і на іх прахожыя звярталі ўвагу, калі ішлі яны, грукаючы па бруку цяжкімі, падкутымі ботамі, апранутыя па-вясковаму, з неадлучнымі сваімі торбачкамі на плячах, у якіх быў іх правіянт і розныя судовыя паперы, павесткі, штрафы. Прыйшла звестка аб сялянскіх забастоўках у цэнтральнай Полынчы. Прадстаўнікі ўлады разгубіліся і не знаюць, як і чым тлумачыць гэта надзвычайнае здарэнне. Каб гэта пачалося на крэсах, можна было б абвініць камуністаў, беларусаў, украінцаў, літоўцаў... Сустрэў Я. Шутовіча. Агітуе, каб я ўзяўся напісаць нешта для сцэны. Я адказаў яму жартам, што, не авалодаўшы адным жанрам, баюся брацца за другі. Хоць, прызнацца, я і сам не раз думаў аб гэтым. На шляху маіх задум і мар стаяць горы перашкод, праз якія цяжка прабіцца. А што, калі ўзяцца за тэму сялянскіх забастовак, якія, напэўна, адгукнуцца і ў нас? А пакуль што трэба дачытаць А. Струга, якога на пару дзён пазычыў у Беларускім музеі, каб папоўніць свае веды аб літаратурнай лявіцы ў Польшчы. Газеты і радыё прынеслі сумную вестку аб тым, што пры пералёце цераз Паўночны полюс загінуў выдатны савецкі палярны лётчык Леванеўскі.
...Час ужо сцягам разгорнутым шумець Над гарадамі, над бязмежным полем, Зрабіць жыццём – агонь, а ззяннем – нават смерць, Маланкай азарыўшы полюс...
| Даўно мяне непакоіла тэма пра беспрацоўных, якія гінуць у т. зв. «бядашахтах». Толькі, каб падняць гэту цяжкую тэму, неабходна самому пабываць у гэтых небяспечных шахтах, дзе на кожным кроку чакае смерць. I, не зважаючы на гэта, людзі ідуць, каб здабыць крыху вугалю і купіць за яго кавалак хлеба. У мінулую нядзелю зайшоў на магільнік Роса. Гэта – адзін з самых маляўнічых закуткаў, поўны зелені і цішыні. Праўда, цесната тут несусветная: магіла – на магіле, крыж – на крыжы. У святочныя дні тут шмат прыходзіць наведвальнікаў, якія аглядаюць магілкі, упрыгожваюць кветкамі. Самыя самотныя на магільніку – магілы славутых. Ад іх велічных помнікаў вее забыццём і адзіноцтвам. Аб іх успамінаюць толькі ў юбілейныя дні. Каля універсітэта сустрэў У. Барысевіча. Я збіраўся, але так і не ўдалося наведаць Путраманта. Барысевіч правёў мяне аж да вуліцы Добрай, а сам пайшоў да некага са сваіх сяброў, якія жылі побач. У бібліятэцы на пару дзён пазычыў «Запіскі беспрацоўных», узнагароджаныя прэміяй газеты «Вядомосці літэрацке». Ад Казіка Петрусевіча даведаўся, што ў канцлагер «Бяроза» сасланы А. Гаўрылюк і Л. Пастарнак. Сёння вёў перагаворы з друкарамі аб выданні зборнікаў нашых маладых паэтаў. Толькі дорага ўсе яны заломваюць, асабліва – у «Друкарні краёвай». Праўда, выданні апошняй – адны з лепшых у Вільні. Агулам, адчуваецца, што ніхто не хоча звязвацца з нашымі беларускімі выданнямі – клапатлівымі і палітычна небяспечнымі. На Вастрабрамскай, каля гасцініцы «Шляхецкая», сустрэў прафесара М. Крыдля. Прывіталіся. Ішоў ён з нейкім цыбатым карпарантам, які, забягаючы наперад, нешта горача яму тлумачыў. Студэнт падобны быў да метадыста Віта, які, помню, часта прыязджаў у Радашковічы і, пасля нудных пропаведзяў, спяваў нам, гімназістам, свае цудоўныя народныя шведскія песні. На супрацьлеглай старане, на другім паверсе белай камяніцы, дзе жыве настаўніца беларускай гімназіі Алёна Сакалова, у расчыненым акне гарэлі нейкія яркія кветкі. Вецер хістаў фіранкі. Чуўся касцельны звон. Потым доўга грукацелі па бруку калёсы ламавікоў, цягнучы ў бок вуліцы Субач цэглу і чарапіцу. Заглянуў у Беларускі музей. Калісьці М. мне абяцала паказаць вершы паэтаў «Грамады» (Крыгі, Леўчыка, Каранеўскага, Сідаркевіча, Ліхтара...), але ў музеі было шмат наведвальнікаў, і я, яшчэ раз падзівіўшыся на слуцкія паясы, на багацейшую калекцыю старажытных манет і на іншыя экспанаты, пайшоў дамоў. Дома мяне чакала работа: на гэтым тыдні абяцаў К. закончыць пераклад на беларускую мову дзвюх польскіх рэвалюцыйных песень «Народ сярмяжны, народ рабочы» і «Хоць нас усе праклінаюць амбоны» (песня «віціўцаў»). Аж дзіва, як некаторыя, толькі нядаўна запісаныя падзеі становяцца «гістарычнымі». Шкада, што не маю фотаапарата, а час сцірае з памяці такія непаўторныя вобразы, што, напэўна, хутка буду ўсумняцца, што я іх некалі бачыў. Вясёлая ў нас дзяржава. Ноччу толькі чуваць: «Рэж, лаві, бі!», а днём усе злачынцы ідуць пад Вострую Браму маліцца. У натоўпе, які кленчыў пад вобразам Маткі Боскай, сёння бачыў старога лукішскага дазорцу – аднаго з найгоршых катаў, які, чуу, заўсёды любіць прысутнічаць пры выкананні смяротных прыгавораў. З магазіна дэвацыяналій, што прысуседзіліся да святога месца, каб лепш гандляваць, нейкая бабка вынесла цэлы жмут ружанцаў. Нашто ёй столькі? На вітрыне камісійнага, паміж розных аленевых рагоў і дапатопных гадзіннікаў, выстаўлен дзівосна вытканы з шоўку кітайскі пейзаж. Цана – 120 злотых! Шмат хто затрымліваецца, каб палюбавацца на залітую сонцам даліну, абрамленую снежнымі вяршынямі гор. Гэты мірны пейзаж, падобны да райскага кутка, ніяк не вяжацца з маім уяўленнем аб гэтай далёкай і гаротнай краіне, уяўленнем, якое склалася з розных кінафільмаў і газетных паведамленняў аб няспынных войнах, злачынствах імперыялістычных захопнікаў, аб голадзе, засухах, тайфунах. Прыгадаліся радкі з верша Эмі Сяо:
...Ты чуў, як памёр Фу Элін, Як загінулі Ін Фу, маладая Фын Кэн, Як не дрогнуў з іх ні адзін...
| Гэты верш быў надрукаваны ў газеце «Правда» і прысвечаны М. Горкаму. Я яго вывучыў на памяць, бо газету мусіў пакінуць у сяброў у адну з памятных для мяне кастрычніцкіх начэй 1932 года на Даўгінаўскім гасцінцы. Тым, што я, галодны і хворы, не змёрз тады і дабрыў дадому, абавязан я – гаворачы высокім стылем – паэзіі. Усю дарогу дэкламаваў вершы сваіх любімых паэтаў. I гэтых вершаў хапіла мне да самай Пількаўшчыны. Нешта ў мяне, як у Швейка, кожная дробязь выклікае ўспаміны, а апошнія выклікаюць розныя асацыяцыі, і я, непрыкметна аддаляючыся ад галоўнай тэмы, забываю аб падзеях дня. А дзень закончыўся досыць празаічна: атрымаў павестку, якой зноў выклікаў мяне следчы на чарговае дазнанне. Па шыбах барабаняць шэрыя кроплі дажджу. Не складваючы паходнага ложка, падсунуў свой стол-табурэтку ды ўзяўся за вершы. Перакладаю «Спеў машыністаў» Б. Ясенскага.
...Прыгожыя, дужыя, чулыя, не нам пад нягодамі гнуцца. Месца! Ідзе грамада наша, пралетарыяцкі самум! Дарогу шапкамі вымасціў узвіхраны крок рэвалюцыі...
| Да чорта цяжка перакладаць, не маючы пад рукамі харошага беларускага слоўніка. А праз адсутнасць слоўнікаў дыялектных проста немагчыма зрабіць нейкі выбар самых лепшых, мілагучных і трапных слоў. Усе мы пішам, карыстаючыся вельмі абмежаванай тэрыторыяй сваёй мовы, і таму, пэўна, так зацягнуўся ў нас працэс стварэння беларускай літаратурнай мовы. Праўда, гэта працэс няспынны... Учора на базары чуў, як гаварылі дзве сялянкі, раскладаючы прынесеныя на продаж сыры, масла, грыбы. – Ці быў у вас на гэтым тыдні дождж? – Прайшоў, дзякаваць богу. Ды такі шчыры, такі жывы, што аж зямелька павесялела. На пліце, чуваць, ускіпае чайнік. Трэба схадзіць па селядзец і хлеб. А што, калі сёння пан Ётка адмовіцца мнедаць у крэдыт? На Завальнай, каля магазіна «Зінгер», мяне спыніў Д. Ужо даўно я яго не бачыў. Ад яго даведаўся, што ён быў у Каўнасе, сустракаўся з літоўскімі пісьменнікамі. Ён з захапленнем гаварыў пра карціны Чурлёніса, пра яго славутыя цыклы «Задыяк», «Стварэнне свету» і іншыя... Чурлёніс для мяне – адзін з найбольш загадкавых мастакоў. У якія закануркі сваёй душы заглыбляўся гэты чалавек, каб вывесці людзям, паказаць свету вобразы-сімвалы, вобразы-ключы ад нейкай таямніцы? Да сустрэчы з Кастусём у мяне яшчэ было добрых пару гадзін. За гэты час я паспеў абысці амаль усе газетныя вітрыны, не знаю толькі, ці гэта самы танны спосаб чытання прэсы, бо за пару месяцаў я зношваю самыя моцныя падноскі. У дарогу на Валакумнію ўзяў з сабою Гётэ, якога не асабліва люблю, хоць знаю, што ён належыць да самых выдатных паэтаў свету, што на Алімпе ён засядае разам з багамі і г. д. Відаць, у гімназіі мне адбілі ахвоту да яго вершаў, бо вельмі часта трэба было завучваць на памяць, разбіраць іх, а з нямецкай мовай жыў я ў поўнай нязгодзе, ды і свае вершы ўсё больш пачыналі брадзіць у галаве і ўсё менш пакідалі часу на зубрэнне. Сёння ў тэатры «Лютня» – надзвычай цікавы балет Ф. Парнэля. Шкада, што гэтыя дні не будзе калі пайсці на яго. Вычытаў апошнія лісты карэктуры свайго «Журавінага цвету». У зборнік уключыў некалькі фрагментаў з паэмы «Нарач», бо малая надзея, што ёй асобным выданнем удасца пралезці праз ігольнае вуха цэнзуры. Занёсшы карэктуру дзядзьку Рыгору, які шэфствуе і над гэтым другім маім зборнікам, пайшоў у Нова-Вілейку, дзе меўся сустрэцца з П. За горадам дагнаў грамаду вясковых маладзіц. Яны ішлі босыя. У хустачках і ў кошыках разам з абаранкамі і рознымі гасцінцамі неслі свой абутак. Нехта, едучы на рамізніку, абмінаў мяне. Быццам знаёмы твар. Дзе я гэтага чалавека бачыў? Рамізнік то аддаляўся ад мяне, то памалу плёўся, даючы мне яго абмінуць. Цікавы яздок. Можа, лепш мне вярнуцца назад, хоць пры мне, здаецца, нічога кампраметуючага няма. Толькі ў запісной кніжцы некалькі выпісаных з кніг і газет цытат ды сваіх нататак: «Паслухай, божа, сваіх сыноў. Пашлі нам ноч Доўгіх нажоў» – гэта з эндэцкай малітвы. «Інтэрнацыяналіст», які прызнае толькі сваю мову. «Я глядзеў на яе, як на першую карэктуру свайго зборніка». Маё. «Я толькі цяпер усведаміў, што, будучы бяздомным бадзягам і сустрэўшыся з ёю, стаў самым шчаслівым чалавекам на свеце». I гэта – маё. «Перад вялікім паэтам станем на калені, як перад з’явай рэдкай, светлай і цудоўнай, але не дазволім яму застацца сярод нас». Выпісаў з Платона. «Паны дарэмна будуюць астрогі, ставяць шыбеніцы. Дзе адны пануюць, а другія служаць, адны раскашуюцца, а другія церпяць, дзе адны карыстаюцца з асветы, а другія знаходзяцца ў цемры – там нэндза, помста, роспач пададуць чалавеку галавешку, сякеру, меч» – словы Канарскага, 27/П 1839 г., расстралянага царскімі жандарамі. «Сейм прастытутак» – словы самога Ю. Пілсудскага, сказаныя ў 1928 г. «У народаў, у якіх няма дзяржавы, часта паэты былі неафіцыйнымі прэзідэнтамі» – зноў я нешта згарадзіў. «Жыжка завяшчаў сваю скуру на барабан, які клікаў бы ў бой яго прыхільнікаў». Не помню, адкуль узяў гэту цытату, вартую цэлай паэмы. Адным словам, нічога, здаецца, крамольнага няма ў кішэнях. Зноў чую за сабой цокат падкоў. Ага, ёсць яшчэ тры фатаграфіі: на адной – дзядзька Рыгор са сваім сынам Славікам і я – у вышытай беларускай кашулі, пазычанай у Янкі Хвораста; на другой – мы з М. Мінкевічам і яго другам (сфатаграфаваліся ў Бернардынскім парку 3/VII, перад іх ад’ездам з гімназіі дамоў); на апошняй – выдатны артыст, сусветна вядомы бас і г. д. і г. д. – Павел Пракапеня. Пад датай 19/VI 1937 г.: «Нзвестному нашему белорусскому поэту» і г. д., і размашысты ўласнаручны подпіс. Ну, апошняя фатаграфія – лепш усіх маіх дакументаў. Вяртаюся назад. Следам за мной, чуваць, клыпае падковамі каняга таго самага рамізніка, з тым самым пасажырам, якога я ўжо нават не стараюся і ўспомніць, дзе я яго бачыў. Пачынае марасіць дождж. Рамізнік абмінае мяне. Бачу ззаду на брычцы № 172. Дождж не перастае, а ўсё мацней пад грукат грому, як п’яны, пачынае танцаваць па пыльнай дарозе. Чуваць, апошнімі начамі зноў былі ў горадзе рэвізіі і арышты. Падзеі з кожным днём нарастаюць. Сялянскія забастоўкі ў цэнтральнай Польшчы перараслі ў рэвалюцыйныя выступленні. Падчас сутычак з паліцыяй загінула шмат сялян. Якая страшная рэч – цішыня на палявых дарогах!
...Толькі песню весялейшую цяпер бы! Можа, гэту нават – пра апошні бой...
| З гадамі болын пераконваешся, што ўсе, хто апявае залатую мінуўшчыну, – самыя заядлыя рэакцыянеры. Сёння паспрачаўся з адным з такіх, хоць, можа, і не трэба было задзірацца. Але мяне заўсёды чорт штурхае пярэчыць, калі ўсе згодна ківаюць бародамі. Амаль цэлы дзень пасціў. Добра, што наскроб у кішэні пяцьдзесят грошаў. Забег у «Бар акацімскі», дзе падалі, як гліняны раствор, бігас. Брудна, шумна. З нейкімі непрытомнымі вачамі скрыпач нудна пілуе смыком. I яго ніхто не слухае, і ён, здаецца, сам не знае, што іграе. Потым на змену яму прыйшла спявачка.
Танга Мілонга, Танга маіх мар і сноў Хай закалыша мае сэрца!
| Калі вяртаўся дамоў, перада мной па тратуары вецер доўга гнаў пашматаную старонку «Вольных жартаў». На слупе для афіш чамусьці вісіць абвяшчэнне аб смерці нейкага інжынера П. Руткоўскага... кавалера «Віртуці мілітары»... Звычайна такія лісткі вывешваюць у парталах касцёлаў, на брамах магільнікаў. Побач з гэтым жалобным абвяшчэннем – велізарны партрэт кіназоркі Я. Смасарскай, рэкламныя плакаты мыла «Пальмаліва» і нейкай «Лігі марской і каланіяльнай». Хоць, як вядома, паны спазніліся ў Азіі ці Афрыцы захапіць калоніі, але сваю каланіяльную лігу стварылі з думкай, што, можа, пры чарговым перадзеле чужой зямлі і ім удасца нешта прыдбаць сабе. Трэба будзе ў вольны час больш пацікавіцца гэтымі рэкламнымі слупамі. Тут столькі тэм і для лірыкі, і для сатыры! На Вастрабрамскай, каля будынка рускай гімназіі імя А. С. Пушкіна, сустрэў сляпога Хведара – сына свае гаспадыні. Ён часта наведвае сваю маці. Калі застае нас з Сашкам дома, любіць пагаварыць з намі. Вочы яму выпаліла воцатам яго былая жонка, з якой ён развёўся. Цяпер страшна глядзець на калеку. Ідзе па тратуары, пастукваючы кіёчкам. Ужо я яго даўно мінуў, а мне ўсё яшчэ доўга чуўся ў вушах стук кійка, які бачыць больш за чалавека. Пасля суда над маім зборнікам «На этапах» В. Труцька запрасіў нас з дзядзькам Рыгорам і Я. Караленкам перакусіць у рэстаран «Зацішша», аформлены ў сецэсійскім стылі, дзе я сустрэў нашага мядзельскага фатографа Сідаровіча. Ён сядзеў у кутку за невялічкім столікам і, відаць, некага чакаў, бо ўсё назіраў на ўваходзячых. – Што чуваць на нашай Мядзельшчыне? Можа, былі ў маёй Пількаўшчыне? Навіны тыя самыя, пра якія я чуў даўно. Да чаго ж марудна ў нас праходзіць жыццё, быццам час застыў на месцы. Нават падзеі, якія адбыліся некалькі год таму назад, лічацца свежымі. Сідаровіч – арыгінал. Любіць прадказваць, што павінна здарыцца ў нас, а потым тлумачыць, чаму не адбылося так, як ён гаварыў. Вечарам хадзіў на Замкавую гару. Цішыня. А мне здаецца, што бура галасоў шалее ў гэтых руінах. Раздабыў апошні нумар «Літаратурных ведамасцяў» – часопіс, для якога, здаецца, не існуе класавых супярэчнасцяў і які нагадвае вестыбюль гасцініцы, дзе сустракаюцца толькі «таленавітыя», «славутыя». За сцяной круцяць патэфон. Спявае хор «Дана». Сёння трэба дачытаць Л. Каніньскага «Кан’юнктура пафасу» і «Згашэнне краябразу», бо заўтра мушу гэтыя кнігі вярнуць Мілянцэвічу. Мне здаецца, што сучасная лірыка неяк аддзяляецца ад сюжэтнай кампазіцыі. Самы верны шлях, каб пазнаёміцца з паэтам – прачытаць яго лірычныя вершы. Адпісаў на некалькі лістоў. Кожны графаман пагражае, што я буду адказваць перад гісторыяй, калі не памагу надрукаваць яго творы. Становішча складанае. Трэба нам узбіцца на прозу, каб яе плуг пераараў дзірваны нашага жыцця. Сонца памалу садзіцца за чырвоныя чарапічныя дахі. На іх рыбіную луску кладуцца вячэрнія цені, і дахі гэтыя здаюцца нейкімі фантастычнымі рыбамі, што адплываюць у ноч. Асірацела сям’я віленскіх друкароў – памёр стары Б. Клецкін, які за свой век выдаў столькі кніг беларускіх пісьменнікаў і рознай іншай літаратуры, што можна было б з іх скласці другую Замкавую гару. Цікава, у якія рукі трапіць цяпер яго друкарня? Трэба даведацца, калі будуць яго хаваць, ды схадзіць з ім развітацца, бо ён не раз нам памагаў выблытвацца з розных канфліктаў з цэнзурай. На Аранжарэйным завулку сустрэў шумную грамаду студэнтаў, сярод якіх быў Данэк Скаржыньскі. Казаў, у нядзелю збіраецца з сябрамі паехаць на Зялёныя азёры. Запрапанаваў і мне далучыцца да іх трупы. Трэба параіцца з К. Даўно ўжо я не быў у гэтай маляўнічай караімскай аколіцы. Вяртаючыся дамоў, спыніўся падзівіцца на крыкліва і ярка, клерыкальна і шавіністычна размаляваную кнігарню «Святога Вайцеха». На вітрыне – кніга М. Здзехоўскага «Шатабрыян і Напалеон» – кніга паслядоўніка У. Салаўёва, для якога ўсе камуністы з’яўляюцца пасланцамі антыхрыста. Самае дзіўнае: сёлета аўтару прысудзілі прэмію імя Філаматаў. Што ў гэтага філосафа-рэакцыянера супольнага з філаматамі? Узяўся за пераклад Я. Гушчы. «Гэтым валасам ніякія рукі не казалі: залатыя...» Далей дзесятага радка не пайшоў. Нешта заела. Адклаў. Трэба пазнаёміцца з новымі зборнікамі А. Рымкевіча, А. Нелавіцкай, Т. Лапалеўскага. Мяне цікавяць польскія паэты з Віленшчыны таму, што мы працуем над адным і тым жа матэрыялам, толькі іх болыл вабіць зялёны колер гэтай зямлі, а нас – яшчэ і чырвоны. Хіба на сучасную польскую паэзію найболыны ўплыў аказалі імажынізм і акмеізм, а футурызм – як яго ні прапагандавалі і ў італьянскім і ў рускім варыянце – чамусьці не прывіўся. Відаць, недаўгавечнасць многіх літаратурных напрамкаў у тым, што яны зараджаюцца не на зямлі, не на вуліцы, а ў рэстаранах, у асяроддзі мяшчан. Зараз мне здаецца найболын аўтарытэтным і перспектыўным у паэзіі – напрамак, які рэпрэзентуюць Чухноўскі, Пентак, Скуза... Ад рэдактара «Калосся» Я. Шутовіча даведаўся, што цэнзура канфіскавала зборнік вершаў Міхася Машары «З-пад стрэх саламяных» – адзін з лепшых яго зборнікаў. Апошнія крокі адміністрацыі не пакідаюць ніякай надзеі на тое, што ў нашы часы можна будзе выдаць нешта вартае ўвагі. У Бернардынскім парку адкрылася выстаўка садавіны. Шкада, што не мог быць на адкрыцці яе і паглядзець на ваяводу ды міністраў. Можа, калі давядзецца пісаць іх партрэты. Адзін віленскі ваявода – пан Бацянскі – чаго варт! А колькі там было іншых «фруктаў»! Агулам, выстаўка досыць цікавая. Нагледзеўся на цэлыя горы антонавак, ранетаў, папяровак, графштынаў, цітавак, пепінак літоўскіх, монтвілаў, каштэляў, ананасаўбаржанецкіх, чарнагузаў, арабаў, цыганоў... Каб не бачыў на свае вочы, не паверыў бы, што столькі сонечных, духмяных пладоў расце на нашай зямлі. Сярод прозвішчаў садаводаў сустрэў некалькі ўжо мне знаёмых: Сікору, Багдановіча, Алешака, Рушчыца і нейкай Ягоравай з Крывічоў. А дзень сонечны, прыгожы. Залатой ліствой апрануліся горы, якія дугой атуляюць парк, дзе несціхана шуміць крутая і празрыстая Віленка. Т. Буйніцкі падарыў мне свае зборнікі: «Вошчупам» і «У палове дарогі». Е. Путрамант калісьці хваліў яго вершы. Вечарам засяду за іх. На Буковай застаў Міхася Васілька. Ён на некалькі дзён прыехаў у Вільню, каб пабачыцца з Кастусём. Дамовіліся, што заўтра сустрэнемся ў рэдакцыі «Беларускага летапісу». Там, напэўна, будуць і дзядзька Рыгор, і С. Паўловіч. Гэты раз Міхась быў досыць агрэсіўна настроены ў адносінах да некаторых нашых сучасных паэтаў. Надакучылі і яму ўсе гэтыя вершы санацыйных ды хадэцкіх бардаў, якія невядома для каго друкуюцца. Потым зноў найшоў на яго мінорны настрой: – Як, брацятка, думаеш: ці нам удасца стварыць нешта вартае добрага слова? Пытанне было неспадзяванае, і яно мяне насцярожыла. За словамі «ці нам удасца?» я адчуў яго трывогу – «ці нам дадуць?», бо тут ён пачаў расказваць пра невясёлыя справы ў яго Баброўні, пра тое, што, калі апошні раз рабілі ў яго вобыск, паліцыя гразіла яму высылкай. Да ўсяго гэтага – пачала прыхворваць жонка, дома няма ні хлеба, ні ў што апрануцца. Рассталіся мы з Міхасём каля ратушы. Я яму прапанаваў пераначаваць у мяне, але ён хацеў наведаць нейкага сваяка. Можа, Макара Краўцова, якога Міхась называе «ржавым». I сапраўды, нешта ёсць іржавае ў гэтым чалавеку – скептыку і лёкаі, што прадаў і свае здольнасці і душу чорту – Астроўскаму ды розным банкротам на чале з Ф. Аляхновічам. На дварэ – дождж, золь, вецер. Застаецца толькі сядзець ды пісаць карэспандэнтам «Беларускага летапісу» адказы. У такую непагоду яшчэ больш непрытульна выглядае наш двор. На ганку старажыхі сядзіць, скурчыўшыся, сабака. На вяроўцы, працягнутай ад вугла дома да плота, гайдаецца нейкае шмаццё. У рыштку мокне газета і пусты карабок ад мыльнага парашку «Радыён», упрыгожаны жоўтым дыскам сонца. Пад рознакаляровымі парасонамі стаяць дзве жанчыны. Відаць, дзеляцца толькі што прынесенымі з рынку навінамі. У адной у кошыку – памідоры, у другой – нейкая зеляніна. Жанчыны так загаварыліся, што не зважаюць і на дождж. Парасоны іх здаюцца велізарнымі грыбамі, якія раптам выраслі на бруку. Дождж. I, відаць, зацяглы, бо ўсе лужыны ўкрыты воспай дажджавых бурбалак. Прыгадаліся радкі Стафа:
У шыбы дождж звоніць, дождж звоніць асенні...
| Па памяці пачаў перакладаць гэты верш. Трэба будзе падумаць над вершам «Начная сяўба». Сюжэт – ад майго дзеда, які мне калісьці расказваў, як ён вайной сеяў жыта. Толькі не знаю, ці ўдасца мне пра гэта напісаць так, як хацелася б. Часамі гісторыя нараджэння таго ці іншага твора бывае цікавейшая за сам твор.
Во имя нашего завтра – сожжем Рафаэля. Разрушим музеи, растопчем искусства цветы...
| За апошнія дні столькі прачытаў розных літаратурных маніфестаў і праграм, што аж на зубах, як ад кіслых яблык, адчуваю аскому. Цяпер за дзесяткі вёрст буду іх абыходзіць. У зборніку Путраманта «Лясная дарога» знайшоў і свой верш «На шляху дзікіх гусей». Гэта – першы мой верш, перакладзены на польскую мову. Перад гэтым ён быў надрукаваны ў «Кур’еры віленскім», і я атрымаў за яго ад свайго перакладчыка першы ў сваім жыцці ганарар – тры злотых. Я не хацеў іх браць, хоць быў без хлеба. Прызнацца, да гэтага я ніколі не задумваўся, што вершы могуць мець нейкую грашовую вартасць. Я знаў, што за іх могуць судзіць, садзіць у астрог, але каб за іх плацілі... Кажуць, калі ў Аскара Уайльда спыталі, чаму ён жыве такім нерабом, ён адказаў: – Сёння працаваў цэлы дзень. – Што вы рабілі? – Да абеду папраўляў артыкул: выкрасліў адну коску. – А пасля абеду? – Зноў паставіў коску на ранейшае месца... З падобным вынікам і я сёння працаваў. Усё больш задумваюся над граніцай, якая аддзяляе паэзію ад прозы. Мо яе і зусім няма? У тым разуменні, у якім яна існавала, ужо ніхто яе не прызнае. Кожны пераносіць гранічныя слупы ў глыб то адной, то другой дзяржавы. Мы часта гаворым аб вялікім значэнні літаратуры ў жыцці народа. Але калі параўнаць нашы мізэрныя тыражы з тыражамі кніг і газет Савецкай Беларусі, пераканаешся, што кола чытачоў у нас вельмі абмежаванае. А калі ўлічыць яшчэ і ўсе перашкоды (а іх нельга не ўлічваць), якія стаяць паміж нашымі кнігамі і чытачамі,– няшмат месца астаецца для аптымізму. На сваёй Мядзельшчыне я магу на пальцах палічыць людзей, якія чытаюць нашы газеты і кнігі. Праўда, гэтыя людзі ў нейкай меры, як кажуць, робяць пагоду. Але іх – вельмі мала. А гэта запісаў ад А. У апошнія хвіліны свайго жыцця тав. Н. Ботвін сказаў, звяртаючыся да салдат: «Вучыцеся страляць па мне, каб умець страляць у сваіх ворагаў, бо я не з’яўляюся вашым ворагам...». А тав. К., калі яму далі 15 гадоў, кінуў у твар суддзям: «Вы распараджаецеся, паны, не сваім часам!» Перагортваючы ў бібліятэцы імя Тамаша Зана старыя часопісы, знайшоў дзве цікавыя польскія народныя песні, якія там жа спрабаваў перакласці. Пачатак першай:
П’ю гарэлку два дні, Тры дні п’ю, балюю, Грошыкі ніколі Мяне не турбуюць...
| Другая, відаць, з карпацкага разбойніцкага фальклору:
Гаварылі, гаварылі, Што разбойніка забілі, А пасеклі ў лесе вецце, Разбойніка ж нясе вецер...
| Сярод кніжных навінак знайшоў надзвычай цікавы «Праваднік па Польшчы». У першым томе – уся Заходняя Беларусь, 16 карт і некалькі планаў гарадоў. Шкада, што няма грошай, каб купіць гэты бэдэкер. Трэба будзе параіць Кастусю пацікавіцца ім. Тыцыян, кажуць, пад канец свайго жыцця хацеў перапісаць, перарабіць усе свае карціны. А ў нас я яшчэ не сустрэў чалавека, які не пакрыўдзіўся б, калі яму раяць дапрацаваць апавяданне ці верш. А матэрыялы, якія атрымліваюць рэдакцыі, за рэдкім выняткам – вельмі слабыя. Вершы – зарыфмаваныя адозвы, набор гучных слоў, якія ад марнатраўнага абыходжання з імі губляюць сваю баяздольнасць. Метал і той ад частага ўжывання стамляецца. Бачыўся з В. Надзвычай цікавы і адукаваны чалавек. Шмат гадоў вучыўся і жыў у Чэхаславакіі, дзе і цяпер ёсць вялікая калонія беларусаў. Сустракаўся ён з многімі левымі чэшскімі і славацкімі пісьменнікамі. Быў знаёмы з Купалам, Чаротам, Гартным... Цэлы вечар дэкламаваў мне С. Неймана, які мне здаўся вельмі рытарычным. Можа, я не ўсё зразумеў, а можа, В. спецыяльна падбіраў такія сугучныя заходнебеларускім настроям вершы. Я толькі па свежай памяці дома запісаў адзін верш С. Неймана, які мне дужа спадабаўся:
Мне бога трэба б мець, каб праклінаць, Ці д’ябла нейкага, каб чараваць, Але ў мяне – мозг неспакойны толькі I жаласнае сэрца. Мне б сілы для нянавісці маёй, Мне б гордасці больш да любві маёй, Але ў мяне – бяссільная любоў I сум, што глуха стогне.
| Пасля дзён галодных насталі дні, поўныя адчаю. Што за імі? Няўжо толькі мужыцкая ўпартасць і цікавасць мяне звязваюць з маім сучасным жыццём? А паэзія? I з ёю апошнія дні рвуцца кантакты, бо за кожным з нас неадступна ходзіць то ў шэрым паліто і капелюшы, то ў чорным – анёл-хавальнік. Два вечары запар прыходзіць правяраць, што я раблю. Літоўскія сябры пазкаёмілі мяне з цікавай і блізкай мне па духу паэзіяй К. Боруты. Прасіў зрабіць для мяне падрадкоўнікі. Хацелася б перакласці некалькі яго вершаў. Быў пад Нова-Вілейкай, у Р. Ён толькі што прыехаў з Варшавы. Расказваў аб пахаванні А. Струга, аб апошніх навінах на літаратурным фронце. Даў некалькі адрасоў і папрасіў, каб я на іх выслаў зборнікі вершаў Васілька, Машары, свае і паасобныя цікавейшыя творы іншых паэтаў. Перапісаў у яго верш У. Бранеўскага, прысвечаны памяці А. Струга. Вечарам пачаў яго перакладаць. Перакладаць узяўся з апошняй страфы, да якой лягчэй удалося падабраць ключ.
...Ён быў з тых, што сваёю працай Мацавалі нашу сябрыну; Ён байцом быў і рэспубліканцам, Жыхаром свабоднай краіны...
| Потым усё адклаў і ўзяўся за свой незакончаны верш. Але пасля цяжкай дарогі нічога арыгінальнага не прыходзіла ў галаву. Памаліўшыся Апалону: «Божа, ратуй мяне ад самай болынай спакусы і граху – паўтарэння і пераймання», выключыў у сваім пакоі святло. Закончыўся працэс над групай Г. Дэмбінскага. Дэмбінскі з С. Ендрыхоўскім, мы з М. пайшлі да нашых польскіх сяброў, каб ад імя беларускай грамадскасці выказаць ім сваё спачуванне. На кватэры ў Г. засталі мы Путраманта, Барысевіча, Урбановіча і некалькі не знаёмых мне студэнтаў. Настрой ва ўсіх быў прыгнечаны. Бо людзі, якіх санацыйныя суддзі кінулі на доўгія гады за турэмныя краты, карысталіся пашанай і любоўю ў шырокіх кругах інтэлігенцыі і ў рабочым асяроддзі ва ўсёй Польшчы. Спачатку цяжка было ўзбіцца на сцяжыну нейкай агульнай бяседы. Кожны, відаць, думаў над адным і тым жа пытаннем: што рабіць? Потым пачалі гаварыць аб далейшай працы і барацьбе супроць карычневай небяспекі, бо лёс усіх – асуджаных і яшчэ не асуджаных – будзе залежаць толькі ад вынікаў гэтай барацьбы. Як нам пасля закрыцця «Папросту», «Карты», «Нашай волі» не хапае зараз свае трыбуны, з якой гаварылася б, што трэба рабіць, як зноў гуртаваць свае сілы. Здзіўлены, прачытаў у кракаўскім месячніку «Наш выраз» сапраўдную оду Т. Пайпера аб «Цэнтральнай прамысловай акрузе» (ЦОП). Нешта не верыцца мне, што гэтаму ўраду пры яго сучаснай палітыцы ўдасца ажыццявіць гэты план індустрыялізацыі Польшчы. Хутчэй за ўсё, што яму суджана застацца непаравым дзіцем, якое нарадзілася і кончыць свой век у газетных і плакатных пялёнках прапаганды. Пад снегапад пачаў перакладаць цудоўны верш I. Галчынскага «Прывет, Мадонна». Некаторыя строфы яго пераклікаюцца з нашым Янкам Купалам:
Хай там другія пішуць кнігі. Нават Хай слова гучыць ім званіцай стазвоннай, Пісаць я не умею, не дбаю аб славе, – Прывет, Мадонна! Не для мяне полкі кніг аж да столі, Не для мяне вясна, рунь на загонах, Толькі ноч цёмная, дождж з алкаголем, – Прывет, Мадонна! Былі да мяне людзі, будуць і потым, Бо жыццё вечнае, не знае скону, Усё, як у вар’ята сон мімалётны, – Прывет, Мадонна! Ты ўся прыбраная маем, вясною, Кветкамі, што назбіраў на загонах, Бруд з рук сваіх я змываю расою, – Прывет, Мадонна! Не пагарджай ты вянком хулігана, Знаёмага з прэсай, з паліцыяй коннай, Ты ж мая маці, муза, кахана, – Прывет, Мадонна!
| Недзе яшчэ ў мяне ляжыць перапісаная два-тры гады таму назад паэма I. Галчынскага «Інга Бортш».Усё ніяк не магу сабрацца і перакласці яе. А паэма гэта калісьці была для мяне цэлым адкрыццём. Знайшоў яе выпадкова ў нейкім жаночым часопісе, пазычаным у нашай вясковай настаўніцы. Заўтра еду дамоў. Новы год сустрэну ў дарозе, недзе паміж Маладзечнам і Вілейкай, пад сонны перастук колаў цягніка. Потым, калі не знайду спадарожнай фурманкі ці знаёмых вазакоў, буду гадзіны 3-4 брысці па замеценых палазінах дадому. I ўсё ж люблю я гэту дарогу, асабліва тыя кіламетры, што пралеглі праз Гарадзішчанскі лес. Я кожны раз успамінаю, як мы вярталіся гэтай дарогай з бежанства і я збіраў са сваёй сястрою Верачкай грыбы. А дзень быў такі ясны ад сонца, ад бронзавых нагрэтых ствалоў сосен, ад ягад і мухамораў і ад радаснага пачуцця вяртання на радзіму, хоць гэта слова для мяне тады было яшчэ неразгаданай загадкай, – што я, здаецца, болын такіх дзён і не бачыў. А можа, калі пагода не паправіцца, адкласці на пару дзён маю паездку дамоў?
Былі да мяне людзі, будуць і потым, Бо жыццё вечнае, не знае скону, Усё, як вар’ята сон мімалётны, – Прывет, Мадонна!
| Хутка поўнач. Мароз прыбраў шыбы ў белае лісце папараці. Ледзь праз іх прабіваюцца агні вулічных ліхтароў.
|
|