Раздзел трэці
1
Доўга не ўціхала туга па дачцэ. Hi клопат, ні ўтома не маглі сцішыць смутку страты. Усё лета, усё ў гэтым леце жыло смуткам вялікай, незваротнай страты. Аб страце шумелі лозы ў балоце, шапталі каласы ў полі, спявалі жаўранкі. Аб ёй гулі пераднавальнічныя вятры, грымелі грамы, пісалі агністымі стрэламі бліскавіцы…
Толькі пад восень стала патроху аціхаць, зацягвацца рана. Яна яшчэ чулася, ныла, але ўжо не так балюча. Як бы прывыкаць стала Ганна да гора. Ужо не такім жывым згадвала тварык дачушкі, усю яе, ужо не чула жывога цяпла яе цельца. Цьмеў воблік малой, паціху, непрыкметна, але адыходзіў у нябыт.
Усё ж такой, якой была, Ганна ўжо не стала. Пакута назаўсёды пакінула ў ёй знак. Штосьці ў яе душы перакіпелае як бы астыла, зацвярдзела, давала ёй большай рашучасці, а другое зрабілася мяккім, вельмі чулым, падатным. Можна сказаць, нейкая не знаная раней чуллівасць паявілася ў Ганне…
Былі пагодныя дні. З сонцам ад ранку да вечара, з сінім небам. Днём яшчэ было цёпла, а пад вечар, калі чырвонае сонца сцякала за лес, апусцелая, няласкавая зямля стыла на холадзе. Пад поўнач бяліў яе i ней, у ледзяныя, звонкія раніцы i трава каля йлатоў i на выганах, i палі з загонамі яшчэ не скопанай бульбы, i панурыя, учарнелыя стрэхі – усё было па-зімоваму белае. Калі ўздымалася над чэзлым балотным алешнікам сонца, светлае, прамяністае, ад інею аставаліся толькі цемнаватыя плямы вільгаці. Неўзабаве знікалі i яны. Іней трымаўся яшчэ ў цені дрэваў i хат, трымаўся ўпарта, пакуль сонечная цеплыня не дабіралася i сюды.
Неба гэтымі днямі сінела чыстае i глыбокае. Яно не было цяпер такое яркае, як раней, часта атульвала яго белаватая, нібы малочная, смуга, i яно здавалася бляклым, быццам выгаралым за ліпеньскую i жнівеньскую спёку. Сонца таксама было іншае. Аддаўшы амаль увесь свой пал лету, яно берагло рэшткі цяпла, грэла мала, але надзіва лагодна i пяшчотна. Гэтай лагоднасцю i пяшчотай было напоўнена ўсё ў прыродзе усе дні.
У лагодным сонечным святле гарэлі сумным адвечным полымем ліпы i бярозы каля хат, дрэвы ў недалёкім лесе. Як сівізна ад былога, ад перажытага, бялела ўсюды павуціна. Яна вісела ў паветры, абчэплівала павялы i пасохлы бульбоўнік, калы i жэрдкі вакол агародаў, пажоўклыя кусты. Усё агартаў спакойны, стары як свет смутак, смутак развітання з цяплом, з летам, набліжэння слаты, халадоў.
На душы ў Ганны усе гэтыя дні было самотна i трывожна, не адыходзіў ціхі, цягучы жаль. Душы хацелася шкадаваць – шкада было i добрага, ужо аслабелага сонца, i голых, бедных палёў, i яркіх агністых дрэваў, што вось-вось павінны былі страціць сваю красу.
"Што ето са мной?" – дзівілася не раз яна сваёй чуласці. Раней яна ніколі не адчувала так восені, была безуважная да гэтай пары, нібы i не заўважала. Чаго ж цяпер так хвашое яе апошняя пяшчота цяпла, згалеласць палёў, смутак асенніх дзён? Чаму ж усё гэта адгукаецца ў сэрцы маркотнай, няўціхнай журлівасцю?
Капалі бульбу. Цэлымі днямі, ад ранняга ранку да позняга змроку, Ганна рабіла на полі. Зямля была ўжо халодная, i пальцы, чорныя ад зямлі, стылі, станавіліся непаслухмяныя. Зямля моцна ўядалася ў поры, у маршчыны, пад пазногці; скурчаныя, намёрзлыя пальцы пад вечар разгіналіся цяжка. Цвярдзела, касцянела i сагнутая дзень у дзень крукам сгйна.
Рыючы пальцамі зямлю, яна неяк сарвала аб каменьчык палову пазногця. Пазногаць яшчэ моцна трымаўся на пальцы, але капаць i перабіраць рукамі зямлю стала нязручна. Часам Ганна вярэдзіла яго, i руку ламаў, тузаў моцны боль; яна сціскала зубы, каб не застагнаць. Старалася б яна маўчаць, мусіць, калі б было i ў тысячу разоў горш. Ганне нізашто не хацелася паказваць перад свёкрам i перад свякрухаю свой боль. Хавала яна яго i ад чалавека.
За час свайго замужжа Ганна прывыкла таіцца, хаваць у душы i пакутны боль, i тугу, i надзеі. Калісьці такая гаваркая, таварыская, яна даўно стала любіць адзіноту.
З настроем адзіноты лепш за ўсё было ёй у лесе. Лес супакойваў, суцішаў, гаіў; дрэвы, то маўклівыя, то шапаткія, здавалася, разумелі i спачувалі, каля ix лягчэла на душы. Так было раней, увесну, улетку. Цяпер жа лес, як i ўсё, навяваў у душу, якая стала дзіўна чулай, трывогу i смутак.
І ўсё-ткі ён вабіў да сябе. Поле Глушакоў было каля самага лесу, i Ганна не раз збіралася выбраць вольную хвілінку, пахадзіць па ім. Але Глушакі рабілі амаль без перадыху. Толькі калі скончылі капаць усю паласу i апошнюю бульбу ссыпалі ў лазовы кош, Ганна нарэшце адчула, што прыйшла жаданая хвіліна.
– Я пайду ў лес, – абыякава сказала яна свякрусе.
Глушачыха глянула недавольна.
– Чаго там табе рабіць?
– Грыбоў пагляджу…
– Свіней карміць скора! – апярэдзіў маці Яўхім. Ён паклаў у кош жалязняк.
– Я ненадоўго.
Старая нечакана прамовіла:
– Яўхім, a мо i ты схадзіў бы, дзіцятко… пагуляў.
Ганна, што ўжо ішла ад старой, слова не падала, нібы нічога не чула. Ужо ў лесе яна мелькам азірнулася – Яўхім стаяў каля воза, рыхтаваўся ехаць дамоў.
Схаваўшыся ў лесе, яна адчула палёгку, якая з’яўлялася ў яе толькі тады, калі знікалі з вачэй Глушакі. З гэтай палёгкай, нібы між знаёмых, блізкіх, i пайшла яна між дрэваў.
Як тут было хораша i як сумна было! Тое асенняе хараство, на якое так адгукалася яе сэрца, у лесе панавала асабліва. Тут было ўсё перайначана, перароблена ім. З усіх бакоў абступалі Ганну купы падпаленага лісця, жаўтлявага, дзе-нідзе зеленаватага, зусім, дарэшты, чырвонага, ружовага, барвовага. Ніколі ў лесе не было такой дружнай, бурнай, як усплёск полымя, яркасці фарб, такой кідкай красы. Усё было нібы ахоплена агнём, дзівосным, невыказна прыгожым, усеабдымным.
Гэта хараство ўзяло, захапіла Ганну. Як у сне, яна рвала ля куста мокрую траву, слала на аблепленае зямлёй дно кошыка, як у сне, ішла без сцежкі, трымаючы кошык каля грудзей, слухаючы, як шархаціць пад нагамі апалае лісце. Яна раптам забылася пра грыбы, стала дзіўна бяздумная, няцямная. У шырокіх, круглых, пасвятлелых вачах яе было не здзіўленне, не захапленне, а нейкая пакутлівая разгубленасць. Абветраныя, патрэсканыя вусны Ганны, нервова смыкнуўшыся, застылі, гатовыя не то ўсміхнуцца, не то сумна сціснуцца…
Яна прайшла зараснік, багата лесу, што абступаў бярозамі, дубамі, асінамі, падлескам.
Ужо сярод лесу яна нібы абудзілася, пачала шукаць грыбы. Ix было нямала, але пара ix сыходзіла, большасць, асклізлыя, трухлявыя, ад першага дотыку разлазіліся.
Ганна хутка адчула, што стамілася, i падалася назад. Ішла павольна, неахвотна. Вяртацца не хацелася. Каля рабіны, на якой крывёю гарэлі важкія гронкі ягад, яна паставіла кошык i апусцілася на халодную траву. Зморана згорбіўшыся, не варушачыся, нейкі час сядзела з той бяздумнасцю, з якой нядаўна ішла лесам. Вакол, ападаючы, шамацела лісце, угары маркотна, цягуча шумеў густы вецер.
Яна заўважыла непадалёку некалькі кустоў арэшніку, i ў грудзях яе штосьці нядобра заныла. Успомнілася нечакана, як калісьці спаткалася з Васілём – у такім самым арэшніку. У яго была цераз плячо доўгая торба… Яны потым сядзелі на выспачцы. Васіль лузгаў арэхі, якія браў з торбы, гаварыў, што ў Хвойным воўк сярод белага дня зарэзаў авечку… Яшчэ пра рознае гаварылі… Нічога асаблівага ёй не прыгадалася, бо ў той сустрэчы нічога такога i не было, але сэрца яе зашчымела жалем.
Адышло ўсё гэта, сустрэчы з Васілём, маладое шчасце назаўсёды адышло. І ў думках даўно ўжо не згадваецца, i ў сне не сніцца… Адышло, адгарэла – няма чаго i згадваць…
Іншае наўме было, іншым жыла. Каб i хацела, не было б калі думаць асабліва, перабіраць у памяці… Жончына доля – не дзявочая. Гаспадарка, клопат дзень пры дні. Ганна ўпершыню як бы глянула назад: вясною, зімою, летам – хоць бы калі была гадзінка, каб параскошавацца без працы…
Гаспадаркі ў Глушакоў не тыя, што ў бацькоў Толькі ўпраўляйся наварыць свінням, каровам, авечкам, нарэзаць, намясіць, занесці ўсім, накарміць такую пражору. А поле – памажы паараць, пабаранаваць, пасеяць; а агарод – парабі градкі, пасадзі ўсё, выпалі так, каб травіначкі нідзе не асталося: свёкар любіць, каб чыста было! A жніво – калі ў вушах шамаціць ад сухіх каласоў, калі ломіць здзервянелую спіну, калі чакаеш не дачакаешся краю паласы, збаўчага поцемку. А восень – выццё малатарні, хмары пылу, ад якіх душыць усярэдзіне, доўпя рады карчоў бульбы, падкапаных жалезняком Яўхіма ці старога Глушака…
Было тут калі думаць, успамінаць пра вольныя мілыя вечары! Толькі збудзеш апошнія клопаты, з’ясі чаго-небудзь, ледзь дацягнешся да ложка – сон навальваецца, як сцяна. Спіш – што мёртвы. Ніякая сіла, здаецца, узняць ужо не здольна. А заспяваюць друпя пеўні – ногі самі сабой ссоўваюцца з ложка. Дзіва – i мёртвы ўстаў бы, калі стары, крэкчучы, успёрся, пачаў сноўдацца па хаце. Усе павінны ўстаць. І ўсе ўстаюць. І яна таксама…
Як адзін доўгі-доўгі дзень, як адна бясконцая, дурнотная ноч успаміналася Ганне яе замужняе жыццё– тры гады жыцця! Успомніліся нялюбыя, грубыя Яўхімавы абдымкі, якія яна павінна была заўсёды цярпліва трываць – чалавекава жонка! А ён хоць бы калі падумаў, уважыў яе: ахвота ці неахвота ёй, ён ведаў адно – абы яму было добра! Ён нават як бы знарок мучыў яе, чуючы яе стрыманасць. Ён як бы помсціў за тое, што не любіла, што ўпарцілася некалі. Помсціў за Васіля, за вольныя гады… І кожны вечар, кожную ноч – адно-і тое ж: быць з ім, цярпець яго!.. І так усё жыццё – да скону!.. Няўжо ўсё жыццё – так?!.
Усё жыццё, увесь век цярпець яго, цярпець старога, які гатоў з’есці, калі прысядзеш на хвілінку, калі запарвеш, панясеш што сваім, які воч не зводзіць, баіцца, што абкрадзеш; да скону са старой, якой усё мала памагаеш, якой усё мала любіш Яўхімачка?!. Батрачкам, рабою ix век быць?! Рабою скнарых ненажэр, рабою – праўду ж кажуць – п’явак людскіх, кулакоў. Ганну ўзяў страх.
Яна паспрабавала адагнаць страх, але спакою не было.
Позірк яе раптам выхапіў бярозу, што тырчала наводдаль. Бяроза дажывала век. Вецце яе было ужо найбольш пасохлае, там i тут вятры абламалі галіны, ствол чарнеў старэчай карою… Ад гэтай бярозы Ганне стала яшчэ страшней. "Ето ж – я сама! – пранізала яе думка. – Такая ж i я!.."
Слёзы, як ні стрымлівала ix, набеглі на вочы затуманілі позірк.
Згадала, як канала малая. Як засыпалі зямлёй труну. Адчуванне бяды, вялікай, як свет, непапраўнай ніколі, напоўніла яе, сціснула балюча горла. Усё жыццё пакутаваць ёй, усё жыццё ісці з бядою. Жыць без шчасця, без уцехі, без якой-небудзь надзеі на прасвегліну!
Яна упала на павялую, халодную траву, i плечы яе затрымцелі ад горнага, роспачнага рыдання.
Яна плакала доўга. Доўга ляжала без слёз, ціхая, стомленая, спусцелая. Калі раптам цвёрда устала, не глядзела ужо навокал. Вочы нібы не бачылі нічога, зрэнкі былі вузкія, вострыя, сухія. З дзіўным, такім не падобным на нядаўняе спакоем падумала: "Няўжэ ж так i далей будзе? Не пераменіцца няўжэ?.. Увесь век!.."
Спакойна ж, з нейкай злосцю, нават злараднасцю запярэчыла: "Не!"
2
З таго дня апанавала Ганну адна думка, адно жаданне: пабачыць Васіля. Спаткаць дзе-небудзь няласкавага, нядобрага, любага. Лежачы каля Яўхіма, які зморана спаў, яна душыла ў сабе глухую нянавісць, стрымлівалася, каб не ўстаць, не пайсці куды вочы глядзяць. Далей – з гэтай даўкай цемры, з задухі гэтай. Трэба ж было ляжаць спакойна, не варушачыся, бо свякруха таксама часта не спала, – Ганне было чуваць яе крахтанне ды божканне. Часам здавалася, што старая прыслухоўваецца ў цішы да Ганніных нядобрых думак, каб заўтра расказаць пра ўсё сыну, накінуцца на яе.
Прыслухоўваецца. Няхай прыслухоўваецца. А яна, Ганна, будзе думаць пра тое, пра што хочацца, што любае. Пра Васіля! Што ж ёй, думаць нельга аб тым, што адно дае ёй цяпер уцеху! Яна ж, можа, i жыве цяпер толькі тым, што ён недзе ёсць, што, можа, таксама вось так ляжыць i думае пра яе…
Не, не думае. Даўно з галавы выкінуў усе думкі аб ёй. І ці дзіва, чаго яму думаць, калі ў яе – чалавек, а ў яго – жонка?
А яна вось думае пра Васіля. Ведае, што – непатрэбнае, лішняе, – а думае. І думкі найбольш адны: то ўспамінае былое, то гадае, ці любіць ён жонку сваю. А над усім жаданае: як бы пабачыцца. Сказаць бы некалькі слоў, пачуць яго. А можна i не гаварыць, толькі б пабачыцца, ды каб не на людзях, а адным, каб ніхто не замінаў, каб не трэба было хаваць душу, таіцца. У такія хвіліны часта шукала думкамі, разважала: дзе б маглі сустрэцца, у які час…
Часта ва ўяве ўзнікалі жаданыя сустрэчы так ясна, што ў грудзях рабілася цёпла i хораша. Бачыла Васіля перад сабой, быццам быў напраўду тут, чула яго ласкавыя словы так, нібы ён i праўда гаварыў. Словы яго ў марах-яве былі заўсёды пяшчотныя, добрыя, такія якраз, якія хацелася, якія даўно не чула i якія, можа, не пачуе. І сама гаварыла яму пра тое, каб не крыўдаваў, каб дараваў, пра тое, які ён харошы i што любіла i любіць будзе яго аднаго, адзінага…
Днём, каб пабачыцца з Васілём, некалькі разоў хадзіла дамоў, да сваіх; ступаючы паўз Васілёву хату, мімаволі насцярожвалася, коса паглядвала на яго двор, на шыбы. Аднойчы ўбачыла: Васіль перапрагаў каня каля ганка. Заўважыўшы яе, знарок адвярнуўся – яна потым цэлы тыдзень хадзіла журботная. Другі раз бачыла яго з бацькавага агарода: браў сена з воза, насіў у гумно. Быў не адзін, з Маняю, стары Дзяніс побач стаяў, штосьці гаварыў яму…
Цяпер, калі ў Глушакоў бульбу пакапалі, прыйшла да сваіх, памагчы; таіла ўцеху – хоць здалёк, хоць з жонкаю пабачыць яго. Загоны бульбы, бацькаў i Васілёў, был i побач.
Бульба на Васілёвым загоне была яшчэ не дакапана. Але ні Васіля, ні Мані не было, капала адна яго маці. Ганна сказала вінавата ёй "добры дзень".
– Не кончылі? – прамовіла да маці, абы не маўчаць.
– Не кончылі… Клопат розны, не ў пару…
Ганна заўважыла, што старая не крыўдуе, i ёй палягчэла. Спадзеючыся, што маці скажа, дзе Васіль, запыталася:
– Які клопат?
– Які ж! Гарпіна, Маніна сястра, што ў Алешніках, захварэла. Дак от Васіль паехаў з Маняю. Мо дохтара трэба…
– І што, хворая вельмі?
– Сястра? Зжоўкпа на лісток лазовы!..
– Бяда якая! – паспачувала Ганна.
– І не кажы! Бяда!..
– А я сваім хачу памагці… Карціць таксамо…
– Aга ж! Ведамо!..
Ганна пайшла да сваіх. Бацька выслізганым жалезняком падкопваў бульбяныя карчы, а мачыха i Хведзька выбіралі. Мачыха выпрастала спіну, з падазронасцю зірнула на Ганну:
– Пра што ето вы там?
– Так. Нічого…
Рыючы зямлю, Ганна раз-пораз паглядвала на дарогу, што ішла з сяла: ці не едзе? Па дарозе то з сяла, то ў сяло поўз чый-небудзь кош; Ганна з надзеяй углядвалася ў тыя, што выкіроўваліся ў поле, – можа, Васіль? Васіля не было.
Ён прыехаў пасля абеду. Адзін. Ледзь убачыла яго, адчула, як кроў прыліла ў твар. Галаву не ўздымала, чамусьці цяжка было ўзняць, сэрца білася часта i горача. Але, i не падымаючы галавы, адчувала, як ён пад’ехаў, чула рыпенне яго калёс, яго голас. Што сказаў ён маці, не разабрала, вецер аднёс словы.
Ганна пакпіла з сябе: трэба ж, перажывае, як нейкая дзяўчынка! Вочы баіцца ўзняць, як зладзейка. Дзівачка! Здаецца, ён пазірае на яе, сочыць, бачыць, як яна збянтэжылася. А яна вось зараз возьме ды таксама паглядзіць на яго, проста ў вочы. Хай судзіць!..
Узняла вочы на яго. З намаганнем, з трывогаю. Ён не глядзеў, ён памагаў маці капаць. Васіль, здавалася, быў увесь адданы свайму занятку. Гэта было відаць па тым, як рабіў, па ўсёй яго постаці. Не глядзіць, нават глядзець не хоча. Што ж, няхай не глядзіць, ёй гэта i не трэба!
Але Ганна не магла не паглядваць на яго. Яе позірк нібы прыцягвала да Васіля. Усё навокал перамянілася з той пары, як прыехаў Васіль; яе сэрца, здавалася, чула набліжэнне навальніцы, далёкі, жаданы i трывожны подступ грому, ад якога страхам i радасцю ныла ў грудзях. Усе думкі, уся яе ўвага былі цяпер у тым баку, дзе заклапочана схіляўся Васіль. Чаму ён адзін прыехаў? Дзе Маня, жонка яго?
Яна трывожылася, што Васіль паедзе рана, што мачыха затрымаецца позна. Ледзь ухавала радасць, калі пад вечар мачыха стала хапацца дадому: карміць скаціну. Як насыпалі кош, яна i падалася з возам. Бацька таксама пайшоў: правіў канём. Ганна асталася, сказала: яшчэ хоча пакапаць. Не разгінаючыся, выбірала бульбу, кідала ў каробку. Хоць галавы не ўздымала, адразу ўгледзела тое, што хацела: падалася нарэшце ў сяло Васілёва матка. Астаўся толькі Хведзька.
Надыходзілі раннія асеннія поцемкі. Людзі, кашы з бульбай адзін за адным выпраўляліся з поля.
Ганніна сэрца білася моцна, трывожна. Цяпер самы час. Цяпер ці ніколі. Няўжо не падыдзе, не захоча падысці да яе? Насцярожаная, слухала, чакала. Не, не ідзе, не хоча. І так не цярпелася ўбачыць бліжэй, так баялася, што час міне i ім ніколі ўжо не ўдасца пабыць так, як марыла даўно, – удваіх, адным, што не ўтрывала. Кінула збуцвелае каліва бульбоўніку, забыўшыся на ўсе трывогі, на ўсё, хутка, пахапліва падалася напрасткі да яго.
Ён разагнуўся, выцер аб штаны рукі. Глянуў хмурна.
Ганна, спыніўшыся перад ім, перавяла дыханне. Родны, які родны! Ці не ў сне гэта? Убачыла на зрэбнай, з плямамі зямлі сарочцы латку, няўмела прышытую. "Сам, мусіць, прышываў!" – i горыч віны, i пяшчота, i жаль нахлынулі на яе.
– Васіль…
Толькі i змагла сказаць. Але як прамовіла – так, як тады, у многія бяссонныя ночы, калі пра яго думала.
У Васіля раптам дробна, па-дзіцячы бездапаможна задрыжалі губы. Не змог ухаваць крыўды.
Стаялі моўчкі. Ганна загаварыла першая:
– Даўно не бачыліся…
Яна прамовіла не так, як трэба было: чамусьці радасна. Ён адказаў халаднавата:
– Даўно…
– Падрос ты… Мужчына ўжэ…
– Пара…
– Я цябе бачыла…
Ён не пацікавіўся калі.
– Ты каня перапрагаў… Ехаць, мабуць, сабіраўся кудысь…
Зноў памаўчалі.
– Я цябе сам бачыў…
– Ты адвярнуўся…
– Не тады… Як да сваіх ішла…
Узрадавалася.
– Калі?
– Пазаўчора…
– Па загуменні?!
– Я ў гумне буў…
– Ты?.. Я Валодзьку бачыла…
– Мы ўдваіх… Я ў гумне, ля варот…
– А я не знала.
Словы гэтыя вырваліся самі сабой, у ix было шчырае, непрытоенае шкадаванне. Таксама шчыра, але крыху пакрыўджана папракнула:
– Не выйшаў… Схаваўся…
– Я знарок…
– Чаму? – Ганна выціснула: – Гадкая я табе?
– Чужыя… у цябе – сваё, у мяне – сваё…
– Чужыя? – стрымалася. – А дзе Маня?
– У Алешніках. З сястрою асталася.
Ёй упала ў вочы яшчэ латка, акуратна прышытая, пэўна, жонкаю.
– Як табе жывецца?
– Так… Жывецца…
– Маня – добрая. Працавітая… Акуратная…
– Акуратная…
Ён не хацеў гаварыць пра жонку. Зноў трохі памаўчалі. Васіль адолеў сябе, сваю чужацкасць, кінуў спадылба раўнівы позірк:
– А ты як?
– Не пытайся…
– Багачка!..
Губы яе кпліва смыкнуліся:
– Багачка…
Яна момант яшчэ стрымлівалася. Таіла горыч i шкадаванне, як звычайна. Як усе месяцы, усе гэтыя гады, ад усіх. Звыкла ўжо таіцца. Але – чаго ж таіць ад яго? Каму ж i адкрыцца, як не яму?
Апаліла Васіля вачыма:
– Вася, мне тое багацце… во! – Ганна парывіста правила рукою па шыі.– Хай яно – агнём!
Ён збянтэжыўся:
– Рабіць багато застаўляюць, кажуць…
– Калі б тое адно…
– І б’е ён, чутно було…
– Усяляк бувае…
Таілася момант, з даўняй нязменнай звычкі не паказваць іншым бяду! Але толькі момант. Больш, каб i хацела, не змагла б таіцца. Шчыра, з нейкай адчайнай рашучасцю выдыхнула:
– Магіла то мая, Вася!
– Магіла?..
Неспадзявана i для Васіля, i для сябе Ганна горача з той жа рашучасцю запытала:
– Вася, табе не шкода, што ў нас так… няскладно?
У яго лягла хмурынка між броваў. Ёй нічога не трэба, ёй толькі ведаць хочацца. Толькі ведаць, не для якіх-небудзь думак, разлікаў, а так, для душы. Глядзела на яго, чакала, замёршы ўся:
– Не шкода, Вася?
– Чаго гаварыць!..
– Не шкадуеш, скажы?!
– Пустое ето!
Ён праўду кажа, не трэба пытацца. Пустое. Але ж ёй так хочацца ведаць!
– Скажы, Вася! Я хочу знаць!
– Што з таго – шкадуеш, не шкадуеш?!.
– Скажы! Я хочу, Вася, скажы!.. Не шкадуеш?
– Ну, от! – Ён нібы гаварыў: прыйдзе ж у галаву такая непагрэбшчына. – Кончано ж усе…
– Кончано?
– Ну, ты ж знаеш! Ты ж… – Васіль зазлаваў. Няхай злуе, так лягчэй, так лепш, чым гэты нядобры холад. – Ты ж начала усё…
Яна згадзілася – нібы з радасцю:
– Я… Я вінавата… Я…
Вочы яе хутка заслала слязамі. Ганна закрыла твар далонямі.
– Людзі ўбачаць.
– Няхай бачаць. Што мне, i паплакаць няможно ніколі?..
– Гаварыць будуць…
– Няхай гавораць! Ты – баішся?
– Я? Мне – што?
Ганне палягчэла: пра яе непакоіцца! Пра яе думае – значыцца, не зусім абыякавы.
Яна ціха, як бы не верачы сабе, сказала:
– Ты… ты не забуў саўсім, Вася?..
Ён не адказаў. Дзіўныя пытанні часам у гэтых жанчын бываюць. Абы запытацца.
Яна ўсё зразумела i без слоў.
– Не забуў, Вася!.. Вася, мне зараз так добра!.. Мне больш нічого i не трэба було. Толькі знаць ето, i ўсё!
Ганна са слязамі ў вачах усміхнулася:
– Е i ў мяне радасць!
Васіль аб нечым думаў.
– Пра што ты, Васіль?
– Ды от… Як нам цяпер?..
Да ix ішоў Хведзька. Убачыўшы гэта, Васіль недавольна нахмурыўся. Ганна здагадалася – не падабаецца, але прыйдзецца спыніць размову. Адчула, якое жаданне з’явілася ў ім, якія словы зараз сарвуцца з яго неспакойных губ, сказала сама:
– Вася, давай – пабачымся!
– Як?
– Ну, я… прыйду… Куды толькі?
– A калі?
– Хоць заўтра! Як сцямнее…
Ён зірнуў, як бы сам пытаўся:
– К гумну хіба? Дзе яблуня?..
– Добра.
Калі ішла назад, не чула пад сабой зямлі. На сваёй паласе раптам гарэзна абхапіла Хведзьку, сціснула. Хацелася смяяцца, крычаць: не забыў, не выкляў, любіць! Любіць!
3
Hi ў тую ноч, ні ўдзень потым нічога больш не было асаблівага, усё было, здавалася б, як i раней. Так жа божкала за дзвярыма свякруха, так жа хроп, разлёгшыся на ложку, Яўхім; так жа рана ўсхапілася, даіла карову, паліла ў печы, марнавалася з будзённымі, заўсёднымі клопатамі. Але ці ляжала, за ўсю ноч не счыніўшы вачэй, – ціха, нястрымна ўсміхалася ў цемру; ці хадзіла, завіхалася днём – ледзь магла ўтрымаць смех, шырокую радасць. Нагам было легка, рукі бегалі спрытна, весела: нібы i не заўсёднае, ненавіснае, рабіла. Што б ні рабіла, успамінала Васіля: кожную рысачку на твары, кожны знак пяшчоты, кожнае слова шчырай i труднай, поўнай вялікага значэння гаворкі. Вясёлая надзея ні на момант не ўціхала ў Ганне, трывожыла i трывожыла нецярплівым, радасным чаканнем.
"Сягоння. Сягоння, увечары!.. – нібы штосьці спявала ў ёй. – Сягоння!.. Хутчэй бы той вечар!.." Час ад часу ў спеў гэты ўрывалася неспакойнае: каб не перашкодзіла што-небудзь! – але не магло ўтрымаць радасць. Жыло, віравала ў думках, у грудзях адно: "Сягоння. Сягоння, увечары!.."
Раўнівая Глушачыха хутка заўважыла незразумелую перамену, паглядзела на яе з падазронасцю.
– Што ето носіць цябе, як нячыстая сіла… – прабурчала яна ўслед Ганне.
"Пачула, старая скнара! Носіць!.. Носіць! Толькі не нячыстая сіла! – падумала Ганна са злой радасцю, з помстай. Увайшла ў сваю палавіну, убачыла на лаве, на стале сонечныя паскі, засмяялася. – Дзень які! Як свято!.. A хіба ж не свято? Свято, мае свято!"
Пасля абеду, хаваючы нецярплівасць, знарок абыякава сказала, што пойдзе да сваіх, памагчы. Старая, што аказалася якраз у ix палавіне, упікнула:
– От гаспадынька, называецца! Гаспадынька! Толькі i думкі, што пра другіх, пра чужых! Чужыя ёй даражэй!
Ганна, не тоячы непрыхільнасці да яе, адрэзала:
– Яны мне не чужыя!
– Як ты гаворыш з маткаю? – умяшаўся Яўхім, здымаючы з кручка аброць: надумаў з’ездзіць у лес.
– Як гавару? Як трэба!
– Не навучылі, мабуць, цябе!
– Не навучылі! Цябе не папыталіся!..
– Яўхімко, як ты трываеш! Як ты пераносіш ето!.. От да чаго – дабрата твая!
Яўхім сказаў пагрозна:
– Не навучылі, дак я навучу!
– Навучы! Навучы, Яўхімко!
– Позна мяне вучыць! І не вам!
Яўхім, здзіўлены, паглядзеў на жонку. Штосьці новае, незвычайнае было ў ёй, у яе голасе, у позірку. Ён прывык да тупой, нярадаснай пакорлівасці яе, i тое, як Ганна цяпер абыходзілася з ім i маці – смела, незалежна, нават задзірыста, – было незразумелым.
– Не мне, кажаш, вучыць?! – Яўхім густа пачырванеў. Рукі яго задрыжалі. Ён раптам крыкнуў: – Не мне?!
Яўхім раз’юшана ўскінуў аброць. Апярэджваючы яго, Ганна затуліла твар далонямі, уціснула галаву ў плечы.
Удар упаў на рукі, на сківіцы.
– Не мне?!
Яўхім ударыў другі раз.
Не думаў, што Ганна кінецца ў ногі, стане прасіць літасці, ведаў ужо яе, але чакаў, што загалосіць. Плакала ж раней, бывала. Цяпер не заплакала. Калі адняла ад твару далоні, убачыў: вочы зусім сухія. Глянула на яго з такой нянавісцю, што яму на момант стала няёмка. Яўхім, аднак, прыгразіўся:
– Я цябе навучу!
– Дзякуй!.. Навучыў ужэ!.. – Голас у Ганны быў хрыплы, жорсткі.– Не забуду!..
З рассечанай цуглямі Ганнінай далоні цякла кроў, кроплямі падала на падлогу.
Старая маўчала, гледзячы то на нявестку, то на сына.
– Помні! – Яўхім важка павярнуўся, моцна бразнуў дзвярыма; затупаў у сенцах, на ганку.
Пасля таго як ён выйшаў, Ганна i свякруха не перамовіліся ніводным словам. Неўзабаве ён прасхаў паўз вокны, прарынеў, адчыняючы i зачыняючы, варотамі. Старая стаяла каля акна, сачыла за ім, пакуль ён не схаваўся з канём на вуліцы.
Ганна сабралася ісці да сваіх. Глушачыха праводзіла яе позіркам непрыхільным, ненавідным, але нічога не сказала.
Вуліца з краю ў край блішчала цягучай, як дзёгаць, граззю, якая ў гэтыя дні не высыхала. Пасярэдзіне вуліцы гразь была перамешана конскімі нагамі, калёсамі, было яе там столыгі, што часта даходзіла да галовак колаў; людзі звычайна ліплі бліжэй да платоў. Каля плота ішла i Ганна. Гразь была ўжо халодная, i босыя ногі моцна стылі. Яна не чула гэтага.
Дзень быў такі ж ясны – рэдкі, незвычайны ў гэтую познюю асеннюю пару, але Ганна не заўважала ўжо святочнай яго яснасці. Трапляліся сустрэчныя, віталіся з ёю, яна адказвала нібы спакойна. Хавала ў сабе свой смутак. Хто-ніхто азіраўся ўслед ёй: чулі ўсё ж, што бяду нейкую тоіць. Не здзіўляліся амаль, ведалі, як ёй з Глушакамі жывецца…
Бацька i Хведзька былі на прыгуменні, ладзілі капец. Ганна стала памагаць ім перабіраць бульбу. Рупячыся гэтым, сярод сваіх, яна паспакайнела, i думкі пайшлі цвярозыя, рашучыя. "Не буду, не буду я цярпець!.. Нашто i жыць, калі так… Кіну ўсё, кіну!.."
Між гэтых думак яна ўспамінала сустрэчу з Васілём, успамінала зноў з любасцю ўсё, што ён казаў, слова за словам, думала пра вечар, які набліжаўся. Ганне было радасна i трывожна. Ці будзе ён, гэты вечар, ці будзе ўсё так, як хочацца: ці прыйдзе Васіль? А што, калі якая неспадзеўка перашкодзіць ім? А што, калі ён перадумае?
Гэта было б такое няшчасце! У яе ж цяпер уся радасць, уся надзея на яго. Прыйдзе, прыйдзе – супакойвала сябе, старалася заглушыць трывогу.
Ледзь павячэрала ўпоцемках са сваімі, выйшла на двор. З двара агародам на прыгуменне, на дарогу за гумнамі. Яшчэ не дайшоўшы да Васілёвага гумна, стала; трэба было аддыхацца: сэрца моцна, няўціхна калацілася. Чаго яно так калоціцца? Такое неспакойнае, узрушанае, трывожнае…
Ногі стылі. Было холадна. Ад няласкавага ветру, што находзіў моцнымі хвалямі, біў у твар, поўз за каўнер, вечар здаваўся проста сцюдзёным. Ганна ледзь стрымлівала дрыжыкі. Неба звісала вельмі нізка, толькі недзе далека за балотам цьмяна тлела тоненькая паска. Гумны, платы, дрэвы чарніла макраватая цемра. Дайшла да Васілёвага прыгумення. Паслухала, ціха адчыніла вароты. Тут за вуглом гумна павінна быць яблыня. Вось яна. Ганна стала, агледзелася. Дзе Васіль? Яго не было. Ганна прытулілася да яблыні, пачула, як сіратліва гайдаецца-шуміць голае голле…
Яшчэ здалёк пачула шарганне крокаў. Хтосьці ішоў да прыгумення. Ён ці не ён? Kani пройдзе па сцежцы, значыцца, не Васіль; зверне сюды – ён. Насцярожана чакала. Чалавек звярнуў да яе, наблізіўся; стала відна ў змроку цёмная постаць.
– Ты? – прашаптала яна.
– Я.
– Запазніўся…
– Прыехаў позно…
Стаялі, маўчалі, але самі поўніліся пачуццямі, чаканнем. Не радасныя, не бесклапотныя былі гэтыя пачуцці, не лёгкае – чаканне; зусім інакшае было ўсё, я к тады, тры гады назад, калi ён быў нежанаты, а яна не замужам. І не чалавек яе, i не жонка яго адны былі гэтаму віною. Hi ён, ні яна не думалі пра ix, i Васіль i Ганна жылі ў гэты момант толькі сустрэчай, адчуваннем таго, што, як калісьці,– яны зноў у цемры адны. A ўсё ж радасці i блізкасці ранейшай не было. Штосьці i радніла ix, i прыцягвала аднаго да адной, i стрымлівала, аддзяляла.
Перажытае паасобку – многія дні, месяцы – мяжою ляжалі між ix… І не чужыя быццам былі Ганна i Васіль, i – як бы чужыя…
Васіль пачуў, што Ганна дрыжыць.
– Холадно?
– Аг-ге…
– Хадзем у гумно. Зацішней там.
– Не трэба. Хутка дад-дому…
– Пакуль тoe.
Усё ж пайшла за Васілём. Паслухмяна праціснулася ў прачыненыя вароты. У гумне здалося цёпла – не хадзіў сцюдзёны вецер. Але ток быў – як лёд.
– Тут салома ў застаронку, – ціха сказаў Васіль.
Салома падатліва асела пад імі, атуліла з бакоў.
Ганна укапала ў салому ногі, адразу стала ўтульней i цяплей. Пахла прэллю са страхі, токам, свежай, нядаўна памалочанай іржаной саломай. Угары, недзе пад страхой, ціўкнуў спрасонку верабей.
Васіль нязграбна, як бы першы раз у жыцці, абняў Ганніны плечы.
Стаў лашчыць яе, туліць да сябе. Спачатку нясмела, няўпэўнена, але чым далей, то смялей, гарачэй. Гэта быў ужо не той сарамлівы, дзікаваты Васіль, але яна не думала пра гэта. Не тая была i яна. Ды што з таго: ім было так хораша. Яна не йрацівілася, сама тулілася да яго. Яна пацалавала яго, так, што ён як не задыхнуўся; i – тулілася, тулілася, дрыжучы ўся, як у ліхаманцы, ад агню, што поўніў яе, ад нецярплівасці, ад прагі – быць бліжэй, бліжэй з ім…
– Вася, мілы! Родны!.. Вася!..
Потым ляжалі ціхія, паспакайнелыя. Доўга не гаварылі. Раптам, з роспаччу, Ганна прызналася:
– Не вытрываю я, Вася!..
Васіль, адчула, зірнуў – нібы не зразумеў.
– Я, можа… утагілюся…
Ён насцярожыўся:
– Ну, ты… тое!..
– Табе аднаму кажу… Не пытайся болей! Не хачу пра яго!
Ганна парывіста, горача зашаптала:
– Родны ты мой!.. Буў ты ў мяне адзін!.. І адзін астаўся… хоць я цябе i не бачу… Ты – толькі адзін!.. І ўсё няпраўда, што гаварылі колісь – пра мяне i пра яго. Няпраўда. Не було ў нас да вяселля нічога! Як перад Богам кажу, як на споведзі! Няма мне чаго выдумляць. Усе плёткі тыя – няпраўда!.. Ты ў мяне буў адзін, адзін i астаўся. Я, можа, толькі i жыву цяпер, што ты е… Ты ў мяне i цяпер адзін, адна радасць. Я таму i прыйшла. Ты не думай нядобраго…
– Я i не думаю…
– Можа, не трэба було – набівацца на сустрэчу, але мне так хацелася хоць трохі пабуць удваіх! Хоць слово сказаць, хоць пачуць слово…
Яна раптам прызналася, шкадуючы:
– Злая була я тады на цябе. Не паверыў! Другім паверыў, а мне дак – не!..
– Гаварылі ж людзі…
– Гаварылі!.. І ўсе-такі мы памірыліся б, мабуць, кеб не мачыха. Вельмі ж ёй дабра Карчовага захацелася! Сваячкай Карчовай захацелася стаць!..
– Я дак зразу нейк прывыкнуць не мог, што ты пайшла…
– Я i сама думала патом: як я згадзілася! Як магла так зрабіць! Як магла!
– Не свая ахвота…
– A вінавата, выходзіць, сама. – Яна сказала цвёрда: – Сама вінавата! Самой – i бедаваць век!
4
Свет не без добрых людзей. Чутка пра Ганніны спатканні з Васілём вельмі хутка дайшла да Глушаковай хаты. Першай, мабыць, даведалася Халімоніха, прынесла вестку ад некага з суседак, зразу ж стала сарамаціць, клясці Ганну. Неўзабаве даведаўся стары – слова не сказаў, але зірнуў тхарынымі вачыма так, што ўсярэдзіне ў Ганны заныла ад страху.
Яўхіма не было. Ён прыехаў з поля пад вечар. Адразу, як толькі ён уз’ехаў на двор, Халімоніха кінулася да яго, але стары Глушак вярнуў яе з двара. Стары i Яўхім разам падаліся з калёсамі к павеці. Потым вярнуліся ўдвух на бацькаву палавіну. Калі яны ўвайшлі, стары загадаў Халімонісе, каб дала есці,– Глушакі паселі вячэраць. Яўхім, мабыць, таксама сеў за стол; адразу не зайшоў у палавіну, дзе была, чакала бяды Ганна.
Яна здагадвалася: Яўхіму ўжо расказалі – ведае аб усім. Сядзіць, моўчкі жуе, кіпіць злосцю. Праз забітыя дзверы чула: усе маўчаць – хоць бы слова прамовілі; усе душацца злосцю, прагнуць пометы. Ганніна сэрца ныла нядобра – што ж гэта будзе? Трывога гнала з хаты – уцячы, выбавіцца! Але як ты ўцячэш i куды ты ўцячэш – мужава жонка!.. Пустое ўсё. Усё адно – рана ці позна не мінавала б! Усё адно… Чаго ж яна баіцца – хіба ж не ведала, што так будзе?.. Да слыху дайшло: цікаюць ходзікі – роўна, мерна. Завыў на двары сляпы сабака. Цягуча, доўга…
Вось пачалі ўставаць. Яўхім выйшаў. Зараз сюды ўвойдзе. Адчыніліся дзверы, цвёрда затупалі боты, бліжэй, бліжэй. Ганна сціснулася.
Ён стаў побач. Хвіліну маўчаў, адно con сярдзіта, важка. Але прамовіў як бы спакойна:
– Зноў – знюхалася?..
– Аб чым ето ты? – нібы не зразумела Ганна.
– Не знаеш?
Вочы яго праціналі Ганну. Рот крывіўся злосцю, нянавісцю, лютасцю. "Звер! – мільганула ў галаве Ганны. – Заб’е! Насмерць!.." Чула сябе кволаю, бездапаможнаю, але стрымлівала страх, старалася, каб не бачыў, што яна баіцца… Яна i не баіцца! Няхай – што будзе, тое будзе!.. Усё адно – рана ці позна!..
Адзначыла мімаволі: за дзвярамі свякруха не бразгала посудам, ліпла, мусіць, да шчылін. Стары не падаваў голасу – прыслухоўваліся, чакалі…
– Не знаеш?
– Скажаш, мабуць!..
Яўхіма прарвала:
– С-сука!
Не ўправілася адхіліцца: Яўхімаў кулак ударыў у сківіцу – нібы пра. І ойкнуць не паспела, як упала. Затулипа адно твар рукамі. Яўхім люта, колькі сілы, ударыў ботам раз, другі – ёй зацяло дыхаць. "Заб’е!.. Ну, i няхай!.. Усе адно!.."
Яўхім i забіў бы, можа. Б’ючы, ён не толькі не спатольваўся, a шалеў яшчэ больш. Шалеў асабліва таму, што жонка-блудніца хоць бы голас падала, хоць бы застагнала! Не толькі не прасіла літасці, a i болю не паказвала!.. Апантаны злосцю, Яўхім не заўважыў, што дзверы з сенцаў расчыніліся i ў ix паявіўся Сцяпан, якога трымала, цягнула назад Глушачыха.
– Сцяпанко, не твае… Не чапайся…
Але Сцяпан вырваўся, кінуўся к Яўхіму, хацеў адпіхнуць ад Ганны, толькі дзе там – Яўхім таўхануў так, што ён паляцеў патыліцай да печы:
– Не лезь!!!
Тут на падмогу Сцяпану падскочыў ужо ўстрывожаны стары Глушак, каршаком кінуўся наперад Яўхіму, стукнуў сына ў грудзі:
– Стой! Стой, кажу!!.
– Тато, сыдзіце, – на момант запыніўся, прахрыпеў чырвоны, з дзікім позіркам Яўхім, гатовы кінуцца, здаецца, на бацьку; але Глушак зноў стукнуў яго, прасіпеў злосна:
– Дурань! Абоўдзіла!
Не даючы сыну апамятацца, адпіхнуў яго. Ужо калі Яўхім, яшчэ ўвесь трасучыся ад неперажытай лютасці, адышоў, сеў на лаўку, Глушак сярдзіта папракнуў, як малога:
– Бі – да знай меру!
Поўны крыўды за сябе i гневу, да Яўхіма падступіў Сцяпан:
– Ето, ето… За ето, знаеш, што можа буць!!.
– Не сунь носа!
– Другі раз – у міліцыю заяўлю! – закрычаў Сцяпан. – Пад суд пойдзеш! У цюрму!
– Не лезь! – ускіпеў Яўхім, аж узняўся на лаве. – А не – дак!..
Халімон зіркнуў на Сцяпана, на Яўхіма, загадаў малодшаму:
– Ідзі адсюль! Не твае дзело!
Глушак павёў позіркам: нявестка ўжо стаяла, спіной да ўсіх – трохі сагнуўшыся, трымалася за бок. Разпораз ускідвалася ад нейкага нутранога болю, аж захліпалася, але маўчала. Яўхім таксама маўчаў, яшчэ ўзрушаны, – нерухомыя, лютыя вочы нічога, здаецца, не бачылі. Стары адчуваў, што ў любы момант ён можа кінуцца на Ганну зноў.
Глушак вывеў Яўхіма на сваю палавіну…
Штосьці ў баку рэзала Ганну так, што зацінала дыханне. Як касой рэзала бок. Боль быў такі, што трываць, здаецца, не было як. Але трывала, супакойвала: ну, от усё, самае страшнае перабыла! Дайшло ўжо, дазнаўся, папомсціўся! Няма чаго таіцца – i баяцца няма чаго.
У суседнім пакоі стары Глушак, хоць бачыў, што Яўхім слухаць нічога не хоча, не ўцерпеў, упікнуў:
– Казаў я табе, казаў, калi табе жонкі захацелася! Не туды шлеш, казаў! Не паслухаў!.. Разумнейшы за бацьку буў! Бацько – нічога не петрыць! Бацько – дурань!.. Дак от – паспытай! Сам хацеў етаго!
Памаўчаў, дадаў павучальна:
– A толькі – вучы асцярожно! У меру! Калі хочаш буць цэлы!..
Яўхім не сказаў нічога.
5
З гэтага дня ў Глушакоў зноў узгарэлася вайна.
Не мінала дня, каб Яўхім не лаяў, не біў Ганну, злосна, бязлітасна. Як заўсёды, яна цярпела гэтае біццё моўчкі – толькі вішнёвыя вочы гарэлі ўпартым, нядобрым агнём. Разам рабілі Ганна i Яўхім у гаспадарцы, разам сядзелі за сталом, ляжалі ў ложку, a былі як бы аддзелены непераходнай мяжой. Былі як ворагі скаваныя адным путам.
Цяпер вечарамі Яўхім часта прападаў у Ларывона. Яна тым часам упоцемку клалася спаць, але сон не браў – з цягучай, няўціхнай тугою, як пакуты, чакала, калі затупаюць на ганку яго боты. Не адзін раз паўтаралася адно i тое ж: загадзя ведала, што будзе, калі ён, п’яны, пануры, прыцягнецца.
Яўхім вобмацкам сунуўся да ложка, важка садзіўся, соп, сцягваў боты. Боты не слухаліся, ён нецярпліва мацюкаўся, сцягнуўшы, кідаў водмаш, грымотна, лез пад коўдру.
Ганна чула едкі, дурнотны пах самагонкі – яго цяпер звычайны пах, чула натужнае, злое сапенне, ляжала нерухома, паказвала, нібы спіць. Але яго гэта не толькі не стрымлівала, а злавала больш.
– Сука! – кляў ён. – Гадзіна! – у розныя вечары словы былі розныя, але сэнс ix быў звычайна адзін. – І знайшла каго! Прамяняла на каго! На ету гніду!..
Яна не гаварыла нічога, не толькі таму, што ён не любіў, каб пярэчыла. Не хацела, не магла вінаваціцца, апраўдвацца, не шукала сцежкі да прымірэння. Нават калі ён, звярэючы ад яе маўчання, непадатнасці, пачынаў шалёна гнуць ёй плечы, круціць рукі, трывала боль, не прасіла літасці. Толькі часам, калі цярпення не ставала больш, гразілася, што пойдзе ў раён скардзіцца ці ўцячэ…
– Ткніся толькі туды, у раён! – сіпеў Яўхім. – Толькі папробуй, дак – пабачыш!.. Папробуй уцекці! На вяроўцы прывяду! Як суку паганую!.. – Не адзін раз, як бы ўжо цвёрда надумаў, гразіўся – Заб’ю! Зарэжу, калi што якое!.. Няхай арыштуюць, засудзяць, хоць у Салаўкі сашлюць! Пляваць! A ўсе адно не жыць табе, калi што якое!..
Бачыла, што не пляце попусту, што, калі прыйдзецца, спраўдзіць сваю гразьбу, – то таіла страх у сабе, аж ляжаць спакойна не магла побач, то чула лёгкасць, бясстрашнасць: чаго ёй дрыжаць за такое жыццё, няхай яно прападзе пропадам! Адно не мянялася ў Ганны: хоць ведала, што не толькі злосць i лютасць жывуць у ім да яе, ні на міг не иашкадавала Яўхіма, не зжалілася над яго дурным каханнем. Бы агнём выпаліла ў Ганнінай душы спагаду, шкадаванне да яго.
Чуючы, як ныюць плечы, баліць усё цела ад Яўхімавай "ласкі", цешылася ўспамінамі пра спатканні з Васілём, радасцю сустрэч, i такіх яшчэ блізкіх, чутных, i тых, якія, здавалася, даўно ўжо нібы забыліся.
І весела, горка было ад тых згадак. Што б яна аддала цяпер за тое, каб зноў вярнуць бесклапотнае, неразумнае шчасце, якое некалі само ішло да яе! Каб не Яўхім, a Васіль от так быў побач – няхай маўклівы, хмурны, недавольны якою няўдачай, часам няхай – несправядлівы, недаверлівы да яе, але ўсё ж – жаданы, любы, родны. Адзін – любы, адзін – родны, адзін на ўсім свеце.
У цёмнай, душнай цішыні бяссонных начэй упарта, учэпліва церабілі Ганну думкі-мары: як бы зноў спаткацца, хоць на момант, хоць адным словам перамовіцца! У гарачай, растрывожанай галаве, як сон увачавідкі, узнікалі добрыя, шчаслівыя малюнкі: сустрэліся раптам, калі ішла па загуменню да сваіх. Нікога навокал, толькі ён ды яна; Васіль так рады ёй, што відаць – чакаў, не мог дачакацца. Стаіць, маўчыць, толькі цісне руку, так балюча цісне, што трываць, здаецца, няможна. Але ёй як бы i не баліць, няхай цісне, няхай!.. А вось – на вячорках яна, прадзе з жанкамі кудзелю. Зайшло некалькі мужчын пагаманіць, i ён сярод усіх. Сядзіць, маўчыць, слова ёй не кажа. І яна маўчыць, не зірне нават на міг – ведае, што жанкі сочаць. Не глядзіць на Васіля, а сама ўсё бачыць. Усё разумее, як бы думкі яго чуе. І ён як бы чуе… Узяла прасніцу, пайшла нібы дадому… Ён неўзабаве за ёй… Зноў – удваіх, як калісьці каля плота… Цемра, дождж імжыць, a ім добра-добра…
Думкі-мары раз-пораз спыняў, цверазіў одум – разважная, разумная, ведала: пустыя яе спадзяванні, хваравітыя сны. Пустыя – не таму, што за ёй сочаць, што ў няволі яна, а больш таму – што не вольны ён.
У такія хвіліны здавалася сабе страшэнна, безнадзейна адзінокай. Душу паліла роспач, i з крыўдамі, што поўнілі Ганну, усё часцей упаўзалі, апаноўвалі, трывожылі ліхаманкавыя думкі: кончыць усё разам, у адзін момант! Трохі страху, нядоўга болю – i ні Карчоў, ні пакуты ніякай не будзе! Чортава вока на глінішчанскім возеры супакоіць ураз!..
За хвілінамі безнадзейнасці i адчаю прыходзілі вера i рашучасць: не ўсё яшчэ прапала! Усё можна яшчэ паправіць: свет вялікі, ёсць у свеце месца для яе i Васілёвага шчасця! Ці ж не бачыць яна, што не любіць Васіль сваю Маню!
Пазваць, пайсці з ім хоць на край свету, к шчасцю свайму!..
Як ніколі, нямілая была ёй цяпер Глушакова дамоўка. Як у няволі, у палоне, акружанай з усіх бакоў ворагамі чула сябе Ганна дзень пры дні. Як i раней, рабіла яна, што трэба было, але рабіла нібы заведзеная, поўная ў душы непрыхільнасці i нянавісці да ўсяго, што было Глушаковым дабром, Глушаковай уцехай. Не раз, не два кляла яна ў думках Глушаковы хлявы, Глушакова гумно, Глушаковых свіней, авечак, Глушаковых сабак. Кляла, звала з маўклівага неба пагібель на усё.
Цэлымі днямі, было, не перамаўлялася яна ні з кім хоць бы словам, не глядзела ні на кога. Не спрабавалі загаворваць з ёй i яны, толькі адзін Сцяпан немаведама чаму хіліўся да яе, ліп адданымі вачмі – але яна як бы i не заўважала ні яго прыхільнасці, ні самога яго.
Так i жылі: маўчалі, калі пораліся ў хаце, калі рабілі ў хлявах, у гумне, маўчалі за сталом. Усюды i заўсёды былі чужыя, нядобразычлівыя – непрыяцелі, якіх лёс, нібы на здзек, звёў у адной хаце.
6
У той самы дзень, калі чутка пра сустрэчы Васіля i Ганны ўлезла ў Глушакову хату, прыйшла яна i да Дзятлікаў. Першая даведалася пра гэта Васілёва маці, якой перадала нядобрую навіну Нібыта-Ігнаціха. Занепакоеная, устрывожаная вельмі, Дзятліха i знаку не падала таго, якім важкім каменем легла ёй на сэрца небяспечная бяда.
Не паказвала яна трывогу i сваім; толькі з таго, як паглядвала час ад часу то на Васіля, то на Маню, як сачыла за імі, можна было б здагадацца, што гняце, паліць яе бяда. Тоячы страх свой, як ніколі лагодна хадзіла яна каля Мані, чым толькі магла, старалася памагчы, дагадзіць – нібы старалася пацешыць, парадаваць за крыўду, што зрабіў Васіль.
– Харошы які! – хілілася пры Мані над калыскаю з Васілёвым сынком. – Агу, агу!.. Разумны ж які!.. Такі малы, a ўжэ знае, што да чаго!.. Смяецца! Агу, агу!..
Маня, як заўсёды, паволі, быццам ляніва, рабіла сваё, паволі, быццам ляніва, насіла папаўнелае цела. Васілёва маці, што ўвагі не зводзіла з яе, гонячы трывогу, знарок супакойвала сябе: "Не знае нічого"; супакойвала сябе, але супакаенне не прыходзіла: чула. што блізка тая пара, калі да яе, да Мані, усё дойдзе. Дойдзе, не абміне – i да бацькі, i да яе прыйдзе. У Дзятліхі проста з рук усё валілася.
За цеснай халупай, у якой яны яшчэ туліліся, цюкалі сякеры, был i чуваць мірныя галасы працы: стаўлялі новую хату. Зруб быў ужо складзены, рабілі кроквы: глядзі ды радуйся, здаецца, – от-от можна будзе перабрацца! А тут раптам – такое! І каб стаўляў кроквы іншы хто, а то ж Пракоп сам, Манін бацька, з сынам Пятром – Маніным братам. І лес вазілі, i чысцілі бярвенні разам, разам складалі; i склалі ж – глядзі – не наглядзішся: відная, прасторная, на дзве палавіны, хата, якой век не было б у ix, Дзятлікаў, адных. Нарадавацца не магла з Васіля: дабіўся свайго, дабіўся, чаго хацеў,– у людзі, лічы, выйшаў; сам выйшаў i сям’ю ўсю выцяг! І от – на табе!.. Забыў даўно, думала, Ганну тую, забыў – i ўспамінаць не ўспамінае; аж не, аказваецца – i не забыў i не астыў. Зноў загарэўся, зноў пацягнула да той – як на бяду! То-та смутны быў апошнім часам, усё таіў нешта, усё тупаў без ранейшай ахвоты, хмурыўся, бы ў нейкім одуме! Яна гадала, што за прычына, баялася: захварэў, можа, – аж от яна, тая хвароба!..
Даўно не было ў Дзятліхі такога неспакою, як у гэты дзень. То каля Мані хадзіла, то выбягала на двор паглядзець на Пракопа з Пятром, на Васіля: Пракоп з сынам рабілі, як раней, спакойна, нічога яшчэ не ведалі. Сачыла за вуліцай, за суседнімі дварамі: здавалася, хто ні ішоў міма, вельмі ж цікаўна, усмешліва зіркаў у вокны, на зруб, на якім рупіліся мужчыны.
Як ніколі багатага баршчу наварыла, хлеба наибольшую буханку дала, сала добры кавалак дастала, парэзала на скавародку. Калі ўнесла з каморкі потную бутэльку гарэлкі, абцёршы фартуком, паставіла на стол, Пракоп аж вочы з-пад чорных навісаў-броў упяў здзіўлена.
– Пагрэйцеся бо з холаду! – сказала чула, зычліва.
Пракоп прамаўчаў, a Пятро давольна пакруціў галавою, засмяяўся:
– Расшчадрыліся нешто вы, цётко! Ці не ўлазіны ето рабіць хочаце сягоння?
– Aгe, улазіны! – ледзь не вырваўся ў Дзятліхі сумны подых; яна адразу ж адагнала сум, пажартавала: – Баюся от, штоб гарэлка не усохла! – Дзятліха клапатлівай гаспадыняй захадзіла каля Пракопа i Пятра. – Пагрэйцеся бо, шчырыя вы нашы! Холадно ж нешто стало. І восені, можно сказаць, небагато, a ўжэ гак холадно!.. Ето ж i ўнізу, як дыхне вецер, дак бы працінае холадам!.. А там, угары, дак i скалець, мабуць, нядоўго?..
– Ды не, не вельмі. Няма калі мерзнуць! – весела адказаў Пятро.
– Усё-такі – пагрэцца не лішне!
– Ды, мабуць што, i не лішне…
Толькі ўзялі шклянкі ды кубачкі, як паўз акно праплыла постаць: ляснік Міця. Ляснік не затрымаўся ў цёмных сенцах, прайшоў упэўнена, як у сваіх; упэўнена, як у сваю хату, ускочыў перад ім жоўты абскубаны леснікоў сабака.
Міця ступіў, прыгінаючы галаву, ад парога сказаў: "Памагай Бог!" Не чакаючы запрашэння, паставіў стрэльбу ў сметніку, ахвоча крэкнуў:
– Як чуў! У самы раз!
– Aгe. Угадаў, Міцечко!
Васіль устаў, даў яму месца бліжэй да кута, падсунуў свой кубак. Спакойна, як дома, палез Міця за стол: ледзь не сваім чалавекам стаў з таго часу, калі пачаў нарыхтоўваць Васіль лес на хату.
Спакойна, важна ступаючы, падаўся пад стол i леснікоў сабака.
Другімі разамі Дзятліха, частуючы Міцю, адно дзівілася, як ён п" е – не п’янее, толькі што твар нібы цёмнай крывёю наліваецца; дзівілася, шкадавала потай, колькі гарэлкі, дабра нанішто прападае. Сёння ж яна i на яго глядзела інакш як заўсёды: язык у лесніка дурнаваты, паганы; так i глядзі, сп’яну плясне, чаго баішся!
– Скончыце ўжэ скора! – прамовіў Міця, перакуліўшы кубак, закусваючы хлебам з прэжаным сапам.
– Да ўжэ i небагато, сказаць! Толькі што халады падступаюць, бы на вараных! – адгукнулася жвава Дзятліха.
Трывожачыся, каб Міця не пляснуў чаго, яна як пачала, дык i не спынялася амаль, гаварыла абы-што, абы не маўчаць, абы не даць Міцю развязаць язык. Бывала, яе нямала злаваў жоўты сабака, што ўвесь час то круціўся, тоўкся пад нагамі, то нават станавіўся, чапляўся пярэднімі лапамі за край стала, глядзеў зладзейкавата, што б такое ўпарваць. Пракоп зіркаў на гэтага нахабу i сёння панура, раз нават так даў наском пастала, uiтo сабака ўпаў на бок i грозна запрчаў; Дзятліха ж сачыла за кашлатым госцем з незвычайнай лагоднасцю. І гаварыла яму мірна, i костку кінула, i пахваліла нават: разумны які, маўляў, сабака!..
Пачула сябе трохі лягчэй, калі Пракоп, выцершы бараду, палез з-за стала, валка, няўклюдна патупаў на двор. За Пракопам хутка выбраліся з хаты i Пятро з Васілём. Міцю ж i жоўтага сабаку Дзятліха правяла сама да веснічак.
Радуючыся, што ўсё пакуль абышлося неяк, вельмі ж ахвоча прасіла яна лесніка, каб не крыўдаваў, што гарэлкі было мала, каб заходзіў іншым часам, не мінаў хагы…
Бяда ўсё ж прыйшла неўзабаве. Прыйшла адтуль, адкуль найбольш i баялася Дзятліха – проста з вуліцы, проста да Пракопа. Прыдуркаваты Бугай Ларывон, дыбаючы сярод вуліцы – нудны i нечага злы, стаў супроць зруба, крыкнуў задзірыста:
– Доўга корпаецеся нешто!
– А табе – якое свінячае дзело? – адрэзаў з верху зруба Васіль.
– Мне-то – нічого, – Бугай раптам голасна i з радасцю – знайшоў пацеху! – на ўсю вуліцу аб’явіў: – Ганна – недавольна!
Васіль не чакаў гэтага. Ледзь не кінуўся ашалела са зруба, каб учапіцца ў Бугая, але стрымаўся. Насцярожана сачыў, што будзе далей.
– Якая Ганна? – няцямна запытаў Пятро.
Бугай зарагатаў.
– Якая! Што жыць будзе ў етай хаце! Ну, з якой – любіцца! На гумне з якой па начах мілуецца! Калі жонка спіць!..
– Ах ты, с-сволач! – Васіль схайіў абрэзак паплеціны – Бугай ледзь управіўся адскочыць, як яна ляснула ў вулічную храпу.
– Баішся! – Бугай закрычаў яшчэ зларадней, галасней. – Згаварыліся ж, што – к Васілю пяройдзе скора!
– Ты што брэшаш, Бугай наганы! – напала на яго Дзятліха, стараючыся адвесці бяду. – Не бачыш, што ў яго жонка, што дзіця ў яго!..
– Жонку ету ён выгане, кажуць!
Адгукнуўся ўжо са зруба Пракоп:
– Хто кажа?..
– Усё сяло!..
З кляцьбой i пагрозамі Дзятліхі Ларывон адразу, давольны, падыбаў па вуліцы. Лясун, угкнуўшыся чорнай барадой у грудзі, нейкі час яшчэ моўчкі, панура, як аглушаны, цюкаў сякераю. Потым выпрастаўся, таксама ж моўчкі пасядзеў нерухома, стаў няўклюдна злазіць. Як бы па нячутнай камандзе, палез услед за ім i Пятро.
Васіль астаўся наверсе – усім сваім выглядам паказваў, што не хоча ведаць нічога, жыве клопатам пра хату.
– Не слухайце бо! – кінулася да Пракопа Дзятліха. – Брахня ўсё ето! Гад еты, Бугай, – ад злосці ўсе! Злы на Васіля – от i набрахаў! З’есці б Васіля гатоў, не тое што!.. От i набрахаў! Не верце ні слову! Брахня усе!..
Чуў ці не чуў Пракоп – невядома было: упяўшы некуды ўпарты позірк з-пад навіслых броў, стаяў як скамянелы – хоць бы адна жылка на твары варухнулася! Не сказаўшы ні слова да Дзятліхі, спадылба павёў вачыма на дачку: Маня стаяла неяк па-дзіцячы разгубленая; тоўстыя мокрыя губы крывіліся крыўдаю, белыя вейкі дрыжалі – вось-вось заплача!
Чула ўсё, што казаў Бугай. Чакала падмогі, падтрымкі. Пракоп i ёй не сказаў слова, з тым жа скамянелым, панурым тварам адвярнуўся, паволі, валка пацёгся на вуліцу. Дзятліха яшчэ пайшла побач, яшчэ не траціла надзеі працяць Лесунову нячуласць…
Адарвалася ад Пракопа, пабрыла назад у роспачы. Ужо ў двары схамянулася, стала, глянула туды, куды пайшоў Бугай, паслала наўздагон:
– Штоб табе астатнія мазгі высахлі, гад падкалодны!
Убачыла Маню, што усё стаяла сярод двара, ціха, жаласна хліпала, – захадзілася каля яе:
– Не слухай нікого! Не думай попусту! Ад злосці ўсё. Мало чаго не наплятуць – ад злосці. Не слухай нікого, рыбачко!.. Хадзем бо! Кеб малое не выпало з калыскі, крый Божа!..
Маня адно хліпала, як шчаня. Хліпаючы, бязвольная зусім, нібы ў сне, i падалася з Дзятліхай у хату.
7
Hi Валодзька, ні дзед Дзяніс яшчэ не ведалі пра бяду: абодва былi ў полi, глядзелі пчаліныя кал оды перад зімою.
Калоды, праўда, былі ўжо ўцеплены, але дзеду Дзянісу – ведаў Валодзька – карцела яшчэ паглядзець, праверыць усё: баяўся дзед, каб не забыў чаго, ходзячы першы раз, – памяць старая, тым часам, i падмануць магла! А падмануць было ёй няцяжка: калод меў дзед якніяк сем штук i стаялі яны па ўсёй зямлі – на ўзлессях. на пол i, усе на дрэвах высока. Пакуль даедзеш ад калоды да калоды, пакуль узлезеш!..
Валодзька ездзіў з дзедам не так сабе, не з пустой ахвоты. Памагаў ставіць драбіну да дрэваў – яна была важкая i доўгая! – трымаў драбіну, калi дзед асцярожна лез з папярэчыны на папярэчыну; памагаў дзеду несці яе на воз.
Ехаць было добра, а стаяць, трымаць драбіну – брала нуда i стыл i рукі. Але Валодзя не скардзіўся – ці ўпершыню было цярпець яму нудоту i нядобрае: не адно ж ужо лета з дня на дзень пасвіў свіней, каня нават пасвіў, i мок, i стыў у полі, сцярог – як прывязаны быў пры ix. Спярша цярпець нуду гэту была пакута страшная, а потым – прыцярпеўся, звык: нічога не зробіш, памагаць трэба, зарабляць на хлеб. Не малы ж ужо – не век жа есці хлеб дармовы, сядзець на чужой шыі!
Словам, цяпер гэта быў не той бесклапотны малы, які адно ведаў: хачу гуляць, хачу есці; ведаў Валодзя цяпер, што, акрамя гэтага спакуслівага – хачу, ёсць у чалавека непрыемнае, але неадменнае, абавязковае – трэба. Не заўсёды "трэба" перамагала "хачу", але ён ужо добра чуу, што "трэба" – важнейшае, што не лічыцца з ім няможна…
Так, на выганах i на пашах зазнаў малы чалавек вялікую супярэчнасць чалавечага жыцця. Зазнаў ён i складанасць свету, складанасць становішча чалавека ў ім. Запісаны ў Алешніцкую школу, за тры месяцы ён пасядзеў на лаўцы ў першым класе толькі якіх дзесятак дзён: іншыя дні то памагаў на гаспадарцы, то – у слату, у дождж – сядзеў у хаце (не было ў чым ісці), то гуляў дзе-небудзь з прыяцелямі, аддаўшыся свайму спакусліваму "хачу"…
За тры гады ён вельмі падрос i стаў больш падобны на матку. Як i ў маткі, валасы ў яго былі бялявыя; аднаго колеру – шэра-сіняватага – былі i вочы, не такія, як у Васіля, не хмурныя, падсцярожлівыя, a даверлівыя, лагодныя, з дачаснай задуменнасцю. Гэтая задуменнасць неяк асабліва прыкметна была ў малым, была як знак таго, што чалавек глядзеў на свет сур’ёзна, стала, разважна…
– Дзед, – сказаў ён, калываючыся разам з калёсамі на ямках i купінах, – а ў Жалудка – у настаўніка – вуллі, як хаткі. І – проста па зямлі стаяць, у садку…
– У калодах ім лепей. Зацішней. Не так трывожно…
Валодзя, што кіраваў канём, аб’ехаў яму, памаўчаў, падумаў аб нечым сваім, запытаў ціха:
– Яны – вельмі трывожныя? Болей за людзей?
– Болей!.. – Вочы дзеда бліснулі жвава, весела. – Шчэ якія трывожныя! У ix нутро, тым часам, хоць маленькае, а – чуткае, страх! Далікатнае нутро!.. Усё чуюць! Любіш ты ці не, рады ты ці смутны! Усё, зразу!..
Валодзя не сказаў нічога, адно задуменна пазіраў з-пад раскіслага, падобнага на сабачае вуха казырка.
Дзед памаўчаў трохі, прамовіў, давольны:
– Еты год пчолам зіма не страшная будзе. У калодах цёпло, што ў добрай хаце! Хай ім хоць які холад – баяцца нечаго! І яды, тым часам, хваціць! Да самага лета мёду аставіў – той раз!..
Ехалі ўжо к апошняму – сёмаму – вуллю, калі на дарозе трапіўся Андрэй Руды, які таксама кіраваў некуды на калёсах. Хацелі размінуцца, але Руды спыніў каня, саскочыў, гукнуў дзеда. Падышоў, спытаў, ці даўно ў полі.
– Вы ж, следавацельно, i не знаеце, што ў вас учынілася! – сказаў, нібы радуючыся таму, што выпала паведаміць.
Дзед кінуў позірк з-пад белых броў:
– Што, тым часам, учынілася?
– Учынілася, Дзяніс Ігнатавіч, у вас – та-скаць – асобеннае праісшэствія! – Руды зацягнуўся самакруткай, пусціў носам далікатны дымок. – Праісшэствія – та-скаць – на ўвесь сельскі маштаб! Усё сяло гудзе: раскол у сямЧ Дзятлаў! – Ён перахапіў нецярплівы дзедаў pyx i сказаў: – Маня ідзе да сваіх, a Васіль – ёсць сведзенія – бярэ Ганну Чарнушкаву!
– Як ето – бярэ?..
– Та-скаць, згаварыліся тайно!
Дзед адразу ўзяў ад Валодзі лейцы i, не гаворачы больш нічога, павярнуў каня ў Курані.
Валодзя бачыў, што навіна, пачутая ад Рудога, вельмі ўстрывожыла дзеда: пра пчол нават адразу забыў! Валодзька ж спачатку ўзяў вестку са сталай i спакойнай разважнасцю: ідзе Маня, ну i няхай ідзе! Ён нібы ўбачыў, як яна ідзе на вуліцы, тоўстая, павольная, падумаў ясна: Васіль усё роўна не любіць яе, калі з Ганнай жыць хочацца! А так i Васілю добра будзе, i Ганне, i Мані – бо што ёй за цікавасць з Васілём, як яму другая болей падабаецца! Яна i так колькі наплакалася адтаго, што ён вечна хмурны, недавольны. Цяпер хоць пажыве ціха каля сваіх!.. І ёй добра будзе, i Васілю з Ганнай. Ён тут жа з трывогай падумаў: а з кім жа цяпер астанецца хлопчык – з Васілём ці з Маняю, – i пачуў, што жыццё зноў нагадала пра сваю складанасць. Ён рашыў усё ж, што i гэты вузел развязаць можна так, каб усім добра было: няхай жыве яно трохі ў адных, трохі–у другіх. Яму так яшчэ лепей будзе! За гэтымi клопатамі Валодзю раптам узяла радасць: яны цяпер з Хведзькам – сваякі! Ганна ж – Хведзькава сястра!
Гэта радасць i жыла ў ім найбольш, калі ён ехаў з дзедам к сялу. Яму вельмі не цярпелася хутчэй пабачыцца, падзяліцца вялікай навіной з прыяцелем – Хведзька ж, можа, яшчэ нічога i не знае! Калі ехаў па вуліцы, так i лавіў позіркам, ці не відно знаёмай постаці, так i гнала саскочыць, кінуцца шукаць! Так шкода было, што Хведзька, можа, у Алешніках на ўроках яшчэ!..
Падумаў – зойдзе на хвілінку, пачуе сам на свае вушы ўсё, тады – иабяжыць шукаць, а як Хведзька на ўроках, пабяжыць к фэблі, насустрач! Але калі ўехаў на двор, пабачыў сумную матку, калi ўвайшоў у хату, убачыў заплаканы, няшчасны Манін твар, – пачуў, што радасць ураз выцекла, як вада з далоні між пальцаў. Жаль вялікі ўзяў за Маню: не рада ж яна, вунь як бядуе! І матка – як бы нябожчык у хаце!
Хацеў нават зразу сысці з хаты, але маці заўважыла, пазвала: дала есці.
Адтаго, што Маня сядзела на палацях каля калыскі ды хліпала, яда была не ўсмак. Пасёрбаў баршчу так, для прыліку, каб матка не гаварыла нічога, хутчэй вылез з-за стала, выйшаў на двор. Адышоўшы ж ад двара, стаў на вуліцы, поўны вялікай, цяжкай супярэчнасці.
Было так шкада i Мані, i магкі, што ісці да Хведзькі ўжо не хацелася. Ён i не пайшоў да Чарнушкаў, падаўся на выган, з выгану на ўзболатак, але ад хмызняку павярнуў назад, пацёгся прыгуменнай дарогай. Ішоў сам, не ведаў куды. Не ведаў, што рабіць. Чапавек быў зусім збіты з тропу.
Пастаяў на сваім прыгуменні, залез у гумно, ушыўся ў салому. Сядзеў ціха, моўчкі, з нейкім супакаеннем слухаў, як пахне жытняю саломаю, халодным токам, старым дрэвам. Пад застрэшшам круціліся, ціркалі вераб’і, i гэтае знаёмае цірканне таксама як бы супакойвала. Але сядзець неўзабаве надакучыла. Калi зноў цягнуўся на святло, на прыгуменне, з усіх прыяцеляў успомніў аднаго Хведзьку. Іменна Хведзькі не хапала цяпер яму. Адзін Хведзька патрэбен быў.
Усё ж ішоў на Чарнушкаў двор без ранейшай вольнасці, з невядомай трывогай i асцярожнасцю, як бы чагосьці баяўся. Зусім забаяўся, калі рагітам убачыў не каго іншага, а Хведзькаву матку, калі тая так зіркнула, што ледзь не кінуўся наўцёкі. Хведзькі не было, i ён, самотны, падаўся на выган, потым у хмызняк. Чалавек усё не знаходзіў сабе месца, жыў адно толькі тым, што выглядваў, ці не відно дзяцей на дарозе, ці не вяртаюцца са школы.
Хутка i гэтае выглядванне надакучыла, падаўся насустрач, дайшоў да цагельні. Толькі калi ўбачыў на грэблі купку малых, стаў, цярпліва i хмурна пачакаў. Хмурны ж падышоў i да Хведзькі, моўчкі пацёгся побач, сярод хлопцаў i дзяўчат у світках, у каптанах, з торбачкамі,– адзін унураны, сур’ёзны ў дураслівай, гаманкой чародцы. Ужо ля сяла адвёў Хведзьку ўбок, сказаў са сталай стрыманасцю:
– Знаеш, мы з табой, мабуць, будзем сваякамі…
Хведзька шмаргануў чырвоным з чарнільнай плямай носам.
– Чаму ето?
– Васіль праганяе Маню. Ганну вашу хоча ўзяць за жонку.
Хведзька толькі зірнуў заклапочана:
– А як жа Яўхім яе?
– Яўхіма яна, мабуць, кіне.
– От добра! – сказаў Хведзька.
Валодзя як бы прасіў парады, помачы, прызнаўся нявесела:
– Добра-то добра, ды яна не хоча – Маня! Плача!
– Ну i няхай плача! – проста рашыў Хведзька.
Валодзю не вельмі ўсцешыла гэта рашэнне, але яму ўсё ж стала спакайней. Раптам найшла вялікая любасць да Хведзькі. Абодва любілі адзін аднаго ў гэты момант, як ніколі, пяшчотна, моцна. Шчаслівыя, блізкія, як ніколі, ішлі ў сяло: родныя ужо, можна сказаць, людзі!
Калі Хведзька пайшоў у хату – кінуць торбу з букваром i сшыткам, пад’есці, Валодзька астаўся чакаць на выгане. Баяўся, што матка затрымае прыяцеля, не пусціць, але Хведзька хутка прыбег. Удваіх – поўныя радасці неспадзяванаму свайму сваяцтву – шасталі па хмызняку, па прыгуменнях, пакуль не разлучыла халодная цемра.
Дома ж, калi Валодзька залез пад коўдру, ледзь улавіў Маніны ўздыханні ды хліпы, нядаўняя радасць ураз растала. Узяла зноў вялікая маркота, лёг на душу жаль. Якніяк, шкода вельмі яе, Мані! Спачуваючы ёй шчыра, прагнучы неяк памагчы, Валодзя падумаў разважна: а чаму б не зрабіць так, штоб i яна, Маня, не ішла з ix хаты нікуды, i Ганна штоб жыла тут з Васілём. Калі ўжо ім абедзвюм з Васілём быць хочацца. Услед за гэтым падумаў: чаму канешне ў кожнага па адной жонцы? Уздыхнуў сам сабе: карміць, мабуць, дваіх не накорміш!..
Амаль тады ж, калі сышоў з двара Валодзя, дзед Дзяніс з вінаватым i лагодным выглядам, з лутавым карцом мёду пакльшаў к Пракопу. Вярнуўся ён поцемкам, стомлены i ціхі. Васілёва маці, што чакала яго ля варот, хоць пачула, што невясёлы ён, не ўтрывала:
– Што яны?..
– Што! Яна, тым часам, нічого. Мірно. Ён, Пракоп, як камень, – слова не выціснуць. Злы вельмі!..
Убачыў упоцемках Васілёву постаць, цвёрда пайшоў да яго, заявіў строга:
– Жаніўся, тым часам, дак аднаго дзяржыся! Хваціць бегаць!
Васіль павярнуўся, моўчкі падаўся ад яго…
8
Тoe, што здарылася ў гэты дзень, Васіля нібы не вельмі ўразіла: бяда, не відная другім, вярэдзіла ж яго ўжо не адну ноч, не адзін дзень.
Нялёгка было чуць, таіць яе ў душы, ведаць, што ў любы час яна можа выплыць, што спакой i дабрабыт яго такія нетрывалыя. Цяпер, калі адкрылася ўсё, была разам з супярэчлівасцю розных нядобрых пачуццяў наваг нейкая палёгка: няма ўжо чаго таіцца, чакаць з аиаскай, трывожыцца!..
У даўняй супярэчнасці пачуццяў найбольш пякло адчуванне як бы наўмыснай няскладнасці жыцця, якое вечна блытала нібы цвёрдыя, надзейныя разлікі, нібы знарок абдзельвала нічасцем…
Убіраўся ў сілу. Лез, дзёрся ўгару – упарта, безупынна. Дня не было такога, каб ранкам, днём, вечарам не рабіў чаго для гаспадаркі, не поўніўся няўціхным клопатам аб сваім дабры.
Лез, дзёрся, рады, здаецца, павінен быць бы. Цешыцца, здаецца, трэба было б адно: збывалася ўсё, што хацеў, пра што марыў Гаспадаром станавіўся, не абыякім, спраўным; зямлі пабольшапа, пабольшала ў гумне i ў клеці; конь, карова – не сорам i перад людзьмі; хата расце. Цешся ды радуйся! A радасці, а шчасця поўнага не было!
Дзіўна абыходзілася з Васілём жыццё. Ці так ужо на раду яму напісана: адно ладзіцца, адно цешыць, дык другое – бы назло гэтай радасці. Бы знарок нішчыць яго ўцеху! Другім, канешне, можна i не паказваць гэтага, а сам жа ад сябе не ўтоіш, не ашукаеш самога сябе: ці ж такую трэба жонку! Не тое што не да душы – злосць век бярэ на яе, маруду, цяльпуху! Няўдача, а не жонка! Дабро – дабром, a толькі ж i дабро – не ўсё шчасце, з-за няўдаліцы i дабро неяк не цешыць часам. Ты гары, ты рвіся дзень ада дня, з цямна да цямна, а ёй – хоць бы што! Другая дык i дома ўпораецца, i скаціну пакорміць, i чалавеку прыбяжыць паможа ў гумне ці ў полі, а гэта – каб не матка яго, дык i ў хаце прапала б адна! Жыве не жыве, а – нібы спіць, ходзячы, робячы! Так i хочацца ўхапіць, зрабіць за яе – глядзець на яе нудна!..
Колькі разоў, асабліва ўпачатку – пакуль не прывык, не сцярпеўся трохі – успамінаў з жалем Ганну. Ноччу, дык доўгі час проста бачыў яе з сабою, проста прымірыцца не мог, што жыццё так перакруціла марыспадзяванні! Ён не песціў думак пра Ганну, гнаў ix, як мог, убіваў у сябе: непатрэбшчына, пустое – уздыхаць, шкадаваць аб тым, што ўпала – прапала, а не ўздыхаць, не шкадаваць не мог!
Не адну ноч, не адзін месяц прыкрай чуў побач Маню, адварочваўся, адсоўваўся, a калі яна тулілася, лашчылася – злаваў. Потым усё ж як бы перастаў бедаваць аб няўдачы: як бы прывык да Мані. За часам, за навалаччу турбот радзей i радзей успамінаў ужо Ганну; можа, i зусім перастаў бы згадваць, калі б не тая сустрэча на бульбяным полі, не спатканні упоцемку ля гумна; калі б не Ганніна шчырасць, не бяда яе, свая бяда: капі б усё не ажыло раптам, не запякло зноў! Ажыло, запякло – ды з якой сілай!..
Яшчэ адно даўно ужо хмарыла шчасце: бясконцыя сходы; абы сабралі – пра калектывы, калгасы. Думаў, што не паддасца ўгаворам-абяцанкам, будзе трымацца свайго дабра, хоць бы што, не дасць крыхоткі адной, – а спакою, пэўнасці надзейнай не было!..
Лез, пяўся, колькі змогі, зладжваў будыніну свайго шчасця, бервяно за бервяном, плашку за плашкай, паплецінку за пагілецінкай. Складваў, стараўся, а будыніна крывілася, хілілася, гатова была ў любы момант разлезціся, разламацца; не было грунту, асновы добрай у будыніны, кволай, няпэўнай будыніны яго шчасця!
Цяпер нетрываласць гэта чулася як ніколі. Ці хадзіў, паіў каня, ці карміў карову – моўчкі, унурана думаў аб няскладнасці, крыўднай несправядлівасці жыцця, думаў без вялікага бедавання, з нейкай стомленасцю, нават нібы абыякавасцю. Маня, збітая тым, што адкрылася, нічога не рабіла па гаспадарцы; Васіль рабіў i за яе. Як праз туман, да Васіля даходзіла: яна не кляла, не папракала, адно хліпала i хліпала аднастайна, нудна. У яго не было ні шкадавання аб ёй, ні шкадавання за тое, што гора гэта – ад яго. Абыякавы быў да яе, абыякавы быў i да яе скрухі…
Hi жалю аб ёй, ні шкадавання за свой учынак не было i тады, калі ўночы ляжалі побач. Звыклыя ў галаву ішлі клопаты – аб скаціне, аб няскончанай хаце; плынь думак гэтых увесь час перарывалі то ўспаміныразвагі пра Ганну, то згадкі пра апошні дзень. Бугай паганы – укалоў як!.. Пракоп-маруда – аж дайсці не мог доўга, што рабіць!.. Сядзеў усё, моўчкі цюкаў!.. Як яно цяпер паверпецца: не прыйдуць, мабыць, ужо – аднаму канчаць трэба будзе!..
"Ганна ў етай хаце жыць будзе!.." – казаў Бугай. "Згаварыліся, што к Васілю пяройдзе!.." Набрахаў на ўсю вуліцу ды i падыбаў, бы праўду сказаўшы!.. Ca злосцю на Бугая – не першы раз за гэтыя ночы – любая, неадступная, увайшла, узяла Васіля думка-мара: калі б тое можна было, калі б праўда Ганна гаспадыняй стала! Усё было б тады ў яго, усё, чаго не хапае! Шчасце было б поўнае – не падман!.. Бы ўвачавідкі – не першы раз ужо – убачыў, як Ганна пораецца каля печы, як ходзіць па двары, – i ўсярэдзіне аж забалела!
Думкі перабіў плач малога, якое прачнулася ў калысцы ля ложка. Ён пачакаў, калі Маня, што была, як заўсёды, бліжэй да дзіцяці, возьме паўрозку ад калыскі, загушкае, але яна нібы i не чула. Дзіця ж не ўціхала, галасіла ўсё мацней.
– Вазьмі пагушкай! – не ўтрываў Васіль.
Яна хоць бы варухнулася.
Васіль зазлаваў:
– Не чуеш?!.
Яна была як нежывая, як калода. З палацяў злезла маці, узяла малога на рукі, пачала тупаць па хаце, прыгаворваць:
– А-а… а-а… Спі, маленькі… Спі, разумненькі!.. Курачкі ўсе спяць!.. Цяляткі, парасяткі!.. А-а, а-а…
Яна насіла, гушкала, пакуль малое не ўціхла, не заснула добра; паклала ў калыску, иагушкала яе. Потым яшчэ доўга стаяла ў цемры, як бы не цяміла, што рабіць; схамянулася, пасунулася к палацям сваім тады, калі штосьці загаварыў праз сон Валодзька.
– Пайду я! – раптам ціха, цвёрда сказала Маня. У голасе яе пачулася злосць: –Жыві з етай сваёй!.. – Яна не ўтрывала, захліпала: – Мало ёй аднаго… свайго!..
Васіль не сказаў нічога. Не абнадзеіў, не супакоіў. У галаву зноў лезла – што ж цяпер будзе з гаспадаркай, з канём, з зямлёй, якую даў цесць? Між гэтай клопатнай няпэўнасці ныла згадка пра Ганну, шкадаванне, што не пабачыліся сёння. Гэта дамашняя неспадзеўка не дала выйсці к назначанаму месцу, а яна ж – Ганна – пэўна, чакала!.. Чакала – i не дачакалася! А пабачыцца трэба было б, нават цяпер… Цяпер, дык асабліва трэба было б…
Ён не ведаў, што Ганна ў той вечар таксама шкадавала, што не можа выйсці…
9
Яны пабачыліся праз тры дні – пабачыліся, хоць угавору не было: проста падказала чуццё. Першая прыйшла Ганна; ідучы загуменнай дарогай, азірнулася, стала ўпоцемку ля Васілёвага гумна, прытулілася да сцяны. Слухала, узіралася, поўнілася такім неспакоем, што дрыжала ўся.
Няўжо не прыйдзе, не пабачыцца – Ганна аж стаяць не магла на месцы ад думкі, што так можа i стацца. Як заўважыла цёмную постаць ад двара, як пазнала, што – ён, дрыготка ўзяла яшчэ мацней.
– Я ўжэ баялася! – сказала ціха, шчыра. – Не здагадаецца, думала!..
Ён памаўчаў момант. Не ўзяў яе рукі, не абняу
– Я i ўчора прыходзіў… Думаў: можа, будзе…
– Няможно було мне… Сягоння – як вырвалася да сваіх… Жывасілам, можно сказаць…
– І за мной – глядзяць… Не вераць…
У ix была тая ж шчырасць, як i ў тыя разы. Але той блізкасці, роднасці – дзіўна – не было ўжо. Ca шчырасцю, няпрошанае, неадступнае, чулася яшчэ нешта, што як бы – трэцяе – стаяла між ix, не давала ім быць блізкімі, роднымі. Асабліва гэта трэцяе стрымлівала Васіля – Ганна чула востра, крыўдна…
– Знаю ўжэ… Мачыха сказала… як у цябе було… – гаварыла яна, стараючыся не заўважаць яго стрыманасці.– Як Пракоп пайшоў…
– Пайшоў…– Васіль за тым, што яна сказала, чуў яшчэ пытанне – а як жа Маня будзе? – але не адказаў нічога. Не хацеў ні гаварыць, ні думаць пра гэта. Сам не ведаў.
Тое, што стаяла між ix, аддаляла, было няяснае, непадатнае, важкае. Яны стаялі, можа, хвіліну моўчкі – блізкія i далёкія разам.
Ганна раптам паспрабавала пераступіць мяжу, знарок весела, задзірыста ўсміхнулася:
– От i няма чаго баяцца! Знаюць усе!
Васіль не засмяяўся.
– Знаюць…
– Не так яно страшно, як здавалася!..
Васіль прамаўчаў. Яго маўчанне не толькі не стрымала яе, а як бы дало большай рашучасці.
– Пацярплю шчэ трохі,– сказала яна аж дзіва легка. – А там!..
Васілю здалося: Ганна вось-вось засмяецца! Ён хмурна пацікавіўся:
– Што – там?..
– Кіну ўсё! Хай яно згарыць! – Як пра даўно абдуманае, сказала, ужо без смеху: – Пайду!
– Куды ето?
– Хоць куды! Куды вочы глядзяць!
– Сказала!..
– Надумалася – i пайду! Толькі таго i свету, што Курані. Як прападаць тут век, дак мо знайду што! – Яна гаварыла ўсё гарачэй, сур’ёзна: – У Мазыр пайду, а мо i далей! Абы – далей адсюль! Штоб Карчоў i духу не было! І не відно, i не чутно!.. – Ганна раптам дадала шчыра: – От кеб ты буў!
Яна не толькі хацела гэтага, яна быццам назвала: так гэта было сказана. Васіль чуў: сказала пра яго не так сабе, не выпадкова, думала пра гэта; яму стала хораша, радасна. Момант было адчуванне шчаслівай, вялікай блізкасці – у свеце было толькі яго i яе шчасце.
– Не бойся! Нічого не бойся! – як бы чуючы яго настрой, казала яна. – Ето толькі зразу, асмеліцца страшно! А там – добра будзе! Пабачыш!.. Ці мы паны якія! З чужого жыць прывучаны змалку? Рукі е, рабіць умеем! Не прападзём нідзе, пабачыш! Што я кажу – не прападзём! Жыць будзем, як ніхто не жыве тут! На зайздрасць усім жыць будзем! Удваіх – дружно, шчасліво, як ніхто! Я ж цябе так люблю! Так любіць буду век! Родны, мілы мой Васілёчак!..
Ніколі нічыя душа не хвалявала Васіля так, як яе ў той вечар. Ніколі нікога не любіла Ганна так, як яго, – у тым халодным, беспрытульным поцемку каля гумна. У бядзе, у роспачы Васіль быў Ганне не проста любым – быў надзеяй, ратункам, быў тым жыццём, да якога яна рвалася. І яна Васілю была тым шчасцем, якога яму так не хапала заўсёды…
Яе гарачы шэпт, яе рашучасць глушылі заўсёдную Васілёву разважнасць. Момант была дзіўная лёгкасць, чуў вясёлую волю ў сабе – нібы ўжо ішоў разам…
Усё ж – больш са звычкі – стрымаў сябе:
– Не так ето просто…
– Просто не просто, а – не трэба баяцца! Ето адважыцца толькі – страшно! А як адважышся – лягчэй! Страшно – толькі пачаць! А там лягчэй будзе – пабачыш!.. Не век жа жыць, не любячы! Штоб любіў – тады б другое було! А як не любячы – дак чаго баяцца! Чаго шкадаваць тых кароў, той хаты! Які ў ix толк – як церпіш толькі адзін аднаго! Любоў будзе – усё нажывецца! І не на гора – на радасць! Усё на радасць будзе!..
Яна раптам абарвала свой шэпт. Парывіста ступіла да яго, абхапіла рукамі за шыю, прыціснулася так, што ён пачуў усю яе – ад гарачага лба да дужых ног. Хвіліну стаяла так, як бы перадаць хацела ўвесь агонь сваёй душы, усю адвагу. Адарвалася так жа рэзка, сказала ціха:
– Не канешне зразу рашаць. Падумай… Як надумается, дай знак!
Апошнія словы прамовіла спакойна, неяк дзелавіта – павярнулася, цвёрда, хутка пайшла ў цемру загуменнай дарогі.
Васіль пастаяў трохі, падаўся паволі к двару. Ці стаяў потым ля павеці, ці ляжаў на палацях, згадкі, думкі аб спатканні з Ганнаю, аб тым, што яна гаварыла, важка варочаліся ў галаве, вярэдзілі душу з нязнанай горыччу. Былі хвіліны, калі здавалася, што ён гатоў кінуць усё – прападзі яно пропадам! – кінуць i ісці з ёю, з Ганнаю, па тое шчасце, што недзе ж i праўда можа, ёсць, можа быць іхнім! Праўду казала: не жыццё – калi не любіш, не век жа цярпець, не любячы!
Але за гэтым находзіла іншае, халаднаватае, разважнае, i душу гнёў камень. Куды ён пойдзе, як ён кіне ўсё, чым жыў усе дні, цэлыя годы, што набываў такой упартасцю – па крупінцы, па зярнятку – такім трудом, – свету белага не бачачы. Можна было б не ісці нікуды, не кідаць нічога, проста Ганну ўзяць да сябе – але ж тады што з тае гаспадаркі будзе: зямля лепшая прападзе, каня аддаць трэба, за хату век не расплоцішся! Ды i пра малое падумаць – як яму, бязбацькавічу няшчаснаму, быць, жывога бацьку маючы! А што без бацькі будзе – ясна: не аддасць жа Маня яму хлопчыка, не аддасць! А там – возьме хто яе сабе з хлопцам, – звядзе, гад які, занішто чалавечка, бацькаву кроў!..
І сынок, радасць яго i надзея. І – гасиадарка, якая так ужо зладавалася была! Конь, зямелька, хата! Дзе ты, калi ты ўсё зноў набудзеш!.. Але за гэтым чуў зноў абдымак Ганнін, бачыў, як яна гаспадыняй у хаце-мары, i зноў парываўся да яе, прагнуў яе! Вялікія, непрымірымыя імкненні рвалі Васілёву душу!..
|
