|
|
ІРА
1
Толькі сеўшы ў машыну і ўбачыўшы запытальны позірк шафёра - Васі, які гады два як вярнуўся са службы ў арміі, дзе таксама вазіў нейкага начальніка, - Андрэй падумаў: «І праўда - куды ехаць?»
Хацелася пабыць аднаму. І не ў горадзе, а дзе-небудзь на прыродзе, у лесе. Як бываў некалі, у маленстве. Тады, калі яго хто крыўдзіў, ён заўсёды ўцякаў з дому ў лес. І там, прыхінуўшыся плечуком да камля дрэва, даваў волю і сваім думкам, і слязам.
- Паедзем у лес! - сказаў, не падымаючы вачэй, шафёру.
- На дачу? - не зразумеў той.
- Ды не, куды-небудзь у іншае месца. Каб пабыць аднаму, пахадзіць.
Шафёр пацепнуў плячыма, але выруліў машыну на дарогу, паехаў па ёй. Праўда, паволі, няхутка.
- Можа, на возера? - спытаў праз некаторы час нясмела.
- Не, далей. Давай, - успомніў раптам Андрэй, куды яго цягне, куды трэба ехаць, - пад Сёмкаў Гарадок. Помніш, неяк увосень па грыбы ездзілі.
- А-а, - здагадаўся шафёр і націснуў на газ, паддаў хуткасці.
Замільгалі ўзбоч дрэвы, людзі, дамы. Машына выскачыла ў поле - ужо бясснежнае, месцамі пааранае, а то і зялёнае - ажывала, пачынала ўбірацца ў сілу, гусцець рунь.
«Зноў скарга-ананімка... Якая па ліку?.. Цікава, хто іх піша?.. Няўжо я камусьці замінаю, жыць так, як ён хоча, не даю?»
Потым раптам, як гэта здаралася часта ў яго ў хвіліны ўзрушэння, думкі пераскочылі на іншае. Успомнілася, як жыў у вёсцы і душа яго рвалася ў горад, - здавалася, цікавейшага, прыгажэйшага месца для жыцця няма на свеце. Таму і вучыўся, таму і імкнуўся так трапіць у горад.
«І вось у горадзе я. Універсітэт скончыў... Ажаніўся... Кандыдатам навук стаў. Жыву, працую... І гарадское жыццё спазнаў, зведаў. Можна сказаць, спаўна спазнаў і зведаў. Аж надакучыла, моташна. Знешне ўсё быццам прызваіта, прыстойна. А ўнутры... Злагады няма. І радасці таксама. І хто, хто вінаваты ў гэтым? Няўжо я сам? Усе баяліся браць замуж Алу, а я асмеліўся, узяў. А гэтага якраз, мабыць, і не трэба было рабіць...»
«Але ж я кахаў Алу, падабалася яна мне. Хіба гэтага мала?»
«Відаць, мала. Акрамя кахання, штосьці яшчэ павінна быць. Каб яднала, памагала перажываць нягоды. Мэта павінна агульная быць. Ды і павага адно да аднаго, разуменне...»
«Напачатку ўсё гэта быццам было. І яго б развіваць, узбагачаць, паглыбляць...»
«Мусіць, так яно б і было, каб мы з Алай адны жылі, не разам з яе бацькамі. А то... Пад уладу Эльвіры Барысаўны трапілі. І яна, ды і я... А пачаў не згаджацца, дык... Чужы, нялюбы стаў. Ала бачыла, як Эльвіра Барысаўна патурала мужам, і яна гэтак жа ім, Андрэем, захацела камандаваць, патураць... А ён, Андрэй, не паддаўся. Адсюль і разлад, канфлікт...»
«Можа, яшчэ ўсё абляжацца, наладзіцца...»
Хвіліну-другую засяродзіўся на гэтым, думаў.
«Не, нічога не абляжацца, не наладзіцца, - як бы падсумаваў, падбіў бабкі Андрэй. - А калі б нават і аблеглася, наладзілася, жыць так, як жыў... Не, агоркла, абрыдла. Ды і не ўдасца... Ананімка тая, - успомніў ён раптам. - Праверкі пачнуцца, гутаркі то з адным, то з другім... І каб жа не было за што зачапіцца, да чаго прыдрацца... А то ж... І на працу абы-каго я набраў, не ўстояў, паддаўся на ўгаворы Эльвіры Барысаўны, Алы, ды і іншых людзей... І перабудовы ніякай не пачынаў... Ды і калі пачынаць, то пачынаць яе трэба, вядома ж, з сябе...»
«З Ірай варта развязацца», - як бы падказаў яму хтосьці.
«Так, - згадзіўся адразу ж, без ваганняў, пярэчанняў, Андрэй. - Але як, як гэта зрабіць? Іра ж... Пабудзеш з ёй - і як бы памаладзееш, нанова на свет народзішся. Жыць без яе - сумна, нецікава. Праца, дамоўка, дача... Увесь час сам з сабою, са сваімі думкамі. А Іра... Нібыта з іншага свету. І нічога ніякага ў мяне не патрабуе. Радая, што прыеду, пабуду з ёю хоць нейкі час. Ды і жанчына яна... Не, не параўнаеш, не параўнаеш з Алаю. Пабыць з ёю - гэта прыемнасць, радасць».
«А можа, не ў лес, а да Іры паехаць? Расказаць ёй пра ўсё?.. Бо ў лесе цяпер... Што там? А з Іраю... Заўсёды добра. Нават калі нічога не гаворыш - маўчыш...»
«Але Іра ж не дома... На працы...»
«Хіба... Вярнуцца, патэлефанаваць?»
«Не, нядобрая гэта прыкмета - вяртацца... Ды і ехаць з раніцы да палюбоўніцы, калі ўсе працуюць... Пасля ананімкі...»
«Усё адно ўжо... Ведаюць і так пра Іру... «Донжуанскія справы»... Вядома, што меў на ўвазе Пятро Кірылавіч... Ніякіх іншых жанчын у мяне не было. І няма. Іра, адна Іра...»
...З Іраю ён, Андрэй, пазнаёміўся выпадкова. Ехаў у камандзіроўку - у Маскву. І яна таксама туды ехала. Сустрэліся ў вагоне, у купэ. Той таварыш, з якім Андрэй меўся ехаць, нечакана захварэў. І яго жонка прадала ў апошнюю хвіліну білет. А Іра - так звалі тую, што зайшла ў купэ перад самым адыходам цягніка, - яго купіла. Вядома, яна разгубілася, убачыўшы аднаго мужчыну ў купэ і даведаўшыся, што толькі ўдваіх будуць ехаць. А потым, калі ён дастаў бутэлечку каньяку, закуску, неяк быццам паспакайнела.
- Я ўпершыню ў такім купэ еду, нават не ведала, што такія, на два месцы, ёсць, - прызналася яна.
- Ёсць, начальства прыдумала, каб разам з народам не ездзіць, не чуць, што гаворыць, - пажартаваў ён. - Удваіх - гэта не ўчацвярых... Вальней можна сябе паводзіць. Ды і адпачыць, паспаць можна.
- А я думаю, чаму раптам білет даражэйшы, чым я заўсёды плаціла?..
Пачакаўшы трохі, Андрэй прапанаваў выпіць па чарачцы за знаёмства.
Іра згадзілася. Праўда, больш піць не стала, наадрэз адмовілася.
- Мяне ў Маскве чакаюць не зусім прыемныя справы... І мне трэба быць у форме, - сказала яна.
- Якія такія «не зусім прыемныя справы»? - спытаў ён.
Іра - чарнявая і надта ж выхаваная, далікатная, да таго ж зусім маладая - закусіла ніжнюю губу. Няйнакш вагалася, прызнавацца, расказваць пра ўсё шчыра яму, выпадковаму чалавеку, ці ўсё ж лепш памаўчаць, не прызнавацца.
- Ну, калі нельга... Не трэба...
- Не, чаму ж...
Іры і самой, мабыць, карцела, рупіла расказаць, падзяліцца, што ў яе на душы, што хвалявала. І яна расказала. Няўмела, збіваючыся, пераскокваючы з аднаго на другое. З усяго яе апавядання Андрэй зразумеў вось што. У Іры ёсць муж. Ён вучыцца ў Маскве. У аспірантуры. І там... Завёў сабе жанчыну. Жыве з ёю. І яна, Іра, едзе, каб злавіць мужа, што называецца, на месцы злачынства.
- Навошта вам гэта? - здзівіўся Андрэй.
- Як гэта навошта? - успыхнула, зачырванелася Іра. - Ды я яго пасля гэтага... На парог да сябе не пушчу!
- Дык і не пускайце! Але навошта ўніжаць сябе, лавіць... Аб'явіце, скажыце яму, што вы ўсё ведаеце, і... Астатняе рабіце, як вам захочацца, - параіў ён Іры. Але праз хвіліну засумняваўся ў правільнасці сваёй парады. - А, урэшце, чужую бяду, кажуць, пальцам развяду...
Доўга ў той вечар яны не клаліся спаць, гаварылі, Андрэй расказаў пра сябе. Шчыра, без усякай утайкі. Іра таксама расказала пра сябе. Была яна дачкою настаўнікаў. Скончыла політэхнічны інстытут, працавала ў архітэктурным упраўленні. Работу сваю любіла. І мужа, Алеся, таксама кахала. Думала, пражыве з ім жыццё. А ён, ледзь толькі ад'ехаўся, да другой падлабуніўся, на яе, жонку, забыў...
Іра плакала, ёй было крыўдна. Андрэй быў старэйшы за Іру. І мужчына. Таму супакойваў яе як мог. Нават узяў быў абняў, прыгарнуў да сябе. Іра не супраціўлялася. Наадварот, сказала, прыгразіла быццам:
- Вось паеду, пераканаюся, калі ён так... То і я загуляю... Нечага, некаму будзе мне сябе берагчы...
Іра была прывабная. І з твару, і станам, і так, наогул... Нідзе нічога лішняга, адна дасканаласць, і толькі. І калі гаварыла, хацелася слухаць, не зводзіць з яе вачэй.
Уранні, калі расставаліся, Іра спытала ў Андрэя:
- Вы дзе, у якой гасцініцы будзеце жыць?
Андрэй назваў.
- То я ўвечары прыйду да вас, - паабяцала яна. - Калі, вядома, праўда тое, што мне напісалі...
І прыйшла. Андрэй, каб хоць трохі супакоіць яе, зноў дастаў каньяк. Гэты раз Іра піла, прычым многа. Больш нават за яго. І ў пасцель да яго лягла. Сама.
Але Андрэй не дазволіў сабе ў тую ноч нічога лішняга, хоць Іра гатова была на ўсё. Нават патрабавала.
- Супакойцеся, не гарачыцеся...
Уранні Іры няёмка было за свае паводзіны. Андрэю таксама - думаў, пакрыўдзіцца на яго Іра. Бо быццам не зусім па-мужчынску паступіў ён з ёю. Іншы б на яго месцы не губляўся. А ён...
Больш за тыдзень жыў у Маскве ў гасцініцы Андрэй. І ўвесь гэты час жыла ў гасцініцы разам з ім Іра. Ёй у Маскве проста не было дзе спыніцца. А ехаць назад, дадому, не хацелася. Што было рабіць там, адной? Ды яшчэ ў такім стане? Калі ж вярнуліся дадому, у Менск, Андрэй пачаў наведвацца, бываць у Іры на кватэры. Спярша заязджаў, каб пагаварыць, суцешыць. Ну а потым...
З мужам, Алесем, Іра парвала ўсякія адносіны. Нават на скасаванне шлюбу заяву падала... А ён, Андрэй... Не тое што закахаўся ў Іру, а як бы прывык. Лічыў ужо за абавязак наведаць яе ледзь не кожны дзень, пагаварыць, пабыць разам. Адносіны свае яны не высвятлялі. Ім удваіх было добра, і яны даражылі гэтым. У Іры былі свае прычыны быць незадаволенай мужам, у яго, Андрэя, - жонкаю. Калі ж бывалі разам, на ўсё, на ўсё забываліся. І ў гэтым было іх шчасце, іх радасць...
...«Цікава, як бы прарэагавала Іра, каб даведалася, сказаў я ёй, што збіраюся пакінуць жонку? Ды і працу заадно, - падумаў Андрэй. - Узрадавалася б ці, наадварот, засмуцілася б?»
Машына ўехала ў лес. Замільгалі камлі елак, асін, бяроз, дубоў. Дрэвы былі яшчэ голыя, нішто нідзе не зелянела. Хіба елкі ды сосны. Але яны зялёныя заўсёды, нават зімою. Праўда, снегу і ў лесе нідзе ўжо не было. На ўзлобках-узбочынах, на санцапёку дзе-нідзе прабіваўся, вылазіў кураслеп. А ў арэшніку раптам засінела нешта, быццам вада - лужына ці азерца. Не, гэта былі пралескі. І многа-многа. Цэлая лапіна-прагаліна.
- Спыніся, - сказаў Андрэй шафёру і, як толькі той затармазіў, з'ехаўшы на абочыну, вылез з машыны і пайшоў па мяккім, яшчэ не падсохлым, мокрым леташнім лісці проста туды, дзе блакітнелі, сінелі пралескі, дзівячыся, як ціха ў лесе - птушкі і тыя маўчалі, яшчэ, можа, і не прыляцелі.
2
Не, ён памыліўся. Лес ужо жыў сваім актыўным, багатым вясновым жыццём. Стракатала сарока, чэкаў дзяцел. Ды і дрозд абзываўся ў хвойніку. Гугалі галубы. Нават мурашнік, што трапіўся на вочы, і то варушыўся - выпаўзалі, грэліся на сонцы пакуль яшчэ надта ж павольныя і вялыя пасля зімовай спячкі мурашкі. Цёк сок-бярозавік, і свежыя бярозавыя пні былі мокрыя, быццам іх хто знарок паабліваў вадою.
Згадалася, успомнілася: ён, Андрэй, некалі любіў гэтую раннюю вясновую пару. І нецярпліва яе чакаў. Як толькі сыходзіў снег - спяшаўся ў лес. Падсякаў тоўстую карыстую бярозу, што расла на ўзлеску, пускаў сок. І насіў яго дадому вёдрамі, зліваў у бочку. У гэтую бочку маці кідала падсмажаны ў печы хлеб, сыпала ячмень. І сок настойваўся так тыдняў колькі. А потым пілі яго, халодны - аж зубы ламала, - варылі квасоўку...
Не толькі бярозавік цягнуў, вабіў Андрэя. Цягнуў, вабіў сам лес. Без яго Андрэй проста не ўяўляў свайго жыцця. Лес акружаў вёску, у якой ён, Андрэй, нарадзіўся, з усіх бакоў. І ніколі не маўчаў - заўсёды шумеў. Улетку і ўзімку, вясною і ўвосень. То тужліва, гнеўна, то лёгка, бесклапотна, амаль весела. У лес Андрэй бегаў па шчаўе і ягады, па грыбы і арэхі, па жолуд і лісце на подсціл карове, ездзіў па дровы і жэрдкі на плот. Цяпер, вядома, лес ужо не той, што быў. Некалі ён гаманіў з небам. А якія высозныя, стройныя раслі сосны, ясені! Шапка звальвалася, калі задзіраў галаву - хацеў паглядзець на вяршыню! Ды і дубнякі, беразнякі якія былі! На некалькі кіламетраў як веяныя стаялі: бярозы - дык бярозы, дубы - дык дубы! І арэшыны вырасталі такія, што не нагнуць: лезці як на дрэва трэба было, каб дастаць арэхі. Заглыбішся выпадкам у нетры, непралазь - неба не відаць. І канца-краю нідзе. Можаш дзень ісці, два, тры... А колькі птушак, звяроў самых розных пладзілася! Не злічыць... Здавалася, вечна было тут так, вечна так і будзе. Аж не. Асушылі балоты, спрамілі рэчкі і рачулкі, пракапалі канавы, праклалі дарогі. І лес проста на вачах пачаў знікаць - яго валілі, рэзалі, тралявалі, вывозілі да чыгуначных станцый. Гупалі, падалі вобземлю дубы, бярозы, сосны, кляны, ясені. Адну дзялянку агалялі, браліся за новую... Нішчыўся маладняк, палілася галлё, усё, што дзе ні расло, цвіло. Сыходзілі немаведама куды дзікія звяры, прападалі птушкі...
«Не тое, не тое цяпер Палессе, - шчымела, як ад болю, у Андрэя сэрца, калі ўспамінаў свае наезды дадому, у вёску. - Раней лясы нішчылі... А цяпер за балоты ўзяліся... Экскаватары, бульдозеры, скрэперы пераварочваюць усё, што вякамі некранутае ляжала. Пракладваюцца каналы, з багны, непралазі палі, лугі робяцца... А да чаго гэта прывядзе? Нельга ж вымяраць усё толькі карысцю, выгадаю. Ёсць яшчэ і тое, без чаго быццам шчасце і радасць - не шчасце, не радасць. Ну хоць бы гэтая самая кветачка, пралеска. Няма яе - і вясны быццам няма...»
Стаяў Андрэй у лесе, глядзеў на пралескі, што, нібы кавалачкі неба, сінелі тут і там, любаваўся імі.
«Хіба ўзяць ды букецік нарваць? Іры завезці, - прыйшло ў галаву. - Яна, напэўна, яшчэ і не ведае, што пралескі зацвілі. Ды і я не ведаў бы, каб у лес не паехаў».
І зноў паплылі ўспаміны - пра родныя мясціны - Палессе, пра маці, Іру...
«Якое ўсё ж дзіўнае жыццё, - думаў Андрэй. - Жыў я ў вёсцы - душа ў горад ірвалася, туды, дзе я не быў і куды так хацелася. Зараз жыву ў горадзе - душа ў вёску рвецца, на Палессе... Чаму ў мяне такая дваістасць? І не толькі ў гэтым, а ва ўсім... З Алай жыву, а душа рвецца да Іры... Працую на адказнай пасадзе, а хочацца вызваліцца ад яе, быць не начальнікам, а проста чалавекам, вучоным. Няўжо ва ўсіх так? Ці толькі ў мяне?»
«Гэта, мусіць, таму, што няправільна жыву. Заблытаўся ў цянётах. А парваць іх... Сілы не хапае, рашучасці... Не за сваё я ўзяўся».
«А што сваё, правільней, тваё?»
«Сказаць так адразу - не скажаш. Але што не маё ўсё тое, што раблю, чым жыву, - гэта факт... І Эльвіра Барысаўна, і Ала, і іх кватэра, дом... Ды і праца. Колькі памучыўся, пакуль прывык не рабіць, а вырашаць... А рашэнні гэтыя не што іншае, як бюракратычныя рагаткі. Бо як жа рашаць, калі не ведаеш думкі тых, хто над табою? А тыя, хто ніжэй па службе, таксама нічога не рашаюць. Яны на мяне спадзяюцца, а я на тых, хто нада мною. У выніку - усё адкладваецца, чакаецца, пакуль нехта зверху не скажа, што і як рабіць... І з перабудовай гэтай. Гавораць, гавораць, а што канкрэтна рабіць - ніхто не ведае. Быццам - сам думай, рашай... А паспрабуй рашы, ды яшчэ не так, як трэба?.. Вось усе і чакаюць указанняў зверху. Прывыклі ж так. А правільней - прывучылі... А перавучвацца... Ох, нялёгкая гэта справа. Ды і паспрабуй самастойнасць у чым-небудзь паказаць. Праверкі пачнуцца, высвятленні... Зацягаюць... І хто? Якраз тыя, хто ні пра якую перабудову не думае... На якое ліха здалося мне ўсё гэта?.. Пакіну пасаду і клопату ніякага мець не буду, буду жыць так, як хачу...»
«Э-э, надта ж ты хітры! А ці ведаеш, што так, як хочаш, жыць усё адно не будзеш... Тут ты слухаўся большых за сябе начальнікаў, там, ніжэй, будзеш слухацца меншых. Такога не бывае, каб нідзе нікога не слухацца...»
«З пасады ўсё адно пайсці давядзецца. Калі не па сваёй волі, дык прымусяць».
«Чаму гэта? Што ананімка паступіла?.. Дык не першая ж і, як у начальства кажуць, дай Бог, каб і не апошняя...»
«Тады мяне ратавалі. Арцём жа Гаўрылавіч, цесць, на пасадзе быў...»
«А адкуль ты ўзяў, што цяпер ратаваць не будуць? Можа, ананімка тая і напісана знарок, каб памяркоўны, больш пакладзісты быў, не такі яршысты, упарты. Каб слухаўся Эльвіры Барысаўны, Алы ды іншых. А то... Самастойнасць пачаў паказваць, непаслухмянасць... А гэтага не любяць. Любяць, каб начальнік быў рахманенькі, ціхенькі, зручненькі ўсім... І большаму начальству, і меншаму, і падначаленым... А тым больш сваім, сямейным... А можа, праверыць сёй-той хоча, ці моцна я сяджу? Як кажуць, пахістаць. Асабліва ў сувязі з адыходам на пенсію Арцёма Гаўрылавіча. І не здавацца трэба, не падымаць рук угору, а абараняцца...»
«Дзеля чаго абараняцца? Каб зноў на пасадзе сядзець, папіхачом у Эльвіры Барысаўны ды і ў іншых быць?»
«А калі заяву падам, атрымаецца ж, быццам мяне... Папрасілі, прагналі...»
«Ну і што? Розніца якая?»
«Усё ж... Сам пайшоў, не захацеў працаваць - гэта адно. І зусім іншае, калі мяне... Ну, папросяць, вызваляць... Можа, усё ж не пароць гарачкі, не спяшацца? Пачакаць, пакуль ананімку тую правераць, прысуд вынесуць? А тым часам... Як іншае начальства робіць. У бальніцу схавацца, паляжаць. Ці... У адпачынак пайсці».
«У бальніцу схавацца? Але ж... Ніякай хваробы няма, хіба праверыцца. А ў адпачынак... Ранавата».
«Што значыць ранавата? Абавязкова на мора ехаць, у дом адпачынку? А калі да маці... У вёсцы пажыць... Паглядзець, што там цяпер і як... Працу новую падшукаць...»
«Вось гэта бадай што правільна. Бо так адразу ўсё кінуць-рынуць... І астацца без нічога... А так я... Тым часам і ананімку правераць. Ды і Ала, Іра... Няхай без мяне пажывуць. А я - без іх. Разбяруся ў сваіх пачуццях. Бо тут... Знаёмае кола, часам механічна, як заведзены, кожны дзень паўтараеш тыя самыя хады...»
Думка - узяць адпачынак, паехаць да маці ў вёску здалася слушная. І так і гэтак паварочваў яе Андрэй у сваёй галаве, хочучы ўведаць, прадбачыць выгоды таго, што чакае яго, калі ён возьме адпачынак, з'едзе хоць на нейкі час з горада.
«Пагляджу, як там, дома, цяпер, - адвык жа я ад вёскі. Ды і па лесе пахаджу, абдумаю ўсё да драбніц. Часу ж будзе даволі... З начальствам калгасным пазнаёмлюся... Акунуся ў праблемы іхняга жыцця... Супастаўлю з тымі, што ў горадзе... І выберу тое, што трэба мне, што бліжэй... А то неяк па-дзяцінаму - падаць заяву і... Астацца без усяго ўсякага, з нуля, можна сказаць, жыццё пачынаць».
Нагнуўся, пачаў збіраць кветкі. Але рабіў гэта як бы механічна - галава была занята іншым, - уяўлялася, малявалася жыццё там, у вёсцы, на радзіме.
«Вуды куплю. На рыбалку хадзіць буду. Ды і праца. Дома, на матчыным падворку, у калгасе. А галоўнае - думаць, думаць... Думаць пра тое, як жыў і як трэба было жыць, а я...»
У вачах паўстала вёска - вялікая, з доўгаю шырокаю вуліцай, што цягнулася між балот і алешніку кіламетры на два і паабапал якой стаялі хаты, платы, сады... Родная, дарагая вёска, дзе знаёмы кожная сцежка, кожны пагорачак, кожная лапінка поля, лугу, лесу. Сходжана ж, стоптана ж, перамерана ж нагамі там удоўж і ўпоперак усё-ўсё, і не раз, не два, а па сотні, тысячы разоў. Бо ён, Андрэй, гульма ніколі не гуляў, ніколі не цураўся працы - араў, баранаваў, абганяў бульбу, палоў грады і лён, пасвіў кароў, касіў, гроб сена, зносіў і звозіў снапы, салому. Як выдараўся вольны ад вучобы час - так і ішоў рабіць работу. І людзі яго, Андрэя, пэўна ж, помняць, ведаюць. Ды і ён таксама людзей...
«Не тое, зусім не тое, што ў горадзе... Тут цябе ніхто не ведае і ты нікога. А там... І мяне, і маці маю ведаюць. Ды і бацьку, дзеда, бабу. Што мне, урэшце, трэба? Кавалак хлеба, конаўка малака. А ўсё астатняе, да чаго імкнуўся, да чаго рвалася калісьці душа... Зведаў ужо я, добра зведаў...»
Зрабілася неяк горка, сумна.
«Гэта ж трэба так змарнаваць столькі гадоў жыцця. І ад зямлі адарваўся, і неба не дастаў. А ўсё таму, што з жаніцьбай, працай не пашанцавала. Бяздумна я жыў, У будучыню не глядзеў. Далей носа свайго нічога не бачыў. А жыццё... Яно жорсткае. І памылак не даруе. Якіх бы і хто калі б ні рабіў... І думаць, ох як думаць трэба, перш чым што-небудзь рабіць... Нават - перш чым брацца рабіць... І гарачыцца, спяшацца...»
«Вось, вось... І таму... Не спяшайся падаваць заяву на звальненне, пакідаць дом Арцёма Гаўрылавіча... Падумай, добранька падумай, узваж усе за і супраць.
«Будзе час падумаць. Месяц цэлы. Пайду ў адпачынак і... думаць буду... Ніхто, нішто там мне замінаць не будзе...»
Зноў пачаў уяўляць сваё жыццё дома, у вёсцы. Уранні - снеданне, прыгатаванае мамай у печы. Дранікі ці аладкі, засквараныя салам, з грыбамі булён, яечня, смятана... Нават не смятана, а зняты з гладышкі вяршок... На запітак - сырадой... Абед таксама дома, у матчынай хаце - упрэлая ў печы капуста, каша ці бабка... Работа ў полі, на лузе, у лесе. А ўвечары - тэлевізар, кнігі, газеты... Зрэдку - кіно...
«Што, што яшчэ мне трэба? Жыві ды радуйся».
«А Іра, Ала як жа?»
«Не прапалі, то і не прападуць... Ала хутка новага жаніха сабе знойдзе, замуж выйдзе... А Іра... Ці кахае яна мяне? Сышлася са мною, каб мужу адпомсціць... А як у яе з ім? Нічога, ані не гаворыць. Колькі ні спрабаваў хоць што высветліць... «Не псуй мне настрою», - скажа. І заплача».
«Мусіць, мучыцца, перажывае, што не так, як хацелася, у яе ўсё склалася. Асабліва калі кахала, кахае яго...»
Паглядзеў на букецік пралесак - кволых, на тонкіх, амаль празрыстых, з пушком, ножках, які нарваў, выбіраючы па адной самыя, як яму здавалася, лепшыя, прыгажэйшыя кветачкі. І быццам засаромеўся...
«Мне дарагія яны, бо маленства, дамоўку напомнілі... А ёй... Што я пра яе ведаю? Ды і ці каханне гэта ў нас?.. Сышліся пакрыўджаныя, неабагрэтыя... Як тыя крыгі ў крыгалом... Сышліся і, відаць, разыдземся...»
Пальцы неяк самі сабой расчапіліся, і кветкі адна за адной пачалі падаць са жмені на дол, на леташняе, мокрае, неабсохлае яшчэ пасля зімы лісце...
«Мабыць, правільна гэта... А то... Быццам пятнаццацігадовы юнак... Букецік пралесак нарваў... Расчуліўся...»
Павярнуўся і, не азіраючыся, хутка, амаль подбегам заспяшаўся да машыны.
3
Шафёр, наваліўшыся грудзьмі на руль, спаў.
«Цікава, што ён уночы робіць? Бо спаць, ды яшчэ з самай раніцы... Хаця... Малады ж, ажаніўся нядаўна...»
Ляснуў дзверцамі машыны, шафёр у тую ж хвіліну прахапіўся, залыпаў вачыма.
- Едзем, - сказаў Андрэй.
- У горад? - спытаў шафёр, заводзячы матор.
Андрэй кіўнуў галавою. І, як толькі машына развярнулася, выехала на асфальт, адкінуўся на спінку сядзення, заплюшчыў вочы, зноў задумаўся.
«Мусіць, правільна гэта - пайсці ў адпачынак. А там... Відаць будзе, што і як рабіць».
Уявіў, як узрадуецца маці, калі ўбачыць у хаце яго, сына, ды яшчэ пачуе, што прыехаў не на дзень, не на два, а на ўвесь месяц. Якраз жа вясна. «І соткі памагу пасеяць, ды і двор, хату, хлеў агледжу, да ладу давяду. А то... Каторы год ужо без мужчынскага вока, належнага догляду».
«Як памёр бацька, дык і...»
Успомніўшы бацьку, паківаў сумна-сумна галавою.
«Трэба было мне ўсё кідаць і ратаваць яго. У горад, да сябе прывезці, усіх, каго толькі можна, на ногі падняць, калі пачуў, што захварэў ён. А я... «Ці мала чаго жывот баліць?» Якраз жа на пасаду быў заступіў, то шчыраваў, ні на гадзінку нікуды не адлучаўся. А ў бацькі, як пасля выявілася, рак. Ніхто ніколі не хварэў на гэтую хваробу ў іхняй вёсцы, і раптам... Спахапіліся, ды... Позна ўжо было. Згас бацька за якога паўгода...»
«Помнік на магіле даўно трэба было б паставіць...»
Прыгадаў, як хацеў бацька вывучыць яго, Андрэя, каб не з працы рук хлеб еў, а з навукі.
- Можа, лягчэйшы, не такі горкі той хлеб будзе, як у мяне быў, - казаў бацька. - Бо я... Крывавым мазалём яго ўсё сваё жыццё зарабляў. То калектывізацыя была, то вайна, то пасляваенная безладзь... Вучыся, сынок, хоць ты пакаштуй іншага хлеба...
І нічога ані не шкадаваў, каб ён, Андрэй, вучыўся.
«А я, як памёр бацька, ні разу і на магілу яго не схадзіў...»
Прыкра, не па сабе на душы зрабілася.
«Няхай, цяпер схаджу... Якраз жа і Радаўніца будзе».
Успомніў - свята гэта спраўлялі ў іхняй вёсцы штовясну - хадзілі на могілкі сем'ямі - і старыя, і маладыя. Неслі з сабою гарэлку, віно, сыту, самую розную, якая толькі была ў каго, яду. І там, на могілках, наплакаўшыся і паўспамінаўшы ўволю нябожчыкаў, рассцілалі абрусы, раскладвалі хто што браў, захапіў з дому. Частаваліся самі, частавалі і нябожчыкаў.
«Цікава, ці спраўляюць цяпер там, у нас, у вёсцы, Радаўніцу? Многае ж, што раней было, забываецца, гіне, адыходзіць разам са старымі людзьмі. І не толькі прылады працы, але і звычаі. Вынішчэнне лесу, асушэнне балот далі Палессю зусім іншае жыццё. Ды і людзей новых шмат наехала. А яны... Не заўсёды ўспрымаюць тое, што вякамі сярод людзей тутэйшых было. Імкнуцца сваё, што ім блізка, што змалку засвоена, захаваць. І таму ў вёсцы... Цікава будзе за ўсім паназіраць... Ды і пажыць... Месяц, вядома, не такі вялікі тэрмін, але і яго даволі, каб сёе-тое ўбачыць, зрабіць вывады. Ды і разабрацца, што на душы, што ў думках. Бо тут, у горадзе, у штодзённай мітусні, клопаце...»
Адчуў - ён, Андрэй, стаміўся. Стаміўся ездзіць штодзень на працу і з працы, прымаць і выслухоўваць людзей, тэлефанаваць то таму, то іншаму, адно ўзгадняць, другое «прабіваць», сядзець гадзінамі, а то і днямі на нарадах, рыхтаваць справаздачы і розныя дакументы, падпісваць іх. А галоўнае - стаміўся ад таго, што карысці, толку ва ўсёй гэтай мітрэнзе, мітусні не бачыў. Ды і адносіны ў сям'і, адносіны з Ірай - таксама стамлялі. Здаецца ж, і не стары яшчэ чалавек, а пачалася па начах бяссонніца...
«Вядома, калі няма злагады на душы, калі думкі, неспакой не пакідаюць ні ўдзень, ні ўночы - чаго ж іншага чакаць? І калі я не хачу атрымаць інфаркт ці інсульт... Трэба ратавацца. Завесці нармальную сям'ю, мець нармальную работу. Ды і жыць нармальна... Ва ўсякім выпадку не так, як жыву...»
Расплюшчыў вочы, паглядзеў, дзе едуць. Ехалі на полі, у калідоры бярозавых абсадаў. Бярозы былі яшчэ голыя. Праўда, голле іх набракла, пацяжэла - наліваліся, таўсцелі пупышкі. Дзень разгульваўся, набіраў сілы - адчувалася: спякота будзе зноў такая ж, як і ўчора, пазаўчора.
«Не па часе гэтая спёка. Каторы ўжо дзень. А яшчэ ж не адсеяліся. Дый зеляніны няма. Не, не на дабро гэта».
«А што на дабро? - узнікла ў галаве раптам думка. - Ала? Эльвіра Барысаўна? Іра? Ананімка? Ды і думкі мае пра пасаду, працу, сям'ю?»
Успомніўся выпадак - прыйшла да яго на прыём супрацоўніца ў першы ж дзень, калі яго прызначылі на пасаду. Маладая, мілавідная. Нават, як здалося, прыгожая. І расплакалася ў кабінеце, рады пачала прасіць, як ёй з мужам быць. «П'е ён, жыць не магу больш», - прызналася яна. «Дык вы на скасаванне шлюбу падайце, развядзіцеся», - параіў, нядоўга думаючы, ён. «А як жа дзіця без бацькі?» - узмалілася, аж загаласіла маладзіца. «Тады не разводзьцеся, жывіце». - «Дык жа жыць няможна!» - «Ну, а лячыць не спрабавалі?» - як за выратавальны круг ухапіўся ён, Андрэй. «Не хоча!» - «А вы ў міліцыю звярніцеся, сілаю забяруць, палечаць». - «А ён вернецца ды што са мною зробіць? Ён жа і забіць можа». І што б ён, Андрэй, ні раіў, у маладзіцы на ўсё гатовы адказ быў. Хоць у пятлю лезь, здавалася, выйсця нідзе ніякага не было.
«Так і ў мяне цяпер, - падумаў Андрэй. - Куды ні кінь - усюды клін. Дамоўка хіба адна асталася, вёска, маці... І трэба, мусіць, не марудзіць - загад на адпачынак напісаць, ускласці свае абавязкі на намесніка, Клінцова... Рамана Мітрафанавіча...»
Зноў як бы ачуўся, вочы расплюшчыў, успомніўшы свайго намесніка. Галавою ў такт сваім думкам-развагам паківаў.
«Цікавы гэты тып - Клінцоў. Культурны, далікатны, ветлівы, лагодны - хоць да раны прыкладай. Мухі, здаецца, і то не пакрыўдзіць. І рухавы, жвавы - усё ходзіць з кабінета ў кабінет, то да аднаго, то да другога. Гаворыць, шэпча. Аднаму адно, другому - другое. І быццам з усімі аднолькава шчыры. Паслухаеш яго - і яму нешта скажаш, адкрыешся. А ён, пачуўшы тое, што ты сказаў, далей панясе. І так цэлую мярэжу сплёў. Ды дзе сплёў - у яго ўсе людзі быццам марыянеткі, - ён тузае іх за ніткі, а яны... Робяць тое, што яму, Раману Мітрафанавічу, трэба. І ўсіх трымае ў кулаку, у напружанні, бо не ведаеш, за якую нітку і калі ён каго пацягне. Не выключана, што і ананімкі не хто-небудзь, а ён папісвае... То на аднаго, то на другога. Дажыліся ж - ніхто шчыра праўды не гаворыць. Куды прасцей - ананімку напісаць. І на мяне, бачыш, зноў напісалі. Няйнакш Раман Мітрафанавіч шчыруе. Раней яму ўсё, што хацеў, удавалася. Быў звычайны супрацоўнік. Але вось паступіла ананімка на загадчыка аддзела, у якім працаваў Раман Мітрафанавіч. Ананімку праверылі, частка фактаў пацвердзілася. Загадчыка знялі. На яго месца прызначылі Рамана Мітрафанавіча. З год папрацаваў. Паступіла ананімка на намесніка дырэктара, які курыраваў аддзел Клінцова. Зноў - частка фактаў пацвердзілася, частка - не. Але паколькі намеснік быў пенсійнага ўзросту, выправілі яго на пенсію. Месца намесніка заняў Клінцоў. Мабыць, «рука» ў яго недзе ёсць, - вёў свае думкі-развагі далей Андрэй. - Інакш не рухаўся б так імкліва наперад, не пракладваў бы, быццам палашом, ананімкамі сабе дарогі. А калі б і рухаўся, дык не такім шляхам. Цяпер вось рот разявіў і на маё месца. А што - Арцёма Гаўрылавіча няма, няма каму мяне бараніць, то чаму б і не паспрабаваць? Я пайду ў адпачынак і развяжу Клінцову рукі. А ён не паскупіцца, каб ачарніць. Ды і не «чысты» я».
«А хто бездакорны, не мае заган? Сонца - і тое, кажуць, з плямамі».
«Усё быццам так, правільна. Але... Заганы ад заган розняцца і плямы ад плям. Што ж да мяне... Сам бачу, не так я павінен быў жыць, як жыву, не такія павінны быць кіраўнікі, як я... І калі надумаў рашуча парваць...»
«Але ж гэта... Зусім развязаць рукі, адкрыць дарогу Клінцову?»
«Адкуль ты ўзяў, што Клінцоў зойме тваё месца? Ды і ананімка тая... Можа, хтосьці іншы яе напісаў, а не Клінцоў? Якія падставы, каб абвінавачваць? Інтуіцыя? Але ж інтуіцыя не доказ. Гэта ўсяго толькі падазрэнне. А падазраваюць жа заўсёды найперш свайго непрыяцеля. А ён бывае і невінаваты. Ды і якая розніца, хто зойме тваё месца, прыйдзе табе на змену?»
«Усё ж лепей, каб добры чалавек прыйшоў. Бо калі прыйдзе горшы...»
«Не той цяпер час. Перш чым ставіць каго кіраўніком, думаюць, глядзяць з розных бакоў».
«Заўсёды глядзелі. А хто, якія выпадковыя людзі траплялі на пасады? Потым іх абвінавачвалі, давалі вымовы, выключалі з партыі, некаторых судзілі... Але колькі бяды, непрыемнасцей яны паспявалі натварыць! А ўсё чаму? Таму, што галоснасці не было, шчырасці, праўду людзі развучыліся гаварыць адзін аднаму. Ды і ў людзей, з кім будучы кіраўнік працаваў, не пыталі, думкай калектыву пагарджалі. Вось і апыналіся ў кіраўніцтве выпадковыя людзі. Як, дарэчы, і я апынуўся...»
Машына ўехала ў горад - пачаліся скрыжаванні вуліц, семафоры, тармажэнні, потым раптоўныя рыўкі наперад, набіранне хуткасці, абгоны. Андрэй, адкінуўшыся на спінку сядзення, чакаў, калі скончыцца дарога, язда, каб вылезці з машыны, падняцца ў свой кабінет і, не адкладваючы на заўтра, напісаць сёння ж загад на свой адпачынак.
4
Люся - Людміла Апанасаўна была на месцы, сядзела за сваім сталом. Але па яе выгляду адчувалася - яна нецярпліва чакае свайго начальніка - яго, Андрэя. І як толькі ён адчыніў дзверы, зайшоў у прыёмную, яна падхапілася, пабегла яму насустрач, зашаптала:
- Андрэй Анісімавіч, вас шукаў Дзямід Станіслававіч!
Дзямід Станіслававіч - гэта быў новы начальнік, якога прызначылі на месца Арцёма Гаўрылавіча. Андрэй яго трохі ведаў - сустракаліся на розных пасяджэннях, у розных прыёмных. Міла адзін аднаму ўсміхаліся, паціскалі рукі. Уласна, яны не залежалі адзін ад аднаго, і таму, як і звычайна ў такіх выпадках, лёгка было падтрымліваць між сабою добрыя чалавечыя адносіны. Дзямід Станіслававіч быў зусім малады, энергічны. Калісьці ён працаваў сакратаром райкома камсамола, потым пачаў, і даволі імкліва, рухацца па службовай лесвіцы вышэй. Гэтаму спрыяла не так уменне працаваць, як казалі, некаторыя знаёмствы з сім-тым, хто займаў больш высокае становішча. Да таго ж Дзямід Станіслававіч скончыў Акадэмію грамадскіх навук у Маскве.
- Сам тэлефанаваў? - спытаў Андрэй.
- Сам. Праз некалькі хвілін, як вы паехалі. Сказаў, каб, калі вернецеся, патэлефанавалі яму.
- Добра, добра, - на хаду адказаў Андрэй, кіруючыся ў свой кабінет. - Больш важных званкоў не было?
- Здаецца, не.
Зачыніў за сабою дзверы, зняў лёгкі летні плашчык, з якім не расставаўся, выходзячы на вуліцу вясною, павесіў у шафу, што была ўманціравана ў сцяну.
«Цікава, што яму трэба? - падумаў. - Відаць жа, размова тэт-а-тэт, калі тэлефанаваў сам. Інакш сакратарка выклікала б. А можа, - гэта новы стыль? Вядома, мне першаму трэба было яму патэлефанаваць, павіншаваць з новай пасадай. Бадай, і патэлефанаваў бы, калі б... Дзямід Станіслававіч заняў не пасаду цесця - Арцёма Гаўрылавіча, а нейкую іншую. А так... Быццам няёмка было. Яшчэ за падхаліма палічыць. А цяпер, калі мінула некалькі тыдняў... Ці віншаваць яго, ці прамаўчаць?»
Прайшоў сюд-туд па кабінеце.
«Усё ж лепш, мабыць, павіншаваць. Бо інакш... Можа мяне няправільна зразумець. Урэшце, язык не адваліцца, калі павіншую. Тым больш не знарок жа я тэлефаную дзеля гэтага».
Падышоў да тэлефона, зняў слухаўку, пачаў набіраць нумар. І ўсё ж нешта стрымала яго. Набраўшы дзве лічбы, раптам паклаў назад на апарат слухаўку.
«Куды я спяшаюся? Падумаць трэба, што і як гаварыць. А тым часам... Іры патэлефаную. Можа, увечары заеду да яе».
Іра працавала непадалёку. У яе быў свой кабінет і свой тэлефон. Таму праблемы звязацца не было ніякай. Да таго ж яна заўсёды была вельмі дысцыплінаваная - амаль не пакідала свайго рабочага месца ў час працы - акуратна выседжвала тыя гадзіны, што належала. Ды і працы, як яна сама прызнавалася, хапала. Набраўшы нумар тэлефона, Андрэй пачуў знаёмы голас:
- Алё.
Ёкнула сэрца.
- Гэта ты? - расплыўся ва ўсмешцы Андрэй.
- Я, - адказала Іра. Але не так, як заўсёды - гулліва, весела, а неяк стрымана, адчужана, нават як бы груба, са злосцю.
- У цябе людзі? - спытаў Андрэй, не прывыкшы да такога тону.
- Не, я адна.
- Даруй, голас нейкі не такі, як прывык я чуць. Я хацеў бы цябе сёння бачыць, - сказаў Андрэй.
- А я цябе не.
- Што такое? - занепакоіўся, асекся Андрэй.
- Нічога, проста не хачу цябе бачыць, і ўсё.
- Чаму, што здарылася?
- Нічога, я ж сказала ўжо, проста не хачу цябе бачыць, - адказала Іра з раздражненнем і паклала слухаўку.
Гэта было нешта новае. І сама размова, і тон, якім Іра гаварыла, і тое, як яна раптам, не выслухаўшы яго да канца, паклала слухаўку.
Андрэй нейкі час сядзеў, бы абліты варам, не ведаючы, што рабіць. А галоўнае - прычыны раздражнення, злосці не ведаў, не мог здагадацца, што ж здарылася, чаму Іра, якая заўсёды так рада была кожнаму яго званку, не гаворачы ўжо пра сустрэчы, раптам змяніла да яго свае адносіны. Не вытрымаў - набраў зноў Ірын нумар.
- Іра, што здарылася? Можа, я прыеду да цябе, разбяромся? Табе хто чаго нагаварыў? - выпаліў ён у слухаўку.
- Ты што, чалавечай мовы не разумееш? Я ж сказала - не хачу цябе чуць, не хачу бачыць. І ехаць да мяне не смей - не пушчу ў кватэру. А то і скандал на ўвесь дом падыму, - ужо не гаварыла, а крычала ў слухаўку з яўнай варожасцю Іра. - Не прыставай. І больш не тэлефануй, не прыязджай. Чуць і бачыць цябе не хачу.
І зноў паклала слухаўку.
«Патэлефанаваць яшчэ раз? Але што, што казаць ёй? Зноў упрошваць на сустрэчу, зноў у нечым пераконваць, калі Іра і слухаць, чуць мяне не хоча? Няўжо хтосьці чаго нагаварыў? Але хто, чаго?»
«А можа, пра ананімку ёй стала вядома? - успомніў раптам Андрэй. - Але ж... Пры чым тут Іра?»
«Як гэта пры чым? Ёй таксама ж непрыемнасць. Ды калі яшчэ нейкі дурань папрок ёй зрабіў, прысарамаціў, маўляў, у чалавека сям'я, а ты... Навошта разбіваеш? Ці яшчэ што-небудзь не вельмі разумнае сказаў?»
Зноў набраў Ірын нумар тэлефона.
- Іра, прабач, я не хачу быць назойлівым. Але... - уздыхнуў з адчаем Андрэй. - Я хацеў бы ўсё ж ведаць, што здарылася. Не спяшайся класці слухаўку, скажы хоць што-небудзь...
- Я ж сказала табе, нічога не здарылася. Проста ты мне абрыд.
- Як ты можаш такое? Ты няпраўду гаворыш. Скажы, у чым справа? Можа, пра ананімку табе стала вядома?
- Якую ананімку? - на хвіліну як бы зацікавілася Іра. Але толькі на хвіліну, бо ў наступны момант раптам зусім узарвалася, абурылася. - Не загаворвай мне зубы! І не тэлефануй больш.
Іра з раздражненнем і злосцю паклала слухаўку.
Тэлефанаваць больш Андрэй не стаў.
«Значыцца, не ананімка прычына. А што?»
Хадзіў сюд-туд па кабінеце, думаў.
«Лепш бы не тэлефанаваў я ёй. Ды яшчэ перад размовай з Дзямідам Станіслававічам. Не шанцуе мне сёння нешта зусім. І Пятро Кірылавіч непрыемнасць сказаў... І Іра... Няўжо і Дзямід Станіслававіч нешта таксама такое ж падрыхтаваў?..»
Размова з Ірай не давала засяродзіцца на нечым іншым - думкі зноў і зноў вярталіся да яе.
«Што, што здарылася?»
Хадзіў Андрэй па кабінеце, думаў, здагадкі розныя строіў, але здагадацца, што віною таму, чаму Іра нават гаварыць з ім не захацела, так і не змог.
«Мусіць, нехта нешта нагаварыў... І трэба ж, у той час, калі якраз ананімка паступіла. Ды і ў самога наспела на душы жаданне перамен...»
«А можа, гэта і добра? Адным махам, як кажуць, семярых забіяхам. І з Алай, домам Арцёма Гаўрылавіча расстануся, і з пасадай, і з Ірай...»
Не, што-што, а расставацца з Ірай не хацелася. Якраз менавіта яна ў апошні час яго ратавала, без яе ён ужо не мог жыць. Ці кахаў ён Іру? Над гэтым Андрэй не задумваўся. Ведаў - яму добра з Ірай, і ўсё. І цяпер... Нават быццам самалюбства закраналася - не ён Іру кідае, а яна яго, яна не хоча яго бачыць, сустракацца...
«Чаму, чаму?» - мучыла, сядзела цвіком у галаве пытанне. Было крыўдна - здавалася ж, самыя блізкія людзі, і раптам... Чаму б не сустрэцца, не пагаварыць, не расказаць шчыра пра ўсё. І калі сапраўды ён, Андрэй, у нечым вінаваты... Тады іншая справа. А то ж... Слухаць не хоча... Была такая ласкавая, вясёлая, заўсёды радая кожнаму яго званку, кожнай сустрэчы, нават слову. І раптам... Нібы яе падмянілі, муха шалёная ўкусіла...»
«Трэба будзе патэлефанаваць ёй, высветліць усё... Бо пакідаць так... А лепш за ўсё заехаць, пагаварыць...»
«Але ж Іра сказала, каб і нагі маёй больш не было ў яе».
«Неабавязкова на кватэры ў яе сустракацца. Можна і ў не вельмі бойкім кафэ... Ці ў парку, у лесе... І неабавязкова сёння... Лепш пачакаць, калі злосць адхлыне...»
«Вядома, добра было б, каб так... Але... Колькі чакаць? Дзень, два, тры?.. Ды і загад на адпачынак думаў сёння ж напісаць, не адкладваць...»
«Сёння і так нялёгкі дзень... А яшчэ ж... І Дзямід Станіслававіч прасіў патэлефанаваць...» - успомніў раптам Андрэй пра тое, пра што сказала, як толькі ён зайшоў у прыёмную, Люся.
Вярнуўся да свайго стала, сеў у крэсла.
«Хіба патэлефанаваць?»
Злавіў сябе на тым, што тэлефанаваць не хацелася - рукі быццам прыраслі да стала, не адарваць, не падняць іх.
«Можа, няхай пазней патэлефаную, - падумаў. - Ці... На заўтра размову адкладу. Скажу, заняты быў».
«Але ж... Вышэйшае начальства не любіць, калі яму не ў час тэлефануюць. Калі сказана, дык... Кроў з носа, а давай, не адкладвай. А тут яшчэ... Упершыню ж тэлефануе... Ды і... На месцы Арцёма Гаўрылавіча Дзямід Станіслававіч...»
Тэлефанаваць трэба было сёння. І не адкладваць на пазней, а цяпер, зараз жа. Інакш...
І Андрэй, хоць яму і не хацелася гэтага, пачаў нягнуткімі, амаль мёртвымі, драўлянымі пальцамі набіраць нумар тэлефона Дзяміда Станіслававіча.
«Можа, яго і на месцы няма, - супакойваў сябе, закідваў наперад як бы выратавальны круг Андрэй. - І я... Толькі хвалююся дарэмна».
5
Дзямід Станіслававіч быў на месцы. І як толькі Андрэй набраў патрэбны нумар тэлефона, у трубцы пачуўся знаёмы зычны бадзёры голас:
- Алё.
У Андрэя ўсярэдзіне быццам што абарвалася.
«Трэба ж», - падумаў і ў наступную хвіліну, удыхнуўшы на поўныя грудзі паветра, амаль што пракрычаў:
- Дзямід Станіслававіч, добры дзень. Па-першае, дазвольце вас павіншаваць з новай пасадай, а па-другое...
Ён не паспеў сказаць, што «па-другое», бо яго перапынілі.
- Выбачайце, хто гэта?
- Андрэй Лобач... Мне перадалі, што вы прасілі патэлефанаваць... - выпаліў Андрэй.
- А, Андрэй Анісімавіч, - пачуліся ў голасе Дзяміда Станіслававіча новыя ноткі, і не разабраць было, якія - суровыя ці толькі начальніцкія. - Дзень добры. Так, сапраўды я тэлефанаваў да цябе, - перайшоў на «ты» Дзямід Станіслававіч. - Ёсць адна справа, пра якую я хацеў бы з табой перагаварыць.
- Калі ласка, Дзямід Станіслававіч, я слухаю, - насцярожыўся Андрэй.
- Не тэлефонная размова. Лепш прыедзь да мяне.
- Калі?
- Ды можна зараз жа, цяпер.
Пачуліся сігналы - Дзямід Станіслававіч паклаў слухаўку. А Андрэй, усё яшчэ трымаючы сваю ля вуха, слухаў.
«Што ён хоча? Чаму выклікае? - забілася часта і трывожна ў скронях. - Нешта, мабыць, важнае, калі не захацеў гаварыць па тэлефоне. І, бачыш, на маё віншаванне нічога не адказаў, не прарэагаваў. Значыцца, не палічыў патрэбным. А гэта... Як раней казалі, сушы сухары. Ды інакш і быць не можа. Калі выправілі на пенсію Арцёма Гаўрылавіча, то... Хто пакіне мяне ў спакоі?.. І я, быўшы на месцы Дзяміда Станіслававіча, таксама б... Хіба іншых людзей няма? І мне трэба было не чакаць гэтага выкліку, а даўно самому падаць заяву. І невыпадкова гэтая ананімка. Відаць, арганізавалі... Няйнакш абкладваюць з усіх бакоў, каб я, як гаворыцца, і пікнуць не пасмеў... А тут яшчэ і Іра конікі пачала выкідваць...»
Зноў, згадаўшы Іру, сённяшнія размовы з ёю, аж сцяўся, як ад болю, Андрэй.
«Трэба ж было мне сустрэцца з ёю тады ў вагоне. А потым і сысціся. Як усё адно назнарок, вяло мяне... А цяпер... Выходзіць, праўду ў народзе кажуць - любіш катацца, любі і саначкі вазіць».
Шчымела ў грудзях, ныла.
«Калі б не Іра, то ўсё астатняе... Не адзін я такі быў, не адзін я браў на працу тых, каго, напэўна, браць не варта было. Ды не ў гэтым справа... Быў такі час, усе рабілі не тое і не так, як трэба было, і я рабіў... А вось донжуанскія справы, як сказаў Пятро Кірылавіч... Былі б з Ірай нармальныя адносіны, параіліся б, як быць, каб і ёй і яму, Андрэю, добра было. А так... Дый... Прызнавацца ва ўсім, калі, скажам, у Дзяміда Станіслававіча зойдзе размова пра Іру, ці лепш памаўчаць, а то і рашуча адмовіцца, сказаць, што брахня гэта, паклёп?»
«Але ж... Няўжо Пятро Кірылавіч ананімку тую перадаў, паспеў ужо Дзяміда Станіслававіча праінфармаваць?»
«Пры сучасных сродках сувязі хіба гэта доўга? Ды мог і не перадаваць, а пазнаёміць. А то і... Ананімка магла паступіць да Дзяміда Станіслававіча, а ён накіраваў, спусціў яе Пятру Кірылавічу... Ага, таму той так і гаварыў з ім, Андрэем, адразу ж рэзюме сваё і вышэйшага начальства выклаў... І нават пачытаць ананімкі не даў, не сказаў, што там, маўляў, не спяшайся, пачакай, ведаць будзеш... А каб пачытаў - ведаў бы ўсё, у чым мяне вінавацяць. І падрыхтаваўся б, зрабіў бы наперад сякія-такія вывады. Ва ўсякім выпадку - не губляўся б, калі Дзямід Станіслававіч загаворыць пра некаторыя справы... А так... Не, вялікая гэта сіла атрымаць у час патрэбную інфармацыю, падрыхтавацца да размовы, каб не знянацку цябе захапілі нейкім пытаннем ці фактам... Ды няхай... Як будзе, так будзе... Тым болей калі я працаваць больш на пасадзе не збіраюся. Ды і з Алай жыць... А Іра...»
Зноў заныла пад сэрцам, нібы струну балючую закрануў, калі ўспомніў Іру.
«Так усё складна-ладна было, і раптам...» Выклікаў машыну і, не спыняючыся ў прыёмнай ні на хвіліну, заспяшаўся, як не пабег да ліфта...
Дзямід Станіслававіч чакаў Андрэя. І гэта Андрэй адчуў, як толькі зайшоў да яго ў кабінет. Адчуў па тым, як Дзямід Станіслававіч важна падняўся з-за стала, падаў яму руку, моўчкі паказаў вачыма на крэсла, што стаяла каля прыстаўнога століка.
Андрэй не быў у гэтым кабінеце месяцы два. І заўважыў змены. Не толькі, што за сталом сядзеў не Арцём Гаўрылавіч, а новы, зусім іншы чалавек. Быў перанесены ў зусім іншы кут і каляровы тэлевізар, перасунуты і доўгі паліраваны стол, за якім звычайна праводзіліся розныя невялікія нарады і пасяджэнні.
Сам Дзямід Станіслававіч быццам пастражэў. Шырокі, з прыкметнымі залысінамі лоб набыў думнасць, заклапочанасць. Думнасць, заклапочанасць былі і ў вачах. Ды і так, у рухах, паводзінах адчуваліся важнасць, саноўнасць.
«Што значыць даць чалавеку пасаду! - падумаў Андрэй, успамінаючы Дзяміда Станіслававіча таго, ранейшага, якога сустракаў на розных нарадах, пасяджэннях, з якім вітаўся, які яму і якому ён міла, прыязна, па-прыяцельску ўсміхаўся. - Як мяняе яна людзей!»
Дзямід Станіслававіч не спяшаўся гаварыць, чаму выклікаў Андрэя. Засяроджана глядзеў некуды ўбок, на край стала, дзе ляжаў нейкі, напісаны ад рукі не вельмі акуратным почыркам - на што адразу ж звярнуў увагу ён, Андрэй («Ці не тая гэта, на мяне ананімка?»), лісток паперы, моршчыў лоб, кусаў губы. І па гэтым Андрэй здагадаўся - размова будзе, па ўсім відаць, не надта прыемная.
- Вось што, дарагі, - нарэшце падняў вочы, паглядзеў на яго, Андрэя, Дзямід Станіслававіч і тут жа адвёў, быццам спалохаўшыся, іх зноў убок. - Я думаў, мы з табою папрацуем. Аж выходзіць...
Дзямід Станіслававіч развёў рукамі.
- Што здарылася, Дзямід Станіслававіч? - падняў цяпер вочы ўжо ён, Андрэй, на Дзяміда Станіслававіча, паглядзеў больш уважліва.
- Ды быццам нічога і не здарылася. Аднак... Сам разумееш, перабудова... І яе пачынаюць з кадраў. Трэба падцягваць свежыя, маладыя сілы, шукаць рэзервы. Працаваць па-новаму. І таму...
- Але ж і я яшчэ не стары, - не вытрымаў, сказаў Андрэй. - Ва ўсякім выпадку да пенсіі мне далёка.
- Вядома, калі лічыць па гадах. Але старасць - паняцце адноснае. Галоўнае - каб па поглядах, думках, ініцыятыве чалавек быў малады. А ты, Андрэй Анісімавіч, выбачай... Сам падумай, ці здолееш ты правесці тую перабудову, якая патрабуецца, ды і працаваць па-іншаму, па-новаму...
- Як я разумею, не з перастаноўкі кадраў перабудову трэба пачынаць...
- Перабудову трэба пачынаць адусюль, з усяго, - не даў дагаварыць Андрэю, перапыніў яго Дзямід Станіслававіч. - Усё старое, аджылае, каб не замінала, убок. Дарогу новаму!
- Не ўсё новае лепшае за старое! - не вытрымаў Андрэй.
- Вядома, вядома! І ўсё ж... Свежы вецер патрэбен. Занадта шмат утварылася ў нас застойнікаў, занадта шмат некаторыя ў нас думалі і дбалі не пра справу, а пра сябе. Сямейнасць, кумаўство, групаўшчыну развялі, пратэкцыянізм, розны блат... Ды і паднашэннямі, а то і хабарам не грэбавалі. Не заўсёды і самі тыя, хто рабіў пэўныя паслугі, гэта ведалі, многае рабілася за іх спіною. Не табе гэта расказваць... Той жа Арцём Гаўрылавіч... Ведаеш, што ён рабіў, а правільней, рабілася за яго спіной, а ён як бы прыкрываў сабой усё тое? Не буду расказваць, у нас працуе камісія... І выявілі такое...
Дзямід Станіслававіч пакруціў галавою.
- Не толькі з працы гнаць, з партыі выключаць такіх трэба, - закончыў ён, аж чырванню наліўся ад высакароднага гневу.
- А пры чым тут я? - падняў вочы на Дзяміда Станіслававіча Андрэй.
- Як гэта пры чым? Ты ж яго зяць...
- Ну і што, як зяць?
- А тое, што сёе-тое і ты рабіў.
- Ён быў начальнік, і я выконваў яго загады. Хоць не заўсёды і згодзен быў.
- Ведаю, ведаю. Цяпер усё можна сказаць, спісаць на папярэднікаў. Словам, каб не разводзіць доўгай дыскусіі... Падумай, што табе рабіць. Я на тваім месцы... Падаў бы заяву... Бо працаваць у новых умовах...
- А калі я не падам заявы? - быццам хтосьці пацягнуў за язык, усяліў дух супраціўлення Андрэю.
- Ну-у, вядома, справа твая, - вяла, неяк аж надта казённа адказаў Дзямід Станіслававіч. - Я хацеў, каб табе лепш было. Мы падумалі б, куды цябе перавесці, знайшлі б месца. А так... Давядзецца ад Арцёма Гаўрылавіча да цябе нітку праводзіць. Тым больш зачэпка ёсць, ананімка на цябе паступіла... - паглядзеў ён на той лісток паперы, што ляжаў на краі стала. - Правяраць будзем. Словам, не ў тваю карысць будзе ўсё гэта. Так падаў бы заяву - і ўсё... А калі пачнуць правяраць, шукаць... То і... Знойдуць. І тады... З вывадамі могуць вызваліць...
Правільна, усё правільна гаварыў Дзямід Станіслававіч. І каб быў на яго месцы Андрэй, ён па ўсёй верагоднасці гаварыў бы тое самае таму, хто сядзеў бы ў яго кабінеце насупраць, як вось ён сам сядзіць. Аднак... Дух супраціўлення рос, натхняў не здавацца. І вось жа - гадзіну якую назад ён, Андрэй, сам рыхтаваўся пайсці з пасады, згодзен быў у любую хвіліну падаць заяву на звальненне. А тут раптам... Быццам захацелася насуперак Дзяміду Станіслававічу, усім тым, хто за ім, за яго спіною, нешта зрабіць, і зрабіць так, як ён, Андрэй, хацеў, а не тыя, хто быў там, за спіною Дзяміда Станіслававіча.
- Не трэба палохаць мяне, я не з палахлівых. Тое, што я зяць Арцёма Гаўрылавіча... Не віна, а бяда мая. Усё ж астатняе... Няхай правяраюць. Вінаваты - адкажу, не вінаваты - значыцца, не вінаваты... Што ж да ананімкі... - не зводзіў вачэй цяпер ужо і ён, Андрэй, з краю стала, дзе ляжаў не вельмі акуратна спісаны ад рукі лісток паперы. - Я ўсё жыццё быў і астаюся непрымірымы вораг ананімак. Бачыш недахопы - гавары адкрыта, шчыра. А то... Каго мы выхоўваем? Не барацьбітоў, не змагароў за праўду, а тхароў, смярдзючых клапоў. І каб ад мяне гэта залежала, не надаваў бы ананімкам значэння, не прымаў бы да справы, не назначаў бы розных камісій, не правяраў бы... Тым больш цяпер, калі галоснасць...
- Але ананімкі часта пацвярджаюцца!
- Усё адно шкоды ад іх больш, чым карысці.
- Гэта таму ты так гаворыш, бо на цябе ананімка паступіла, - засмяяўся, аж заззяў Дзямід Станіслававіч. - Не будзем пра гэта, дарагі. Вернемся да нашай размовы. Я на тваім месцы так з ходу не адмаўляўся б ад таго, што табе прапаноўваюць, - падняўся з-за стала, даючы зразумець, што размова скончана, Дзямід Станіслававіч. - Падумай. І... Патэлефануеш, скажаш мне.
- Я падумаў ужо, - не падымаўся, сядзеў за прыстаўным столікам Андрэй. - Пакуль што я іду ў адпачынак. Ну, а калі вярнуся... Тады і скажу...
- У адпачынак? - спалохаўся, разгубіўся Дзямід Станіслававіч, нават пачаў быў нервова стукаць костачкамі пальцаў па стале. - Глядзі, я на тваім месцы не рабіў бы так... Такога...
- А я зраблю, - сказаў цвёрда Андрэй і, акінуўшы вачыма яшчэ раз Дзяміда Станіслававіча («Ох, як хутка стаў ты чыноўнікам!»), падняўся з-за століка і, не падаючы рукі, не развітваючыся, пайшоў да дзвярэй...
|
|
