Сапраўднае імя Якуба Коласа - Канстанцін Міцкевіч. Ён нарадзіўся 3 лістапада 1882 г. (па новым стылі) у засьценку Акінчыцы Менскага павета Менскай губэрні (цяпер у межах горада Стоўбцы Менскай вобласьці), ахрышчаны ў праваслаўнай царкве. Бацькі - Міхал Міцкевіч і Ганна Лёсік паходзілі зь сялян вёскі Мікалаеўшчына (12 км ад Стоўбцаў). З 13 дзяцей, якія нарадзіліся ў іх сям'і, да сталых гадоў дажылі 9. Бацька служыў лесьніком у князя Радзівіла, маці вяла хатнюю гаспадарку. У хуткім часе пасьля нараджэньня Костуся (так хлопчыка звалі дома) сям'я пераехала ва ўрочышча Ласток (іншая назва - Сухошчына). У 1890-1904 гг. сям'я Міцкевічаў жыла ў лесьнічоўцы Альбуць недалёка ад Мікалаеўшчыны.
Жыцьцё ў Альбуці, маляўнічыя навакольныя краявіды, цікавыя апавяданьні розных падарожных, якія, як успамінаў пазьней пісьменьнік, раскрывалі яму новы сьвет разуменьняў і ўяўленьняў, пакінулі значны сьлед у душы юнага Костуся. Слухаў ён і беларускія песьні, якія сьпявала маці. Вялікі аўтарытэт меў у падлетка дзядзька па бацьку - Антось, які першы абудзіў цікавасьць да літаратуры. Костусь сам навучыўся рускай грамаце. Дзьве зімы ён разам са старэйшымі братамі вучыўся дома, у так званага "дарэктара" (хлапчука, які скончыў народную школу), потым скончыў народнае вучылішча ў Мікалаеўшчыне (1892-1894 гг.). У 1895-1897 гг. Канстанцін Міцкевіч жыў у Альбуці, дапамагаў бацькам па гаспадарцы і адначасова рыхтаваўся да паступленьня ў настаўніцкую сэмінарыю, шмат чытаў. Прыкладна ў 10-гадовым узросьце пад уплывам твораў Крылова Костусь склаў байку "Варона і Лісіца". У 12 гадоў напісаў свой першы верш "Вясна", за што быў заахвочаны бацькам. У той жа час юны Міцкевіч упершыню пазнаёміўся з беларускай літаратурнай творчасьцю (верш Янкі Лучыны "Стары лясьнік"), і гэта зрабіла на яго моцнае ўражаньне.
У 1898 г. паступіў "на казённы кошт" у Нясьвіжскую Настаўніцкую Семінарыю, якую скончыў у 1902 г. У час вучобы захапляўся мастацкай літаратурай: чытаў творы А. Пушкіна, М. Лермантава, М. Гогаля, А. Кальцова, М. Някрасава, Л. Талстога, І. Хемніцара, Т. Шаўчэнкі, І. Франко, А. Міцкевіча. Складаў вершы і байкі на рускай мове, зьбіраў матэрыялы па беларускай этнаграфіі, запісваў вусную народную творчасьць. У гэты ж час пачаў ствараць вершы і празаічныя творы на беларускай мове. Складаў вершы аб прыродзе, нялёгкім існаваньні селяніна, напісаў паэмы "Каля кастра" і "Страх", тэксты якіх не захаваліся, а таксама першы празаічны твор - нататку "Наша сяло, людзі і што робіцца ў сяле". Вельмі паўплываў на будучага паэта выкладчык семінарыі Ф. Кудрынскі, ён ухваліў літаратурныя практыкаваньні маладога Міцкевіча і зьвярнуў увагу на большую вартасьць напісанага ім па-беларуску. Гэта ў поўнай меры адпавядала памкненьням самога аўтара. Ён адзначаў пазьней:
"Руская мова не можа выклікаць у такім поўным аб'ёме, калі я пішу, тых адчуваньняў, тых пачуцьцяў і тае каларытнасьці, якія ўласьцівы беларускай мове, беларускім малюнкам, у якім дае беларуская мова, што з малаком маці ўвайшла ў маю натуру".
На першае дзесяцігоддзе XX ст. прыпадае пачатак працоўнай дзейнасьці і першыя праявы грамадскай актыўнасьці К. Міцкевіча, жанравы дыяпазон яго літаратурных твораў пашыраецца, яны робяцца больш дасканалымі, тады ж з'яўляюцца і першыя публікацыі.
Пасьля заканчэньня сэмінарыі ў 1902-1905 гг. малады настаўнік працаваў на Палесьсі ў вёсках Люсіна (цяпер Ганцавіцкі раён), Пінкавічы (цяпер Пінскі раён). Рабіў этнаграфічныя запісы, зьбіраў беларускі фальклор. У гэты ж час ён пазнаёміўся зь нелегальнай рэвалюцыйнай літаратурай, праводзіў растлумачальныя гутаркі з сялянамі. Якуб Колас пазьней пісаў:
"У 1905 годзе я хоць і не мог яшчэ добра арыентавацца ў партыях, але быў ужо заўзятым ворагам самадзяржаўя і ў гэтым кірунку вёў работу".
Так, у лістападзе 1905 г. ён склаў петыцыю жыхароў Пінкавіч да памешчыка з патрабаваньнем забясьпечыць права сялян на карыстаньне азёрамі і ўчасткам зямлі для пашы. Менскі губэрнатар прадпісаў паліцыі праверыць зьвесткі аб "узбуджэньні настаўнікам с. Пінкавічы Міцкевічам сялян...". У студзені 1906 г. у парадку пакараньня за грамадскую дзейнасьць К. Міцкевіча перавялі ў Верхменскае народнае вучылішча (цяпер Смалявіцкі раён). 9-10 ліпеня 1906 г. ён прыняў актыўны ўдзел у нелегальным настаўніцкім з'ездзе, які адбыўся ў вёсцы Мікалаеўшчына. На гэтым сходзе было пастаўлена пытаньне аб неабходнасьці рэарганізацыі народнай асьветы на аснове дэмакратыі і дэцэнтралізацыі. З'езд разагнала паліцыя, К. Міцкевіч у ліку іншых быў пазбаўлены права працаваць настаўнікам.
1 верасьня 1906 г. у віленскай беларускамоўнай газэце "Наша доля" зьявіўся верш - "Наш родны край", у якім аўтар называў родную зямлю "беднай старонкай", "забытым Богам краем". Гэта першы надрукаваны твор паэта. Тут упершыню быў выкарыстаны псэўданім Якуб Колас (надалей ужываліся таксама псэўданімы Тарас Гушча, Карусь Лапаць, К. Адзінокі, К. Альбуцкі, Андрэй "сацыяліст", Тамаш Булава, Ганна Груд, Мікалаевец, Лесавік і іншыя).
15 верасьня 1906 г. у "Нашай долі" пад псэўданімам Дзядзька Карусь зьмешчана апавяданьне "Слабода" пра самавольства царскай паліцыі - першы надрукаваны празаічны твор пісьменьніка. У той жа час ён пачынае актыўна супрацоўнічаць у якасьці аўтара зь віленскай беларускамоўнай газэтай "Наша ніва". У творчасьці Якуба Коласа гэтага пэрыяду з'яўляюцца новыя формы. Ён выходзіць на больш высокі ўзровень літаратурнай працы - пачынае пісаць алегарычныя апавяданьні "Казкі жыцьця", дзе па-філязофску асэнсоўвае рэчаіснасьць.
Зіму 1906-1907 гг. Колас жыў у родных у лесьнічоўцы Смалярня, дзе без афіцыйнага дазволу адкрыў прыватную школу. Пачаў складаць навучальны дапаможнік "Другое чытаньне для дзяцей беларусаў". У 1907 г. прыехаў у Вільню, некалькі тыдняў працаваў загадчыкам літаратурнага аддзела ў "Нашай ніве", але паводле загаду паліцыі быў вымушаны пакінуць горад. У пачатку 1908 г. некаторы час выкладаў у прыватнай школе ў вёсцы Сані (цяпер Талачынскі раён). 15 верасьня 1908 г. Якуб Колас засуджаны на 3 гады турэмнага зьняволеньня паводле абвінавачаньня ў актыўных дзеяньнях, накіраваных на выкананьне праграмы Усерасейскага саюза настаўнікаў, які, як было заяўлена на судзе, меў на мэце ліквідацыю існуючага ў Расейскай імпэрыі грамадскага ладу (у тым ліку ў складаньні адозвы да настаўнікаў, хоць пісаў яе іншы чалавек, якога Колас суду не назваў). Увесь тэрмін пакараньня Якуб Колас адбываў у Менскім астрозе.
За турэмнымі кратамі ўдавалася пісаць вершы і перапраўляць на волю. У многіх творах Коласа выразна гучаць матывы вызваленьня ад сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту.
У 1910-я гг. ён у сваёй творчасьці зьвяртаецца да буйных літаратурных форм з філязофскім асэнсаваньнем рэчаіснасьці - пачынае працу над ліра-эпічнымі паэмамі "Новая зямля" і "Сымон-музыка".
Напісаныя ў гэты пэрыяд вершы і апавяданьні друкаваліся ў газэце "Наша ніва". У 1909 г. у Санкт-Пецярбурзе ў выдавецтве "Загляне сонца і ў наша аконца" выйшла першая яго кніга "Другое чытаньне для дзяцей беларусаў", зьмест якой складалі вершаваныя і празаічныя творы пра з'явы прыроды, байкі і казкі пра жывёл, вершы і апавяданьні на маральна-этычныя тэмы, а таксама прысьвечаныя нялёгкай долі селяніна. У 1910 г. у Вільні надрукаваны першы зборнік вершаў "Песьні жальбы" (напісаны ў 1906-1909 гг.), дзе паэтызуецца вобраз беларуса-селяніна, які нягледзячы на цяжкія сацыяльныя ўмовы, верыць у адраджэньне роднага краю, апавядае пра свой бяспраўны лёс, але пры гэтым мае пачуцьцё ўласнай годнасьці, выказвае імкненьне да лепшае долі.
Пасьля выхаду з турмы зь верасьня 1911 г. па 1914 г. Якуб Колас займаўся настаўніцкай працай: некалькі месяцаў без афіцыйнага дазволу навучаў дзяцей чыгуначнікаў у мястэчку Лунінец, у 1912-1914 гг. пасьля атрыманьня пасьведчаньня аб дабранадзейнасьці працаваў настаўнікам спачатку ў вёсцы Купяцічы недалёка ад Пінска, потым у Пінскім 3-ім прыходскім вучылішчы. Гэты час вельмі адметны для асабістага жыцьця Якуба Коласа. У жніўні 1912 г. на хутары Смольня, каля вёскі Мікалаеўшчына, адбылася яго першая сустрэча зь Янкам Купалам, якая паклала пачатак іх сяброўству. У чэрвені 1913 г. Канстанцін Міцкевіч узяў шлюб з настаўніцай пінскай чыгуначнай школы Марыяй Каменскай, зь якой яны пражылі разам больш за 30 гадоў, мелі трох сыноў.
У той час у газэце "Наша ніва" рэгулярна друкаваліся вершы Якуба Коласа, прысьвечаныя пераважна розным аспэктам жыцьця беларускай вёскі. У 1912 г. у Вільні выходзіць яго зборнік "Апавяданьні", у 1913 г. у Санкт-Пецярбурзе асобнымі выданьнямі апавяданьні "Нёманаў дар", "Тоўстае палена", зборнік вершаваных апавяданьняў "Прапаў чалавек". Галоўная тэма гэтых твораў - жыцьцё беларускага сялянства, адпаведна галоўны герой - жыхар вёскі зь яго клопатамі, звычаямі, норавамі, у іх аўтар ад апісаньня сялянскага побыту пераходзіў да стварэньня разнастайных і глыбокіх вобразаў сялян. У Вільні ў 1914 г. Беларускім Выдавецкім Таварыствам выдадзены зборнік апавяданьняў шырокага тэматычнага дыяпазону "Родныя з'явы". Празаічныя творы Якуба Коласа таго пэрыяду па сваёй тэматыцы, ідэйнай накіраванасьці, вобразнай структуры збліжаліся зь яго паэзіяй. У 1916 г. у Петраградзе ў выдавецтве "Загляне сонца і ў наша аконца" надрукаваны і драматургічны твор пісьменьніка - невялікая п'еса "Чарка ўсё на сьвеце робіць", якая мела падзагаловак "Трагедыя зь нядаўніх год (зь вясковага жыцьця)."
Падчас Першай Сусьветнае Вайны у 1915 г. у сувязі з набліжэньнем фронту Якуб Колас разам з сям'ёй эвакуіраваўся ў Маскоўскую губэрню, дзе быў мабілізаваны на вайсковую службу. Пасьля заканчэньня Аляксандраўскага ваеннага вучылішча (Масква, 1916 г.) служыў у запасным палку ў г. Пермі. Летам 1917 г. у званьні падпаручніка накіраваны на Румынскі фронт, але ў хуткім часе ў сувязі з хваробай атрымаў адпачынак і паехаў да сям'і ў горад Абаянь (цяпер Курская вобласьць Расеі). Як настаўнік быў вызвалены ад вайсковай службы і працаваў выкладчыкам, школьным інструктарам у г. Абаяні і яго навакольлі.
У вершах гэтага пэрыяду гучаць антываенныя матывы, трывога паэта за лёс Беларусі ў новых гістарычных акалічнасьцях, якія склаліся ў выніку вайны і Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г., і адначасова заклік да стваральнай працы на карысьць роднага краю (зборнік вершаў "Водгульле", выдадзены ў Менску ў 1922 г.). Таксама Якуб Колас працягваў працу над тэкстамі паэм "Новая зямля" і "Сымон-музыка", спрабаваў свае сілы і ў галіне драматургіі. Адзін з твораў гэтага жанру - п'еса "Антось Лата" (1917 г., упершыню пастаўлена ў 1918 г. у Менску), дзе аўтар паказаў трагічны лёс селяніна, які меў калісьці сваю гаспадарку, але, страціўшы зямлю і ўсякія сродкі існаваньня, ператварыўся ў чалавека "дна". Пераломны гістарычны пэрыяд - ад Лютаўскай рэвалюцыі да Кастрычніцкай 1917 г., роздум Якуба Коласа над далейшым лёсам Беларусі адлюстраваны ў п'есе "На дарозе жыцьця" (1917 г., пастаўлена ў Менску ў 1921 г.).
Першая палова 1920-х гг. - вельмі плённы час у жыцьці Якуба Коласа, яго службовай і літаратурнай дзейнасьці. У 1921 г. Якуб Колас вярнуўся ў Менск. Быў супрацоўнікам Навукова-тэрміналагічнай камісіі Народнага камісарыята асьветы, літаратурнай камісіі па зьбіраньні вуснай народнай творчасьці Інстытута Беларускай Культуры, выкладаў у Беларускім пэдагагічным тэхнікуме, чытаў лекцыі па граматыцы і методыцы выкладаньня беларускай мовы на настаўніцкіх пэдагагічных курсах у Слуцку, працаваў выкладчыкам беларускай мовы ў Беларускім Дзяржаўным Унівэрсітэце.
У 1921 г. у Коўне выйшаў зборнік апавяданьняў "Казкі жыцьця" (большасьць "Казак жыцьця" створаны да 1917 г., але працу над цыклам аўтар працягваў і надалей). У гэтых творах у алегарычнай форме выкладзены погляды на гісторыю і жыцьцёвую філязофію беларусаў як нацыі, іх мейсца сярод народаў-суседзяў, закрануты важныя сацыяльна-палітычныя і маральна-этычныя праблемы, паказана імкненьне чалавека да пазнаньня таямніц прыроды і быцьця.
У першай палове 1920-х гг. Якуб Колас завяршае вялікія творы, задуманыя яшчэ за дзесяць гадоў да таго, у якіх намаляваў шырокую карціну жыцьця беларусаў у канцы XIX - пачатку XX ст., выклаў сваё бачаньне шляхоў развіцьця нацыі.
У 1923 г. у Менску выйшла асобным выданьнем паэма "Новая зямля". Гэты твор з'яўляецца мастацкай энцыклапедыяй жыцьця беларускага сялянства на рубяжы стагоддзяў. У паэме Колас па-філязофску асэнсоўвае цэлую эпоху ў жыцьці беларускага народа. Аўтар апаэтызаваў духоўнае багацьце і маральную веліч працоўнага чалавека, яго адвечную мару быць гаспадаром на ўласнай зямлі. У творы яскрава апісаны быт народа, выведзены тыповыя беларускія характары. Цудоўныя замалёўкі беларускай прыроды характарызуюць Якуба Коласа як выдатнага майстра пэйзажу.
У 1925 г. у часопісе "Полымя" апублікавана трэйцяя рэдакцыя паэмы "Сымон-музыка". У гэтым творы асьвятляецца роля мастака і мастацтва ў жыцьці народа, тут найбольш поўна выявіліся эстэтычныя погляды Якуба Коласа. Гэта твор аб народных вытоках мастацтва, лёсе таленту з народа, духоўным адраджэньні нацыі. Трагічныя і драматычныя матывы ў ім пераплятаюцца з жыцьцясьцьвярджальнымі і аптымістычнымі. Аўтар стварае вобраз маладога беларуса - сьвядомага творцы свайго лёсу, які імкнецца да духоўнага адраджэньня роднага краю. Паэт асьвятляе своеасаблівасьць нацыянальнага шляху беларусаў, выказвае надзею на актывізацыю духоўна-творчых сілаў народа.
У гэты пэрыяд пашыраецца тэматыка твораў Якуба Коласа. Ён прыходзіць да апісаньня жыцьцёвых шляхоў беларускай інтэлігенцыі пачатку XX ст., яе духоўных пошукаў. Пісьменьнік стварае так званыя палескія аповесьці: два вялікія празаічныя творы "У палескай глушы" (выдана ў Вільні ў 1923 г.) і "У глыбі Палесься" (выдана ў Менску ў 1927 г.). Яны пазьней увайшлі як 1-я і 2-я часткі ў трылогію "На ростанях" - найбольшы празаічны твор Якуба Коласа. У 1925 г. была апублікавана п'еса "Забастоўшчыкі", пра тое, як беларускае настаўніцтва ўключалася ў палітычную барацьбу. У аснове сюжэту - першы нелегальны з'езд настаўнікаў у Мікалаеўшчыне. Гэты твор не атрымаў сцэнічнага ўвасабленьня. Акрамя таго, у 1925 г. напісана аповесьць "На прасторах жыцьця" (выдадзена ў 1926 г.), прысьвечаная моладзі 1920-х гг., праблемам яе духоўнага станаўленьня, адукацыі, культуры, імкненьню да пераўтварэньня жыцьця.
Другая палова 1920-х - 1930-я гг. гэта час актыўнае грамадскае дзейнасьці Якуба Коласа, прызнаньня яго заслуг і пры гэтым вельмі складаны пэрыяд жыцьця, падзеі якога адбіліся на псіхалягічным стане, негатыўна паўплывалі на ўсю далейшую творчасьць пісьменьніка. Яшчэ з сярэдзіны 1920-х гг. Якуб Колас трапіў у поле зроку савецкіх рэпрэсіўных ворганаў. У 1925 г. у яго быў праведзены вобыск, а затым і допыт у сувязі з так званай "лістападаўскай справай", якая датычылася "контррэвалюцыйнай арганізацыі" на Случчыне. У 1930-я гг. ціск на Якуба Коласа яшчэ больш узмацніўся. Расейскія камуністы адкрыта абвінавачвалі яго ў так званай "нацдэмаўшчыне", у прапагандзе ідэй бяскласавасьці беларускай нацыі, знаходзілі ў творах ідэалізацыю "кулацтва", хутарской гаспадаркі, перабольшваньне ролі інтэлігенцыі і г.д. У 1930 г. Якуб Колас быў змушаны публічна "каяцца" ў палітычных "памылках". Былі арыштаваны і рэпрэсіраваны блізкія сваякі паэта - дзядзька па матчынай лініі грамадскі і палітычны дзеяч, мовазнавец Язэп Лёсік, родны брат жонкі Коласа Аляксандр Каменскі. 6 лютага 1938 г. у доме пісьменьніка шукалі зброю, Коласа прымусілі ўзьняць рукі і стаць тварам да сьцяны. Якубу Коласу пагражаў арышт, аднак санкцыя на яго ад вышэйшага кіраўніцтва не была дадзена. Магчыма, з-за шырокай вядомасьці і народнага прызнаньня песьняра.
Як адзначаюць біёграфы Якуба Коласа літаратуразнаўцы М. Мацюх і М. Мушынскі, пачынаючы з канца 1920-х - пачатку 1930-х гг. пісьменьнік трапіў у бязвыхаднае становішча, цалкам залежнае ад ідэалагічных установак камуністычнай партыі і грамадска-дзяржаўных структур таталітарнай сістэмы. Жахі прымусовай "калектывізацыі", разбурэньне традыцыйнага ўкладу вёскі, татальны кантроль над усімі сродкамі грамадска-палітычнага, духоўнага жыцьця, забарона свабоды слова і волевыяўленьня, масавыя рэпрэсіі супраць нацыянальнай інтэлігенцыі - усё гэта негатыўна паўплывала на Коласа як творцу. Ён аказаўся сапраўдным заложнікам антыгуманнай сістэмы, міжвольным прапагандыстам сацыялістычнага рэалізму, які быў зводам палітычных патрабаваньняў, але выдаваўся за эстэтычную катэгорыю.
У 1926 г. Якуб Колас пачаў пісаць паэму "На шляхах волі" аб цяжкіх умовах існаваньня падчас Першай Сусьветнай Вайны, іх уплыве на фарміраваньне пратэстных настрояў народных мас і станоўчага стаўленьня да бальшавікоў у пэрыяд рэвалюцый 1917 г. Над гэтым творам паэт шмат разважаў, працаваў і ў 1930-я і ў 1950-я гг., але так і не завяршыў. У творчасьці Коласа 1930-х гг. прысутнічае і тэма "калектывізацыі". Галоўны герой яго даволі схематызаванай аповесьці "Адшчапенец" (1930-1931 гг., выдадзена ў 1932 г.) пасьля доўгіх ваганьняў прыходзіць да высновы аб перавагах калектыўнай гаспадаркі перад аднаасобнай. Акрамя таго, у гэты пэрыяд Якуб Колас зьвярнуўся да драматычных падзей Першай Сусьветнай Вайны галоўным чынам праз паказ "салдацкай праўды" - у п'есе "Вайна вайне" (1927-1931 гг., апошняя рэдакцыя 1938 г.) і грамадзянскай вайны - у аповесьці "Дрыгва" (1933 г.) і створанай на яе аснове п'есе "У пушчах Палесься" (1937 г.). У 1940 г. пачаў пісаць паэму "Рыбакова хата" пра жыцьцё працоўных Заходняй Беларусі ў складзе Польскай дзяржавы, іх барацьбу за свае правы. У гэты пэрыяд Колас плённа працаваў у галіне перакладу з рускай, украінскай, польскай моваў ("Палтава" А. Пушкіна, некаторыя творы М. Лермантава, А. Міцкевіча, Т. Шаўчэнкі, П. Тычыны, Р. Тагора і інш.).
У час нямецка-савецкае вайны паэт жыў пад Масквой у Клязьме, Ташкенце, Маскве. У вершах (зборнікі "Адпомсьцім", 1942 г.; "Голас зямлі", 1943 г.), паэмах "Суд у лесе" (1942 г.), "Адплата" (1943-1944 гг.), публіцыстычных артыкулах пэрыяду вайны ён услаўляў патрыятызм, гераізм людзей, выкрываў чалавеканенавісьніцкую сутнасьць фашызму. У канцы 1944 г. вярнуўся ў Менск.
Пасьля вайны, з сярэдзіны 1940-х гг. і да канца жыцьця Якуб Колас працаваў у Акадэміі Навук Беларусі, быў вядомы як грамадскі дзеяч. У Якуба Коласа заўсёды знаходзілі водгук праблемы асобных грамадзян, пасьлядоўна адстойваў ён інтарэсы і ўсёй беларускай нацыі. У 1956 г. пісьменьнік напісаў ліст у вышэйшыя партыйныя інстанцыі, у якім выказаў занепакоенасьць становішчам беларускай мовы ў грамадскім жыцьці, прапанаваў меры па яе абароне.
У 1954 г. завершана аповесьць "На ростанях", у якой апісаны падзеі 1906-1911 гг. Яна стала 3-й, апошняй (разам з дзьвюма папярэднімі - "У палескай глушы", "У глыбі Палесься"), часткай аднайменнай трылогіі. Трылогія - адзін зь першых беларускіх раманаў. Гэта шырокае мастацкае палатно сацыяльна-грамадскай сітуацыі ў Беларусі, эпапея жыцьця беларускага народа пэрыяду Рэвалюцыі 1905-1907 гг. і пасьлярэвалюцыйных гадоў. Твор напісаны на аўтабіяграфічным матэрыяле, у ім створана галерэя партрэтаў нацыянальнай інтэлігенцыі, выхадцаў з народа, адраджэнцаў, адлюстраваны побыт сялянства і іншых сацыяльных слаёў. Аўтар выявіў глыбокае майстэрства псіхалягічнага аналізу ў апісаньні сваіх герояў. У трылогіі раскрылася і майстэрства Коласа-пэйзажыста: створаны цудоўныя малюнкі беларускае прыроды.
13 жніўня 1956 г. Якуб Колас памёр за сваім рабочым сталом. Пахаваны ў Менску на Вайсковых Могілках.
Шлях, які прайшоў Якуб Колас, - адметны. Асноватворныя ўласьцівасьці яго жыцьця і дзейнасьці - сумленнасьць, высокароднасьць, нераўнадушша, імкненьне дапамагчы ў цяжкіх абставінах, грунтоўнасьць ва ўсіх жыцьцёвых праявах, вернасьць сваім прынцыпам, адстойваньне ў прамым ці ўскосным выглядзе ўласных поглядаў, любоў да Бацькаўшчыны і яе народа, клопат аб захаваньні нацыянальнай самабытнасьці беларусаў, аб беларускай мове, пратэст супраць рознага кшталту прыгнечаньня чалавека. Гэтыя якасьці ў поўнай меры адбіліся на творчасьці пісьменьніка, які ўнёс значны ўклад у нацыянальную і сусьветную літаратуру. Сярод творчых дасягненьняў найбольш важкімі з'яўляюцца пашырэньне жанравых магчымасьцяў беларускай літаратуры, выкарыстаньне шырокай і актуальнай тэматыкі ў паэтычных і празаічных творах, узбагачэньне паэзіі філязофскай і пэйзажнай лірыкай, спалучэньне лірыкі і эпасу, закладаньне асноваў беларускага рамана і беларускай дзіцячай літаратуры, філязофскае асэнсаваньне рэчаіснасьці праз алегарычны аповед, станаўленьне норм беларускай літаратурнай мовы.
Ужо ў 1920 г. у выдадзенай у Вільні "Гісторыі беларускай літаратуры", якую напісаў вядомы беларускі пісьменьнік і літаратуразнавец М. Гарэцкі, Якуб Колас названы клясікам беларускай літаратуры.
Паэтка і перакладчык з Вялікабрытаніі В. Рыч вельмі высока ацэньвае паэму Якуба Коласа "Новая зямля". Яна параўноўвае гэты твор са старажытнарымскімі трагедыямі, з драмамі і трагедыямі Уільяма Шэкспіра. "Без такіх твораў, як "Новая зямля", - лічыць паэтэса, - сусьветная літаратура была б значна бяднейшая".
Дзейнасьць Якуба Коласа, яго роля і значэньне ў нацыянальным духоўным адраджэньні беларусаў высока ацэнены нашчадкамі.
Імем Коласа названы Інстытут мовазнаўства і Цэнтральная навуковая бібліятэка Нацыянальнай Акадэміі Навук Беларусі, Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр у Віцебску, плошчы і вуліцы, школы і бібліятэкі ў многіх населеных пунктах Беларусі, буйное вытворчае паліграфічнае прадпрыемства ў Менску.
Творы Якуба Коласа ўвасоблены ў тэатральным, музычным, кінематаграфічным мастацтве. У тэатрах ставіліся п'есы паводле яго апавяданьняў, аповесьцей, трылогіі. Ю. Семянякам створана опэра па паэме "Новая зямля", Ю. Багатыровым па аповесьці "Дрыгва" - опэра "У пушчах Палесься". На словы Якуба Коласа напісана шмат музычных твораў. Коласаўскую паэзію для напісаньня песень і рамансаў выкарыстоўвалі кампазытары М. Чуркін (песьні "Краска", "Вясна", рамансы "Маёй каханцы", "Гусі..."), А. Туранкоў (рамансы "Усход сонца", "Дудка", песьня "Радасьць"), Я. Цікоцкі (рамансы "Каманіну, Малакову, Сьляпнёву", "Пераможны май") і інш. Яшчэ ў 1929 г. быў зьняты фільм "Песьня вясны" (рэжысёр В. Гардзін) паводле аповесьці Якуба Коласа "На прасторах жыцьця". У 1960-1961 гг. экранізавана трылогія "На ростанях" (фільм "Першыя выпрабаваньні", рэжысёр Ул. Корш-Саблін).
За межамі Беларусі з творчасьцю Якуба Коласа знаёмы жыхары многіх краін сьвету. Яго творы (пераважна паэтычныя) перакладзены больш чым на 40 замежных моў, у тым ліку на найбольш распаўсюджаныя - англійскую, нямецкую, французскую, іспанскую, кітайскую. Творчасьць пісьменьніка і яго ролю ў літаратуры разглядалі у сваіх працах славісты Вялікабрытаніі, Аўстрыі, Нямеччыны, Італіі. Асобае мейсца сярод перакладаў твораў займаюць выданьні на славянскіх мовах - рускай, польскай, украінскай. На рускай мове ў розны час выходзілі тры зборы твораў Якуба Коласа.
Рэгулярна праводзяцца прысьвечаныя творчасьці паэта Міжнародныя навуковыя канфэрэнцыі, па выніках якіх выдаюцца зборнікі матэрыялаў "Каласавіны".
100-гадовы юбілей беларускага песьняра паводле рашэньня ЮНРРЎРљРђ адзначаўся Сћ міжнародным маштабе. РЈ 1996 Рі. створаны Міжнародны фонд РЇРєСѓР±Р° Коласа. РЈ 2007 Рі. Сѓ Беларусі РЅР° адзначалася 125-РіРѕРґРґР·Рµ Р· РґРЅСЏ нараджэньня нацыянальнага паэта РЇРєСѓР±Р° Коласа.
Паводле: http://archives.gov.by/index.php?id=602322
