|
|
АВАРЫЯ
1
У той дзень Андрэй заседзеўся на працы пазней як звычайна. Хацелася сёе-тое падагнаць, давесці да ладу перад адпачынкам. Ды і папер розных назбіралася, ім трэба было даць ход. І думкі ж у галаве былі - раптам не вярнуся больш сюды на працу, то няхай нічога такога не астанецца, што мяне кампраметавала б. Андрэй поркаўся ў сталах, выцягваў то адну, то другую папку з шуфлядаў, што перагортваў, што прачытваў, што проста знішчаў, ірвучы і выкідаючы ў сметніцу. Калі быццам навёў ва ўсім парадак, не стаў выклікаць машыны - пайшоў дадому пешкі: «Прывыкаць, прывыкаць трэба хадзіць, хопіць, і так наездзіўся больш, чым некаторыя, на машыне». Вельмі хацелася перад адыходам патэлефанаваць Іры, але ён пераадолеў у сабе гэта, не паддаўся спакусе. «Няхай супакоіцца трохі, тады і патэлефаную».
Здзівіла нейкая як бы гняткая цішыня ў горадзе. Ды і людзей амаль не было на вуліцах.
«Няўжо так позна ўжо?» - падумаў Андрэй і паглядзеў на гадзіннік: было палова дзесятай...
«Няйнакш праграму «Время» людзі глядзяць. Ды і на дождж як бы збіраецца».
Сапраўды - над горадам вісела хмара. Але не такая, як звычайна бывае ў навальніцу, а нейкая надта ж ужо калматая, брудная, чорная.
«Дзіўна, грымоты, бліскавіцы павінны б быць, - падумаў Андрэй. - А тут... Цішыня. Цемра...»
Дома, калі зайшоў у кватэру і пачаў разувацца, пачуўся тэлефонны званок. Андрэй падняў слухаўку, хоць амаль упэўнены быў - не яму гэта тэлефанавалі. Па вечарах яму рэдка хто тэлефанаваў.
- Алё, - пачуў ён знаёмы голас - тэлефанавалі, як ні дзіўна, якраз яму. І хто - сябра дзяцінства, Іван Пастушок. - Гэта ты, Андрэй?
- Я, - глуха, стомлена адказаў Андрэй.
- Выбачай, што тэлефаную позна. Ты, відаць, толькі з працы.
- Ага.
- На машыне ехаў?
- Не, пешкі ішоў. А што?
- Бяда, - трывожным, трохі нават трагічным голасам адказаў Іван. - Ты «Время» глядзеў?
- Не.
- А-а, тады ўсё зразумела. На Чарнобыльскай атамнай станцыі аварыя.
- Ну дык і што?
- Як што? Гэта ж недалёка ад нашых родных мясцін...
Толькі цяпер дайшло да Андрэя, чаму тэлефануе Іван - ён быў сам вучоны-атамнік і, відаць, сёе-тое ведаў.
- А што, аварыя гэтая... небяспечная? - спытаў, як бы зацікавіўся Андрэй.
- Вельмі. На Захадзе гвалт паднялі... Ды пра гэта пры сустрэчы. Цяпер жа вось што зрабі. Адзенне, у якім ты ішоў, ды і абутак добра пачысці... І памыйся. Асабліва галаву, валасы.
- Ты думаеш, аж сюды дайшло? - засмяяўся Андрэй.
- Я ведаю, што гэта такое... І не папярэдзіць цябе... не магу!
- Іван, не падымай панікі, - сказаў, зноў смеючыся, Андрэй. - Ды яшчэ тады, калі я акурат нарыхтаваўся ехаць у вёску. У адпачынак...
- Рабі як хочаш, але я быў бы не сябра, каб не папярэдзіў цябе. Усё ж астатняе... Давай заўтра сустрэнемся, перагаворым... А цяпер... Чысці адзенне, мыйся...
Іван паклаў слухаўку. Андрэй жа, пастаяўшы нейкі час ля тэлефона, разуўся і пайшоў у свой пакой - ён быў у самым канцы калідора, з акном на поўнач, у двор. Пераапрануўшыся ў піжаму, усё ж не вытрымаў - накіраваўся ў ванную. Душна ж было, некалькі разоў за дзень пацеў. І памыцца... Яно ніколі не шкодзіць.
Мыючыся, а потым і выціраючыся цёплым, сухім ручніком, думаў пра Івана Пастушка. Усё ж малайчына, што ўспомніў, патэлефанаваў. Ён бы, Андрэй, наўрад ці згадаў бы Івана ў скрутную хвіліну. А Іван яго, Андрэя, згадваў. І на святы, і так, калі дадому, у вёску ехаў ці з вёскі прыязджаў. Пераказваў вясковыя навіны, надта ж перажываў, што ўсё там, у вёсцы, мяняецца - высякаюцца лясы, асушаюцца балоты... А калі пачалі будаваць Чарнобыльскую АЭС, і зусім быў раззлаваўся - хіба ж можна ў такім месцы будаваць атамную электрастанцыю? Каму гэта ў галаву магло ўзбрысці такое? Андрэй смяяўся з Івана - якая розніца, дзе будаваць атамную электрастанцыю? Працуюць яны бездакорна, ніякіх нідзе непажаданых выпадкаў не было. Але ён, Іван, прытрымліваўся іншых думак і поглядаў - яно добра, калі ўсё добра. А калі, не дай Бог, што якое здарыцца... Бяда будзе! Хто тады і як тое паправіць?..
«Ты ведаеш, што такое атам? - крычаў, гарачыўся Іван. - Гэта, акрамя каласальнай энергіі, яшчэ і нябачная смерць. Смерць усяму жывому... Джын, загнаны ў бутэльку. А калі яго выпусціць, вырвецца ён на волю...»
«Месніцтва ў табе гаворыць!» - смяяўся, кпіў з Івана ён, Андрэй.
«Няхай сабе. Аднак жа ў такім месцы, як Палессе, будаваць атамную электрастанцыю - гэта памылка. Калі не шкодніцтва...» - стаяў на сваім Іван.
«І бачыш, як у ваду глядзеў... - думаў, згаджаўся цяпер з ім Андрэй. - Праўда, як заўсёды, Іван, мабыць, трохі перабольшвае».
«Калі б невялікая аварыя, не паведамлялі б па тэлебачанні...»
«За мяжой гвалт паднялі, таму і паведамілі. Ды і галоснасць жа цяпер. А што Іван успомніў, патэлефанаваў... То... Такі ён чалавек...»
...Даўняя і даволі блізкая дружба звязвала Андрэя з Іванам. Калісьці яны разам вучыліся ў школе, сядзелі за адной партай. Разам і па ягады, грыбы, арэхі ў лес хадзілі. Ён, Андрэй, любіў амаль аднолькава ўсе прадметы, а Іван цягу меў да матэматыкі, фізікі. Вучыліся на пяцёркі. Ва ўсякім выпадку атэстаты атрымалі за дзесяцігодку лепшыя за ўсіх. Можна было і на медалі іх абодвух прадставіць, але ў раёне збаяліся - сельская школа, дзе там раўняцца ёй з іншымі, гарадскімі... Ды і дзяцей настаўнікаў, начальства назбіралася многа. А нейкія невядомыя, вясковыя... І без медалёў пражывуць - абыдуцца...
Іван, праўда, не паступіў вучыцца далей так з ходу ў першы ж год. Не рашыў нейкай задачы, а значыцца, не дабраў патрэбнай колькасці балаў. Год давялося папрацаваць у калгасе. А ён, Андрэй, паступіў адразу. Трапіліся лёгкія пытанні, ён на іх адказаў даволі грунтоўна. Да таго ж ён быў хлопец, а хлопцамі на хімфаку даражылі - надта ж мала іх паступала, лічаныя толькі. Андрэй не пакінуў сябра ў бядзе - пасылаў яму з горада падручнікі, розныя дапаможнікі, разоў колькі прывозіў Івана і ў горад, пазнаёміў з некаторымі фізікамі, матэматыкамі, хімікамі, што жылі ў студэнцкім інтэрнаце. А Іван хлопец быў вушлы - пазапісваў задачкі, што бывалі на прыёмных экзаменах, разжыўся і білетамі. І на наступны год здаў прыёмныя экзамены на пяцёркі ўсе як адзін. І паступіў ва ўніверсітэт.
Нягледзячы на тое, што вучыліся на розных факультэтах і розных курсах, сяброўства падтрымлівалі, часта сустракаліся, хадзілі разам і ў кіно, і на студэнцкія вечары. Праўда, калі Андрэй ажаніўся, скончыў універсітэт, пачаліся іншыя клопаты - аспіранцкія экзамены, ды і жонка аднаго нікуды не пускала. І Андрэй як бы забываўся патроху на Івана, хоць той і тэлефанаваў часта, заходзіў дадому. Вядома, напачатку. А потым і Іван аддаліўся. З лабараторый розных не выходзіў - то кандыдацкую рабіў, то доктарскую. Ды і сям'я ў яго завялася - спярша жонка, а потым і дзеткі - Тарас і Аленка. Яны ўвагі, догляду патрабавалі. Былі ў Івана непрыемнасці і па службе, пра што Андрэй краем вуха чуў і ад самога Івана, і ад іншых. Непрымірымы ён быў, ні на якія кампрамісы не ішоў. Ні ў чым. І ад гэтага цярпеў. Яму ж, Андрэю, даказваў неаднойчы:
- У такой справе, як атамная навука, не можа быць кампрамісаў. Тут больш чым дзе трэба сем разоў адмераць, а раз адрэзаць. Калі ў нечым не ўпэўнены, не рабі. Стопрацэнтная гарантыя павінна быць ва ўсім. А ў нас... Некаторыя і ў атамную навуку хочуць занесці «цяп-ляп», «авось» ці «паспрабуем, а раптам удасца». А гэта зусім іншая галіна. І адказнасць у нас, вучоных-атамнікаў, павінна быць куды большая, чым ва ўсіх астатніх. Нам давяраюць... А сярод нашага брата розныя ж людзі ёсць. Некаторых ніякая навука не цікавіць. Іх цікавяць прэміі, званні, грошы. І такія... Дзеля прэмій, званняў, грошай ці іншых даброт гатовы на ўсё. Яны якраз найбольш прайдошлівыя, умеюць пасварыць сапраўдных вучоных, а то сяму-таму і ножку падставіць. І, здараецца, заводзяць у зман некаторых кіраўнікоў, падсоўваючы не зусім дапрацаваныя і правераныя праекты, б'юць, як правіла, на эфект эканоміі... А што потым будзе - хоць трава не расці. Яму галоўнае сваё атрымаць. А я... Не цярплю несумленнасці, выкрываю ў навуцы невуцтва. Таму і пападае мне, бо не паддаюся ні на якія ўгаворы, нікога не слухаю, толькі аднаго сябе.
- Але ж і ты можаш памыляцца? - спрабаваў стрымліваць Івана Андрэй, настаўляў яго на шлях ісціны. - Чаму ты свой погляд, сваю думку ставіш вышэй за думку ўсіх іншых? Не ўсё ж і ты ведаеш... Дый у цябе могуць быць у распараджэнні адны факты, а ў іншых - другія. І ісціна нараджаецца ў супастаўленні розных фактаў - у спрэчках.
- Згодзен з табою. Але згадзіся і ты са мною - ісціна нараджаецца ў спрэчках толькі тады, калі спрачаюцца сапраўдныя вучоныя, калі нічога іншага не бярэцца пад увагу, толькі факты, шчырасць, жаданне высветліць ісціну. І тут, у такім выпадку, ужо не важна: хто, чый бок бярэ верх, - бярэ верх ісціна! Я - з такімі людзьмі, з такімі вучонымі. Іх, ты ведаеш, нямала. На жаль, закапаўшыся ў сваіх гіпотэзах і доказах, яны мала ўнікаюць ва ўсё астатняе. А можа, і не жаль, а шчасце, што ёсць такія, хто вышэй за ўсё ставіць працу, а не тыя даброты, якіх можна дамагчыся будучы не сапраўдным вучоным, а пралазай. Астатнія, як я іх называю, «нібыта вучоныя», толькі ловяць моманты, чакаюць, калі хто-небудзь з сапраўдных вучоных памыліцца ці зробіць не тое ці не так... Тады... О, яны майстры падняць вэрхал, з мухі зрабіць слана, утапіць сапраўднага вучонага ў балотнай твані, вымазаць дзёгцем, ачарніць...
Андрэй у душы згодзен быў з Іванам. Нават зайздросціў яму, радаваўся, што ёсць такія крыштальна чыстыя людзі, якія вышэй за ўсё ставяць ісціну. Можа, таму, што сам быў не з такіх. Не арол.
«...Калі б я быў такі, ніхто б мяне ні ў чым не заблытаў», - думаў цяпер, мыючыся і выціраючыся, Андрэй.
«Але ж тады б... Ніколі і ніхто не вылучыў бы мяне, не прызначыў бы на тую пасаду, на якой я цяпер».
«Ну і што? Жыў бы без пасады. Як Іван вунь жыве. Затое на душы быў бы спакой. Ні ад якой бы кан'юнктуры не залежаў. А то... Арцём Гаўрылавіч сваё... Пятро Кірылавіч - сваё... Ала і Эльвіра Барысаўна - сваё. І ўсіх слухаць трэба, з усімі лічыцца. Інакш... Ды і чаго, чаго я дамогся? Час толькі змарнаваў. Даўно б доктарскую абараніў. А так... Не, хопіць. Пачну жыць інакш... Паеду вось на Палессе...»
«Але ж там, як сказаў Іван, аварыя...»
«Якія адносіны мае тая аварыя да мяне, маёй вёскі? Дзе той Чарнобыль? Аж пяцьдзесят кіламетраў... Мала што Іван скажа, дык і слухаць... Сабраўся ехаць, дык і паеду...»
Выйшаў з ваннай бадзёры, свежы, адчуўшы ва ўсім целе лёгкасць, пругкасць. Здаецца, і ад галавы стома адхлынула.
«Вось гэта правільна, што Іван параіў памыцца. Дзякуй яму пры сустрэчы скажу».
Паслаў пасцель, лёг на канапу. І адразу ж выключыў святло - нават, як звычайна перад сном, не стаў газет чытаць. І, уткнуўшыся тварам у падушку, раптам ні з сяго ні з таго, нечакана для сябе, горка, наўзрыд заплакаў. Заплакаў, як плакаў калісьці, даўно - у маленстве.
Усё ж, што стваралася гадамі, рушылася, распадалася, уплывала з-пад ног... Сям'я... Праца... Ды і мары... Надзеі... Не, нічога не было шкада. Шкада было самога сябе. І часу, страчанага абы-як і абы на што... Аж перапаўняла ўсяго крыўда. На што, на каго - Андрэй не ведаў, не мог сказаць. І ад гэтага было яшчэ больш горка, яшчэ больш балюча - проста невыносна...
2
Назаўтра, падняўшыся ўранні з пасцелі, Андрэй, як ні дзіўна, не адчуў ні стомленасці, ні разбітасці. Наадварот, быў прыліў сіл - розум і цела патрабавалі дзейнасці.
«Не здавацца, змагацца за сябе трэба, - паўтараў ён у думках, ходзячы па пакоі, які быў і яго кабінетам і цяпер спальняй. - У чым я вінаваты, у тым вінаваты. Карайце, судзіце. Але каб падаваць заяву, ісці з пасады, як таго хоча Дзямід Станіслававіч... Спяшацца не будзем, пачакаем...»
«А з адпачынкам як жа?» - вынырнула аднекуль з глыбіні думка.
«З адпачынкам? Яго мы скарыстаем. І скарыстаем, як я і задумаў, напоўніцу. Трэба выйграць час... За месяц многае зменіцца. Галоўнае - не пароць гарачкі, не прыспешваць самому хаду падзей, даверыцца часу. Ён - мудры, расставіць усё па сваіх месцах, развяжа, разрэжа самыя складаныя вузлы. Ананімку няхай правяраюць. А ўсё астатняе... Ала, Іра... Пакінем так, як было. Урэшце, у іх свае галовы ёсць, як хочуць, так няхай і робяць. Мне ж пасля лягчэй будзе... Хоць на час уцяку ад усяго і ўсіх».
«І нічога не скажаш Іры, Але?»
«А што ім казаць? Іра, урэшце, не жонка мне... Дый... Навошта ж так - не выслухаўшы, класці слухаўку, абражаць? Вінаваты ў чым я, дык скажы. А то... фокусы».
«Можа, прычыны на тое ёсць?»
«Дык не цямні, скажы... А Ала? Перажываць не будзе, што мяне побач няма. Наадварот - поўная воля, што хочаш, тое і рабі, як хочаш, так і жыві. І не падумае, дзе я, не ўспомніць нават...»
«Не жорстка гэта? Яны ж - жанчыны. І іх калі не разумець, дык хоць шкадаваць трэба».
«А яны мяне шкадуюць? І адна і другая? Урэшце, не сам я да Іры лез, яна да мяне падлезла, мужу хочучы адпомсціць. А Ала... Пра сябе толькі думае і думала. А што і як я... Гэта яе не цікавіла і не цікавіць. Яна абыякавая да мяне і майго лёсу, і я маю права быць абыякавым да яе, яе лёсу...»
«Усё быццам так, правільна. І ўсё ж... Шкадаваць людзей трэба. Асабліва блізкіх».
«Я шкадаваў. А мяне... Хто мяне шкадуе? Пятро Кірылавіч і той...»
«Ён пра сябе думае. Самому б пры пасадзе астацца, ацалець. Не да парасят, калі свінню смаляць...»
«Вось іменна. Але ты - не Пятро Кірылавіч, ты - Андрэй. Чалавекам быў, чалавекам і астанься. Каб потым не шкадаваць, што так трэба было зрабіць, а ты зрабіў інакш, не ўпікаць, не асуджаць сябе, не дратаваць, не думаць...»
Неаднойчы лавіў сябе ён, Андрэй, на тым, што, калі здаралася скрутная сітуацыя і трэба было прыняць хутка канчатковае рашэнне, які б нерашучы, нясмелы ён быў, раздвойваўся - з аднаго боку, быццам і правільна, так, а з другога... Злавіў на гэтым і цяпер сябе зноў Андрэй.
«Шкадую я людзей. А гэта як для кіраўніка - мінус. Тут не шкадаваць трэба, а думаць пра справу. Каб справа перамагла, момант выйграць...»
«А людзі? Робім жа ўсё быццам дзеля людзей... А яны... Розныя бываюць. Ёсць разумныя, хітрыя, дужыя... А ёсць і не вельмі разумныя, няхітрыя, хілыя... І жыць... Жыць кожны хоча, усім трэба. Бяда, што некаторыя чалавечы фактар пачалі разумець як выцісні з чалавека ўсё, што можна, а самога чалавека хоць на сметнік выкідай. Сёння ты дужы, здаровы, робіш усё - усё і маеш. А заўтра не зможаш рабіць - ідзі прэч, саступі дарогу іншаму. Узяць хоць бы таго ж Арцёма Гаўрылавіча...»
Па-чалавечы шкада было Андрэю Арцёма Гаўрылавіча. Не таму, што ён быў цесць. Проста адчуваў - не зусім добра так рабіць з людзьмі. Быў пры пасадзе - усе яму тэлефанавалі, усім трэба ён быў. А выправілі на пенсію - нікому ён не трэба. Ды... Арцём Гаўрылавіч нават не ў прыклад. Ён не зусім сумленна служыў, многае рабіў, што якраз не трэба было рабіць. Але ж... Не ўсе такія, як Арцём Гаўрылавіч. Сярод начальства шмат людзей сумленных, якія пра справу дбалі і дбаюць. Усяго сябе, усе свае сілы аддавалі і аддаюць, каб дабро людзям зрабіць. І таксама ж... Прыйдзе новы начальнік і пачынае ўсіх, хто пад ім, нібы мятлой мясці, разганяць, новых набіраць, ставіць...
«А потым таго начальніка здымаюць і новы пачынае мясці тых, каго ранейшы, яго папярэднік, набраў. А дзе ж пераемнасць? Добра, калі пенсія ў чалавека, узрост... А вось як у мяне...»
«Дзямід Станіслававіч паабяцаў, што падшукаюць работу».
«Якую?»
«Можа, якраз такую, якая па душы будзе. І каб не ўпарціўся, паслухаў...»
«Не, надумаў пайсці ў адпачынак, паехаць дадому да маці, дык і паеду».
«Але ж там - аварыя», - успомніў зноў пра тое, пра што гаварыў, патэлефанаваўшы, учора ўвечары Іван Пастушок.
«Пры чым аварыя да майго адпачынку? Проста ў страха, кажуць, вочы вялікія».
«Іван - атамнік, ён сёе-тое ведае. Калі палічыў патрэбным патэлефанаваць, папярэдзіць, то...»
«Трэба, мусіць, сустрэцца з Іванам, пагаварыць».
Зірнуў на гадзіннік - яшчэ не было васьмі.
«Рана, мусіць, каб тэлефанаваць».
«Глядзі, каб потым позна не было, - быццам падагнаў, падказаў яму хтосьці. - Паедзе на свой рэактар і...»
Накінуў піжаму, пайшоў на калідор, дзе пры ўваходзе ў кватэру стаяў тэлефон.
«Пакуль Іван дома, дык і дамовімся... Бо ўдзень... Ці часу не будзе, ці забудуся, ці не знайду яго...» - падумаў, набіраючы нумар хатняга тэлефона, Андрэй.
Слухаўку падняў Іван. Па першым жа гудку.
- Не спіш? - спытаў як бы з насмешкаю Андрэй.
- Пра што ты гаворыш? - быццам нават пакрыўдзіўся Іван. - Я ўсю ноч не спаў. Прыехаў, каб з жонкаю, дзецьмі ўбачыцца...
- Чаму не спаў? - вырвалася нібы мімаволі ў Андрэя.
- Я ж казаў учора табе. Бяда, вялікая бяда...
- Ты пра аварыю?
- А пра што ж яшчэ? Пакуль мы, вучоныя-атамнікі, не спім, але хутка і іншыя спаць не будуць.
Голас у Івана быў зусім трагічны. І Андрэй не знайшоў нічога іншага, як прызнацца:
- Я ж, Іван, сур'ёзна казаў табе, што дадому, у вёску, сабраўся. У адпачынак.
- Не спяшайся, пачакай - вось табе мая парада. А лепш за ўсё - давай сустрэнемся, пагаворым.
- Калі?
- Ды хоць цяпер, я паўгадзінкі вольнага часу маю. Бо што будзе далей?.. Не ведаю. Не выключана, што сам я ў Чарнобылі буду. Ці паблізу яго. Дзе мы ўбачымся?
- Дзе скажаш?
- Выходзь з дому, я пад'еду на машыне.
- Ёсць, дамовіліся, - сказаў Андрэй, міжволі паддаючыся ледзь не загадам сябра. І, паклаўшы слухаўку, пачаў спешна збірацца - мыцца, галіцца, адзявацца. І ўжо хвілін праз дзесяць - пятнаццаць, паголены і адзеты, стаяў на ганку дома, дзе кватараваў, жыў.
Іван не прымусіў сябе чакаць - пад'ехаў, з'явіўся ў тую ж хвіліну, як толькі Андрэй выйшаў - быццам стаяў за рагом дома, чакаў яго. Не вылазячы з машыны, адчыніў дзверцы, запрасіў садзіцца.
Андрэй хутка, борзда збег з прыступак, сеў у машыну.
- Дзень добры, - павітаўся Андрэй і з Іванам і з шафёрам.
- Прывітанне, - працягнуў, падаў руку Андрэю Іван.
І, каб унікнуць непатрэбных пытанняў, сказаў, загадаў шафёру:
- Падкінь нас, Кандрат Кандратавіч, да возера, надта ж жаўранкаў паслухаць хочацца. Кажуць, прыляцелі ўжо, спяваюць...
І больш не сказаў ні слова, пакуль не пад'ехалі да возера, не спыніліся, не выйшлі з машыны.
- Ты прабач, што я пры шафёру ні пра што не стаў гаварыць, - пачаў Іван, не падымаючы на Андрэя вачэй, калі яны адышліся, аддаліліся крокаў на колькі ад машыны. - Справа такая, што не хочацца, каб раней часу чуткі розныя паўзлі. Пакуль мы, атамнікі, і то не ўсё ведаем. Словам, павысіўся радыяцыйны фон. У дзесяткі, а месцамі ў сотні разоў. І не толькі ў раёне аварыі... Воблакі з атрутнымі ізатопамі праплылі над многімі раёнамі Беларусі... Пакуль што цяжка сказаць, дзе гэтыя ізатопы і якія з іх выпалі... Але што яны выпалі - гэта факт. Некалькі гадоў таму назад была аварыя на атамнай станцыі ў Англіі. Там ізатопы рассеяліся ў трыццацікіламетровай зоне. Як у Чарнобылі - трэба вывучаць.
- А не перабольшваеш ты, не панікуеш? - спыніўся, паглядзеў проста ў твар Івану - знаёмы з маленства з рабацінкамі на шчоках і носе, чыста паголены, інтэлігентны твар - Андрэй.
- Што ты? - спыніўся, падняў вочы - калючыя, нейкія спалоханыя - на Андрэя Іван. - Я не маю права гаварыць усё, што там, у Чарнобылі. Ды і не ўсё ведаю. Працуе дзяржаўная камісія. Ёсць, ды яшчэ, напэўна, і будуць чалавечыя ахвяры. І каб толькі гэтай аварыяй усё скончылася. За ёю могуць быць яшчэ больш непажаданыя вынікі. Залежыць - будуць яны ці не - ад многіх фактараў ды і ад нас, вучоных. Трэба ж да рэактара падступіцца, утаймаваць яго. А як? Ён жа сее вакол сябе смерць. Нябачную смерць. У гэта цяжка паверыць, цяжка да гэтага прывыкнуць. Ды і не падрыхтаваны мы. Гаварылі ж пра мірны атам, прывучалі ўсіх не баяцца яго. А тут? Адваротнае... Аварыю трэба ліквідаваць. І як мага хутчэй. Бо калі гэта не зробім... Нават уявіць цяжка, якая нас чакае бяда. Там жа, у той чацвёрты блок, дзе адбылася аварыя, загружаны тоны, дзесяткі тон радыеактыўных рэчываў... Ды побач жа і іншыя блокі...
- Дык ты што - не раіш мне ехаць у адпачынак дадому, у вёску? - спытаў пра тое, што яго найперш і цікавіла, Андрэй.
- Пра што ты гаворыш? На добры лад маці трэба было б забраць. Але як, як гэта зрабіць? Паніка ж пачацца можа. Калі я, ты сваіх матак забяром?.. Што людзі падумаюць? І пакідаць там... Таксама небяспечна. Вельмі нават небяспечна.
- Але ж ад нашай вёскі да Чарнобыля кіламетраў пяцьдзесят! - усклікнуў, нагадаў Андрэй Івану.
- Ведаю, - махнуў неяк нервова, быццам незадаволены, што Андрэй усё яшчэ не верыць яму, не ўсведамляе ўсёй небяспекі гэтай аварыі, Іван. - Што такое пяцьдзесят кіламетраў, калі перапалох у Швецыі, ФРГ, ва ўсёй Эўропе. Канечне, ім цалкам верыць не варта... Але ж і зусім не верыць?..
Андрэй ніколі не слухаў ніякіх замежных радыёстанцый. Неяк абыходзіўся, прывык верыць толькі савецкім радыё, тэлебачанню і газетам. Таму спытаў:
- А што яны перадаюць?
- Глушаць у нас, але ж і таго, што пачуў... даволі. Радыяцыя ў іх павысілася, ды і асадкі радыеактыўныя выпалі. Падаюць аналізы гэтых асадкаў... Ды справа нават не ў гэтых паведамленнях. Справа ў іншым - край наш, які ўсё асушалі, быццам паляпшалі, цяпер... Яшчэ і радыеактыўнымі ізатопамі засыпаны... А паўраспад некаторых з гэтых ізатопаў сотні, тысячы гадоў... Значыцца, мы з табой можам аказацца без роднага кутка... Не паедзеш туды, не паходзіш...
У Івана паказаліся на вачах слёзы.
- Кінь ты, не панікуй, - астудзіў Івана Андрэй.
- Я не панікую. Я ведаю, што кажу. Там, у самых блізкіх да Чарнобыля вёсках, туман стаіць. Дрэвы, дахі дамоў як бы ў бліскучай шэрані. Не працуе радыё, тэлевізары... Пыталі ў нас парады - самая ж гарачая пара там цяпер - сяўба ідзе. А што мы можам параіць? Не есці шчаўя, не піць малака, імкнуцца менш быць на паветры... Але гэтага мала. Высяляць людзей адтуль трэба, ратаваць...
- Не перабольшваеш? - зноў падняў вочы, паглядзеў на Івана Андрэй.
- Дзівак ты, мне, сябру, не верыш? Вядома, я казаў ужо табе, не ўсё і я ведаю. Ды і хто, хто можа ўсё ведаць у такой справе, як энергія атамнага ядра? Асабліва калі рэактар з-пад людской улады выходзіць? Мы, вучоныя, таму так настойліва і дамагаемся, каб спыніць выпрабаванні атамнай зброі, наогул паставіць яе па-за законамі чалавечага існавання, забараніць яе ўжыванне, знішчыць. Аварыя ў Чарнобылі нагадае многім, што такое атам, якая гэта небяспечная, разбуральная сіла.
Іван пастаяў, падумаў. Потым сказаў:
- Зліквідаваць бы толькі гэтую аварыю, не даць бы, каб яна перарасла ў нешта большае і яшчэ страшнейшае.
- Ты, відаць, гэтым і займаешся? - спытаў Андрэй, бачачы, які сур'ёзны і задумлівы стаў Іван.
- Я - гэта я. Лепшыя розумы над гэтым дні і ночы думаюць. І ў Кіеве, і ў Маскве, і ва ўсім, можна сказаць, свеце. Аварыя ж гэта дыхнула тым, чаго ўсе баяцца, чалавецтва ўсё. І як мы з ёю справімся... залежыць будучыня не толькі атамнай энергетыкі, але і будучыня многіх мільёнаў людзей. Нарабілася ж такое, што не толькі нам, вучоным фізікам-атамнікам, на гады работы хопіць, але і біёлагам, заолагам, медыкам, глебазнаўцам ды і ўсім астатнім... Асабліва ў нас, у Беларусі...
- Чаму асабліва ў нас?
- Бо вецер у тыя дні дзьмуў у наш бок. І асноўная частка самых шкодных выкідаў рассеялася якраз у нашых мясцінах - на Гомельшчыне.
Падняў руку, паглядзеў на гадзіннік. І заспяшаўся раптам назад, да машыны.
- Выбачай, - сказаў ужо на хаду. - Мне трэба ехаць.
Андрэй як не подбегам засемяніў услед.
- Напалохаў ты мяне, - сказаў нібы ў одуме. - І ўцякаеш.
- Я давязу цябе да работы, гэта якраз мне па дарозе. І буду патэлефаноўваць, трымаць цябе ў курсе спраў. Калі, вядома, можна будзе.
- Неяк няпэўна ты ўсё гаворыш.
- Бо пэўнасці ў самога няма. Ні ў мяне, ні там, - махнуў, паказаў рукою ён на поўдзень, у той бок, дзе, як яму здавалася, быў Чарнобыль. - Ды і сам я не ведаю, дзе буду.
- Няўжо ўсё так сур'ёзна? - не даваў ніяк веры таму, што пачуў ад Івана, Андрэй.
- Дзівак, дзівак ты, - паківаў галавою, сказаў Іван, сядаючы ў машыну. - Няўжо мне цікава было б цябе палохаць. - І змоўк - паглыбіўся ў свае думкі.
Прыйшоў шафёр, дабрадушны, разважлівы Кандрат Кандратавіч, - ён, задраўшы капот, нешта поркаўся ў маторы машыны і, выцершы анучкаю рукі, сеў за руль.
3
Хоць і не зусім верыў Андрэй усяму таму, што гаварыў пра аварыю ў Чарнобылі Іван, аднак усё адно ўстрывожыўся, захваляваўся. «Мала што ў горадзе, у Менску, месца мне няма, дык і вёску яшчэ аднялі, не ўцячэш, не паедзеш туды. Як ваўка асочанага ў пастку заганяюць, - падумаў пра сябе, седзячы ў машыне. І калі, уехаўшы ў горад, рассталіся з Іванам, папрасіў спыніцца і выйсці - захацеў прайсціся пешкі па вуліцах, бо рана было яшчэ быць на рабоце, ды і рабіць асабліва не было чаго, - не пераставаў Андрэй думаць пра тое самае. - Вёска была, але цяпер і яе як бы няма. Хіба ўзяць ды на поўдзень, у дом адпачынку які-небудзь паехаць?»
Але тут жа, праз якую хвіліну, адагнаў ад сябе гэтыя думкі: «Як жа куды ехаць, калі гора, бяда такая. Ды і маці мая ж там... Ратаваць яе трэба. Бо калі, не дай Бог, здарыцца тое, што з бацькам...»
Не мог, не мог дараваць сабе Андрэй, што не спахапіўся ў час, не кінуў усё, не паспяшаўся ратаваць бацьку.
«На тым свеце ён даўно, у магіле. А калі яшчэ і маці...»
Трывога не пакідала Андрэя. І, прыйшоўшы на працу, перш чым брацца што-небудзь рабіць, звязаўся па тэлефоне са сваім раёнам. Нават са сваёю вёскаю. Папытаўся, што і як там, чым цяпер жывуць людзі. Якраз да тэлефона падышоў дырэктар саўгаса, якога Андрэй трохі ведаў - разы два-тры сустракаліся, калі прыязджаў ён, Андрэй, у вёску да маці, нават аднойчы разам за сталом пасядзелі, выпілі бутэльку гарэлкі, закусілі.
- Як вы там? - спытаў Андрэй.
- Ды нічога, сеем, - адказаў даволі стрымана дырэктар саўгаса. - Да першамайскіх свят рыхтуемся.
- А маці мая?
- Прыходзіла днямі, каб каня даў. Бульбу садзіць збіраецца. Ды і гной на поле вывезці трэба.
Падмывала, хацелася спытаць, як падзейнічала на рабочы настрой, наогул на ўсё жыццё ў вёсцы аварыя ў Чарнобылі. Але, падумаўшы, не стаў пра гэта пытаць. Калі сам дырэктар нічога не гаворыць, значыцца, і пытаць пра гэта не варта, не наганяць страху, панікі. Думаў ужо развітвацца, класці слухаўку, але дырэктар загаварыў раптам сам пра тое, што найбольш цікавіла Андрэя, чаму ён і тэлефанаваў.
- Вы, мабыць, хацелі даведацца, ці радыяцыя дайшла да нас?
- Ну, але, - натхніў на размову дырэктара саўгаса Андрэй.
- У нас пра гэта нічога не чуваць. Вёска наша, як вы ведаеце, далёкая, лясная. А ў палявых вёсках, тых, што бліжэй да Чарнобыля, кажуць, яна ёсць. Але людзі і там працуюць - аруць, сеюць ды і ўсё астатняе, што трэба, робяць. Вясна ж. А вясновы дзень, як у нас кажуць, год корміць. Праўда, у раён наехала шмат чужых людзей. Міліцыя, салдаты... Мая жонка была якраз, калі тая самая аварыя здарылася, там, ля Чарнобыля. Ездзіла на экскурсію ў Кіеў. То, казала, там пажар, эвакуацыя людзей ідзе. А ў нас... Нібы ўсё нармальна. Так што вельмі не хвалюйцеся. Гэта замежная прапаганда гвалт на ўвесь свет падняла. А ў нас нічога, жывём, як і жылі...
«Ці не ведае дырэктар нічога, ці Іван дарэмна паніку падымае, страх наганяе? - падумаў Андрэй, закончыўшы размову з дырэктарам саўгаса і паклаўшы слухаўку. - Хаця... Дырэктар саўгаса таксама ж... І пра новых людзей - міліцыю, салдат - гаварыў, і пра пажар, эвакуацыю людзей... Каб усё там было добра, нармальна, ніхто б людзей не эвакуіраваў бы. Ды і міліцыю, салдат не прыганяў бы... Значыцца, не ўсё там нармальна... Але... І не ў такой, мабыць, ступені, як Іван гэта мне намаляваў».
Успомніў - з Івана Пастушка смяяліся ў вёсцы, кпілі, жартавалі. А ўсё праз тое, што аднойчы, як малы зусім быў, пайшоў ён у лес і на нешта жывое натрапіў. Так быў напалохаўся, што кош з грыбамі ў лесе пакінуў, а сам лататы даў - дадому ледзь жывы ад страху прыбег. Маці, бацька да яго: «Што здарылася?» А ў Івана твар як палатно, ажно гаварыць не можа. «Воўк мяне парваць хацеў». - «Дзе?» - узяліся распытваць і маці і бацька. «У Альсах». - «А які ён, той воўк, з сябе?» - «Мабыць, белы, мабыць, шэры, мабыць, паласаты», - шаптаў, не могучы апамятацца, Іван. Потым ужо высветлілася - і сам Іван не бачыў, хто там у кустах быў. Як пачуў, што заварушылася штосьці, зашастала - так і кінуў кош з грыбамі, даў драла з лесу...
«І тут, з гэтай аварыяй, ці не тое самае? «Мабыць, белы, мабыць, шэры, мабыць, паласаты...» Чуў Іван звон, ды не ведае, дзе ён...» - усміхнуўся сам сабе Андрэй. Але праз хвіліну зноў усумніўся ў правільнасці свайго аптымізму, смеху. «Іван цяпер не той вясковы хлапчук, а вучоны-атамнік. І не казаў бы ён мне ўсяго таго, што сказаў, каб не ўпэўнены быў у тым. Значыцца... Проста пакуль што не паведамляюць усяго, што там, у Чарнобылі...»
«А галоснасць?»
«Галоснасць галоснасцю, а паведамляць, калі на Захадзе ворагі гвалт паднялі... Ды і не ведаюць усяго яшчэ, можа. Гэта ж не абы-якая аварыя, а на атамнай станцыі. Справа, можна сказаць, новая, невядомая. І пакуль не высветлілі, не разабраліся...»
Паклікаў Люсю - Людмілу Апанасаўну, папрасіў, каб прынесла, падала яму свежыя газеты.
«Хоць прачытаю паведамленне ТАСС, як там падаецца ўсё. А то... Думаю пра гэта, а не чытаў, не чуў афіцыйнага паведамлення...»
Люся - Людміла Апанасаўна вярнулася з кіпай газет. І мясцовых, рэспубліканскіх, і маскоўскіх, цэнтральных. З прагнасцю кінуўся іх гартаць, чытаць. Так, усе газеты надрукавалі паведамленне ТАСС. Але ў ім не было нічога незвычайнага. Адбылася аварыя на атамнай станцыі ў Чарнобылі. Усе сродкі масавай інфармацыі Захаду паднялі вакол гэтай аварыі гвалт. Створана дзяржаўная камісія па ліквідацыі аварыі. Вось, бадай, і ўсё. Небагата, каб рабіць нейкія здагадкі. Звычайнае паведамленне, якія бываюць пасля розных аварый, няшчасных выпадкаў, крушэнняў, катастроф...
«Цікава, ці будуць яшчэ якія-небудзь паведамленні? Звычайна на тым і заканчваліся ўсякія паведамленні пра якія б там ні было няшчасці і аварыі».
«Трэба будзе ўвечары ўключыць тэлевізар, паглядзець праграму «Время», - як бы завязаў сабе вузельчык на памяць, каб не забыць, Андрэй.
Зазваніў тэлефон. Незнаёмы жаночы голас спытаў, як ідзе падрыхтоўка дома адпачынку і піянерскага лагера да сезона. Пацікавіўшыся, адкуль тэлефануюць - тэлефанавалі з БРК прафсаюзаў, - далажыў: падрыхтоўка ідзе па плану, дом адпачынку ўжо, можна сказаць, гатовы, а ў піянерскім лагеры заканчваюцца малярныя работы. Мінула некалькі хвілін - і той жа голас перадаў думку вышэйшага начальства - паскорыць падрыхтоўку да сезона, пастарацца, каб і дом і лагер гатовыя былі ў любы дзень прыняць і працоўных і піянераў.
«Чаму б гэта? - падумаў Андрэй. - Не было ж яшчэ такога, каб БРК прафсаюзаў цікавіўся, як падрыхтаваны піянерскі лагер і дом адпачынку да сезона».
«Новы, мабыць, стыль кіраўніцтва, - паклаўшы слухаўку, пачаў думаць, ходзячы па кабінеце, Андрэй. - Між іншым, правільна - цікавіцца гэтым трэба. Не толькі як хто працуе, але і як адпачывае. Бо ад адпачынку ж залежыць, як потым чалавек працаваць будзе. Адпачне добра, значыцца, з ахвоткаю і папрацуе, план не толькі выканае, але і перавыканае».
Загадаў Люсі - Людміле Апанасаўне абтэлефанаваць усіх, хто займаецца рамонтам і падрыхтоўкай да сезона піянерскага лагера і дома адпачынку, запрасіць на нараду. На нарадзе высветліў у дэталях, як ідзе падрыхтоўка да лета піянерскага лагера і дома адпачынку. Сёе-тое было зроблена, але сёе-тое і не. Не хапала рабочых. Не было і патрэбных матэрыялаў. Цяжкасці былі і з фарбамі, сродкамі дастаўкі. Сяму-таму наківаў, сяго-таго папярэдзіў, паабяцаў, што асабіста бярэ на кантроль гэтае пытанне. Даў прачуханца і свайму намесніку Клінцову Раману Мітрафанавічу. За тое, што падзапусціў гэтую работу, своечасова не сігналіў, не інфармаваў пра недахопы, як бы ўтойваў, хаваў іх.
- Трэба працаваць па-новаму, - паўтарыў ён тыя словы, якія былі цяпер на языку ва ўсіх. - Не чакаць указанняў. Кожны ведае свае абавязкі і павінен іх выконваць. І не проста выконваць, а рабіць усё як найлепш, душу ўкладваць у справу. Толькі тады толк і парадак усюды і ва ўсім будзе.
Не задаволіўшыся нарадай, паехаў сам на аб'екты. Пабываў у доме адпачынку, наведаў і піянерскі лагер. Сапраўды, дом адпачынку быў амаль гатовы, хоць сёння яго засяляй. Што ж да піянерскага лагера, то там фактычна не прыступалі яшчэ да падрыхтоўкі да сезона. Лагер, праўда, быў міжведамасны, аднак жа пакідаць усё так, як там было?
Вярнуўся ў Менск, патэлефанаваў дырэктару завода, на балансе якога і быў піянерскі лагер, напомніў, што трэба, каб лагер гатовы быў прыняць піянераў і школьнікаў у любы дзень.
- Чаму такая спешка? - спытаў дырэктар.
- А гэта ты ўжо спытай у тых, хто вышэй за мяне, - сказаў як бы з загадкай Андрэй. І паклаў слухаўку.
Прыняў некалькі чалавек па асабістых справах, падпісаў паперы. У клопаце, мітусні нават забыўся патэлефанаваць Іры. А калі ўспомніў, рабочы дзень ужо скончыўся.
«Хіба пачакаць, калі дадому яна прыйдзе? - падумаў. - Тады і патэлефаную? Папытаю, што здарылася, чаму раптам змяніла яна свае адносіны да мяне?»
Зноў заныла, быццам напятая струна, пад сэрцам.
«Трэба ж, каб усё збеглася разам. І Арцёма Гаўрылавіча на пенсію выправілі, і непаразуменне з Ірай, і ананімка гэтая, і прапанова Дзяміда Станіслававіча наконт маёй адстаўкі... А тут яшчэ і аварыя гэтая ў Чарнобылі... Думаў, у вёску, да маці, на месяц уцяку, схаваюся там ад усякіх клопатаў, перачакаю... Аж... Што хочаш, тое цяпер і рабі».
Даўно Андрэй заўважыў, ды і не адзін ён, што бяда адна ніколі не ходзіць, за сабою другую водзіць.
«А можа, і добра, што так. Бо калі б па адной беды прыходзілі... Адну збудзеш, другая на парозе стаіць... А так... Пачакаем, паглядзім, што далей будзе... Нават як бы цікава ўжо...»
Не стаў затрымлівацца на рабоце.
«Пешкі дадому пайду. І калі што - з тэлефона-аўтамата Іры патэлефаную», - вырашыў.
Але калі накінуў на плечы плашч, як бы стрымаў, спыніў сябе.
«Заехаць бы да Іры, пагаварыць...»
«Але ж яна сказала, каб не смеў заязджаць».
«Мала што сказала! У яе, можа, якое гора. А я...»
Вярнуўся да тэлефона, патэлефанаваў Іры дадому. Ніхто не адказаў. Значыцца, дома яе яшчэ не было. Так, на ўсякі выпадак, набраў рабочы нумар. Здзівіўся, што ў кабінеце нехта быў, падняў слухаўку.
- Ты, Іра? - радасна ўскрыкнуў ён.
Не, гэта была не Іра, а прыбіральшчыца. Яна сказала Андрэю, што Ірыны Пятроўны на рабоце няма, пайшла дадому. Падзякаваў прыбіральшчыцы, папрасіў прабачэння, развітаўся і паклаў слухаўку на месца.
«А можа, не тэлефанаваць зусім? - падумаў. - Урэшце, хто яна мне такая, каб так хвалявацца, перажываць? Ну, пазнаёміліся з ёй, сышліся, нам удваіх добра было. А цяпер - разыдземся. І ўсё. Паступова забудзем адно аднаго. Ці мала як сыходзяцца і разыходзяцца людзі? Бо калі браць усё блізка да сэрца...»
«Але ж Іра не выпадковы чалавек. З Ірай было паразуменне, добра заўсёды мне. І вось так кідаць... Ды яшчэ калі папрокі нейкія... Не высветліўшы... Не, нядобра гэта».
Зноў падышоў да тэлефона, набраў хатні нумар.
«Раптам прыйшла, вярнулася ўжо дадому?»
Іры дома не было, не падымала яна слухаўкі, не адклікалася.
«Няйнакш дзесьці затрымалася. У магазін зайшла ці...»
«А раптам у яе новы паклоннік з'явіўся? - цюкнула, прыйшло раптам у галаву. - Ці з мужам зноў сышлася, паладзіла?»
Адчуў - шкрабанула, выбухнула раптам рэўнасць. Аддаваць каму б там ні было Іры не хацелася.
«Не можа быць, каб яна... Радая ж заўсёды мне была...»
«А цяпер гэтак жа радая іншаму, не табе, - як бы прадоўжыў хтосьці думку. - Хто ты ёй?» «Ты мне абрыд», - усплылі раптам словы, што пачуў, сказала Іра тады, калі апошні раз гаварылі, тэлефанаваў ёй.
«Мала што сказаць яна можа?»
«І ўсё ж... Ды і дараваць?»
Пастаяў, падумаў.
Не выходзіла, ніяк не выходзіла з галавы Іра - стрэмкай сядзела, ныла і ныла, бы зубны боль.
«А яшчэ ж ноч наперадзе... І калі не патэлефаную... Не засну ж...»
Ведаў, добра сябе ведаў Андрэй. Варта было яму нешта не зрабіць ці зрабіць не так, як трэба было зрабіць, і ноч са звычайнай пераходзіла ў бяссонную. Абы-што лезла ў галаву, успаміналася, перабіралася да дробязей. І заўсёды так атрымлівалася, што, чым болей думаў Андрэй пра тое ці іншае, выходзіла, што ва ўсім ён, адзін ён вінаваты. І ён дакараў, дратаваў сябе. «Я, я ва ўсім вінаваты... Такі ўжо я чалавек, такі ў мяне характар...» І таму, каб такога не здарылася, Андрэй імкнуўся не пакідаць нічога няпэўнага, нявырашанага назаўтра, заўсёды рабіў усё так, каб потым не шкадаваць - трэба было так зрабіць, а зрабіў інакш.
Успомніў, згадаў: калі пазнаёміўся з Ірай, тое самае было. Лягла яна там, у гасцініцы, у Маскве, у пасцель да яго, а ён... Ці то разгубіўся, ці то збаяўся рабіць тое, што яна хацела, нават патрабавала. А пасля, назаўтра ж, надта перажываў, што гэтак абышоўся з ёю, думаў, пакрыўдзіцца, на ўсё жыццё пакрыўдзіцца Іра. Зноў жа, калі ўсё ў іх адбылося, блізкія адно аднаму яны сталі, быццам муж і жонка, перажываў, некалькі начэй не спаў. І сорамна было, што не ўстояў, паддаўся спакусе, і неяк непрыемна, вінавата адчуваў сябе перад Алай - здрадзіў жа ён ёй. І далей, што далей рабіць? Думаў - пасля першага разу больш нічога не будзе ў яго з Ірай. «Раз не ўстояў, але... Не, не будзе больш таго. Бо... Куды ж гэта годна - мець жонку, і...»
Трывожыла, не давала спакою і думка: «А што, калі жонка, Ала, пра ўсё даведаецца?.. Ды і як гэта - пабываўшы ў абдымках адной, ісці ў абдымкі да другой?»
«Не, не, нядобра так... Хопіць... Патушу пажар, пакуль не разгарэўся...»
Іра вабіла, цягнула да сябе. Было ў ёй нешта такое, што не давала яе забываць. І ён, Андрэй, не ўтрымаўся - зноў пайшоў да Іры.
Зноў дзень-два мучыўся, дакараў, дратаваў сябе і зноў не ўстояў.
А там і пайшло-паехала. Зусім на жонку, Алу, забыў. Ды і нелады з ёю пачаліся.
«А можа, і нелады таму пачаліся, што з Іраю я звязаўся? Жанчыны вельмі чуйныя да гэтага, нутром здраду адчуваюць, хоць пра яе і не ведаюць яшчэ. І Ала, можа, гэта адчула. І змяніла свае адносіны да мяне», - падумаў.
«Усё, усё можа быць, - згадзіўся тут жа сам з сабою Андрэй. - І тое, што перастаў я выконваць волю Эльвіры Барысаўны, Алы... Гэта як вынік ужо маёй здрады, сувязі з Ірай... А не было б Іры - халоднасці ў мяне не было б да Алы, Эльвіры Барысаўны...»
«Але ж і калі б не было Іры, усё адно б я ўзбунтаваўся, не рабіў бы ўсяго таго, што мне загадвалі жонка і цешча. Рана ці позна, аднак бы я ўзбунтаваўся, не маўчаў бы, не быў бы такім папіхачом, як Арцём Гаўрылавіч...»
«Хто ведае, можа б, і не ўзбунтаваўся, лічыў бы, што так і трэба рабіць, жыць...»
Адагнаў ад сябе гэтыя думкі.
«Што думаць пра тое, чаго няма ці што было б. Ёсць тое, што ёсць, і пра яго трэба думаць, шукаць выйсця... І з працай як быць, і з жонкай, Алай. Ды і з Ірай...»
Паглядзеў на гадзіннік - было без пятнаццаці восем.
«Цікава, дзе Іра? Звычайна з працы яна спяшаецца дахаты. Забяжыць у магазін, купіць што-небудзь з яды - і дадому. А сёння...»
Зноў падышоў да тэлефона, набраў Ірын нумар - слухаўкі ніхто не падымаў. «Няхай, заўтра ўжо хіба патэлефаную».
І пайшоў, пакіраваўся нейкімі як бы не сваімі, чужымі нагамі да выхаду - настрой неяк ураз апаў, вяласць і абыякавасць агарнулі ўсё яго цела.
4
Дома, калі Андрэй адчыніў дзверы, аж не паверыў вачам сваім, убачыўшы ўсіх сямейнікаў - Арцёма Гаўрылавіча, Эльвіру Барысаўну і Алу - ля тэлевізара, няйнакш чакалі праграму «Время».
«Відаць, і ім хтосьці пра аварыю ў Чарнобылі нечага нагаварыў, - падумаў Андрэй, скідваючы з плячэй плашч і разуваючыся. - Цікава, што?»
Чакаць давялося нядоўга - з самага вялікага пакоя, які быў як бы за залу і дзе стаяў каляровы японскі тэлевізар, выйшаў Арцём Гаўрылавіч - высокі, лысы, у цёплай паласатай піжаме. Сказаў сваім добра пастаўленым, рахманым баском:
- Андрэй Анісімавіч, ці чуў ты што-небудзь пра радыяцыю?
- А што? - зрабіў наіўны выгляд Андрэй.
- Увесь свет пра гэта гаворыць. Кажуць, аж да Менска дайшла.
- У страху вочы вялікія, - сказаў як бы з насмешкаю Андрэй. - Плёткі, мабыць.
- Не, не плёткі. Тэлефанаваў я сяму-таму. Пацвярджаюць.
Выйшлі на калідор і Эльвіра Барысаўна, Ала. Абедзве ў джынсавых штоніках, у цёплых кофтах, хоць на дварэ і ў хаце не холадна было. Затараторылі наўзахапкі, перапыняючы адна адну:
- Гэта ж, мусіць, вельмі небяспечна. Нябачная смерць. Ходзіш, жывеш, а цябе забіваюць. Паволі, ты гэтага нават не заўважаеш.
- А яда? Яна ж уся атрутная будзе. Ды і праз паветра, ваду...
- Кажуць, ёд трэба піць. Па дзве кроплі на дзень. І на вуліцы менш бываць.
- У зямлі не капацца. А нам жа на дачы сёе-тое трэба пасеяць. Хіба наняць каго? - гэта сказала з роздумам, заклапочанасцю Эльвіра Барысаўна.
«Быццам і адчужанасці ніякай не было, - падумаў, слухаючы Эльвіру Барысаўну і Алу, Андрэй. - Вось што значыць гора. Недарэмна кажуць - гора збліжае людзей».
- У вас там, на рабоце, нічога не чутно? - пытаў у Андрэя, дамагаючыся свайго, Арцём Гаўрылавіч.
- Не, - адказаў як можна спакойна Андрэй.
- Што, ніхто ніадкуль зверху не тэлефанаваў? - як бы здзівіўся Арцём Гаўрылавіч.
- Не. Хаця... - успомніў Андрэй пра званок з БРК прафсаюзаў. - Цікавіліся, ці гатовы да сезона дом адпачынку і піянерскі лагер. Прасілі, каб як хутчэй іх падрыхтавалі.
- Значыцца, і ў нас да эвакуацыі людзей рыхтуюцца, - апусціў свой загнуты, ястрабіны нос Арцём Гаўрылавіч.
- Якіх людзей? - спытала са страхам у голасе Ала.
- Ды тых, што ў раёне аварыі апынуліся.
Нейкую хвіліну панавала маўчанне. Потым загаварыла Эльвіра Барысаўна.
- Нам бы таксама куды-небудь з'ехаць, - сказала як бы з уздыхам яна.
- Давайце на Чорнае мора паедзем, - прапанавала Ала.
- Не, куды заўгодна, толькі не на Чорнае мора, - рашуча закруціла сваёю вялікаю калматаю галавою Эльвіра Барысаўна.
- Гэта чаму ж? Мама, ты ж раней так любіла Чорнае мора...
- На Чорнае мора цяпер небяспечна ехаць. З Прыпяці розны бруд сплыве ў Дняпро, а па ім і ў Чорнае мора... - растлумачыла, як малому дзіцяці, Эльвіра Барысаўна дачцэ.
- А-а, - непрыгожа скрывіла нафарбаваныя губы, ледзь не загаласіла тая. - Дык што, я ніколі ўжо там і не пабуду, не пакупаюся?
- Ала, ты ж дарослы чалавек, павінна сама ўсё разумець, - папракнула дачку маці.
- Не спяшайцеся з вывадамі, - з выглядам мудраца сказаў Арцём Гаўрылавіч. - Пачакайце. Можа, Андрэй і праўду кажа - у страху вочы вялікія... Далейшае пакажа, як і што рабіць.
- У цябе ж фізік-атамнік знаёмы, Пастушок гэты, патэлефанаваў бы яму, пацікавіўся, - папрасіла Ала.
- Не падымайце панікі, - яшчэ раз ацверазіў усіх Арцём Гаўрылавіч. - А то раскудахталіся, як куры. Цэлы дзень ля тэлевізара сядзяць, паведамленняў нейкіх незвычайных чакаюць. Ды і на вуліцу баяцца выходзіць. Можа, сапраўды плёткі гэта, балбатня. Ну, адбылася аварыя, ліквідуюць яе, і ўсё.
- Каб жа так, - неяк зларадна, яхідна заўсміхалася Эльвіра Барысаўна. - Але ж каму я ні тэлефанавала, усе ўстрывожаны гэтым, шукаюць пуцёвак, каб куды-небудзь уцячы, не сядзець у Менску. Ды нават і без аварыі гэтай... Пара б падумаць, куды паехаць у адпачынак... Не сядзець жа ўсё лета на дачы?
- Ага, ага, - падтрымала маці Ала. - Гэта ж такая сумоцішча, гэтая дача. Асабліва як задажджыць. Дзень і ноч сядзіш, быццам у мяшку. Ні пайсці куды, ні паехаць...
- Андрэй, - перапыніла дачку Эльвіра Барысаўна, звярнулася да зяця, - як там у цябе наконт пуцёвак? Можна спадзявацца?
- Не ведаю, - каб не адказаць нічога пэўнага, з напускной абыякавасцю сказаў Андрэй, - не цікавіўся.
- Дык ты, калі ласка, пацікаўся, - не то папрасіла, не то загадала Эльвіра Барысаўна. - І не цягні. Калі пуцёўкі ёсць, дык мы і паедзем. Можа, нават на ўсё лета.
- Не ведаю, - паціснуў плячыма Андрэй. - Цяпер гэтая перабудова, праверкі розныя. Ды і галоснасць...
- Ну дык і што? - падняла вочы на Андрэя, паглядзела строга, коршунам Эльвіра Барысаўна. - Няхай ужо чужым, знаёмым... Але каб і сабе не ўзяць тое, што трэба?..
- Не прыставай да чалавека, - заступіўся за Андрэя Арцём Гаўрылавіч. - Бачыш, з працы вярнуўся. Мабыць жа, і стаміўся.
Андрэй нічога не адказаў - пачалася праграма «Время», і ён моўчкі прайшоў у залу, сеў у крэсла, што стаяла ў баку ад астатніх і лічылася як бы яго. Дыктар і дыктарка, якіх ён чамусьці недалюбліваў, мо таму, што яны неяк занадта ўжо казённа і быццам абыякава чыталі розныя паведамленні, не ўкладваючы ў словы свае душы, расказвалі, дзе што робіцца па краіне. Няйнакш знарок было паказана некалькі сюжэтаў з тых раёнаў, якія былі паблізу Чарнобыльскай атамнай станцыі, - і з Украіны і з Беларусі. Там поўным ходам ішла сяўба. Трактары цягалі па полі сеялкі, на сеялках стаялі людзі...
- Ну вось, усё, значыцца, у парадку, - усклікнуў Арцём Гаўрылавіч. - Сеюць, працуюць. Выходзіць, плёткі ўсё гэта наконт радыяцыі. Замежная прапаганда.
- Не, Арцём, пачакай, не спяшайся з вывадамі, - спыніла разважанні мужа Эльвіра Барысаўна. - Я ўсё ж больш веру тым людзям, з якімі я размаўляла, чым тэлебачанню.
- І я таксама, - усміхнулася, паглядваючы на Андрэя, як бы заігрываючы з ім, Ала.
Дыктар і дыктарка пачалі расказваць, што робіцца за мяжою. І Андрэй, бачачы, што ніякіх паведамленняў не будзе пра тое, што яго цікавіла, падняўся і пайшоў у свой пакой. Пераадзеўся ў піжаму, схадзіў у ванную, прыняў душ - усё ж, як бы там ні было, а Іванава перасцярога падзейнічала на яго. Ды і не сядзеў жа цэлы дзень у кабінеце, ездзіў, хадзіў.
«Ліха ведае, што з гэтай радыяцыяй? Ды і з аварыяй той, - падумаў. - Тэлебачанне нічога не перадало, а Іван гаварыў, што не ўсё там, у Чарнобылі, у парадку. Ды і плёткі ж, што сабралі за дзень Эльвіра Барысаўна з Алай... Не, дыму без агню не бывае...»
Хацелася, як бывала, калі толькі што ажаніўся, прыйшоў да Арцёма Гаўрылавіча ў дом жыць, пасядзець за сталом ля самавара, чаго-небудзь з'есці, выпіць кубачак добрага духмянага чаю. Але... Андрэй перамог у сабе гэтае жаданне, не пайшоў на кухню. Мо таму, што пачуў, як туды гурмою, адно за адным, адразу ж, як толькі скончылася праграма «Время», падаліся Эльвіра Барысаўна, Ала і Арцём Гаўрылавіч.
«Зноў пра радыяцыю, пуцёўкі гаварыць будуць, - падумаў. - А мне... Хаця... Можа, і праўда куды-небудзь з'ехаць? Не дадому, у вёску, дык на курорт? Усё ж тут не буду...»
«З Эльвірай Барысаўнай, Алай...» - як бы засупраціўлялася нейкая думка.
«Можна і без іх... Іх у адно месца паслаць, самому паехаць у іншае?»
«Таксама нядобра. Ала ж жонка. Каб у розны час... Ды і з Ірай як жа? А мо... Алу з маці паслаць у адзін дом адпачынку, а самому паехаць у іншы... Узяць з сабою Іру...»
«Данясуць жа. І жонцы, ды і... А тут ананімка гэтая. І так правяраць будуць. Навошта дадатковыя факты?..»
«І то праўда».
«Але ж і тут аставацца? Ды яшчэ калі дадалася радыяцыя...»
«А маці? Там жа, у вёсцы, маці...»
Адчыніла дзверы, зайшла ў пакой Ала. Паглядзела як бы вінавата на яго, Андрэя, села на канапу, усміхнулася. Сказала з роздумам, нават страхам:
- А ведаеш, што радыяцыя найперш б'е на спадчынны код?
- Ну і што? - спытаў стомлена, без цікавасці Андрэй.
- Як гэта што? - вырачыла вочы Ала. - У нас жа дзяцей няма.
«Гэта нешта новае, - мільганула маланкай у галаве ў Андрэя. - Цікава, цікава».
- А хто ж табе не даваў, трэба было раджаць, - сказаў так, на ўсякі выпадак, ён.
- Ведаеш, я так баялася, - пачала гарнуцца бліжэй да Андрэя Ала. - І ўсё адцягвала, адцягвала...
- Ну, а цяпер жні тое, што пасеяла, - не адпускаўся, быў, як часта ў апошні час, жорсткі Андрэй.
- Можа, цяпер хіба ўзяць ды зацяжараць, - глядзела адданымі, нейкімі быццам памаўзлівымі вачыма Ала.
- Цяпер... - задумаўся на хвіліну Андрэй. І не знайшоў нічога іншага, як усміхнуцца. Яхідна, кпліва: - Дык цяпер жа радыяцыя...
- Можа, яна яшчэ не вельмі падзейнічала, - не зразумела Андрэя Ала.
- Дык яшчэ падзейнічае...
- І праўда, - згадзілася з Андрэем адразу ж Ала. - Аварыя не ліквідавана ж.
- Вось іменна, - ухапіўся за яе думку Андрэй - заводзіць з Алай дзяцей, ды яшчэ цяпер, калі бурыліся, проста руйнаваліся адносіны... не хацелася. І радыяцыя гэтая як выратаванне. Цікавасць жа, якая была ўзнікла, калі Ала загаварыла пра неабходнасць мець дзіця, перарастала ў насцярожанасць - што, што змянілася? Напалохала Алу, што ў час, раней не нарадзіла яна дзіцяці, ці... Памянялася нешта ў адносінах. А можа... Маці, Эльвіра Барысаўна, падказала ёй. Спалохалася - Арцём Гаўрылавіч без улады. Ды яшчэ калі страцяць і яго, Андрэя?..
«Можа, можа такое быць. А калі так, дык выходзіць - не яны ананімку на мяне напісалі, не па іх указанню. Хоць гэта высветліў, і то добра...»
Ала ж лесцілася, гарнулася да Андрэя - абдымала яго, цалавала. Як усё адно ў тыя, ранейшыя часы, калі пажаніліся.
«Ці згаладалася, ці нешта іншае», - думаў Андрэй, застаючыся халодны і быццам безуважны.
- Ты, мусіць, на мяне пакрыўдзіўся? - урэшце прашаптала Ала, спрабуючы зазірнуць у вочы. - Але за што, за што, скажы?
Андрэй маўчаў. Ды і што, што ён мог сказаць? Праўду, усю праўду? Але ж... Ці зразумела б яго Ала? Ды і гаварыць усю праўду ён, як хутка зразумеў, не гатовы быў. Духу не хапала. Ды і... Страшна было гаварыць праўду. Даўно ж ён нікому яе не гаварыў. Бо ведаў, адчуваў - варта сказаць праўду, прызнацца ва ўсім - і ён... Не той будзе ўжо, не такі, якім быў, якім яго лічылі, прывыклі бачыць. А так быццам аставалася ўсё, як і было дагэтуль, і ён аставаўся тым, кім быў. І для сябе, і для другіх, а найперш, вядома, для яе, жонкі.
- Няхай, не будзем пра тое, - сказаў неяк вяла і неахвотна ён, Андрэй. - Што было, тое было...
- А што, што было? - нічога не разумела, хацела ведаць, выпытаць Ала.
І, каб спыніць Аліны роспыты, прытворна пазяхнуў, сказаў:
- Я вельмі стаміўся... Да таго ж дрэнна ў апошні час сплю.
- Я гэта, між іншым, заўважыла, - прыняла яго бяду, як сваю, Ала. - А чаму? Ды таму, што... О, маладому, здароваму мужчыне, я гэта ведаю, трэба, каб пад бокам жанчына была... Не хочаш да мяне ў спальню прыходзіць, дык я да цябе сама ў кабінет хадзіць буду... - заўсміхалася, закатваючы хітра вочкі, Ала.
І пацягнулася пажадліва, прыпала прагна сваімі вуснамі да яго вуснаў...
5
Назаўтра з самай раніцы была нарада, потым яшчэ адна - з тых нарад, якія заўсёды бываюць перад вялікімі святамі і на якія выклікаюцца кіраўнікі розных арганізацый і ўстаноў, каб каму выступіць са справаздачай, каму пачуць, што яшчэ трэба ў бліжэйшыя дні зрабіць ці дарабіць, - набліжаўся ж Першамай. І да сябе на працу Андрэй прыехаў толькі пасля абеду. Зайшоў у прыёмную - і разгубіўся. Люся - Людміла Апанасаўна, такая ветлівая і заўсёды ў самым лепшым, які толькі можа быць, настроі, цяпер сядзела за сталом і плакала, румзала.
- Што здарылася, што з табою, Люся? - спытаў устрывожаны Андрэй.
- Ды... Ды, Андрэй Анісімавіч, - падняла галаву ад стала, паглядзела на яго нейкімі новымі, незразумелымі вачыма Люся - Людміла Апанасаўна. - Мяне ў партбюро выклікалі...
- Ну і што? - нічога не зразумеў Андрэй.
- Ведаеце... Там мне казалі... Быццам я ваша палюбоўніца... Змушалі прызнацца...
Люся зноў апусціла ў стол галаву, і плечы яе закалаціліся ад рыданняў.
- Хто казаў, хто змушаў прызнацца?
- Да тыя, хто там быў... - аж не магла гаварыць ад слёз, крыўды і абурэння Люся.
- А хто там быў?
- Ігар Віктаравіч... І яшчэ двое, незнаёмых... З гаркома... Камісія.
- Якая камісія?
- Ну, Ігар Віктаравіч кажа, што вас, вашу работу правяраюць...
Ігар Віктаравіч Качан быў парторг. І Андрэй, зайшоўшы ў свой кабінет, патэлефанаваў яму. Парторг быў на месцы.
- У цябе там нікога з чужых няма? - спытаў Андрэй, павітаўшыся.
- Не, няма, - адказаў па звычцы гучна, па-маладому Ігар Віктаравіч.
- То, можа б, да мяне зайшоў?
- Проста цяпер?
- Ага.
- Добра.
І хвілін праз колькі Ігар Віктаравіч быў ужо ў яго кабінеце - быццам вырас у дзвярах. Высокі, па-спартыўнаму падцягнуты, адпрасаваны і зашпілены на ўсе гузікі. Ігар Віктаравіч як вучоны быў так сабе, нічым асаблівым не вылучаўся, але партыйную работу любіў. Хлебам яго не кармі, а дай магчымасць сход сабраць, выступіць ці што-небудзь арганізаваць. Няхай бы, можна было б і гэта яму дараваць, калі б ён рабіў партыйную работу і менш умешваўся б у не свае справы. Але з нейкага часу партыйнае бюро атрымала права кантролю над адміністрацыяй, і Ігар Віктаравіч усю сваю ўвагу скіраваў якраз на гэта. Кантралёраў і так хапала - і з райкома, і з гаркома, і з абкома. У арганізацыі павінны былі быць работнікі, а не кантралёры. І на гэтай глебе ў Андрэя з Ігарам Віктаравічам адбылося некалькі не зусім прыемных размоў і нават стычак. Адчувалася - за спіною Ігара Віктаравіча нехта стаяў, падтрымліваў, нацкоўваў яго на Андрэя.
- Сядай, - запрасіў Ігара Віктаравіча Андрэй сядаць на крэсла ля прыстаўнога століка. Сам таксама сеў не за свой стол, а насупраць Ігара Віктаравіча.
- Што вы там робіце? - не спытаў, а хутчэй сказаў паблажліва, не спускаючы вачэй з Ігара Віктаравіча. - Навошта людзей да слёз даводзіце?
- Вы пра Люсю? - апусціў свае вочы ў стол Ігар Віктаравіч.
- Ды хаця б і пра яе...
- Я казаў, што гэта няпраўда, - не падымаў вачэй ад стала Ігар Віктаравіч. - Мне не паверылі...
- Хто не паверыў?
- Ды з гаркома... Пятрашкін і Заняпалаў... Вы іх, пэўна, не ведаеце, новыя там работнікі. Даручылі ім ананімку на вас праверыць...
- Што ў той ананімцы?
- Вам хіба не паказвалі? - здзівіўся Ігар Віктаравіч.
- Не.
- Як жа гэта так? - аж адкінуў галаву, паглядзеў на Андрэя Ігар Віктаравіч. - А я думаў, вы ўсё ведаеце, у курсе...
- Гаварыць-то мне гаварылі, але каб паказваць... Ці пазнаёміць, што там... Не, не паказвалі, не знаёмілі...
- Дык я раскажу... Хоць... Надта ж бруду там многа... І злосці, лютай злосці... Хтосьці вас вельмі ненавідзіць. Ну, што вы сваяк, зяць Арцёма Гаўрылавіча, таму нікога і нічога не баяліся. Арганізацыю ператварылі ў сваю вотчыну. Акружылі сябе падхалімамі... Не працуеце... Уладкоўваеце да сябе ў інстытут толькі па знаёмству... Пуцёўкі не так, як трэба, размяркоўваеце... Пра перабудову... Ну і пра Люсю...
- І што праверка паказала?
- Ну, сёе-тое, вядома, пацвярджаецца. Што вы зяць Арцёма Гаўрылавіча, напрыклад. Але вы гэта і не хавалі. Што сяго-таго на працу ўзялі... Але ж гэта прэрагатыва, права ваша як дырэктара... Ну, а ўсё астатняе... На кожнага кіраўніка гэта можна напісаць. Там, праўда, адна дэталь ёсць, за якую я і ўчапіўся...
- Якая дэталь? - глядзеў, не спускаў вачэй з Ігара Віктаравіча Андрэй.
- Ну, надта ж ужо расхвальваецца ваш намеснік Клінцоў Раман Мітрафанавіч. Такі ўжо ён добры - ну святы, хоць ікону з яго малюй. Думка мне прыйшла - ці не з яго каманды гэтую ананімку хтосьці напісаў?..
- А што - у яго каманда ёсць? - зрабіў выгляд, быццам здзівіўся, Андрэй.
- Ды нібыта. Мяне неяк нават хацеў уцягнуць. Ды я... Не з тых... Як толькі ўбачыў, куды хіліць... Дык і ўбок. Ён, - паглядзеў навокал сябе, ці ніхто іх не слухае, Ігар Віктаравіч і ўжо значна цішэй дадаў: - На ваша месца меціць. Гэта - каб вы ведалі. Групу па захопу ўлады рыхтуе...
- А ты?
- Што я, - паціснуў плячыма Ігар Віктаравіч.
- Як што - ты ж парторг? У цябе ж свая лінія павінна быць.
- Яна ёсць, і я яе праводжу. Бачыце, - памяўся, перайшоў амаль на шэпт Ігар Віктаравіч, - у камісіі нас трое. Пятрашкін вельмі ж супраць вас настроены, няйнакш хтосьці яго падкруціў. Ён і давёў да слёз Люсю. А Заняпалаў за справядлівасць. Вось я і настояў, каб праверылі, хто пісаў ананімку. Тое, што там праўда, тое праўда. Але ж навошта бруд на чалавека выліваць? Ды і хавацца?
Адлягло трохі ад сэрца ў Андрэя. «Значыцца, ананімка не страшная, не тое, што я думаў». Аж уздыхнуў з палёгкай. Ігару ж Віктаравічу сказаў:
- Калі ўжо ўзяліся правяраць, хто напісаў ананімку, то няхай падымуць і іншыя, ранейшыя... І што на мяне паступалі, ды і на іншых супрацоўнікаў таксама. Здаецца мне, што гэта адзін і той жа чалавек іх піша. Бо, калі па шчырасці прызнацца, падазрэнне ў мяне даўно на Клінцова падае. Успомніў я, як ён павышаецца. Паступіла ананімка на загадчыка, ён заняў яго месца. Паступіла ананімка на майго намесніка - зноў Клінцоў заняў яго месца. Цяпер адна за адной на мяне ананімкі пасыпаліся... Ды быццам пакуль не прыйшоў сюды да нас працаваць Клінцоў, і не было ў нас ананімак.
- А гэта думка, падкажу Заняпалаву. І няхай праверыць... А што да вас, Андрэй Анісімавіч? Няма там, у той ананімцы, ніякага крыміналу. Хутчэй бруд. Злосць. І, можа быць, добра, што вам тую ананімку не паказалі.
- Хто яго ведае, добра гэта ці дрэнна, - сказаў Андрэй. - Паглядзім, час пакажа.
І, каб забыць пра ананімку, перавёў размову на іншае:
- Я з нарад перадсвяточных вярнуўся. Як там у нас да першамайскіх свят ідзе падрыхтоўка?
- Ды быццам усё ў парадку, я дакладваў у райкоме.
- А якія наогул праблемы ёсць?
- Бюро трэба было б сабраць, сход правесці.
- Па якім пытанні?
- Ну, на бюро пра сход трэба пагаварыць. Ды і з міліцыі папера прыйшла. Пракопчыка п'янага злавілі...
Пракопчык - гэта было прозвішча чалавека, якога ён, Андрэй, не так даўно залічыў на працу. Па просьбе якраз Пятра Кірылавіча. Ці то жончын брат, ці то так хтосьці. Словам, сваяк, «пазваночнік».
- Што, ён член партыі?
- На ўлік дзён колькі як узяўся.
- І што ён зрабіў?
- Нічога асаблівага. Выпіў недзе з сябрамі і ў таксі, кажа, сеў, каб дадому заехаць. А таксіст пачаў патрабаваць дзесятку. Пракопчык засупраціўляўся, дзесятку даваць не хацеў. Той і завёз Пракопчыка ў міліцыю. - Ігар Віктаравіч засмяяўся.
- Чаго ты? - паглядзеў на Ігара Віктаравіча Андрэй.
- Працяг далей цікавы, мне сам Пракопчык расказваў.
- Ну? - як бы падагнаў, прыспешыў Андрэй Ігара Віктаравіча.
- Пракопчык не астаўся ў даўгу перад таксістам. Паквітаўся. Сказаў у міліцыі, што не старгаваліся яны з таксістам. Мала таго што дзесятку той вымагаў за праезд, дык яшчэ і гарэлку прапаноўваў, па пятнаццаць рублёў за бутэльку. Адчынілі багажнік, а там сапраўды гарэлка. Пяць бутэлек... - не пераставаў смяяцца Ігар Віктаравіч. - Словам, падкузьмілі адзін аднаго.
- Што, з партыі трэба выключаць?
- Выходзіць, што так.
- А сход на якую тэму ты думаеш правесці?
- Ды пра перабудову пара б пагаварыць. Нават у ананімцы пра гэта пішуць ужо. Думка такая ёсць, каб даклад зрабілі вы, - глядзеў у вочы Андрэю Ігар Віктаравіч.
- Гм, - гмыкнуў Андрэй. - Наогул, сход такі трэба правесці. Але ці гатовы мы?
- Ну, калі не гатовы, дык падрыхтуемся. Час жа ёсць.
- Параіцца з сім-тым трэба было б. Каб не паперад бацькі...
- Ну, вядома. Але ж і чакаць, пакуль усе правядуць такія сходы, перабудуюцца, а тады ўжо мы... Ды і райком патрабуе.
- Добра, - згадзіўся ўрэшце Андрэй. - На калі ты сход гэты назначаеш?
- Ну, бюро правядзём дзесьці адразу пасля майскіх свят. А сход пасля Дня Перамогі.
- Давай рыхтуй. Больш ніякіх праблем і пытанняў няма?
- Не, - адмоўна хітнуў галавою Ігар Віктаравіч.
- Калі ўзнікнуць - заходзь. А то ты нешта не часта ў мяне бываеш.
- Ведаеце, не было з чым заходзіць.
- А Пракопчык?.. Ды і ананімка гэтая, праверка?..
- Гэта ўсё сёння... Як гром з яснага неба... Я якраз сам збіраўся зайсці да вас, ды вы патэлефанавалі.
- Ну, правярайце, правярайце, толькі да слёз людзей не даводзьце. Люся ж маладая, ёй замуж трэба выходзіць. Жаніха б ёй падшукалі. А вы - палюбоўніка...
- Я ж казаў вам, гэта Пятрашкін... Нехта яго нацкаваў. Ён і па іншых фактах усё лез, прыдзіраўся.
- І што вы па выніках праверкі напісалі... Ці пісаць будзеце?
- Нічога асаблівага. Як звычайна пішуць - факты не пацвердзіліся. Што ж да перабудовы, дык дзе яна надта пакуль што пачалася? Усе ж чакаюць указанняў, адкуль і як яе пачынаць. І мы чакаем. А калі трэба, настойваюць? Пачнём.
- Што ты маеш на ўвазе?
- Ну-у, нешта ж трэба рабіць.
- А канкрэтна што?
- Канкрэтна? - паціснуў плячыма Ігар Віктаравіч. - Не ведаю.
- І я таксама не ведаю, - прызнаўся Андрэй. - Ведаю толькі - з сябе перабудову пачынаць трэба. Каб да сябе стражэйшым быць. Ды і да іншых. Каб сумленна жыць. Без усякіх выгод, адносіны чыстыя між людзьмі былі, без блатаў, званкоў... Справядлівасць усюды і ва ўсім каб запанавала. Каб не баяліся людзі праўды ў вочы адзін аднаму гаварыць. Ды і працавалі не так, як працуюць. Але гэта, як я мяркую, за адзін-два дні, нават гады не зробіш. На гэта час трэба і перабудова... Гэта не на месяц-два, а надоўга. І бяда, што некаторыя гэта прынялі як чарговую каманду, кампанію. Узяліся кадры перастаўляць. Вядома, і гэта трэба, але ж гэтага мала, зусім мала...
- Ну-у, Андрэй Анісімавіч, вас хоць сёння выпускай на трыбуну, - заўсміхаўся, падымаючыся з-за століка, Ігар Віктаравіч. - А яшчэ хваляваліся, пыталі ў мяне, што гаварыць.
- Сказаць-то я знайду што. Але ці зразумеюць мяне людзі? Не прывыклі ж мы гаварыць на сходах па шчырасці, без паперак. Дый... Калі на тое пайшло, каб так гаварыць, самому трэба быць крыштальна чыстым. А мы ж... Усе, не толькі я, працавалі ў іншых умовах... І сам ведаеш, рабілі не заўсёды тое і так, як сумленне падказвала. Указанні зверху выконвалі. А яны, гэтыя ўказанні, розныя ж былі... Замест таго каб навукай, доследамі займацца, мы бульбу капалі, памідоры, моркву перабіралі, вуліцы мялі... Нарады, пасяджэнні нікому не патрэбныя праводзілі... Быццам не вельмі і вінаваты мы ва ўсім гэтым... І разам з тым - вінаваты...
- Усё так, правільна. І сход такі... Як бы ачысціцца ад усяго, што дасюль не лепшае было, што не давала жыць і працаваць сумленна... Трэба!
- Давай паспрабуем правесці.
Ігар Віктаравіч пайшоў з кабінета, а Андрэй, падняўшыся з крэсла, задумаўся. У які раз задумаўся над тым, пра што думаў усе апошнія дні - што рабіць? Небяспека быццам ад яго адведзена, мінула, не ўдалося камусьці вось так адразу з ходу ўтапіць яго. Але ж... Сам, сам адчуваў ён - не можа ён, не мае права быць кіраўніком, надта ж заблытаўся ў розных цянётах. Як жа заклікаць да перабудовы, жыць і працаваць па-іншаму ўсіх, калі сам...
«Зноў пачакай, не гарачыся, - быццам перапыніў яго думкі хтосьці. - Жыццё мудрэй за ўсіх. Бачыш, здавалася дзень-два таму назад безвыходная сітуацыя. І з працай, і хатнія справы... А тут яшчэ і ў вёску, дадому, ехаць нельга. А бачыш жа - ананімка тая стрэліла міма цэлі, і дома, з Алай, быццам памірыліся, наладжваецца ўсё...»
«Э-э, не спяшайся! Нічога не змянілася. Хіба толькі ананімка лопнула, як бурбалка. А астатняе ж...»
«І ўсё ж гарачыцца не варта. І панікаваць таксама. У жыцці ўсякае бывае. Пад'ёмы і спады, радасці і няшчасці. Пара прывыкнуць да гэтага. І цярпліва, мудра на ўсё рэагаваць».
Вярнуўся да стала, сеў у крэсла - трэба было брацца за справы, працаваць.
|
|
