|
|
НЯБАЧНАЯ СМЕРЦЬ
1
Надышлі першамайскія святы, і Андрэй, каб не сядзець у горадзе, паехаў на дачу. Зграбаў леташняе, ужо збуцвелае за зіму лісце і бадылле і разам з паабразаным голлем, што ляжала ў лоўжыках па ўсім гародзе і сохла, зносіў у кучу і паліў. Густы, з гаркатою дым слаўся па зямлі, падымаўся над дрэвамі, раставаў, паволі, бясследна знікаў у блакітнай прасторы неба, якое было, як здаецца ніколі яшчэ, высокае і чыстае. І Андрэй, абапёршыся на дзяржанне віл, глядзеў, праводзіў вачыма дым і думаў, што гэтак жа, мусіць, і ўсё знікае - думкі, пачуцці, мары, ды, урэшце, і сам чалавек, не пакідаючы асабліва нідзе і ні на чым свайго знаку, сваіх слядоў. Потым, ачысціўшы пляц, узяў рыдлёўку і пачаў капаць. Гэтую работу Андрэй любіў - можа, таму, што яна напамінала дамоўку, самы шчаслівы яго час - дзяцінства, юнацтва, калі жыў у вёсцы і кожную вясну памагаў маці і бацьку сеяць соткі. І цяпер, як Андрэй адзначыў неўзабаве для сябе, яго гэтак жа, як і тады, п'яніў пах свежаўскапанай зямлі і гною.
«Хто ведае, буду есці я тое, што пасаджу сёлета тут, на дачы, ці не буду, - думаў Андрэй, - а ўскапаю, пасаджу... Няхай расце. Не я спажыву, дык нехта іншы...»
Думка пакінуць Алу, пайсці з сям'і Арцёма Гаўрылавіча не выходзіла з галавы. Хоць адносіны з Алай быццам і паляпшаліся, наладжваліся, аднак той ранейшай блізкасці ды і шчырасці не было. Нейкая нябачная не то канава, не то мяжа была між імі. Нават калі ў пасцелі разам ляжалі...
«Ва ўсім Ала вінавата, надта ж мамку сваю слухалася... Ды і я таксама ж... Чаго можна ад мяне чакаць, калі я пабыў у ложку з іншай жанчынай...»
Няёмкасць, халоднасць, адчужанасць і як бы непамыснасць адчуваліся ў адносінах з жонкай, хоць ён, Андрэй, імкнуўся гэта і хаваць, не паказваць. Дый, калі шчыра прызнацца, толькі цяпер Андрэй зразумеў, чаму так вабіла, цягнула яго да сябе Іра - не параўнаеш яе, ніяк не параўнаеш з жонкаю - надта ж нецікавая Ала была ў ложку.
«Каб не пазнаёміўся з Іраю, то і не ведаў бы, якія бываюць жанчыны», - думаў Андрэй. І шкадаваў, шкадаваў, што так неспадзявана з Ірай усё скончылася.
«А можа, можа, усё яшчэ і не скончылася? - думаў, строіў здагадкі Андрэй. - Проста непаразуменне. Першае і таму такое балючае. Няйнакш нехта ёй нечага нагаварыў. Але хто? І чаму, навошта?»
Дні стаялі пагодлівыя, цёплыя. Толькі раз быццам нахмарыла, пакрапаў невялікі дождж. Начаваць на дачы і то было няхоладна. Спявалі жаўранкі, бегалі па полі надта ж шустрыя і дзелавыя шпакі. А ўранні, калі прачынаўся, аж глух ад цішыні - дача стаяла пры лесе, далёка ад чыгункі і шасэйных дарог, да таго ж на астатніх дачах, што былі паблізу, яшчэ ніхто не жыў. І Андрэй адпачываў, гаіўся душою і целам.
«Каб не гэты куточак, даўно б збег з горада. А так хоць трошкі ды адпачнеш калі-нікалі, - думаў Андрэй. - І на добры лад, трэба было б і жыць увесь час тут. А на працу ездзіць. Як гэта робяць у многіх краінах. Але ў нас... Такой завядзёнкі няма».
Пра аварыю, пра тое, што адбылося ў Чарнобылі, неяк забылася. Тэлебачанне пра гэта больш не напамінала, не напамінаў і Іван Пастушок. Ён наогул недзе як праз зямлю праваліўся - знік. Праўда, ён папярэджваў Андрэя, казаў, што можа знікнуць.
«Відаць, і праўда ў Чарнобыль паехаў. Ды няхай. Гэта па яго часці. Вернецца, то раскажа, што там і да чаго».
За святы Андрэй амаль увесь участак перакапаў. Парабіў грады, пасеяў радыску, моркву, пасадзіў часнок, цыбулю, нават бульбу-скараспейку. Хоць і цёпла было, але сеяць і садзіць нешта яшчэ не асмеліўся - быццам ранавата.
«Няхай, на Дзень Перамогі падскочу, то і пасяўную ў асноўным закончу».
Шкадаваў Андрэй, што паслухаўся Івана, не паехаў у вёску да маці.
«Радыяцыі збаяўся. А маці так бы рада была. Ды і памог бы ёй. Трэба, вярнуўшыся ў горад, Івана пашукаць, - як бы наказаў, загадаў сабе. - І калі нічога вельмі небяспечнага няма, усё ж паехаць у вёску. Пажыць там, адпачыць ад усяго. Ды і падумаць - што і як далей рабіць. Бо калі Дзямід Станіслававіч прапанаваў падаць заяву... То... Ды і сямейныя справы... Жыць з Алай... Урэшце няхай сама яна выбера - я даражэй ёй ці маці... Вось з'еду адсюль куды-небудзь... Прыедзе да мяне жыць Ала - значыцца, кахае, дарагі я ёй... А не прыедзе... І не трэба. Бачыш, пра дзіця раптам успомніла, загаварыла... Але... Я цяпер... Заводзіць дзіця, калі не ведаю, жыць мне з ёй ці не жыць. Ды і Іра...»
Кальнула, у самае сэрца кальнула, калі ўспомніў Іру.
«Заехаць да яе трэба, пагаварыць...»
«Але ж яе... Колькі ні тэлефаную - няма і няма. Ды і сказала ж, каб не смеў заязджаць, заходзіць дадому».
«Тады... На працу да яе хіба зайсці?»
«А гэта ідэя! З працы яна не прагоніць, выслухае мяне. Ды і я яе».
І Андрэй вырашыў - адразу ж, як скончыцца свята, заедзе да Іры на працу.
«Быць таго не можа, каб яна не расказала пра ўсё. Калі прычына важная, што ж, не будзем больш сустракацца... Я мужчына, пастараюся ўсё, што было, забыць. А калі... Узважу, падумаю. Ці Ала, ці Іра?.. А можа, і не адна і не другая... Гэтага ніхто за мяне не вырашыць. Толькі я, адзін я. І чым хутчэй, тым лепш...»
З горада ніхто не прыязджаў - ні Ала, ні Эльвіра Барысаўна, ні Арцём Гаўрылавіч.
«Чаму? Раней хоць Арцём Гаўрылавіч зрэдку цікавасць да дачы, зямлі, саду праяўляў. А цяпер... Няўжо іх так усіх гэтая радыяцыя напалохала? Але ж... Каб было што сур'ёзнае - пісалі б, гаварылі б...»
Усё ж нейкая нібы трывога, неспакой не пакідалі Андрэя. І ў суботу, паабедаўшы, ён пахадзіў па садзе, гародзе і, як бы развітаўшыся з усім, што яго звязвала з дачай, паехаў у горад.
2
Калі Андрэй адамкнуў дзверы і зайшоў у кватэру, дома нікога не было.
«Дзе ж гэта ўсе падзеліся? - здзівіўся ён. - У госці да каго пайшлі?.. А можа, пагуляць? Пагода ж стаіць як улетку. Хоць загарай...»
Са смакам памыўся ў ванне, пайшоў на кухню, адчыніў халадзільнік - там, як і заўсёды раней, было поўна ўсякай яды - за Арцёмам Гаўрылавічам пакінулі размеркавальнік. Паеў, нават наліў сабе грамаў сто гарэлкі. Чамусьці захацелася выпіць менавіта гарэлкі. Халоднай, з халадзільніка. І ён гэта зрабіў.
На душы як бы палагаднела.
«Дарэмна я ўсё да галавы ды і да сэрца так блізка бяру. Ледзь не грэшнікам сябе лічу. Ёсць жа яшчэ горшыя за мяне. І пасады займаюць куды большыя. І шчаслівыя. Палюбоўніц маюць, і не па адной. Жывуць з сакратаркамі, машыністкамі... Ды і на курортах заводзяць сабе жанчын... А я... З Ірай выпадкова сышоўся і то дакараю, дратую сябе... Ды і ўсё астатняе... Падумаеш, некалькі чалавек па званку на працу ўзяў, некалькі пуцёвак аддаў не таму, каму, можа, варта было аддаць... Людзі вунь хабар бяруць, нажываюцца на пасадах...»
Хацелася выпіць яшчэ, але Андрэй стрымаў сябе.
«Раптам выйсці куды-небудзь давядзецца? Хоць і свята, а ўсё ж... Міліцыя напагатове... І ловіць чамусьці не алкашоў, а тых, хто падвыпіўшы... І не рабацяг, а начальнікаў, хто ў капелюшы і пад гальштукам... Можа, нават указанне адкуль такое атрымалі...»
Пахадзіў па хаце, не ведаючы, чым заняцца, што рабіць.
«Іры хіба патэлефанаваць?.. А то і пад'ехаць да яе? Ды і з Іванам бы звязацца? Цікава, дома ён ці не?»
Падышоў да тэлефона, набраў Іванаў нумар. Падняла слухаўку Іванава жонка, Святлана, якую Андрэй трохі ведаў, хоць не так, як, можа, трэба было б.
- Са святам вас! - павіншаваў ён Святлану.
- І вас таксама! - адказала Святлана. - Гэта Андрэй Анісімавіч? - пазнала яна. - Добра, што патэлефанавалі. А то Іван ужо даручэнняў розных мне надаваў. А калі так... Самі з ім пра ўсё і пагаварыце. Іван! Іван! - закрычала Святлана, завучы мужа. - Андрэй Анісімавіч тэлефануе...
Іван падбег да тэлефона ў той жа міг. Не сказаў, а хутчэй выдыхнуў радасна:
- Добра, што патэлефанаваў, ды, урэшце, і прыехаў са сваёй дачы.
- А што, ты хіба тэлефанаваў, шукаў мяне? - спытаў, як заўсёды гаворачы з Іванам, весела Андрэй.
- Некалькі разоў. Я ж, можна сказаць, праездам тут. Сёння ж, літаральна праз некалькі гадзін, зноў еду.
- Усё па аварыі гэтай?
- Ага.
- А я неяк супакоіўся, - прызнаўся Андрэй. - Радыё, газеты маўчаць...
- Злачынна маўчаць, скажу я табе. Тысячы людзей кінуліся загараць, выехалі на прыроду. Ды і ў тыя раёны... Цяплынь жа стаіць... А гэта - нельга!
- Зноў ты за сваё! - як бы папракнуў, пакпіў з Івана Андрэй.
- Ты, мусіць, чарку ўзяў, - здагадаўся Іван, - бо вясёлы нешта.
- Узяў, - засмяяўся Андрэй. - Вярнуўся з дачы, у мяне дома нікога няма. Дык я чарачку сабе наліў...
- Ці хоць добра памыўся пасля дачы?
- Ды быццам так. А што?
- Лепш бы ты не ехаў на тую дачу, у зямлі не капаўся.
- Не магу я без гэтага, - з болем у душы загаварыў Андрэй. - Як вясна прыходзіць - цягне бы магнітам мяне да сябе зямля... А ты... Лепш скажы, дзе ты ў святы быў!
- Я? У тыя раёны, што ад аварыі пацярпелі, ездзіў.
- Ну і што там? - зацікавіўся Андрэй.
- У двух-трох словах не раскажаш. Давай лепш сустрэнемся, да мяне прыедзь.
- Я выпіў, таму...
- Таксі выклічы, - параіў Іван.
- Э, не, у мяне адзін супрацоўнік сеў выпіўшы ў таксі, дык таксіст яго ў міліцыю здаў. З партыі вось выключаць будзем. Давай лепш ты да мяне пад'едзь, у мяне дома якраз нікога няма.
- Ладна, еду.
І прыехаў. Хутка, Андрэй нават стол не паспеў падрыхтаваць. А хацелася пачаставаць Івана як след - і свята ж было, ды і не так часта Іван на кватэру да яго заходзіў. Але калі Іван пазваніў у дзверы і Андрэй адчыніў яму, то... разгубіўся.
- Ты што, Іван, захварэў? - спытаў Андрэй са страхам - быў Іван худы і як бы ўчарнелы. Аж шчокі запалі, сківіцы выпіралі.
- Я казаў табе - бяда, вялікая бяда здарылася. І страшна вось што - многія не разумеюць гэтага. Паводзяць сябе, быццам нічога нідзе не здарылася, - ідуць поўным ходам палявыя работы, праводзяцца мітынгі, дэманстрацыі, дзеці гуляюць па вуліцы, сёй-той загарае. Ды яшчэ дзе - за некалькі кіламетраў ад рэактара... П'юць малако, ядзяць яйкі, шчаўе, крапіву... А гэта... Атрута... Смерць...
- Ты хоць бы прысеў, у мяне стол вунь... Праўда, не паспеў я яго як належыць яшчэ падрыхтаваць...
- Не да таго, Андрэй... Людзей трэба ратаваць. Асабліва дзяцей... Бо яна, гадаўка, гэтая радыяцыя, найперш па іх б'е...
- Няўжо ўсё так страшна, як ты гаворыш? - верыў і не верыў таму, што чуў, Андрэй.
- Не тое слова - небяспечна! Час, вядома, упушчаны ўжо, але сёе-тое можна яшчэ паправіць, выратаваць людзей. Толькі трэба не марудзіць, мабілізаваць усё і ўсіх. Украінцы на другі дзень пасля аварыі за эвакуацыю ўзяліся, а мы толькі ўчора, сёння...
Андрэй усё ж усадзіў Івана за стол.
- Не гарачыся, давай па парадку ўсё раскажы... - сеўшы таксама за стол, сказаў, супакойваючы сябра, Андрэй.
- Я казаў табе - у мяне вельмі мала часу.
- Куды ты спяшаешся?
- На цягнік, у Маскву.
- І што ты рабіць там будзеш?
- ? - паціснуў плячыма Іван. - Ведаю адно - пастараюся даказаць, што эвакуіраваць трэба не толькі тыя вёскі, што ля самага рэактара. Ды і дзяцей... Як мага больш дзяцей... Бо калі гэтага не зробім... Ніхто нам потым ніколі не даруе...
- А без эвакуацыі нельга?
- Нельга. На гэта, праўда, патрабуюцца вялікія сродкі. Трэба ж эвакуіраваных не толькі дзесьці пасяліць, але і даць ім працу. Бо дадому, у свае вёскі, яны... можа быць, сёй-той ужо і ніколі не вернецца.
- Ты што? - падняў на Івана вочы Андрэй.
- Тое, што чуеш. У некаторых вёсках, можа быць, хоць я ў гэта і не веру, калі правесці належную дэзактывацыю, з часам можна будзе і жыць. Але ў тых, што блізка да рэактара, што засыпаны стронцыем, плутоніем, цэзіем... Калі хто і будзе жыць, дык ужо не на нашай памяці... Такі куточак зямлі, можна сказаць, Богам дадзены, загубілі. Спярша абязлесілі, асушылі, а цяпер яшчэ і атрутай засыпалі...
- Ніяк паверыць я табе не магу, - адкінуўся на спінку крэсла, зажмурыў вочы Андрэй, спрабуючы асэнсаваць тое, што пачуў ад Івана.
- І ніхто, ніхто верыць не хоча! Але тое, што я кажу, - факт, рэальнасць. Тут права рашаць трэба даць тым, хто гэта хоць трохі ведае, хто ў гэтым разбіраецца. Хоць і мы... Не ўсё, далёка не ўсё ведаем! Вывучаць трэба. Але і тое, што ведаем, жахліва...
- І колькі вёсак эвакуіруецца? - расплюшчыў вочы, паглядзеў зноў на Івана Андрэй.
- Па Гомельскай вобласці больш як пяцьдзесят. Але гэта мала. Яшчэ прыкладна столькі ж трэба... Неадкладна! А там і гарадкі некаторыя, вёскі...
- А наша, як наша вёска?
- Быў я там, я казаў табе. Наогул жа, я аб'ехаў дзесяткі вёсак Хойніцкага, Брагінскага і Нараўлянскага раёнаў. Вясна, зелена ўжо там. Сады вось-вось зацвітуць. Прыгажосць - словамі не выкажаш. Людзі ўсюды варушацца - аруць, сеюць. Быццам нідзе нічога і не здарылася. А есці ж таго, што пасеюць, што вырасце, нельга будзе. У гэта цяжка паверыць, а трэба. Стаяў я на беразе Прыпяці, на рэактар той глядзеў, што з-пад чалавечай улады выйшаў. Дыміць ён, як у нас там кажуць, курае... І ад яго ідзе, ідзе ва ўсе бакі радыяцыя... А яна ж пранікае ў арганізм, ва ўсё жывое. Арганізм, як губка, яе ў сябе ўбірае. Кожную хвіліну ўсё больш-больш. А гэта ж - смерць... Ды і ізатопаў розных, шкодных для ўсяго жывога, рассыпалася ўга колькі! Што з дажджом выпала, што ветрам занесла... Ды і нясе, цяпер нясе... І калі рэактар той утаймуюць - невядома!.. Справа гэта новая, ніколі яшчэ такога ў нас не здаралася! А побач жа і трэці, другі, першы блокі... На некалькі дзесяткаў, а то і больш кіламетраў наўкруг усё атруціць можам! І гэта мы, вучоныя, ведаем. А людзі звычайныя нічога не ведаюць, не ўяўляюць нават, жывуць так, як і жылі, быццам нідзе нічога і не здарылася. Заехаў я ў сваю вёску, - расказаў Іван. - Радыяцыя там, праўда, пакуль невысокая, можна сказаць, цярпімая, асабліва ў параўнанні з іншымі вёскамі, дзе я пабываў. І далекавата ад Чарнобыля, ды і лес прыкрывае. А правільней - воблака тое, атрутнае, што смерць несла, міма прайшло... Маці на гародзе грады сее. Вядома, узрадавалася, цалавацца кінулася. Я на рукі яе гляджу - голыя ж яны, усе ў зямлі... А ў зямлі - смерць жа!.. Пайшлі ў хату, прымусіў маці памыць рукі з мылам, спярша халоднаю, потым цёплаю вадою. Пачаў ёй расказваць, што, як і да чаго... І ведаеш, не пераканаў маці. Ні ў чым... З вёскі ехаць наадрэз адмовілася. «Куды я цяпер? Сеяць жа поле трэба!» Я: «Усё адно есці не будзеш таго, што вырасце!» А яна: «Не выдумляй, сын, а што ж я буду есці!» Тады я пра эвакуацыю загаварыў, маўляў, сілком будуць высяляць з родных мясцін людзей, ды і высяляюць ужо з некаторых вёсак, не пытаючы, хоча хто ці не хоча таго. А яна: «Гэта немцы з намі ў вайну рабілі. Цяпер свае таго не зробяць. А пачнуць рабіць - у лес паўцякаем!» Я: «Нельга тут аставацца. Хто астанецца - памрэ». Яна: «Вечна жыць, сынок, не будзеш». Я: «Нікога пускаць сюды не будуць». Яна: «О, тым больш нікуды не паеду. Тут жа магілы, уся радня мая на могілках... І каб я адсюль куды паехала?..» Вось і ўся размова... І тое самае, прыкладна так, дарэчы, твая маці. У гародзе, як і мая, капалася, калі я заехаў да яе. Чаго ні гаварыў, як ні страшыў - словы мае - як аб сцяну гарох. Папрырасталі людзі душой і целам да сваёй зямлі, іх, як дрэва, можна толькі з карэннямі вырываць...
- А што ж ты думаў? Бацькі, дзяды, прадзеды нашы там жылі... Бацькоўскі кут, родная зямля... І ўсё, усё там роднае, - зноў зажмурыў вочы, задумаўся Андрэй.
- Душа крывёю абліваецца... Людзі, якія працавітыя, добрыя там людзі! Нідзе я такіх не бачыў, не сустракаў. І трэба ж - гора такое на іх абрынулася. На край увесь!
Памаўчаў, падумаў.
- А яе ж, тую самую атамную станцыю, хацелі пад Кіевам збудаваць. Вучоныя выступілі супраць, дамагліся ўсё ж, каб хоць трохі далей аднеслі! Кіеў бы ўвесь ляснуў! Вось да чаго неабдуманасць магла б прывесці!
Пакруціў галавою.
- Уяўляю, што там, на станцыі, цяпер! Трэба ж неяк так зрабіць, каб іншыя блокі ацалелі. Ды і рэактар утаймаваць, каб смерць не сеяў! А потым, калі ўтаймуюць яго, колькі папрацаваць давядзецца. Зямля наўкруг засыпана ізатопамі, атручана. Яны могуць у ваду грунтавую трапіць. А звяры, птушкі, рыба... Іх жа не пазабіваеш усіх... І не скажаш, што туды нельга, там смерць... А лясы? Што з імі рабіць? Ды і з полем, лугам, балотамі?
- Ты б, можа, чарку выпіў, з'еў чаго? - спытаў, паказваючы на стол, Андрэй. - Свята ж.
- Не, не да пітва, не да яды, - аднекнуўся, адмовіўся Іван. - У Маскву трэба ехаць. Разам са мною ў купэ розныя людзі будуць. Ды і, скажу табе, пабываўшы там, не хочацца нічога ні есці, ні піць. Нарабілі самі сабе бяды, быццам мала яе ў нас было, гэтай яшчэ не хапала. І бяда гэтая... Будзе ж разносіцца. Птушкамі, звярамі, з вадою, з ядою... Нават калі калючым дротам абгарадзіць тое месца, усё адно нічога не паможа. Як, як гэта адаб'ецца на жыцці Ўкраіны, Беларусі? Ды і не толькі... Аварыя гэтая напомніла, што такое атамная энергія і як з ёй трэба асцярожна абыходзіцца. Ага, - як бы спахапіўся Іван, - дык вось якое даручэнне ці просьба ў мяне да цябе. - Іван сцяў свае тонкія губы, як бы засяродзіўся над нечым, падумаў. - Паспрабуй ты пад'ехаць туды, у вёску. І ўгаварыць, забраць сваю і маю маці...
- Але ж яны, ты кажаш, ехаць нікуды не хочуць - адмовіліся?
- Мала што. У бліжэйшы час эвакуацыя дзяцей пачнецца... З многіх вёсак, і з нашай таксама. А гэта дзейнічае. І яны... Можа, паддадуцца, згодзяцца да нас у Менск прыехаць. Мяне не паслухаліся, то, можа, цябе паслухаюцца... Я не прасіў бы, але сам... Не ведаю, дзе буду. У Маскве, Кіеве ці яшчэ дзе-небудзь. Я казаў табе - вядзецца вялікая работа па ўтаймаванні рэактара. Я таксама да яе падключаны. Кожны робіць сваё, а ўсе разам адно, агульнае.
І Іван і Андрэй памаўчалі.
- Вось што, - парушыў першы маўчанне, сказаў Андрэй. - Я ў гэтай справе, вашай атамнай навуцы, прафан. Скажы, калі ласка, мне - радыяцыя небяспечна, я гэта чую, ведаю. Але ж ты, скажам, ездзіў па тых мясцінах... Ды і іншыя з табою... І тыя, што там жывуць... Маці нашы... Як адаб'ецца гэта на табе, на іх?
- Бачыш, у чым каварнасць усяго - яна, гадаўка, не адразу забівае чалавека, - як бы падумаўшы, сказаў Іван. - Пранікнуўшы ў арганізм, яна яго аслабляе, разбурае. Паступова... Асабліва жахліва дзейнічае на спадчынны код, на патомства. Колькі гадоў мінула пасля атамнай бамбёжкі Хірасімы і Нагасакі, а яшчэ і цяпер нараджаюцца калекі, непаўнацэнныя ва ўсіх адносінах дзеці...
- І ты... Ведаючы ўсё гэта, свядома рызыкуеш сабой, сваім жыццём?
- А што ж рабіць? Трэба ж небяспеку ад людзей адвесці ды і памеры бяды вызначыць. Хто гэта зробіць, як не мы, вучоныя? Самі натварылі бяды, самі і спраўляцца з ёю мусім. Я ды і іншыя вучоныя, што цяпер ночы не спяць, - не ў разлік. А вось тыя, хто церпіць з-за нас, каго выселілі ці высяляць яшчэ будуць. Ды і іншыя, хто не ведае нічога, чым гэта можа скончыцца... Вось каго шкада. Мы натварылі бяды, а яны пажынаюць плады нашых памылак...
- А ты... Ты можаш сказаць, што там, у Чарнобылі, здарылася, чаму адбылася тая аварыя? - задаваў, сыпаў пытанне за пытаннем Андрэй.
- Пакуль не. Працуе камісія, усё вывучае. Адно ясна - былі, відаць, нейкія недагляды, пралікі, а можа, і штосьці большае - парушэнні, халатнасць, недысцыплінаванасць, адыход ад нормаў - і ў тых, хто будаваў, і хто адказваў за эксплуатацыю. Бачыш, атамная энергія - справа новая, тут вока і вока, дысцыпліна і дысцыпліна патрэбны. А людзі некаторыя нашы... Сам ведаеш... Цяп-ляп, пусці-павалюся... Адносіны да працы павінны быць іншыя, трэба мяняць псіхалогію людзей. І гэта вельмі правільна, своечасова загаварылі пра перабудову. Так, як жылі і як працавалі, далей жыць і працаваць нельга. Трэба ўсё ў корані мяняць. Нельга, каб вучоных не слухалі ці, дзеля выгады нейкага выскачкі-чынушы, мянялі праекты, даты пуску аб'ектаў, правілы эксплуатацыі ды і ці мала што. У руках у людзей вельмі адказная тэхніка, і на ёй, з ёй трэба працаваць гэтак жа адказна... Чарнобыльская бяда многаму навучыць, перасцеражэ. Шкада, што яна не абмінула наш з табою родны кут. Вось жа скажы - такі вялікі зямны шар, столькі набудавана ўсюды гэтых самых атамных электрастанцый, а расплачвацца даводзіцца нам з табою, нашым сваякам, землякам. Колькі людзі нашы, зямля наша нацярпеліся і ў гэтую вайну, ды і ва ўсе мінулыя. Не, яшчэ і гэтую бяду трэба перажыць, спазнаць...
Усё ж не вытрымаў - пацягнуўся да налітай Андрэем чаркі з гарэлкаю, выпіў. Неяк адразу, адным махам. І падняўся з-за стала, сказаў:
- Выбачай, але мне трэба ісці. Тыя, хто заварыў гэтую кашу... можа, дзе на лаўрах спачываюць. А нам трэба расхлёбваць. Мабыць, такі ўжо лёс усіх сумленных людзей - дурні і зламыснікі робяць, а разумныя ды сумленныя папраўляюць...
Падаў руку - і моўчкі, не падымаючы на Андрэя вачэй, пайшоў, як не пабег з кватэры.
3
Астаўшыся дома адзін, Андрэй прыбраў са стала, потым пахадзіў па кватэры, не могучы знайсці сабе нідзе ні месца, ні занятку. Тое, што пачуў ад Івана, - а не паверыць яму гэты раз ён проста не мог, бо надта ж горача і пераканаўча Іван гаварыў пра ўсё, што ведаў і бачыў сам на свае вочы, - прымушала зусім па-іншаму глядзець на многае, калі не на ўсё.
«Ну, што чалавечае жыццё кароткае, міг, хвіліна адна, у любы час абарвацца можа... да гэтага я прывык, ведаю, - думаў ён. - Але каб жыццё цэлага краю, народа ды і ўсяго чалавецтва...»
Гэта было новае, ніколі яшчэ дасюль так не думалася, правільней, думалася, але як бы ў далёкай, неабсяжнай перспектыве - калі і здарыцца нешта падобнае, дык будзе гэта, можа, праз мільён ці мільярд год. Энергетычныя рэсурсы скончацца, карміцца не будзе чым, сонца астыне ці катаклізм нейкі адбудзецца - сарвецца з арбіты Зямля, сутыкнецца з якім-небудзь нябесным целам... А тут, выходзіць, самі людзі сябе пагубіць могуць. І здарыцца гэта можа кожны дзень, кожную хвіліну. Вунь колькі атамных і вадародных бомб нарыхтавана, ды і набудавана атамных электрастанцый. І варта адбыцца непрадбачанаму выпадку, і... Пачнецца незваротны працэс. Калі нават не загіне чалавецтва адразу, дык паступова, атручваючыся праз ваду, яду, паветра. Парушыцца спадчынны код... Пачнуць нараджацца непаўнацэнныя людзі, калекі...
«Вось да чаго давялі чалавецтва розныя вынаходствы, - думаў Андрэй. - Свет увесь загінуць можа. І тут Іван мае рацыю, ды і заўсёды меў - высокая духоўная культура павінна быць у сучаснага вучонага, самыя высокія паняцці аб этыцы і маралі. Ды і адказнасць. Перш чым рэкамендаваць сваё адкрыццё, ён павінен падумаць, добранька падумаць, узважыць, да чаго яно прывядзе. І не пра сябе, сваю славу і даброты вучоны павінен думаць, а пра чалавецтва, усіх, усіх людзей. І прыроду. Каб не парушыць чаго-небудзь у ёй сваім вынаходствам, захаваць той баланс, тую раўнавагу, якія ўсюды і ва ўсім былі і ёсць».
Не давала спакою і яшчэ адно - калі адбылася такая сур'ёзная аварыя ў Чарнобылі, то чаму маўчаць радыё, тэлебачанне, газеты, наогул усе сродкі інфармацыі? Гаворым пра галоснасць, а калі справа дайшла... Разгубіліся ці спалохаліся сказаць праўду?..
«А можа, і не ведаюць яшчэ ўсяго тыя, каму гэта трэба ведаць. Святы ж былі. Вучоныя-спецыялісты павінны вызначыць памеры бяды. І тады...»
«Але ж... Людзі там. Ды і тут... І ім бы ведаць, што і як рабіць. Сеяць ці не сеяць, што есці, піць? Дый ва ўсім астатнім, што рабіць? А то быццам нідзе нічога і не адбылося...»
«Можа, там, дзе сапраўды існуе небяспека, людзі папярэджаны даўно. Ссяляюць, эвакуіруюць іх».
«Зноў жа - куды? Вольных жа, незанятых кватэр у нас няма. Можа б, да людзей звярнуцца, каб у свае кватэры пусцілі...»
«Дамы адпачынку ёсць, піянерскія лагеры. Гэта Арцём Гаўрылавіч адразу ж сказаў, як пачуў, што пыталі, у якім стане дом адпачынку і піянерскі лагер, прасілі прыспешыць іх падрыхтоўку да сезона. Стары воўк, ведае, што да чаго... І мне трэба будзе ўсе сілы кінуць, каб рамонт і падрыхтоўку піянерскага лагера як мага хутчэй скончыць. Ды і пра штаты, харчаванне, іншае забеспячэнне падумаць...»
«А маці? Як да яе з'ездзіць?»
«Хіба на Дзень Перамогі. Сам і пагляджу, наколькі гэта ўсё сур'ёзна там. І калі што якое... Сілаю маці ў машыну пасаджу, забяру да сябе. Не захоча дома ці на дачы жыць, у які-небудзь дом адпачынку завязу. Ніколі ж нідзе ні разу не адпачывала...»
«А хто калі ў вёсцы дзе адпачываў?»
«І гэта праўда. Усё дзеля гарадскога насельніцтва дамы адпачынку будуем, а дзеля вясковага... Быццам яны і не трэба. Жывуць, маўляў, на прыродзе, працуюць заўсёды на свежым паветры. Дый... Не прывык жа там ніхто адпачываць... Вось і мяне... Усё жыццё працаваць вучылі. І не толькі мяне, а і ўсіх, хто ў вёсцы нарадзіўся. І мы, дзеці вёскі, прыехаўшы ў горад, забываем пра вёску, вясковых людзей. Як яны там жылі, працавалі, адпачывалі - так няхай і жывуць, працуюць, адпачываюць. Тыя калгасныя дамы адпачынку... Колькі іх і хто там бывае?..»
Прыйшлі, вярнуліся дадому Арцём Гаўрылавіч, Эльвіра Барысаўна і Ала. Усе ў добрым, амаль вясёлым, святочным настроі - няйнакш з гасцей. Арцём Гаўрылавіч не распранаючыся адразу ж падаўся не зусім упэўненай хадою ў свой кабінет, мабыць, перабраў, выпіў лішне і яму нядобрылася. Эльвіра ж Барысаўна цвіла, усміхалася.
- Мы пуцёўкі сабе дасталі, - пахвалілася яна. - Заўтра ж і паедзем.
- Чаму так спешна? Ды і рана ж яшчэ, каб адпачываць, - сказаў, быццам нічога не ведаў, ні пра што не здагадваўся, Андрэй.
- Як гэта - спешна, рана?.. Мы ж казалі табе - у Менску радыяцыя, павышаны фон... Чаго ж здароўем сваім рызыкаваць? - паглядзела на Андрэя як бы з выклікам Эльвіра Барысаўна. - Усе, хто можа, уцякаюць.
- І куды ж вы? - не мог ужо, каб не спытаць, Андрэй.
- У Прыбалтыку. Туды радыяцыя, кажуць, не дайшла. Алачку ратаваць трэба... Радыяцыя ж перш за ўсё на спадчынны код б'е...
- Я, мама, сама яму ўсё раскажу, - заўсміхалася, гледзячы Андрэю ў вочы, Ала. - Ты што, толькі што з дачы прыехаў?
- А што? - паглядзеў на Алу Андрэй.
- Не трэба было туды табе ехаць, - падышла бліжэй да Андрэя, узяла яго пад руку Ала, і ён пачуў, што ад яе пахне віном. - Там жа таксама радыяцыя. Былі мы ў гасцях... - Яна назвала прозвішча агульных знаёмых, з якімі сябравалі Арцём Гаўрылавіч і Эльвіра Барысаўна. - То там чалавек адзін быў. Ён і растлумачыў усё нам...
- Што, напрыклад? - глядзеў кпліва на Алу, не зводзіў з яе вачэй, быццам упершыню бачыў, Андрэй.
- Ну, што зеляніны есці нельга... Малака піць... На паветры бываць... У зямлі капацца... Наогул, радыяцыя - вельмі небяспечная, яна можа прывесці да самых розных хвароб. І таму, - заўсміхалася, склала банцікам губы Ала, - трэба ад яе ўцякаць. Вось мы пуцёўкі і дасталі праз маміных і татавых знаёмых. І паедзем.
- А мяне... Тут пакінеце?
- Я ж казала, - умяшалася зноў у гаворку Эльвіра Барысаўна, - каб ты паклапаціўся і пра сябе, і пра нас - усім нам дастаў пуцёўкі.
- А калі я не дастаў, дык вы мяне... Лішні я, выходзіць. Мой спадчынны код, значыцца, вас не цікавіць?
- Ты ж на рабоце, - паглядзела зноў у вочы Андрэю Ала. - Але калі ты так хочаш... Прыязджай да нас... Ці пуцёўку сабе таксама вазьмі. Ты ж, мабыць, маеш права?
- Маю, маю, - сказаў як бы з раздражненнем Андрэй і, зрабіўшы пакрыўджаны выгляд, пайшоў у свой пакой. Але не ўседзеў там доўга - пачуўшы, што Эльвіра Барысаўна і Алачка, сабраўшыся на кухні, пра штосьці бойка, наўзахапкі загаварылі, заспрачаліся, а Арцём Гаўрылавіч, прылёгшы на канапу, заснуў - з яго пакоя чуўся смачны храп, - Андрэй, нікому нічога не кажучы, ціхенька адчыніў дзверы і вышмыгнуў з кватэры.
Вечарэла. Вялізны чырвоны круг сонца вісеў далёка за дамамі, апускаючыся з кожнай хвілінай ніжэй і ніжэй. Дзе-нідзе ўжо зелянела, кучаравілася, і даволі густа, трава, распускаліся дрэвы - ліпы, бярозы, каштаны. Было надзіва цёпла і неяк малалюдна - недарэмна ж кажуць, што нішто так не стамляе людзей, як доўгія святы. А сёлетнія майскія святы былі доўгія - аж чатыры дні.
Выкіраваўшыся на набярэжную, Андрэй не спяшаючыся падаўся ўсцяж Свіслачы. Гэта быў яго даўні і любімы маршрут прагулянак. І зімою, і летам, і ўвосень, і вясною, у любое надвор'е. Як надаралася вольная хвіліна, так ён і кіраваўся на набярэжную, мераў і мераў яе нагамі. Іншы раз забрыдаў далёка, аж на возера. Хадзіў каля яго, глядзеў на ваду, чуў плёскат хваль - і гэта яго неяк дзіўна супакойвала, настройвала на добры, лагодны лад.
«Вядома, - думаў, як бы нават асуджаў сябе Андрэй. - Не трэба было мне паводзіць сябе, як хлапчук. Дасталі пуцёўкі, ехаць сабраліся - ну і, як у нас у вёсцы кажуць, калясом дарога, няхай едуць. А што я не свой, лішні ў іхняй хаце чалавек, дык да гэтага пара прывыкнуць. За сем'яніна мяне ніхто не лічыў тут і не палічыць, як бы я ні шчыраваў, як бы ні стараўся».
Было як ніколі крыўдна. Хоць і збіраўся, даўно збіраўся Андрэй сам пакінуць гэтую сям'ю, аднак прызнанне Эльвіры Барысаўны, што дасталі пуцёўкі і едуць (правільней, уцякаюць) у Прыбалтыку, было той апошняй кропляй, якая прымусіла яшчэ раз паглядзець на сябе нібы збоку, адчуць сваю непатрэбнасць, непаўнацэннасць.
«Бачыш, пра Алу, Алін спадчынны код падумалі... А пра мяне... Нават не ўспомнілі... Яны - гэта сям'я, а я... Я, выходзіць, і праўда лішні, чужы ім...»
Адчуваў Андрэй, ведаў, што, нават калі б прапанавалі яму паехаць у Прыбалтыку, дасталі пуцёўку, усё адно ён бы не паехаў. І ўсё ж, аднак жа...
Акрамя крыўды, была нейкая і як бы непамыснасць. І Андрэй, ідучы па набярэжнай, развярэджваў сябе ўсё больш і больш - не спыняў гульні ўяўленняў, сваіх крыўдных думак, а як бы даваў ім поўную волю.
«Мая маці, бачыш, не думае пра сябе, што з ёю будзе. Пакінуць свой дом, родны кут, магілы бацькоў... Яна не ўяўляе свайго жыцця без усяго гэтага. А яны, - думаў з непрыяззю, злосцю Андрэй пра Эльвіру Барысаўну, Алу, ды, зрэшты, і пра Арцёма Гаўрылавіча, - гатовы ўсё ў любы час пакінуць. Нічога іх не звязвае з домам, нішто ім не дорага. Куды заўгодна паедуць, абы добра ім было, абы жыццё сваё ўратаваць, далей ад небяспекі быць. Хай іншыя жыццём рызыкуюць, сваім спадчынным кодам... А яны... Яны не, нічым рызыкаваць не будуць».
Успомніўся Іван Пастушок.
«Вось такія Іваны няхай у самае пекла ідуць. І пойдуць, каб утаймаваць рэактар, каб пагрозу ад людскога жыцця адвесці. Ды і дайшлі ўжо. Іван пабываў на месцы бяды, радыяцыі, пэўна ж, набраўся... А ён жа вучоны, ведае, на якую рызыку ідзе...»
Недзе ў глыбіні душы Андрэй пазайздросціў Івану.
«Малайчына ўсё ж ён, ніколі не шукаў для сябе выгоды, лягчэйшага жыцця. Жыў так, як хацеў, сумленна, нідзе ні ў чым нікому не саступаў, праўду, толькі праўду ўсім у вочы казаў і ўсё рабіў ад душы, па шчырасці. Цэльная натура. А я, я...»
Аж брыдка, агідна стала.
«З кім, з кім я лёс свой звязаць хацеў, за кім, за чым пагнаўся? Замест таго каб працаваць, рабіць тое, што душы блізка, я... У кіраўніцтва падаўся, штаны праседжваю, паперкі розныя перакладаю, тэлефаную, узгадняю, упрошваю - час свой марную... Навошта, дзеля чаго гэта мне? Сказаў Дзямід Станіслававіч, каб заяву падаў, трэба было і падаваць... З'ехаць куды-небудзь, схавацца, забыць на ўсё, жыць як чалавек...»
«А куды, куды з'едзеш? Адзінае месца, куды можна было з'ехаць, схавацца, - вёска, родны кут - і то вунь... Замест таго каб самому там ратавацца, маці трэба ратаваць...»
«А што, калі забраць яе ды... У Казахстан, на Ўрал, у Сібір?..»
Адразу ж адчуў - не зробіць гэта. І не таму, што сілы волі не хопіць. Не. Любіць ён свой край, сваіх людзей, усё тое, да чаго змалку прывык, што ўвабраў у сябе за гады жыцця, да чаго душою і сэрцам прырос. І жыць без усяго гэтага не зможа, не зможа ён.
«Ды і маці не зможа. З дому, з вёскі - і то, бачыш, нікуды ехаць не хоча. А з краю, з Беларусі... І гаварыць няма чаго».
«Значыцца, думаць трэба, як жыццё тут уладкаваць. Без Алы ды, можа, і без сваёй вёскі... Без роднага кутка...»
Успомнілася Іра.
«Дзе яна, што робіць? Я ж нават са святам яе не павіншаваў! Хіба, можа, пашукаць тэлефон-аўтамат, патэлефанаваць?»
Адчуў, злавіў сябе на думцы - не хочацца яму гэта рабіць. Упершыню, між іншым, адчуў, злавіў сябе на такой думцы.
«Цікава, чаму гэта раптам? Ніколі ж такога не было... Значыцца...»
«Значыцца, і яна не пара мне».
«Можа, можа быць», - адразу ж згадзіўся сам з сабою Андрэй.
І думкі пераскочылі зноў на іншае, на тое, што найбольш і найглыбей хвалявала яго, не давала ў апошні час спакойна жыць, - на Алу, пасаду, якую ён займаў, на тое, што здарылася ў Чарнобылі і пра што так горача і трывожна гаварыў Іван Пастушок.
«Перабудова і праўда неабходная. І не толькі ў грамадстве, але і ў адносінах да працы, у душы, ва ўсім жыцці-быцці. Шчасце ж чалавека не ў тым, каб самому спакойна, шчасліва жыць, а ў тым, каб карысць, дабро людзям прыносіць, патрэбу ў табе яны адчувалі, бачылі. Каб сэнс у самога ў жыцці быў, мэта. Жыць так, як Іван жыве...»
З прагулянкі вярнуўся позна. Аднак, калі зайшоў у кватэру, там ніхто не спаў - пакавалі чамаданы, сумкі - поўным ходам ішлі зборы на ад'езд. Хацеў непрыкметна прашмыгнуць у свой пакой, але яго заўважыла, запыніла Ала.
- Табе тэлефанавалі, - паведаміла яна.
- Хто? - спытаў ён, і сэрца ёкнула: «Можа, Іра?»
- Не ведаю. Сказалі, каб, калі вернешся, тэрмінова патэлефанаваў. Тэлефон я запісала. Вунь там, на тумбачцы, паперка ляжыць.
Не, тэлефон быў не Ірын.
- Дарэчы, пра Чарнобыль па тэлевізары перадавалі, - як бы між іншым сказала Ала, не адыходзячы ад Андрэя.
- Што?
- Абстаноўка нармалізуецца, але становішча астаецца складанае. Так што мы правільна робім, што едзем адсюль.
- Едзьце, - сказаў абыякава Андрэй і пачаў набіраць нумар, запісаны Алай, куды яго прасілі патэлефанаваць.
На яго званок адклікнуўся незнаёмы жаночы голас:
- Хто гэта гаворыць?
Андрэй назваўся.
- Я пасылаю па вас машыну, - адказаў той жа жаночы голас. - Вы павінны быць... - яму назвалі месца, дзе ён павінен быць. - Вас там чакаюць...
З гэтага вечара Андрэева жыццё было падпарадкавана іншаму рытму, іншай волі - ён больш не быў гаспадаром сам сабе.
4
Запіскі Андрэя Лобача
...Вось я і на Палессі. Тут ужо сапраўдная вясна - зусім зелена. Але ні вясна, ні зеляніна не радуюць - ідзе высяленне людзей з вёсак. Пакуль што самых блізкіх да Чарнобыля. На высяленне даецца паўгадзіны. Нічога не дазваляецца з сабою браць, усё пакідаецца ў хатах, у дварах. Людзі спалоханыя, насцярожаныя - столькі дзён пасля аварыі жылі, нават працавалі ў полі, і раптам... Выганяюць, як на пажар. Але людзі ёсць людзі - усё адно кожны хапае хоць што-небудзь, нясе, валачэ з сабою. Адзін дзядзька прывалок сеткі, якімі лавіў у Прыпяці рыбу, другі чамусьці прынёс дзяжу, у якой учыняюць, месяць хлеб; жанчыны ж нясуць найчасцей коўдры, падушкі, клубкі нітак... Але іх просяць, прымушаюць нічога ані з сабою не браць, усё-ўсё выкідаць, бо яно забруджана, у ім - смерць. Нябачная смерць... Ніхто не супраціўляецца, не плача - вераць жа: высяляюць ненадоўга, на дзень-два... Так, дарэчы, і начальства людзям гаворыць.
Дзіўна, але не чуваць нідзе спеваў птушак. Ні жаўранкаў, ні якіх бы там іншых галасоў. Быццам вымерла ўсё навокал. А бывала ж! Божа, што рабілася такою парою некалі ў нас на Палессі!..
...У некаторых вёсках, пачуўшы, што будзе эвакуацыя, мужчыны ўцякаюць у лес. А ў Зялёным Лагу людзі не сталі садзіцца ў аўтобусы.
- Жылі мы тут некалькі сутак пры рацыі, - так чамусьці завуць тут радыяцыю. - І яшчэ гадзіну пабудзем.
І вынеслі з хат сталы, паставілі на іх што ў каго было. І выпілі, закусілі. Потым абдымаліся, цалаваліся, плакалі - развітваліся і з вёскай, і з сваімі хатамі, і з суседзямі.
Толькі пасля гэтага селі ў аўтобусы. Мусіць, сказаў ім хтосьці, што высяляюць іх надоўга, можа, і назусім, навечна.
Да слёз кранае, як людзі развітваюцца з могілкамі, з магіламі. Стаяць ля крыжоў, нешта шэпчуць, моляцца, хрысцяцца. Не думаў я, ніколі не думаў, што давядзецца бачыць такое...
...Спынены заняткі ў школах. Усіх дзяцей з некалькіх раёнаў трэба вывезці ў больш бяспечныя месцы. Да пяці гадоў разам з маці ў дамы адпачынку, астатніх - з настаўнікамі, выхавацельніцамі дзіцячых садоў - у піянерскія лагеры.
Прыехаў я ў адну з вёсак - Божа, што робіцца! У самога слёзы на вочы нагортваюцца, плакаць хочацца, калі бачыш, як маці і бацькі расстаюцца, развітваюцца са сваімі дзецьмі. І абдымаюцца, і цалуюцца, і нешта наказваюць адно аднаму, зноў і зноў вяртаюцца, ніяк адысціся не могуць. А дзеці нейкія надта ж сур'ёзныя і насцярожаныя, быццам пасталелі адразу на некалькі гадоў. А можа, хоць і не разумеюць, а адчуваюць важнасць такога моманту, як расстанне з бацькамі, вёскаю, роднымі мясцінамі...
Начальства прыспешвае людзей, каб хутчэй развітваліся, збіралі дзяцей у дарогу. Чым жа менш будуць і людзі, і дзеці, ды і самі начальнікі на паветры, тым менш набяруцца радыяцыі. Аднак словы амаль не даходзяць да людзей.
Ідзе эвакуацыя таксама ўсіх цяжарных жанчын...
...Дзіўная штука гэтая радыяцыя! Здаецца, усе жылі ў адной вёсцы, у адных умовах, а калі пачалі правяраць, мераць гэтую самую радыяцыю - кожны набраў яе па-рознаму. І залежыць, колькі яе ў каго, ад многіх прычын - на паветры быў ці ў хаце, у адным канцы вёскі ці ў другім, у лесе ці ў полі, піў малако і еў яйкі ці не піў малака, не еў яек... А то яшчэ - як мыўся: часта ці рэдка, халоднаю ці гарачаю вадою...
...Заехаў я ў сваю вёску. Тут радыяцыя сапраўды не надта высокая. З вёскі вывезены дзеці, цяжарныя жанчыны і тыя, у каго на руках малыя. Асталіся мужчыны ды бабкі. Самі мужчыны дояць кароў, вараць сабе есці, даглядаюць свіней, курэй, гусей. У вёсцы малалюдна - ніхто асабліва не паказваецца ні на вуліцу, ні ў поле - не хоча хапаць лішнюю радыяцыю. Але мяне, калі я пад'ехаў на машыне, акружылі, і даволі густа. Аказваецца, помняць, ведаюць. Пасыпаліся пытанні:
- Ці надоўга дзяцей забралі з вёскі?
- Ці будуць і нас, як іншых, высяляць?
- Што можна есці?
- Чаму па радыё і тэлебачанні гавораць адно, а тут робіцца зусім іншае?
Адказваў, што мог, ведаў сам. Потым паехаў да маці. Яна радая. Расплакалася.
- Мусіць, прыехаў, каб мяне забраць? - спытала. І ўсміхнулася. - Не паеду я нікуды адсюль. Тут нарадзілася, тут і памру.
Узяўся яе пераконваць, нельга, маўляў, тут цяпер жыць, небяспечна.
- Я ж ужо грады пасеяла. Ды і бульбу пасадзіла. Хто ж дагледзіць, праполе, акапае?
Спрабаваў даказваць, што ўсё адно таго, што пасеяна і пасаджана будзе, нельга есці - атрутнае яно.
- Не, сынок, не. Усё ж так хораша паўзыходзіла і расце. Проста душа радуецца... Дый куды я са свае хаты? Не, не ўгаворвай, усё адно нікуды не паеду адсюль.
- Дык памрэш жа.
- Ну дык і што? Ніхто ж вечна не жыве, і я вечна жыць не буду... Такая ўжо доля наша людская. Пажыў сваё - саступі месца іншым, дай і ім пажыць. Так было, так і будзе.
- Навошта ж рызыкаваць?
- А я і не рызыкую, я жыву, як і жыла. Малако п'ю, яйкі ем... І ўсё, што раней піла і ела...
- Дык нельга ж, мама, - спрабаваў пераконваць я маці. - Атрутнае яно.
- А што ж есці? У магазіне нічога іншага няма, акрамя хлеба. Ды кансерваў тых, што завезлі, можа, яшчэ пры табе, калі ты ў школу хадзіў...
- У нас у горадзе хата пустуе. Мае паехалі адпачываць, радыяцыі спалохаліся, - прызнаўся я. - Пажыла б ты там, пакуль палепшае. А не - у дом адпачынку пуцёўку дастану...
- Не, сынок, не прасі, не паеду я нікуды адсюль. Гэта Івану Пастушку я сказала і табе скажу. Хай уцякаюць ад гэтай рацыі тыя, хто за сваё жыццё баіцца, а я нікуды не паеду. Нават калі і выганяць будуць.
Прыкладна тое самае сказала і Іванава маці, калі я заехаў да яе.
- Не, не, і не прасі, - адмоўна хітала яна галавою. - Сыну, Івану, сказала і табе тое скажу... Мне добра тут, навошта ж ехаць куды-небудзь, ад дабра дабра шукаць? А што да рацыі гэтай?.. Дык пра яе больш гавораць, чым яна ёсць на самай справе...
Так ні з чым і паехаў я з вёскі...
...А радыяцыя ёсць. Сёння, праязджаючы міма медыцынскага пункта, якія цяпер у кожнай вёсцы, у кожным пасёлку, я памераў яе ў сябе. Тры рэнтгены з хвосцікам! І кожную гадзіну яе большае і большае - набірае арганізм. І таму многія не толькі асцерагаюцца ездзіць па вёсках, але імкнуцца і на вуліцы не паказвацца. Сядзяць у розных канторах, дамах. Некаторыя ж, найбольш асцярожныя і баязлівыя, уцякаюць. Кідаюць працу, кідаюць усё, што ў іх ёсць, і з'язджаюць.
Камуністаў і вайсковаабавязаных не здымаюць з уліку. Начальства папярэджана - не пасылаць нікуды сваіх жонак, не сеяць панікі. Але гэта не памагае - пасылаюць некаторыя сваіх жонак далей адсюль, а некалькі чалавек і партыйныя білеты здалі...
Усюды ўжо сёння шмат незанятых месцаў - у сталовых, на поштах, у бальніцах...
...Дзіўнае пачуццё ўзнікае, калі праязджаеш па выселенай вёсцы. Хаты, хлявы замкнуты, двары зачынены. Бегаюць сабакі, кошкі, блукаюць па дварах куры. Спынішся, загаворыш - на чалавечыя галасы збягаецца ўсё жывое. У адной вёсцы ўбачылі на поплаве каня. Ён папасваўся і, калі мы праязджалі міма, падняў галаву, заіржаў... Відаць, забылі на яго, калі ішла эвакуацыя... Што з ім рабіць?.. Страляць - шкода, а гнаць... Хто пагоніць яго і куды?.. Ды і радыяцыі набраў ён столькі, што... Лепш далей ад яго быць. З зоны вярталіся позна. Ехалі па вёсцы. Ціха, цёмна. І раптам у вокнах адной хаты святло. Што такое? Людзей жа тут не павінна быць? Няўжо забыліся выключыць электрычнасць?
Спыніліся, зайшлі ў двор. Хата не замкнута. Адчынілі дзверы. І ўбачылі белагаловага хлопчыка, што сядзеў на лаве і спалохана зыркаў на нас вачанятамі. Пачалі распытваць, чаму ён разам з усімі не эвакуіраваўся. І пачулі ад яго вось што. Ён, аказваецца, нічога пра эвакуацыю не ведаў. Лавіў на рацэ рыбу. А калі прыйшоў у вёску, нікога з людзей не застаў. Падумаў, вайна пачалася, і схаваўся ў пограб. Там і праседзеў некалькі дзён. Неяк убачыў бронетранспарцёр з чырвонаю зоркаю, што ехаў па вуліцы. Гэта хлопчыка пераканала яшчэ больш, што ідзе вайна. Праўда, гэта і ўзрадавала - яшчэ не вораг у вёсцы, а свае. Што еў хлопчык? А ўсё, што траплялася, - варыў шчаўе, бульбу, лавіў і смажыў рыбу.
Забралі яго, завезлі ў бальніцу. Урачы, агледзеўшы, доўга ківалі галовамі. Лячыць такіх яны не ведаюць як. Таму накіравалі ў Гомель.
Патроху вылоўліваюць і тых мужчын, што паўцякалі ў лес. Аднаго злавілі, калі ішоў, краўся з лесу ў вёску, другога паднялі на верталёт - ляжаў ля агню, пёк у лесе пячонікі... Што гэта - недасведчанасць ці нешта зусім іншае?..
...У праграме «Время» ды і па радыё, у газетах немалое месца ўдзяляецца цяпер аварыі ў Чарнобылі. Вучоныя апраўдваюць сябе, апраўдваюць атамную энергетыку. Адзін дагаварыўся нават да таго, што, маўляў, навука патрабуе ахвяр, у тым ліку і чалавечых. Але ж гэта навука, а не невуцтва. Ды адно, калі вучоны ахвяруе сабой, і зусім іншае, калі ён ахвяруе жыццём іншых, якія пра гэта зусім нічога не ведаюць, нават не здагадваюцца. У раёне аварыі цяпер працуюць тысячы людзей, ідзе сапраўднае змаганне, вайна з нябачнай смерцю - радыяцыяй. Трэба ўтаймаваць рэактар, ліквідаваць аварыю. Інакш... Хто ведае, што можа быць? І колькі, колькі будзе працягвацца гэтае змаганне, гэтая барацьба? Тыдзень-два ці месяц, а то і год? Адкрыў жа чалавек на згубу сабе гэтую энергію атамнага ядра...
Расказваюць і пра тых, хто прыняў на сябе першы бой, - пажарнікаў. Малайцы хлопцы!
Ну, а мы... Абследуем памеры бяды, вывучаем кожны лапік поля, лесу, балота, бяром пробы, накіроўваем у лабараторыі на аналіз...
...Наогул, мне можна было б і менш бываць у раёнах, дзе радыяцыя найбольшая. Некаторыя з нашай камісіі сюды прыязджаюць на гадзінку і ўцякаюць назад у Гомель. Але я не магу так. Мне проста шкада людзей, маіх землякоў, заўсёды думаю, а раптам я каму-небудзь з іх хоць чым памагу.
І памагаю. То раскажу што-небудзь людзям, чаго яны не ведаюць, то перасцерагу, суцешу, паведамлю, куды вывезлі дзяцей, дзе каго шукаць. Рэактар жа ніяк не паддаецца ўтаймаванню, пыхкае і пыхкае. І мы гэта адчуваем па тым, як то ўзрастае, то спадае радыяцыя. Відаць, не так лёгка прымусіць атам зноў падначаліцца людзям. На чыгуначныя станцыі падганяюцца эшалоны, падаюцца сотні вагонаў. Па ўсім адчуваецца, рыхтуецца новая эвакуацыя... Гэты раз яшчэ большая. Паўзуць чуткі - можа здарыцца так, што будзе эвакуіраваны Гомель... Якой бяды нарабілі! Відаць, праўду казаў Іван Пастушок - не трэба было гэтую атамную станцыю тут, на Палессі, будаваць! Непадалёку ж Кіеў... І калі Гомель рыхтуецца да эвакуацыі, то, значыцца, і Кіеў... А гэта ж мільёны людзей... Дзе іх падзець, пасяліць?..
...Напружанасць узрастае. Адзін Бог, відаць, ведае, што чакае нас. Нават газета «Правда» напісала: «Становішча астаецца складанае». Што будзе з маім родным краем - Палессем? Гэта ж, як хтосьці сказаў, лёгкія Эўропы. А вада... Яна ж сплыве ў Прыпяць, потым у Дняпро. Дняпроўскімі водамі паліваюць палі Ўкраіны, Крыма... На Палессі шмат птушак, звяроў, рыбы. І ўсё гэта не знішчыш жа. А знішчыш - звяры новыя забрыдуць, прыляцяць і птушкі... І зараза будзе разносіцца, разносіцца...
Рабілі адстрэл птушак, звяроў. Правяралі. Забруджаны лёгкія, пячонка, ныркі, страўнік... Забруджана мяса, косці... Ведама, увесь час на паветры, у лесе, у полі, ядуць, як і елі, без разбору траву, п'юць, як і пілі, з рэк, азёраў і балот ваду. Дзе ім ведаць, што ўсё гэта - атрута... Я ж думаю пра людзей. Што, што будзе, што чакае ўсіх нас?.. І заўтра, і паслязаўтра, і ў будучым?..
...Паведамілі: ёсць выпадкі, калі дзеці ўцякаюць з дарогі ды і з піянерскіх лагераў, пешкі кіруюцца дадому. Каб іх не злавілі, не вярнулі назад - хаваюцца ў кустах, у лесе... Што яны, бедныя, ведаюць? У кустах жа ды і ў лесе радыяцыя куды большая, чым у полі. І праўда, як тая цётка, што аднойчы па дарозе падабралі, у машыне падвозілі, казала: «Калі немцы наступалі, то ведалі, адкуль яны ісці будуць. Яны ў адзін бок, мы - у другі. А гэты вораг - радыяцыя - наступае з усіх бакоў, і куды ўцякаць, дзе хавацца - ніхто не ведае...»
Шкада, да слёз шкада і катоў, сабак, курэй, гусей... Людзей з вёсак выселілі, а іх пакінулі. І што такое радыяцыя, першыя на сваіх скурах спазнаюць яны...
...Ніхто нічога пэўнага сказаць не можа, што там, у Чарнобылі, цяпер. Паўзуць самыя неверагодныя чуткі... Эвакуацыя з тых вёсак, з трыццацікіламетровай зоны, закончана, эвакуіраваны і дзеці, цяжарныя жанчыны амаль з усёй Гомельскай вобласці. А вагоны, эшалоны падаюцца, імі запруджаны запасныя пуці на станцыях. Нам загадана кожнаму быць на сваіх месцах, усе чакаем нейкіх важных указанняў. Гатоўнасць ва ўсіх нумар адзін...
Патэлефанавалі ў Гомель. Там, нягледзячы на познюю пару, людзі на працы. Таксама чагосьці чакаюць... Ці не эвакуацыі горада?..
...Хвала Богу, паведамілі нарэшце, што вучоныя, якія працуюць у Чарнобылі на ліквідацыі аварыі, валодаюць сітуацыяй. Але да поўнага ўтаймавання рэактара яшчэ далёка. Пакуль жа ён пыхкае, выкідвае і выкідвае атрутныя рэчывы, забруджвае паветра, зямлю, ваду... І колькі, колькі ён будзе яшчэ пыхкаць, атручваць, забруджваць усё навокал сябе?..
...Прыехала змена, нам можна вяртацца назад у Менск. Але мне, калі шчыра прызнацца, не хочацца туды ехаць. Упершыню за многія гады я займаўся справай, ад мае работы залежала жыццё і ўратаванне соцень, тысяч людзей. А там, у Менску, што, што буду я рабіць?.. Зноў падпісваць, перасылаць са стала на стол паперкі, тэлефанаваць, узгадняць, сядзець на нарадах, выступаць ці слухаць выступленні?.. Словам - кіраваць. Кім?.. Чым?..
5
Многа, многа разоў заходзіў Андрэй у кватэру да Арцёма Гаўрылавіча, якая з нейкага часу стала быццам і яго кватэрай, але не было яшчэ ніколі такога адчування, як цяпер, калі прыехаў з Палесся і адамкнуў дзверы. Усюды - на калідоры, на кухні, ва ўсіх пакоях бы чужы хто пагаспадарыў - валяліся на падлозе, на крэслах нейкія параскіданыя абы-дзе і абы-як купальнікі, халаты, кофты, капелюшы... Няйнакш ад'язджалі ў адпачынак спешна, хапком і не паспелі ні сабрацца як след, ні пахаваць падаставаныя і не ўзятыя з сабою рэчы.
«Быццам зладзеі тут капаліся, - падумаў Андрэй. - Так баяліся радыяцыі, што нават за сабой не прыбралі».
Ніколі яшчэ не была яму такая чужая гэтая кватэра, як цяпер. Ды і што, што яго было ў ёй? Некалькі кашуль, маек, трусоў ды касцюмы, паліто, туфлі...
«Вось забяру іх з сабой - і ўсё, як і не жыў я ніколі тут».
Зрабілася прыкра, сумна.
«І на рабоце, між іншым, тое самае... Нідзе не паспеў я пусціць каранёў, зазямліцца, нішто нідзе мяне не трымае, не дорага... Хіба толькі там, дома, у вёсцы...»
Успомніў, што цяпер там, дома, у вёсцы...
«Памагчы людзям трэба, каб бяды пазбыцца. Казалі ж, планавалі нават - дэзактывацыю праводзіць, ачышчаць мясцовасць ад шкодных атрутных рэчываў».
«Але ж гэта тады можна будзе рабіць, калі рэактар утаймуюць, не будзе пасыпаць ён наўкруг сябе розную дрэнь... Дый ці паможа каму тая дэзактывацыя?»
«Значыцца, галоўная работа цяпер - там, у Чарнобылі...»
Памыўся ў ванне, пераапрануўся ў свежае, чыстае. Тое ж, у чым быў усе дні на Палессі, вынес на балкон.
«Няхай выветрыцца. А тым часам...»
Думкі перапыніў тэлефонны званок. Тэлефанаваў Іван Пастушок.
- Я, можна сказаць, зноў праездам, - сказаў ён у слухаўку. - Дай, думаю, на ўсякі выпадак патэлефаную табе. Раптам дома?
- Я толькі вярнуўся, - сказаў з радасцю, што пачуў Іванаў голас, Андрэй.
- Адкуль?
- Ды з Палесся. Нават дома, у вёсцы, быў.
- У адпачынку? - здзівіўся Іван.
- Ды не, на ліквідацыю аварыі, як цяпер прынята гаварыць, ездзіў.
- Што там у нас дома? - зацікавіўся Іван.
- Вясёлага мала.
- Як нашы маці?
- Маці? Быў я і ў сваёй і ў тваёй. Нізашто ехаць нікуды не хочуць. Усе мае, як і твае, угаворы - гарохам аб сцяну.
- Я ж казаў табе. Зрасліся яны з вёскаю, з тым кутком, дзе нарадзіліся, карані пусцілі. Не вырваць.
- Так, ты чыстую праўду кажаш. А сам ты дзе, што робіш?
- Ды я... там, - зрабіў націск на слове «там» Іван.
- І што там?
- Работы - хоць адбаўляй, па самыя вушы. Тысячы людзей, машын... Верталёты, самалёты... Кожны ж разумее, што чым хутчэй ліквідуем аварыю, тым небяспекі менш... Але, пакуль што хваліцца асабліва няма чым. Марудна, вельмі марудна ўсё ідзе. Але таго, чаго ўсе баяліся, не будзе. Мы валодаем сітуацыяй. Плануецца пабудаваць саркафаг, які навечна схавае тое, што называюць чацвёртым блокам...
- І што, выкіды спыняцца?
- Не адразу. Але, каб збудаваць яго, трэба час. Ды і цэмент, жалезабетон, начынне рознае - датчыкі, фільтры і гэтак далей. Над усім гэтым мы і працуем.
- А як з небяспекай для здароўя? - спытаў Андрэй.
- Небяспека, вядома, ёсць. Але што зробіш? Здароўе аднаго чалавека ці здароўе мільёнаў! Таму рызыкуем.
- Можа б, мы сустрэліся, пагаварылі? - прапанаваў Андрэй.
- Праз некалькі хвілін я еду на аэрадром, а адтуль - у Кіеў. Так што сустрэчу адкладзём на другі раз. І так я рады, што захапіў цябе дома. Дык ты кажаш, маці не скрануць з месца?
- Не, нічым. Смерцю спрабаваў страшыць - не баяцца.
- Я ж кажу, з такімі людзьмі, як нашы, цуды можна рабіць. Ты б пабачыў, якія героі, смельчакі сярод тых, хто цяпер працуе там, у раёне аварыі. І якая дзелавітасць, самаахвярнасць! На ўсё гатовы, абы толькі хутчэй з бядою справіцца. Са ўсяго Савецкага Саюза папрыязджалі. Амаль усе добраахвотнікі. Не, з такімі людзьмі пабыць - веры набрацца, ачысціцца ад усяго непатрэбнага, наноснага. Усякая дрэнь паразбягалася, пахавалася, а сапраўдныя людзі неяк па-асабліваму паказалі сябе, высвеціліся. Хіба не так там, дзе ты быў?
- Так, Іван, так...
- Ну, то бывай, да сустрэчы!..
- Да сустрэчы!..
Іван паклаў слухаўку, а Андрэй усё яшчэ стаяў ля тэлефона з слухаўкай ля вуха. У галаве, у думках нараджалася новае, раней нязнанае.
«А што, калі... І мне туды, дзе Іван, дзе ліквідацыя аварыі ідзе?.. Там цяпер тысячы людзей... То і мне нейкая работа знойдзецца...»
Думка здалася правільнай. Аж загарэўся.
«Падам заяву - і ўсё, бывай, Ала, Эльвіра Барысаўна, Арцём Гаўрылавіч. Бывай, пасада...»
«А Іра?» - вынырнула аднекуль.
«Ды і яна. Сустрэліся выпадкова - і разыдземся. Жыць па-новаму пачну. Як іншыя жывуць, як Іван жыве. Вось патэлефаную Дзяміду Станіслававічу. І ўсё... Мучыцца, марнавацца не буду».
Хадзіў нейкі час з пакоя ў пакой па кватэры, нават на кухню быў зазірнуў - на кухні таксама безлад быў: стаялі абы-як на стале, ляжалі ва ўмывальніку нямытыя, з астаткамі ўжо засохлай і зацвілай яды міскі, сподачкі, кубачкі, лыжкі, відэльцы...
«Усюды тое самае... І няхай... Бачыць усяго гэтага не буду. Ды і ўсяго іншага...»
Не вытрымаў - падышоў, вярнуўся да тэлефона, набраў нумар Дзяміда Станіслававіча.
- А, гэта ты? - пазнаў яго адразу ж Дзямід Станіслававіч. - Добры дзень, Андрэй Анісімавіч, ты, кажуць, у тых раёнах быў. Што там?
- Нічога вясёлага няма, - змрочна адказаў Андрэй.
- Мне перадалі, што ты дзень і ноч працаваў, у самыя небяспечныя месцы ездзіў, сабой рызыкаваў. Даруй, я цябе не цаніў... Нават быў прапанаваў з пасады пайсці...
- Я і тэлефаную якраз па гэтым пытанні, - сказаў Андрэй і адчуў, як голас у яго міжволі задрыжаў. - Хачу падаць заяву...
- Гэта чаму ж? - здзівіўся Дзямід Станіслававіч.
- Ведаеце, хачу папрасіцца, каб мяне на ліквідацыю аварыі паслалі. У Чарнобыль. Калі нельга туды, дык на Палессе. Згодзен рабіць любую работу.
- Не гарачыся, - пачаў стрымліваць парыў Андрэя Дзямід Станіслававіч. - Тым больш... У нас на тваё месца і кандыдатуры няма.
- Раман Мітрафанавіч Клінцоў пакіруе, заменіць мяне.
- Клінцоў? А табе не дакладвалі пра яго? - спытаў, нібы са здзіўленнем, Дзямід Станіслававіч.
- Не, я ж нідзе яшчэ не быў, толькі прыехаў. А што?
- Нягоднік, вялікі нягоднік гэты твой Клінцоў. Ананімкі, як паказала экспертыза, - яго работа. Ён пісаў, а каб не пазналі, не выкрылі, жонка перапісвала. Так сказаць, сямейны падрад. І дзякуючы гэтаму рухаўся наперад, падседжваў сваіх начальнікаў. З партыі трэба выключаць, з работы праганяць. Так што не спяшайся з адстаўкай, падумай.
- Не, гэта канчатковае маё рашэнне, - цвёрда сказаў Андрэй. - Прашу ўлічыць маю просьбу.
- Няхай, аклемайся, адпачні дзень-два пасля прыезду, зойдзеш да мяне, пагаворым.
- Добра, Дзямід Станіслававіч. Але гаварыць будзем не пра маю заяву - просьба аб вызваленні канчатковая і абмеркаванню не падлягае.
- Ладна, ладна, - засмяяўся Дзямід Станіслававіч і паклаў слухаўку.
А Андрэй пасля гэтай размовы нібыта вялізны камень-валун з плячэй скінуў - ажыў, развесяліўся.
«Вось і асмеліўся я зрабіць тое, што даўно трэба было зрабіць. А ўсё астатняе... Таксама неяк жа будзе... Што ж да таго, хто прыйдзе на маё месца... Урэшце, участак не з лёгкіх... Ды яшчэ з такімі людзьмі, як Клінцоў...»
Успомніўшы Клінцова, засмяяўся.
«Трэба ж, каб такая падкалодная змяя побач была... Бачыш, да чаго дадумаўся!.. Сапраўды - сямейны падрад. Добрая ж, відаць, і жонка цаца, калі на такое згадзілася... Абое рабое... Любым шляхам, абы вышэй, вышэй! Больш улады, больш славы, больш грошай! І гэта правільна, своечасова - перабудавацца, ачысціцца ад рознай дрэні. Інакш куды б і да чаго б дайшлі. Клінцова выкрылі... А колькі такіх клінцовых нявыкрытых яшчэ сядзіць, і смуродзяць, атручваюць усё і ўсіх вакол сябе?»
І думкі вярнуліся зноў да таго, чым жыў, пра што думаў усе апошнія дні, - да Палесся, да таго, як памагчы людзям, выратаваць іх ад нябачнай смерці.
«Паеду туды, буду рабіць, што ў маіх сілах. Справай буду займацца. Як Іван, як іншыя. Карыснай, патрэбнай справай...»
«Але ж я апынуся без кватэры, сям'і... Ды і Іры...»
Зашчымела ўсярэдзіне.
«Гэта ж столькі дзён не бачыў яе! Ды дзе не бачыў - голасу не чуў, не размаўляў».
«І што - жывы-здаровы?»
«Ды быццам так. І ўсё ж...»
Не вытрымаў, падышоў да тэлефона, набраў Ірын рабочы нумар.
«Хоць павітаюся, даведаюся, што ў яе... А то...»
Іра была на працы. І, пачуўшы ў трубцы яе голас, Андрэй сказаў з прыкметным хваляваннем:
- Дзень добры, Іра.
- Дзень добры, - адказала Іра як бы спалохаўшыся. Потым, відаць, саўладала з сабой і адразу ж пайшла ў наступ: - Я прасіла, каб ты не тэлефанаваў мне...
- Прабач, але я хацеў усё ж ведаць, што здарылася, чаму раптам ты змяніла да мяне свае адносіны?
Голас у Андрэя перасядаў, і ад гэтага было непрыемна.
- Каб ты больш не тэлефанаваў, не прыставаў, я скажу... - Яна памаўчала, як бы падбіраючы словы, каб сказаць тое, што надумала, хацела сказаць. - Я... кахала і кахаю толькі аднаго... Мужа... Алеся... Перад майскімі святамі ён паклікаў мяне ў Маскву. Я з'ездзіла. І мы... Памірыліся. Зноў сышліся, жывём разам... Таму я і прашу, не тэлефануй, не напамінай пра сябе... Забудзем, што было між намі...
- Што ж, прабач... За ўсё, за ўсё прабач. Будзь шчаслівая, - прагаварыў ён хутка, не пераводзячы духу, і паклаў слухаўку.
Адчуванне на душы было такое, быццам памыямі яго аблілі. Ці далі пры людзях аплявуху.
«Лепш не тэлефанаваў бы, наогул не сустракаў цябе, - падумаў. - Лягчэй бы мне было».
Разам з тым прыходзіла і супакаенне.
«Я мучыўся, перажываў... А выходзіць, дарэмна... Не варта яна таго. Адпомсціла мужу... А мне... У душу, у самую душу наплявала... Ды і я... Не трэба было мне, не трэба было паддавацца...»
Было непамысна і прыкра.
«Усё ж правільна я зрабіў, што патэлефанаваў Дзяміду Станіслававічу, папрасіў вызваліць мяне ад пасады. Паеду адсюль... Хопіць, даволі... Усяго-ўсяго хопіць і даволі... Там, на новым месцы, збяруся з думкамі, па-новаму, зусім па-новаму жыць пачну...»
«А як жа з усім ранейшым? Яго ж ні з галавы, ні з сэрца не выкінеш - не забудзеш...»
«Што ж, будзем лічыць, што на памылках вучацца. І я павучуся... Галоўнае цяпер - новых бы памылак не нарабіць...»
|
|
