|
|
СОН У РУКУ
1
Ён заехаў да яе на кватэру па дарозе дадому пасля нейкага чарговага пасяджэння, якое, надзіва, скончылася раней, чым меркавалася. Іра - і гэта адчувалася, відаць было - яго чакала, бо, як толькі пазваніў, адразу ж адчыніла дзверы і кінулася на шыю, абняла, абвіла рукамі - вусны іх у той жа момант зліліся ў гарачым, доўгім і страсным пацалунку.
- Я думала, ты не заедзеш, - прашаптала нарэшце яна, і з вачэй у яе пырснулі слёзы.
- Што ты? Я ж сказаў...
- Пасяджэнне магло зацягнуцца. Ды і... Ці мала што...
- З таго часу як пазнаёміўся я з табою, у мяне... Ты, адна ты...
- Толькі кажаш так. А калі напраўду...
Ён больш не слухаў, што яна гаварыла. Зняў з плячэй плашч, разуў туфлі і папраставаў па вузкім калідорчыку далей - кватэра ў Іры была невялікая, аднапакаёвая, але з густам абстаўленая, чыста прыбраная. Згледзеў, што шырокая, з бакавымі падушкамі тахта разабрана, на ёй паслана пасцель; падсунуты бліжэй да тахты, пад самы таршэр, і невялікі нізкі столік - на ім стаялі неадкаркаваная бутэлька яго любімага марачнага малдаўскага каньяку, дзве высокія, на тонкіх ножках чарачкі, ляжала на сподачках нарыхтаваная закуска - хлеб, сыр, масла, памідоры, агуркі, тонка парэзаная скрылікамі вяндліна, каўбаса... Сама Іра была ў лёгкім шаўковым халаціку, які надта ж звабліва аблягаў яе маладое, пругкае цела. І як бы нечым узрушаная, усхваляваная.
- Любы, дарагі мой, - летуценна шаптала яна, нібыта ўсё яшчэ не верачы, што бачыць яго, Андрэя, у сябе на кватэры. - Як я рада, што ты зноў са мною, у мяне...
І не адыходзіла ад яго ні на крок, ласкава, пяшчотна гарнулася, тулілася ўсім сваім целам, шчыра, аддана глядзела ў вочы, шукала поўнымі, сакаўнымі вуснамі яго вуснаў.
Ён не вытрымаў, абняў яе, яшчэ цясней прытуліў да сябе. І яна раптам быццам абмякла, звяла. Упасці на падлогу ён ёй не даў - падхапіў на рукі, панёс на тахту...
...Апомніўся, спахапіўся толькі тады, калі ўбачыў жонку, Алу, - яна стаяла ў дзвярах пры ўваходзе ў кватэру, здзіўлена, спалохана глядзела на яго, свайго мужа, які ляжаў голы ў чужым ложку з чужою, такою ж, як сам, голай жанчынай, і ад неспадзяванасці аж рот разявіла, слова не магла вымавіць.
- Андрэй? - нарэшце вырвалася ў яе з грудзей, і яна, успляснуўшы рукамі, няйнакш трацячы прытомнасць, павалілася, асунулася на падлогу.
Ён, як быў, голы, выскачыў з пасцелі, кінуўся да жонкі. І... з жахам расплюшчыў вочы, прачнуўся.
«Ы-ым! - пакруціў галавою, чуючы, як тахкае, б'ецца ў грудзях сэрца. - Трэба ж такому прысніцца!»
Выцер пот, што раптам густа выступіў на лбе, павярнуўся, яшчэ і яшчэ пераконваючыся, што ляжыць не ў чужой пасцелі, а дома, на канапе. І адзін - без Іры, Алы.
«Што значыць гэты сон?»
Успомніў, недзе ці то чытаў, ці то чуў - бачыць голую жанчыну ў сне - непрыемнасць.
«А сябе?»
«Сябе таксама ж, пэўна, не на радасць».
І хоць ніколі не верыў у сны, ды і ў іншыя прымхі і забабоны, падумаў чамусьці:
«Няйнакш нехта мяне раздзене нагала. Не ў прамым, вядома, сэнсе, а ў пераносным...»
Не засыналася, не спалася больш - апанавалі думкі. Цэлы рой, быццам пчолы, калі іх хто-небудзь патрывожыць. Разумеў, адчуваў Андрэй: так, як жыў, далей жыць нельга, ды і не зможа ён. І справа не толькі ў тым, пра што раптам усе і ўсюды дружна, быццам па камандзе, загаварылі. Справа ў іншым - перабудовы, абнаўлення патрабаваў ён сам, патрабавала яго душа. І даўно. Але ён... Жылі многія так, і ён жыў. Звыклае, будзённае брала верх, і плыў разам з плынню - куды яна, туды і ён. А трэба было схамянуцца, апомніцца. І не чакаць, калі нехта скажа, а самому пачаць перабудову, з сябе, жыць інакш, як жыў, не ківаць, не паказваць пальцам, як некаторыя, на тых, хто вышэй па службе і пасадзе, - ты, маўляў, ты прыклад пакажы. Святых, вядома, нідзе няма. Але... Калі ў самога рыльца ў пушку...
Не, не ўсё, далёка не ўсё падабалася Андрэю пакуль што ў гэтым, увогуле правільным, своечасовым і вельмі ж патрэбным працэсе перабудовы, абнаўлення і галоснасці, што пачаўся так шырока і глыбока. Было тое, што выклікала нязгоду, а то і пратэст. Надта ж высока паднялі галовы рознага роду дэмагогі, крыкуны, кар'ерысты, тыя, хто лічыў сябе абдзеленым, абыдзеным увагай. Не сядзелі ціха, актыўнічалі і хто баяўся страціць пасаду, хацеў любымі праўдамі і няпраўдамі ўтрымацца на аднойчы заваяваным, а сёй-той падняцца і вышэй. І хоць не зусім разумелі сутнасць таго, што адбывалася, аднак мітусіліся, крычалі грамчэй за іншых. Каб жа была бачнасць, што яны зрабілі вывады, не асталіся ўбаку, ліхаманкава, спешна перастаўлялі з месца на месца, з пасады на пасаду, а то і скарачалі, выпраўлялі на пенсію падначаленых. І гэта трывожыла - баяўся Андрэй, каб пад гарачую руку не было выкінута лепшае, заменена на горшае. І тады... Перабудова, абнаўленне ды і галоснасць, дэмакратызацыя не дадуць жаданых вынікаў. А яны ж патрэбны. Як, як патрэбны! Знікла ж ці зацямнілася тое вялікае і светлае, што аб'ядноўвала, згуртоўвала людзей, вяло наперад, прымушала думаць не пра сябе, а пра ўсіх. Адсюль і застой, п'янства, хцівасць, жаданне кожнага жыць лепш, як жывуць астатнія, урваць найбольшы і найсмачнейшы кус менавіта сабе. А не гаварыць нідзе і нікому праўды? А цэлыя кланы, сямейнасць у начальстве, навуцы? А пратэкцыянізм, кампанейшчына, рознага роду зямляцтвы?..
«Не, так далей быць не можа, - думаў, лежачы ў пасцелі і не могучы заснуць, Андрэй. - Гэта ж... Ліха ведае што. Назначаць ці выберуць каго на пасаду - і прасядзіць увесь свой век. Акружыць сябе падхалімамі, бюракратамі, хапугамі. Ніхто праз іх не пралезе. Народ - гэта адно, а кіраўнікі - быццам зусім іншае. Кіраўнікам усё дазволена, усё можна. Ніякай справаздачнасці. Ды якой справаздачнасці - адказнасці няма. Адзіная магчымасць нешта падказаць ці дабіцца рэагавання - гэта ананімка. Але ж ананімкі выхоўваюць не барацьбітоў, а тхароў, смярдзючых клапоў. Ды і не заўсёды ў ананімках праўду пішуць. Часцей за ўсё сумленнага чалавека абылгуць, збіваюць з ног. Бо сумленны чалавек - перашкода несумленным. І яны... Гатовы з ім расправіцца, знішчыць, каб не замінаў рабіць брудную справу. А правяральшчыкі ананімак таксама ж... Іншы раз ідуць не да сумленных людзей, а якраз да тых, хто і пісаў гэтую ананімку. Ды і ўказанні ж пэўныя атрымліваюць - каго абараніць, а каго... Нават калі невінаваты, фактаў адмоўных няма, знайсці і ўтапіць. Ды і калі ананімкі няма - арганізуюць яе... А вылучэнне на пасады... Не дзелавыя якасці бяруцца ў разлік, а іншае, часам зусім пабочнае... Вось і мяне былі ў свой час вылучылі...»
«А чаму, чаму не каго-небудзь, а менавіта мяне вылучылі? - ухапіўся, быццам тапелец за саломінку, за гэтую думку раптам Андрэй. - Сказаць, каб я... Быў, вядома, у чымсьці лепшы, у чымсьці горшы. Як і кожны, як і ўсе. Ды не на гэта глядзелі. Я быў зяць Арцёма Гаўрылавіча... А Арцём Гаўрылавіч... Шышка! Ого, дай Бог, як кажуць, кожнаму. Без яго ні адна важная падзея ў горадзе не праходзіла. У прэзідыумах сядзеў, лысінаю свяціў. Многія ведалі, хто такі Арцём Гаўрылавіч. І нейкі падхалім няйнакш прыемнае хацеў зрабіць Арцёму Гаўрылавічу, выслужыцца. Вось і надумаў падняць, вылучыць мяне... А можа... І сам Арцём Гаўрылавіч падказаў... Ці жонка яго, Эльвіра Барысаўна. О, яна ўмела і ўмее гэта рабіць... Як жа - калі зяць на пасадзе - і дачцэ гонар, ды і жыць лягчэй. Зарплата большая, машына... Ды і да зарплаты, машыны яшчэ сёе-тое...»
А ён жа, Андрэй, калі жаніўся, не думаў ні пра якія выгоды - проста падабалася яму Аліна, тады Алачка, Ала, і ўсё. Незвычайнасцю сваёй падабалася, бо была яна лёгкая, проста паветраная, не хадзіла, а быццам лятала і надта ж весела, бесклапотна смяялася, рагатала. Ён жа, нехлямяжы, сарамлівы, у нядаўнім вясковы хлопец, быў як заварожаны - вачэй не зводзіў з Аліны, любаваўся ёю. Іншыя хлопцы таксама паглядвалі на Алачку, але каб захапіцца сур'ёзна... Не асмельваліся, пабойваліся. Сёй-той жа не хацеў, каб яго за кар'ерыста лічылі. А ён, Андрэй, нічога і нікога не пабаяўся. Маўляў, гаварыце што хочаце, а я... Не ўпушчу, хто мне падабаецца. Алачка, як неўзабаве даведаўся Андрэй, мучылася ад адзіноты. І Андрэю радая была, ужо з другой ці трэцяй сустрэчы душу сваю раскрыла, амаль паспавядалася. І яе шчырасць уразіла, упала, што называецца, не на камень. І хоць з яго, Андрэя, пачалі пасмейвацца, маўляў, губа ў цябе не дура, ведае, куды меціць, аднак ён не зважаў ні на якія кепікі, смяшкі. Ды і чаго было зважаць? Ала яму падабалася. А што да бацькоў... Дык ці мала якія ў каго бацькі? Не з імі ж яму жыць. І ён хадзіў з Алай у кіно, на танцы, праводзіў дадому. Праўда, здараліся, асабліва напачатку, прыкрыя, а то і непрыемныя моманты, як, напрыклад, калі аднойчы Але захацелася марожанага. А ў яго, як на тое, грошай на дзве порцыі не хапіла. Добра, што хоць на адну капеек у кішэні наскроб. Давялося сказаць, што ў самога горла пабольвае, таму ён устрымаецца, не будзе сёння есці марожанага. Прыкладна тое самае было і калі ў кафэ ці ў рэстаран Але іншы раз хацелася зайсці. Не скажаш жа, не прызнаешся, што грошай на гэта няма. Ала, вядома, яго не зразумела б. Ды і няёмка ж было прызнавацца ў сваёй беднасці. Таму ён кожны раз, калі Ала патрабавала таго, чаго ён не мог даць ці зрабіць, шукаў выйсця, выкручваўся. Але гэта былі дробязі, ды і то на пачатку іхняга знаёмства. Калі ж Ала зразумела ўсё ці, можа, здагадалася, праблем больш не ўзнікала - у Алы заўсёды былі пры сабе грошы і на ўсё, чаго душа жадала. Прыкра было за дзявочыя грошы хадзіць куды б там ні было, плаціць... Але... Ала супакоіла - якая розніца, чые грошы? Ды і што такое грошы? Так, дробязь... Паперкі... Галоўнае не яны...
Ён, Андрэй, цалкам згодзен быў з Алаю. Вядома, галоўнае не грошы... Было б жаданне заўсёды быць разам, бачыць, чуць адно аднаго... А ўсё астатняе... І праўда - дробязі...
Так, не вельмі заўважыўшы, прахадзіў ён, Андрэй, з Алачкай, амаль не расстаючыся, аж пакуль нарэшце не ажаніўся. Было гэта на пятым курсе. Набліжалася размеркаванне. Ала не хацела, каб яе куды-небудзь пасылалі з дому, з горада. Ды, прызнацца, і сам ён, Андрэй, не вельмі хацеў ехаць куды б там ні было, асабліва ў вёску. Можа, таму, што ведаў, якое ў вёсцы жыццё. Усё ж, як паспеў ён пераканацца, у горадзе жыць куды лягчэй. Вяселле гулялі ў шыкоўным, самым лепшым у горадзе рэстаране. Два дні. Гасцей было, мусіць, чалавек трыста. У асноўным, вядома, Аліны сваякі, знаёмыя яе маці і бацькі. З яго ж, Андрэевага, боку на вяселлі былі маці, бацька ды некалькі дружбакоў, студэнтаў-аднакурснікаў. Усе клопаты па наладжванні і аплаце вяселля ўзяў на сябе Арцём Гаўрылавіч. Ён быў багаты, не раўня Андрэевым бацькам. Ды і ўплывовы. Варта было яму патэлефанаваць куды-небудзь, як з'яўлялася ўсё, што ён хацеў. На вяселлі ўпершыню і адчуў Андрэй сваю беднасць, няроўнасць і як бы непамыснасць. Закралася была нават думка: «Ці тое ён робіць, што жэніцца з Алай? Ці пбра яна яму? Правільней, ці ён пбра Але?» Ды вяселле ёсць вяселле. Гаварыліся вельмі ж добрыя, прачулыя словы і на яго, Андрэеў, адрас, і на адрас Алы, былі - і не абы-якія! - чарка, закуска, танцы, словам, весела было. І ў тым вясельным тлуме забыліся хутка прыкрыя думкі пра няроўнасць, беднасць, пра тое, ці пбра ён Але і Ала яму...
Пасля вяселля ён, Андрэй, з інтэрната перабраўся жыць на кватэру да Арцёма Гаўрылавіча, у якой і раней бываў ужо разоў колькі, але тады як госць. Нясмелы, баязлівы госць. І ўсёй кватэры фактычна не бачыў. Бачыў тое, што паказвалі. Цяпер жа, перабраўшыся, разглядзеў кватэру як мае быць. Была яна не толькі вялікая, але і дагледжаная. Правільней, гэта былі дзве кватэры, злучаныя ў адну, - з дзвюма кухнямі, двума туалетамі, дзвюма ваннамі. І абстаўлена кватэра была па апошнім, што называецца, піску моды. У кожным пакоі ляжалі, віселі дываны. За шклом у сервантах зіхацеў, пераліваўся ўсімі колерамі крышталь. Адзежныя шафы былі ўманціраваны ў сцены, расфарбаваны пад арэх... І чаго толькі ў іх не было! Футры, дублёнкі, паліто, шапкі, касцюмы, боты, туфлі... І ўсяго па некалькі штук, па некалькі пар - на самае рознае надвор'е і самы розны абыходак... Не горш абжыта і абстаўлена была і дача, куды неўзабаве завезлі яго цесць і цешча разам з Алаю - каб сёе-тое памог ды і пажыў, адпачыў ад гарадскога тлуму. Словам, пачалося новае жыццё. Не трэба было думаць ні пра яду, ні яшчэ пра што б там ні было. Нават куды працаваць ісці, бо яго, Андрэя, пакінулі ў аспірантуры. Рабілася ўсё быццам па ўзмаху чарадзейнай палачкі-выручалачкі. Варта было чагосьці пажадаць, выказаць гэта ўголас - і яно з'яўлялася. Цесць і цешча, адчувалася, былі задаволены зяцем. Ён быў сціплы, нічога ніякага не патрабаваў, здавальняўся тым, што яму давалі. Здаволена была і Алачка. Яна расцвіла, бы ўсё адно кветачка. На шчоках з'явіўся румянец, яна папаўнела, пахарашэла яшчэ больш. І не адыходзіла ад Андрэя, не пакідала яго ні на хвіліну аднаго, усё лесцілася, мурлыкала, бы кошачка, - садзілася яму на калені, абдымалася, цалавалася. Іншы раз гаварыла:
- Недарэмна ж называюць жонку палавінаю. Я нават адчуваю, што без цябе я не ўся. Вось як разам, дык тады, і праўда, адно цэлае...
Яму, Андрэю, таксама добра было. Усё ж ёсць, ні пра што дбаць не трэба. Хочаш паесці - халадзільнік усяго ўсякага, смакаты повен; хочаш з Алачкай наадзіне пабыць - яна побач, заўсёды цёпленькая, ласкавая, у любы пакой вядзі. А то і на дачу можна паехаць ці ў лес. Варта толькі да тэлефона руку працягнуць, нумар патрэбны набраць, машыну выклікаць...
Але паступова, праз які месяц-другі Андрэй адчуў нейкую як бы непамыснасць, пустату такога жыцця. Ён змалку прывучаны быў да працы. Як помніў сябе - увесь час працаваў. Вясною памагаў гарод капаць, сеяць. Потым палоць, акопваць, касіць, жаць. Ды і ў лес па ягады, грыбы бегаў. Увосень - бульба, арэхі, жалуды. Нават зімою рэдка калі без працы быў - то па дровы ездзіў, то гэтыя дровы рэзаў, калоў. Ды і ў хату ж іх прынесці трэба, па ваду збегаць. Любіў ён, Андрэй, і кнігі чытаць. Іншы раз на сон забываўся, ноч усю над кнігаю праседжваў. А тут, у цесця і цешчы, быццам час марнаваўся. Снеданне, потым музыка, тэлевізар, абед, зноў музыка, тэлевізар... Валянне на канапе ці ў пасцелі... Алачка да такога жыцця прывучана была, а вось ён, Андрэй... Адчуваў як бы дакор сумлення. Малады, дужы, а... Хоць і не адпускала яго ад сябе ні на крок Ала, усюды за ім, як цень, хадзіла, але ўсё ж кандыдацкую сяк-так зрабіў, абараніўся... Можна было б і за доктарскую ўзяцца. Але...
Бянтэжыла, здзіўляла і яшчэ адно: чым далей жыў на кватэры ў Арцёма Гаўрылавіча - у прымах, як пасмейваліся некаторыя, тым больш бачыў - Арцём Гаўрылавіч быццам і не гаспадар у сябе дома. Усім кіравала цешча - Эльвіра Барысаўна. Яна нідзе не працавала, была дзябёлая, рухавая і надта ж дзейная. Цэлы дзень то кудысьці тэлефанавала, то ездзіла, хадзіла, то прымала самых розных наведвальнікаў. Камусьці штосьці раіла, камусьці ў нечым памагала ці абяцала памагчы. Увечары ж, калі вяртаўся дадому Арцём Гаўрылавіч - а вяртаўся ён іншы раз позна, стомлены і вялы, - Эльвіра Барысаўна пачынала дыктаваць яму, што ён павінен зрабіць дзеля таго ці іншага чалавека, ці напамінала, што трэба было зрабіць, а ён не зрабіў. І Арцём Гаўрылавіч маўкліва згаджаўся з жонкаю, а то, калі быў не ў гуморы, і апраўдваўся, абараняўся:
- Ды не магу, не магу я гэта зрабіць...
- Можаш! - павышала голас жонка. - А не можаш сам, Пятру Іванавічу патэлефануй. Ці - Мікалаю Сяргеевічу...
- Ды тэлефанаваў, тэлефанаваў я... І яны не могуць.
- Няпраўда! - раздражнялася Эльвіра Барысаўна. - Калі так... Я сама іхнім жонкам патэлефаную!
- Рабі што хочаш, толькі адстань, адчапіся ад мяне, дай хоць хвіліну адпачыць!
І, стукнуўшы дзвярыма, Арцём Гаўрылавіч хаваўся, як не бег у свой кабінет. Іншы раз, не паказваючыся на вочы жонцы, і начаваў там адзін.
Няйнакш яна, Эльвіра Барысаўна, і яму, зяцю, Андрэю, месца знайшла, куды яго пасля заканчэння аспірантуры накіравалі на працу, яна, відаць, пастаралася, і каб яго заўважылі, вылучылі як здольнага і ініцыятыўнага таварыша на адказную пасаду.
«І, мабыць, далей бы я... Правільней, мяне рухалі б наперад, падымалі б, - вёў свае думкі-развагі Андрэй, лежачы на канапе і не могучы ніяк заснуць. - Калі б перабудова, абнаўленне не пачаліся, калі б Арцёма Гаўрылавіча на пенсію не выправілі... Арцёму ж Гаўрылавічу, як на тое, за шэсцьдзесят... Хоць і шчыравала Эльвіра Барысаўна, у Маскву нават ездзіла, каб затрымаць на пасадзе мужа, ды і тут, дома, каму толькі не тэлефанавала, аднак... Гады ёсць гады, нікуды не папрэш. Цяпер, як яна сказала, «уся надзея на цябе, Андрэй»... Але... Ён, Андрэй, - не Арцём Гаўрылавіч. І пасада не тая, і абсяг, магчымасці не тыя. Ды і... Ён сам, Андрэй... Неахвотна, «са скрыпам» рабіў усё, што ні прасіла, ні загадвала Эльвіра Барысаўна. Надта ж апетыты ў яе вялікія, неўтаймоўныя. А рабіць, што загадвае, просіць цешча, з кожным днём цяжэй і цяжэй. То праверкі розныя, кантроль, то ананімшчыкі спакою не даюць - сігналяць не ў тую, дык у іншую арганізацыю. А цяпер яшчэ і галоснасць... Але што да таго Эльвіры Барысаўне? Ён рабі, што яна сказала, загадала... На гэтай глебе і канфлікты пачаліся. Ужо з месяц нават не размаўляюць. Ала таксама ўбаку не асталася, падтрымала маці. Спаць у адным ложку не захацела. Ды што спаць - чужая зусім ва ўсім стала. Нейкі мужчына спартыўнага выгляду ў доме бывае. Няйнакш пагульвае з ім Ала. Ды і ён, Андрэй... З Ірай звязаўся. Асуджаў за гэта, упікаў, дакараў, іншы раз, здаралася, аж ненавідзеў сам сябе. Нядобра ж гэта - жыць быццам двайным жыццём. І разам з тым... Адчуваў - трэба яму Іра... Як глыток свежага паветра. Ды і ўцячы ад работы, ад клопатаў, ад такога, як у яго, жыцця іншы раз хоць на край свету хацелася.
«Мабыць, і сон гэты... Не проста так. Цяпер да кіраўніка ўга якія патрабаванні. А я... Арцём Гаўрылавіч не на пасадзе, на пенсію яго выправілі. І абараніць мяне... Хто абароніць?»
Устаў, саскочыў з канапы, на якой спаў з таго часу, як нелады з Алай пачаліся, па пакоі сюды-туды прайшоўся.
«Наіўны я чалавек, калі думаю, што ніхто не ведае пра мае адносіны з Ірай. І шафёр жа падвозіць. Ды і Ірыны суседзі... І сама Іра... Не можа быць, каб яна не пахвалілася каму-небудзь. І сон гэты... Не, невыпадкова».
Адцягнуў сашмаргнуў з акна занавескі-шторы - у вочы ўдарыла, асляпіла зыркая раніца - сонца, святло.
«На працу пара збірацца. А я... Быццам ісці нікуды не трэба, адпачынак у мяне...»
І, каб пазбыцца нялёгкіх начных думак і трывог, Андрэй рашуча накіраваўся ў ванную - чысціць зубы, прымаць душ, галіцца.
2
Установа, куды быў вылучаны на кіраўнічую пасаду Андрэй Лобач, была навуковая, дакладней, навукова-даследчая. І, як кожная падобная ўстанова, яна мела, вядома, свае асаблівасці. Па-першае, большасць з тых, хто ў ёй працаваў, ва ўсякім выпадку, атрымліваў зарплату, былі «пазваночнікі» - дзеці і ўнукі розных начальнікаў і іх знаёмых, уладкаваныя па тэлефонных званках, па-другое, яна ўвесь час была як бы ў стадыі эксперыменту, рэарганізацыі - ствараліся новыя лабараторыі і аддзелы, касаваліся ранейшыя, колькасць работнікаў то скарачалася, то пашыралася. Але пры ўсім непастаянстве было тут і пэўнае пастаянства - усе без выключэння супрацоўнікі былі заўсёды вельмі ж занятыя, усе нешта рабілі, прычым заўзята. Ініцыятыва, як кажуць, біла цераз край. Пісаліся паперы, склікаліся нарады, прымаліся пастановы, пасылаліся ва ўсе канцы рэспублікі і краіны ганцы то нешта вывучаць, даследаваць, то прабіваць, падштурхоўваць, укараняць у вытворчасць, то проста ніхто і сказаць не мог чаго. Словам, установа працавала... Працавала так, што, нават калі здараўся недзе нейкі аўрал і большасць супрацоўнікаў пасылалася ў калгасы і саўгасы на сельгасработы, на нейкую будоўлю, на базу перабіраць памідоры, капусту ці моркву, перабояў не адчувалася. Хіба што меншала колькасць нарад ды папер. Але гэта былі часовыя, «сезонныя» з'явы. Увесь астатні ж час установа працавала ў роўным нармальным рытме - у восем сорак пяць людзі займалі свае рабочыя месцы - сталы і крэслы, у дванаццаць трыццаць дружна ішлі на абед; пасля абеду, хто трохі раней, хто пазней, зноў займалі свае месцы, зноў працавалі, пакуль паступова не знікалі - спяшаліся: хто забраць з садзіка дзіця, хто дадому, хто яшчэ куды - вольны ад працы час кожны скарыстоўваў па-свойму, як хацеў. Ды і ў часе працы ніхто вельмі, вядома, на пуп не браў, не надрываўся - хадзілі то пакурыць, то новыя, свежыя анекдоты расказвалі і пераказвалі, то проста пляткарылі. Прагульваліся па калідоры, а то і па вуліцы, бегалі, асабліва жанчыны, у магазіны, стаялі ў чэргах, некаторыя, найбольш увішныя, уцякалі і ў кіно, у цырульню; у летнія ж гарачыя дні - і на возера пакупацца, пазагараць...
Андрэй, вядома, ведаў, што рабілася ў падначаленай яму ўстанове, але навесці належную дысцыпліну і парадак было проста немагчыма, хоць ён, асабліва напачатку, і спрабаваў гэта зрабіць. Бо парушалі ж дысцыпліну і парадак, як выявілася, найперш і найбольш «пазваночнікі» - дзеці і ўнукі розных начальнікаў. Прымаць супраць іх нейкія меры пакарання - гэта выклікаць агонь на сябе. А калі іх не чапаць, глядзець на гэта скрозь пальцы, то як жа быць з тымі, у каго не было заступнікаў? Яны ж таксама людзі і бачаць, адкуль, як кажуць, псуецца рыба. Адным можна, а другім... Ды і што з таго, будзе строгая дысцыпліна ва ўстанове ці не будзе? Нічога ж і так і гэтак не мянялася. Справы ішлі, за сёе-тое ўстанову хвалілі, за тое-сёе крытыкавалі. Таму Андрэй асабліва «гаек не завінчваў», даручаў сачыць за дысцыплінай партыйнай, камсамольскай, прафсаюзнай дый іншым грамадскім арганізацыям. Урэшце, калі пытанне аб дысцыпліне ставілася востра, рубам, то заклікаў супрацоўнікаў да сумлення - кожны ж рэгулярна распісваецца ў ведамасці па атрыманні зарплаты, то кожны і на працы быць павінен...
Сам Андрэй імкнуўся паказваць прыклад, не парушаць працоўнай дысцыпліны. Роўна ў восем сорак пяць, а то, здаралася, і раней заходзіў у свой кабінет, роўна ў пяць сорак пяць пакідаў яго. Гэта калі не было ніякіх нарад, пасяджэнняў. Але, як вядома, такіх дзён у кіраўнікоў амаль не бывае - пастаянна хтосьці кудысьці выклікае: то трэба сядзець у прэзідыуме, то ў зале, слухаць, хто што гаворыць, то самому гаварыць - трымаць справаздачу, выступаць у спрэчках. І, зайшоўшы ў кабінет і аддаўшы неабходныя распараджэнні - каму па тэлефоне, каму яшчэ як - як дазваляў час, - Андрэй выклікаў машыну і ехаў. Іншы раз да абеду, іншы раз на ўвесь дзень.
На сёння ніякіх нарад і пасяджэнняў быццам не планавалася. І Андрэй падумаў, ці не звязацца яму з сім-тым, пагаварыць па тэлефоне, а то і сустрэцца. Выхад на пенсію Арцёма Гаўрылавіча, змены, што адбываліся ў верхніх і ў нізавых эшалонах улады, ды і нечаканы начны сон усхвалявалі яго, пасеялі нейкую як бы няўпэўненасць, трывогу. «Раптам сёе-тое хтосьці ведае і скажа? Ці хоць намякне? Бо жыць так, нічога наперад не ведаючы... Нават не здагадваючыся... Гэта ж... Нібы ў яме...» Хвалявала і яшчэ адно - у апошні час надта ж неяк аж нахабна, з выклікам глядзела на яго цешча, Эльвіра Барысаўна. На твары ў яе было быццам напісана: «Не дарую, атрымаеш сваё». І Андрэй ведаў - Эльвіра Барысаўна нікому яшчэ нічога не даравала, жорстка і злосна помсціла.
«Можа, і мне яна...»
«За што?»
«Ды за ўсё. За непаслухмянасць, за няўдзячнасць... Як захоча, знойдзе, за што адпомсціць...»
«Але ж цяпер Арцём Гаўрылавіч на пенсіі».
«Сувязі ж ранейшыя асталіся. Яна памагала, і ёй памогуць».
Зноў - які ўжо раз! - пашкадаваў Андрэй, што зрабіў памылку, не падумаўшы, ажаніўся з Алай.
«Падабалася яна мне. І я... Трапіў, як муха ў мёд».
Дратаваў, дакараў сябе - ды як, як! - Андрэй. Варта было астацца аднаму, апаноўвалі думкі, браў одум - не так, не так у яго выйшла, як хацелася. «А ўсё таму, што Алу замуж узяў. Трэба было роўную сабе жонку шукаць. Закончыў бы ўніверсітэт, паехаў бы разам з ёю куды-небудзь далей ад сталіцы і жыў бы, як іншыя жывуць. Карысць бы людзям прыносіў, многага з таго, што цяпер ведаю, не ведаў бы і быў бы шчаслівы. Дзяцей расціў бы... А то... Змарнаваў, лічы, ні за што, ні пра што столькі гадоў. Ды якіх гадоў!.. Можа быць, самых лепшых, калі малады, дужы, галава, думкі светлыя...»
Знешне ўсё было быццам нармальна. Сёй-той нават зайздросціў. У яго, Андрэя, пасада, і даволі высокая, ёсць навуковая ступень, жонка. У жонкі, правільней, у цесця і цешчы, неблагая - дзе неблагая, можна сказаць, шыкоўная кватэра, дача. Але... Гэта знешне. Унутры ж ніякай радасці, пустата. Нават дзяцей і то няма. І не таму, што ён, Андрэй, не хоча іх мець. Алачка сваю фігуру беражэ. Баіцца, што цяжарнасць, роды... Словам, не такая прывабная будзе, калі дзіця народзіць. «А можа, не спяшаецца лёс свой са мной звязваць, вывучае, ці той я чалавек, з якім жыць варта? - прыйшло раптам у галаву, калі, намыліўшыся, узяў у руку брытву, каб галіцца. - Бо звязваць свой лёс не з тым...»
Аж скаланула Андрэя ад гэтае нечаканае здагадкі.
«Выходзіць, мяне вывучаюць, прыглядваюцца, што я за чалавек... Бо інакш... Фігура фігурай, а дзіця... Якая ж жанчына не хоча мець дзіцяці? Фігура - гэта адгаворка. Іншае, іншае хаваецца за гэтым. І каб я папіхачом быў, рабіў, што мне загадваюць і кажуць, як Арцём Гаўрылавіч, тады б... І дзеці даўно былі б, і нацягнутых, напружаных адносін з цешчаю, жонкаю не было б. Жылі б душа ў душу, у злагадзе і дабры...»
І пакуль галіўся, ужо думаў:
«А можа, і не варта шкадаваць, што не паспелі абзавесціся дзецьмі? Бо дзеці... Былі б яны... Куды б цяжэй было разводзіцца. А так, калі што якое... Нішто ніякае не звязвае... Ага, ага. Відаць, Алачка і пра гэта падумала. А правільней - падумала пра ўсё за яе мамачка, Эльвіра Барысаўна. О, Алачка і кроку не зробіць, каб не параіцца з мамай. Ва ўсім, ва ўсім мамачку слухае. А Эльвіра Барысаўна... Далёка наперад глядзіць. І бачыць тое, чаго ніхто не бачыць. І я... Не ўсё ёй ува мне падабаецца, не такі я слухмяны і лагодны... І таму... - вёў свае думкі-развагі Андрэй, водзячы па шчоках і падбародку брытваю і зразаючы густую калючую шчэць. - Так, так, мусіць, яно і ёсць. А я... Дурань, як раней пра гэта не падумаў, не здагадаўся. Даўно вывады зрабіў бы...»
«Якія вывады?»
«Ды такія, якія ў такіх выпадках усе робяць. Ці жыць, як людзі жывуць, ці...»
«Гэта не позна і цяпер зрабіць...»
«Вядома, не позна. Але ж нядобра неяк. Быў цесць, Арцём Гаўрылавіч, на пасадзе - жыў я з Алачкай, не кідаў яе. А цяпер, калі ён без пасады... Дый... Калі развядуся з Алачкай... З кватэры трэба ісці, з пасады. Які ж я кіраўнік, калі з жонкай не ўжыўся... Не супакоіцца ж Эльвіра Барысаўна, пакуль мяне... Ну, ці папросяць з пасады, ці вытураць, што, урэшце, у канчатковым выніку тое самае... І куды мне тады дзявацца, дзе жыць, працаваць?»
«Жывуць жа, працуюць. Не ўсім жа кіраваць. А я ж - кандыдат навук, біяхімік... Што ж да таго, дзе жыць... Дык... Можна да Іры перабрацца...»
Успомніўшы Іру, засяродзіў думкі на ёй.
«Жыць у Іры, ажаніцца...»
Не, не думаў пра гэта Андрэй. Адна справа наязджаць, пабыць гадзіну-другую... І зусім іншае дзяліць хлеб-соль, ды і ўсё астатняе...
«А калі не жаніцца, дык перабірацца да яе жыць... Таксама ж... Яна спадзявацца на нешта будзе, а тым часам... Ды і ў яе, у Іры, спытаць трэба, ці захоча яна, каб я да яе перабіраўся, жыў разам... Можа, у яе свае нейкія планы ёсць...»
Хоць і сустракаўся з Іраю, бываў у яе Андрэй быццам і часта, аднак пагаварыць, што называецца, шчыра, па душах, так ні разу і не пагаварыў. Усё часу не хапала. Прыедзе, у пасцелі з ёю пабудзе, чарку вып'е, закусіць - і паехаў. Ды і не ў часе прычына. Прычына ў іншым - баяўся гэтай размовы Андрэй, адкладваў яе як мага на далей, на пасля. І сама Іра таксама... Нешта было ў яе такое, што таксама стрымлівала, не давала да канца быць з ім шчырай. І размова пра ўзаемаадносіны, пра ўсё тое, што было ў думках і на душы, адкладвалася, адкладвалася...
«А ўсё таму, што ні ў мяне, ні, мабыць, у яе пэўнасці няма. Быццам зладзеі мы, крадзём у кагосьці штосьці. І баімся, каб нас не выкрылі, не злавілі...»
«А што ж рабіць? Ці зусім нічога не мець, ці мець хоць тое, што маем».
«Яно-то так. Але ж... Да пары, кажуць, жбан ваду носіць».
«Вось парб тая і надышла. Пагаварыць трэба з Ірай. Пра ўсё пагаварыць. Шчыра, без утайкі. І калі што... Перабрацца да яе жыць?»
«Ці прыме яна мяне? Ды і мне... Апёкшыся адзін раз, яшчэ рызыкаваць?.. Можа, лепш пачакаць?»
«Чаго чакаць?»
«Ну хоць з думкамі сабрацца, узважыць усё. Бо адно, калі з Ірай сустракаешся як з палюбоўніцай, і зусім іншае, калі яна стане жонкаю. І Ала была калісьці... Лепшай, здавалася, нідзе на белым свеце няма. А бачыш жа...»
«У Алы маці, Эльвіра Барысаўна...»
«І ў Іры ж маці ёсць. І бацька. У вёсцы жывуць, настаўнічаюць. Дый... Замужам Іра, не развялася. І муж... Таксама яшчэ не жаніўся другі раз... І што ў Іры ў галаве? Хто ведае?»
«Можа, сёння заехаць да яе і пагаварыць?»
«А што? Хоць пэўнасць будзе. А то і з Алачкай пэўнасці няма, і з Ірай тое самае. Ды і з працай...»
Даўно, з самага пачатку, не падабалася Андрэю тая праца, на якую яго вылучылі, паднялі. Думаў - нічога, сцерпіцца, прывыкнецца. Аж не. Чым далей сядзеў у кіраўнічым крэсле, тым больш мулкае яно яму здавалася. І не толькі таму, што Эльвіра Барысаўна імкнулася кіраваць, камандаваць. Але і таму, што не ляжала душа ў яго да гэтай працы, не яго яна была. Ды і якая ж гэта праца? Хутчэй - мітусня, бачнасць працы. Бо назваць працай нарады, пасяджэнні, выступленні, узгадненні... А ён жа, Андрэй, навукай марыў займацца. І загубіць сябе, свой талент на прыслужніцтва, прыслужніцтве?!.
«Не! І трэба было не паддавацца ні на якія ўгаворы. Цвёрдасць характару праявіць. Адразу, з першага дня. І не толькі з працай, а ва ўсім. Алу трэба было з сям'і вырваць. Не ісці ў прымы да цесця і цешчы, а прыдбаць сваю кватэру. І жыць як чалавек, як гаспадар. І Алачцы сказаць - хочаш, каб я з табою жыў, перабірайся да мяне. А то я пагнаўся...»
«Ды быццам ні за чым і не гнаўся. Проста не думаў ні пра што. У Алачкі кватэра, правільней, у яе бацькоў, дастатак ва ўсім... Лёгка, добра, дбаць ні пра што не трэба... А выявілася...»
«А як жа ты думаў! За ўсё трэба плаціць, дарма нічога нікому не даецца. І плата... Яна розная бывае...»
Прачнулася, шмыганула са свайго пакоя ў туалет Алачка. Ціхенька, каб, мабыць, ён, муж, не пачуў. Уключыў ваду, пачаў мыцца - здаецца, пагаліўся сёння няблага, нават не парэзаўся ні разу. Але, на ўсякі выпадак, правёў даланёю па шчоках, па падбародку, шыі - ці не засталася дзе-небудзь непаголеная лапінка. Усё, здаецца, нармальна, у парадку. Праўда, як адзначыў сам сабе, за апошнія дні быццам пахудзеў - шчокі запалі, пад вачамі цёмныя кругі, мяшкі.
«Гэта, мусіць, бо дрэнна ўночы спаў... Сон гэты... Ды і думкі...»
Пачуў - Ала, зрабіўшы, што ёй трэба было, прабегла, шмыганула назад у свой пакой.
«Няйнакш сустракацца са мной не хоча. Дзіўны ўсё ж яна чалавек. Скончыла ўніверсітэт - і хоць бы падумала аб працы. Нідзе і не спрабавала ўладкавацца. Жыве, як і яе маці. Трутні. На мужавай, бацькавай шыі... Вядома, сядзець так, нічога ніякага не рабіўшы... Вось і занятак знайшлі - мужыкам шыі круціць-вярцець, камандаваць... Але не, хопіць! Больш не будзе таго. Вось ваш хамут і сані, рабіце ўсё самі. Ці іншага пашукайце, папіхача. А я... Куды заўгодна, што заўгодна, толькі не тое, што жонка, цешча хочуць...»
Аж плюнуў ад злосці.
«Трэба ж... Як загадваць, што і дзеля каго зрабіць, дык умеюць. А яду зварыць, нават чай згатаваць... І то... Сам...»
Не пайшоў на кухню. Адзеўся і, не выклікаючы машыны, што здаралася апошні час усё часцей і часцей, накіраваўся на працу, як любіў ён казаць, «на сваіх дваіх».
3
Хоць быў і красавік месяц, яго сярэдзіна, але надвор'е стаяла зусім не вясновае, а нібыта летняе. Парна, цёпла было нават раніцою. Праўда, дрэвы яшчэ не распусціліся - быццам разгубіліся, не ведалі, што рабіць, - не парб яшчэ, каб лісце выкідваць, і разам з тым... Хіба толькі кусцікі смуродзіны, агрэсту ды крапіва, касачы зелянелі дзе-нідзе каля дамоў. І на гэтую зеляніну, якая надта ж ярка сама кідалася ў вочы, Андрэй глядзеў як бы з надзеяй - засумаваў па ёй за зіму, дый вясна - ведаў гэта па сабе - заўсёды ж нясе абнаўленне, надзеі. Чамусьці падумаў: «Маці, пэўна, расаду ўжо сее, гной на гарод выносіць. Калі тут так цёпла, то там, на Палессі, і пагатоў...»
Заўсёды, калі Андрэй успамінаў маці, сэрца заходзілася шчымлівым болем.
«Як яна там, бедная, адна?»
Далекавата жыла ад горада, дзе займеў сабе прытулак Андрэй, яго маці. Аж чатырыста кіламетраў з гакам. І не заўсёды знаходзіў ён час, каб з'ездзіць да маці, пераведацца. Заміналі розныя клопаты. А месяц адпачынку, то не ведаеш, як яго і скарыстаць. Адпачыць хочацца, на моры пабыць, пагрэцца. Дый дарога ж да вёскі няблізкая. Ехаць на цягніку ці аўтобусам - і нязручна, і цяжкавата. А на службовай машыне... Таксама ж... Не падтрымліваецца гэта, наадварот, караецца... І Андрэй рэдка бываў у маці. Раз-два на год. І то - прыедзе, пераначуе - і назад.
«А яна ж, гарапашніца, заўсёды так чакае майго прыезду! І ў пісьмах піша, просіць-моліць, каб прыехаў. Год чакае і... Прыехаў - і паехаў. Каб па-людску ў горадзе жыў, то забраць бы яе да сябе, няхай бы не мучылася, пазбавілася вечных клопатаў пра дровы, сена, ды і ўсё астатняе. Хоць бы на старасць пажыла як чалавек. Але я... Сказаць, каб пра сябе вельмі думаў, дык не ж. А пра яе... Тым больш не думаў. Як ідзецца, так і няхай. А трэба было падумаць. На тое ж яна і маці. Даражэй за мяне ў яе няма нікога, нічога. Ды і яна мне... Хоць што мне дорага? Нясе мяне жыццё, быццам ветрам... А куды, чаго?»
Насустрач, побач, ззаду, з бакоў ішлі людзі. Мужчыны, жанчыны, дзеці... З сумкамі, партфелямі, папкамі і проста так, з голымі рукамі. Кожны кудысьці спяшаўся, кожнага гнаў з дому свой клопат. І, уліваючыся ў вірлівы ранішні людскі паток, Андрэй адчуваў сябе такім жа чалавекам, як і ўсе.
«Проста дзіўна - адно адчуванне, калі імчыш на машыне, і зусім іншае, калі ідзеш па вуліцы разам з усімі, пеша, - не першы раз злавіў сябе на думцы Андрэй. - І было б, мусіць, правільна, каб начальства, як і ўсе, на працу і з працы хадзіла пешкі, ездзіла на гарадскім транспарце. Тады б і транспарт куды б лепей працаваў, ды і начальства сябе па-іншаму адчувала б. А то... Яно, начальства, быццам спяшаецца, часу яму няма. А куды, чаго спяшаецца? На чарговае пасяджэнне, на чарговую гаварыльню? Гэта ж не да станка... А калі спяшаешся, дык раней з пасцелі падымайся. Ну, на працу яшчэ можна апраўданне знайсці. А дадому чаму на дзяржаўных машынах ездзяць, куды так сцяшаюцца, чаго? Проста распуста, адказнасці няма. Ні перад народам, ні перад сумленнем...»
Хоць і сам быў начальнік Андрэй, і сам часта ездзіў на працу і з працы на машыне, а ўсё ж закіпела ў душы не ўпершыню абурэнне. Можа, таму, што ведаў, як кожны імкнуўся завалодаць гэтай машынай. А каб завалодаць ёю, трэба была пасада... І за тую пасаду з бясплатнай машынай - а разам з ёю і размеркавальнік, атэлье, а то і дача - вялося змаганне. Ды якое, якое! І не толькі тых, хто пакаштаваў слодыч улады, але і тых, хто імкнуўся трапіць у верхнія слаі - моладзі. Іншаму б на заводзе ля станка ўкалваць ці ў калгасе, а ён пасля інстытута, не пазнаўшы смаку працы, жыцця, імкнуўся заняць цёплае, утульнае кіраўнічае крэсла. І так некаторы хутка прывыкае да яго, да ўсіх тых даброт, што дадаюцца да гэтага крэсла, што быццам і нарадзіўся ў ім, не скалупнуць, не выманіць нічым.
«Як і я, - з горкай іроніяй падумаў пра сябе Андрэй. - А на добры лад у начальства варта было б вылучаць толькі тых, хто праявіў сябе, паказаў, што ён здольны працаўнік, арганізатар. І не глядзець асабліва, колькі каму гадоў. А то мода пайшла - то рана, то позна... Падымуць ззамаладу некаторага, потым усё жыццё перасаджваюць з крэсла ў крэсла. Аднаго вышэй, другога ніжэй... І лёс чалавека залежыць не заўсёды ад яго дзелавых і чалавечых якасцей. Часцей за ўсё якраз ад іншага. Хто як пра каго далажыў, якую ацэнку каму даў, хто гэтым вылучэннем займаецца. А трэба было б не тайна такое рабіць. Каб сам народ, калектыў на пасады кіраўнікоў вылучалі. Бо хто ж лепей чалавека ведае, як кажуць, з усіх бакоў, як не людзі, не той калектыў, у якім чалавек працуе. І перш за ўсё думку гэтага калектыву трэба ведаць. Тады б... Менш бы памылак было... А то... Улада быццам народная, а народ... Хто пра што пытае ў народа? Іншы смаркач, малако матчына на губах не абсохла, а бярэцца, імкнецца камандаваць людзьмі. Ці наадварот... Ні сілы, ні здароўя няма, забывае, не помніць чалавек, што робіць, а сядзіць на пасадзе, некаму ён трэба, трымаюць... Не, гэта правільна, што за перабудову, абнаўленне ўзяліся. А то дажыліся, што на пасады вылучалі цешчы, жонкі... А потым і кіравалі гэтымі начальнікамі... І паспрабуй не паслухайся... Маці мая вунь усё жыццё не разгінаецца, дзень і ноч у зямлі, у гнаі... А тут, лярвы, паадкормліваліся, палец аб палец ніколі не ўдарылі, жывуць на ўсім гатовым... Ды яшчэ і камандаваць хочуць...»
Узбунтавала няйнакш мужычая, працоўная кроў у жылах у Андрэя.
«Дзіўна, як цярпеў я такое. Ды столькі!»
«А што было рабіць? Прыгрэлі мяне, уладкавалі. Ды і Ала... Такая ласкавенькая, лагодная, утульная. Убачыш яе - на ўсё, маці родную забудзеш... Але як толькі самастойнасць праявіў, дык зубкі нябось і яна паказала. Не зубкі нават, а іклы. Аднаго поля ягадкі са сваёй мамкаю. Не, сёй-той ведае, што рабіць. Як толькі выбівацца пачне чалавек, здольны - жоначку яму падсунуць. Трэба - кошачкай памурлыча, трэба - іклы воўчыя пакажа... І паспрабуй выбавіцца з пасткі, калі нават захочаш. То кватэра, то дзеці...»
«Хтосьці сказаў - ад жанчын заўсёды ў адных сподніках уцякаюць».
«Лёгка сказаць. А паспрабуй уцячы... Калі ты... Звязаны. Па руках і нагах звязаны...»
«Іншыя не менш былі звязаны».
«Хто, напрыклад?»
«А навошта табе прыклад? Зрабі так, як сам хочаш, лічыш. Ну, нешта, відаць, страціш. Але нешта і набудзеш. Ва ўсякім выпадку волю, нікому нічым абавязаны не будзеш. Урэшце, паехаць можна з Менска. Куды? Ды на першых парах хоць бы да маці. Яна ўзрадуецца. Пажывеш у яе, агледзішся... А там... відаць будзе, што і як рабіць...»
«А Іра?»
«Раз ускочыў у балота, не спяшайся скакаць яшчэ раз. Бо перабраўшыся да яе... Каб яшчэ лёс свой звязаць з ёю збіраўся - куды б ні ішло. А калі проста так... Гэта... З усіх бакоў, як ні падумай, як ні паглядзі - нядобра...»
«А гэта, бадай, правільна. Кінуць усё - і паехаць у вёску, да маці, пажыць у яе. Якраз цяплынь - пасяўная пачынаецца. Наперадзе - лета. Папрацую ў полі, у калгасе... Маці што-кольвек памагу, селішча да ладу давяду. А там, як кажуць, бог-бацька... Што, урэшце, калі добранька падумаць, мяне з горадам звязвае? Пасада? Але ж і без яе жывуць людзі... Жонка? Яе ў мяне фактычна няма - нічога ні ў чым супольнага... Дзеці? Іх таксама няма. Кватэра? У маці кватэра ёсць. Без гарачай вады, ванны... Але ж я жыў так... Пажыву і яшчэ. Урэшце, ваду можна правесці ў хату, кацельню зрабіць, грэць. І ванну... Таксама паставіць. Хаця на чорта здалася тая ванна, калі лазня ёсць... Ды якая!»
Успомніў тую лазню, што стаяла ля сажалкі, - з добрым духмяным духам, чыстаю крынічнаю вадою, у якой мыўся калісьці, жывучы ў вёсцы.
«Падновім яе, палок паправім, печ... А не - новую можна збудаваць. Калі справа ўся толькі ў лазні...»
«Вядома, не ў лазні».
«Тады і не думай. Не чакай, калі цябе зняславяць, прымушаць пачнуць, каб з пасады пайшоў. А то і... Здымуць. Так, так, здымуць. Няма за што? Калі захочуць, дык знойдуць. «За развал работы»... «Не забяспечыў»... «Не перабудаваўся»... А то і «за амаральнасць». Ды і Ала, Эльвіра Барысаўна таксама ж драмаць не будуць. Нашэпчуць, наспяваюць, нагавораць... Ого, яны ведаюць каму, а галоўнае - умеюць. Такія навухаданосары. І пакуль не позна...»
«Спяшацца не варта».
«Але і цягнуць?»
«Таксама быццам правільна. Час цяпер такі... Не глядзяць ні на што. З-за пляча іншы раз сякуць. Паднялі галовы розныя... Сядзелі ціха, скрытна, а цяпер за справядлівасць, галоснасць ваяваць узяліся. Ёсць сярод іх сапраўды сумленныя, шчырыя людзі. А ёсць... Усё аплявалі б, закрэслілі б, што рабілася... Дай толькі волю. Крытыку недахопаў разумеюць як аплёўвай усё і ўсіх... Дый у тых, хто ў начальстве, заўсёды недахопы знайсці можна. Час жа які быў... Нешта не так ці не тое - хацеў ці не хацеў - а зрабіў. Іншы раз не падумаўшы, бо ўсе так рабілі, не адзін ты, а то і прымушалі зрабіць. Начальства зверху не заўсёды рэзалюцыі піша, часцей тэлефануе. «Андрэй Анісімавіч, зразумейце, трэба!» І як ні круцішся, быццам скурат на агні, а зробіш. Нельга не зрабіць, калі зверху просяць, загадваюць. І калі хто-небудзь пакапаецца, пашукае... Знойдзе, да чаго прычапіцца... Ды і падкажуць... Не бывае такога калектыву, каб усе начальнікам сваім задаволены былі. Ёсць і хто месца заняць вышэй хоча, сувязі мае. Тыя ж, што па службе ніжэй, як на начальніка глядзяць? Праводзіць нарады, самому на нарадах бываць, даваць парады, выгаворваць, а то і караць тых, хто не спраўляецца са сваімі абавязкамі ці зрывае працоўную дысцыпліну. Гэта куды лягчэй, чым працаваць самому. Вось і лезе кожны, хто мае на тое права ці не мае, у начальства. Даброты таксама прывабліваюць - машыны, дачы, розныя размеркавальнікі... Чым большы начальнік, чым вышэй сядзіць, тым цяжэй яго дастаць...»
«І ўсё ж, як ні прывабна быць у начальстве, чалавечай годнасці не губляй. Не будзь новым Арцёмам Гаўрылавічам... Усё жыццё «пракіраваў»... І што, чаго дамогся? Рабіў, сам не ведаючы, дзеля каго. Выконваў волю жонкі, дачкі... Цяпер сядзіць дома - без пасады, кіраўнічага крэсла хто ён? Не тэлефануюць, нічога не просяць. Не ведае, што яму рабіць. Быццам дзіця, у якога забаўку адабралі. Ледзь не плача, з кута ў кут па кватэры сноўдаецца. Няшчасны чалавек! Па якой цане хлеб прадаюць і то не ведае. Не ведае, дзе які магазін, куды і на якім аўтобусе ці тралейбусе ехаць. А быў жа некалі звычайны чалавек, у вёсцы нарадзіўся. І бачыш, як улада сапсавала! Не будзь ты такі!»
«Ды калі не падам заявы, не вырвуся з таго нерата, у які трапіў, то... У Арцёма Гаўрылавіча хоць дачка, Ала, ёсць. А ў мяне... Быццам парабка ў сям'ю ўзялі...»
...Ішоў Андрэй, кіраваўся на працу - і невясёлыя, сумныя думкі апаноўвалі яго, настырна лезлі і лезлі ў галаву.
4
Установа, якую ўзначальваў Андрэй Лобач, размяшчалася ў вялікім, збудаваным з бетону і шкла дзевяціпавярховым доме. Разам з ёю тут знайшлі сабе прытулак і іншыя ўстановы і арганізацыі, якія таксама быццам працавалі - займаліся хто навукай, хто яшчэ чым. І, падыходзячы бліжэй да дома, Андрэй бачыў, як адна за адной пад'язджалі да пад'езда машыны і з іх выкульваліся рознага рангу кіраўнікі - хто хутчэй, быццам спяшаючыся, хто паволі, спаважна, з адчуваннем годнасці і велічы. Кожны начальнік пад'язджаў на машыне адзін, як і належыць начальніку. Хвіліна-другая - і машына ад'язджала ўбок ці выкіроўвала назад на дарогу, імчала ў гараж. І зноў, як гэта ў апошні час здаралася часта, Андрэй задумаўся над тым, над чым неаднойчы ўжо думаў, - колькі дзяржаве абыходзіцца ўтрыманне кожнага начальніка. Па-першае, яму самому ідзе зарплата. Па-другое, машына. І грошы ж яна немалыя каштуе, ды і магла б іншых людзей вазіць, прыбытак дзяржаве даваць. А бензін, змазачныя матэрыялы, запасныя часткі, рамонт?.. І шафёр жа. Шафёру ж кожны месяц таксама трэба плаціць зарплату, а то, на выпадак паездак, і камандзіровачныя, гасцінічныя... А ёсць жа начальнікі, у якіх і сакратаркі, памочнікі... Колькі такіх начальнікаў? У кожным горадзе? У кожнай вобласці? У кожнай рэспубліцы? У краіне? Якая б эканомія сродкаў была, каб хоць трохі іх скараціць. Ды і шафёры б, сакратаркі, памочнікі маглі б пайсці працаваць, не хапае ж людзей на заводах, на будоўлях, у калгасах... А то ад гультайства цэлымі днямі чортведама чым займаюцца...
«Ніяк прывыкнуць не можам, што дзяржава ў нас - гэта мы самі. І кожны выкінуты абы-куды ці абы на што рубель - наш рубель, - падумаў з болем у душы Андрэй. - А такое ж ці прыкладна такое ж марнатраўства ў нас шмат дзе. Мільёны, мільярды рублёў на вецер, быццам у трубу, вылятаюць. І самае правільнае - навучыцца лічыць дзяржаўныя грошы як свае. Але калі, калі гэта будзе?»
Усміхнуўся горка сам сабе Андрэй і пашыбаваў, збочыў у пад'езд. Падняўся на ліфце на чацвёрты паверх, дзе быў яго кабінет, адчыніў дзверы. Вядома, як і ў кожнага кіраўніка такога рангу, які быў Андрэй, у яго была прыёмная, а ў ёй - сакратарка. Звалі яе Люся - Людміла Апанасаўна. Ветлівая, паслужлівая, з ласкаваю ўсмешкаю на твары для яго, дырэктара, і грозная, крыклівая, з суровым каменным выразам на твары для ўсіх астатніх. Люся - Людміла Апанасаўна сядзела ўжо на месцы, але, па ўсім відаць, прыйшла толькі што, бо яшчэ падсоўвала нагамі, хавала пад стол нейкія сумкі, на хаду расчэсваючыся, папраўляючы прычоску.
- Дзень добры, Люсечка, - сказаў, як і заўсёды, з напускной весялосцю Андрэй. - Што тут у нас?
Люся таксама ў адказ усміхнулася, праспявала сваім салодзенькім галаском:
- Ды нічога такога, Андрэй Анісімавіч. Некалькі пісем... Некалькі заяў... Ды паперы на подпіс... Я хвілін праз колькі да вас зайду, прынясу...
- Добра, добра, - спыніў прыслужніцкі сверб сакратаркі Андрэй. - Сёння нікуды я, здаецца, не спяшаюся. Пачытаю, падпішу...
- На прыём да вас просяцца. Пускаць? - спытала, хаваючы ў адну з сумачак расчоску, Люся.
- Хто?
- Розныя.
- Падрыхтуй мне спіс. І адкладзі прыём на пасля. Словам, я скажу...
- Добра, Андрэй Анісімавіч.
Нырнуў у «шафу» - так Андрэй называў двайныя дзверы, што вялі ў кабінет. Падумаў быў: «Цікавыя гэта вынаходствы - персанальныя машыны, асабістыя шафёры, сакратаркі, памочнікі, двайныя дзверы... І ўсё дзеля аднаго - адгарадзіцца ад людзей, падкрэсліць сваю важнасць, выключнасць. Нават не сваёй персоны, а ўлады. Каб не кожны мог да начальніка дайсці, пагаварыць з вока на вока, выказаць тое, што на душы. У найбольш важных установах міліцыянераў нават пры ўваходзе паставілі - паспрабуй прарвіся. І нават добры па натуры чалавек, дэмакрат, калі трапляе ў гэтую бюракратычную машыну, перастае быць тым, кім быў. Калі ўжо трапіў у начальства, будзь такі, як усе. Інакш... «Не дарос!», «Не разумее». «Што ён, падкрэсліць хоча, што не такі, як усе?» І... Словам, развітвайся з пасадай. Так, ва ўсякім выпадку, было...»
«А як будзе?»
«Пажывём - пабачым».
Кабінет у Андрэя быў вялікі, прасторны, светлы, засланы варсістай дывановай дарожкай - каб і чалавек, калі зойдзе, адчуваў, да каго ён зайшоў (па велічыні ж кабінета некаторыя мяркуюць пра значнасць таго, хто ў ім сядзіць!), ды і каб нараду, калі такая патрабуецца, можна было, не выходзячы з кабінета, правесці. З доўгім сталом, вакол якога стаялі крэслы, са сталом, за якім сядзеў - «працаваў» ён, Андрэй, са столікам-падстаўкай - на ім бялелі, чырванелі, жаўцелі тэлефоны... Многа, многа тэлефонаў - сувязь з усімі ніжэйшымі, падначаленымі яму службамі і вышэйшымі, каму ён быў падначалены сам...
«Гэта ж калі я пайду з працы, то і кабінета ў мяне не будзе. І машыны, сакратаркі... Многа чаго не будзе, - падумаў Андрэй. Але не пашкадаваў. - Божа мой, не было б большае бяды. Жывуць жа людзі без усяго гэтага. І шчаслівыя... А я... Бачыш - ужо без усяго гэтага не ўяўляю свайго жыцця. Не, правільна ў некаторых краінах робяць, што не даюць падоўгу затрымлівацца на адной і той жа пасадзе чалавеку, мяняюць час ад часу. А ў паўночных малых народаў, калі выбіралі сабе кіраўніка, то праз год узважвалі - пацяжэў хоць на кілаграм, здымалі: значыцца, думаць, клапаціцца пра іншых перастаў, таму і сыцее. А ў нас як паставяць, падымуць, дык і звякуе некаторы там. І не таму, што добра працуе, а проста прывыкаюць да яго, нават думаць сёй-той пачынае, што незаменны ён. «А каго на яго месца? Няма ж каго».
Зняў плашч, што насіў не так дзеля цяпла, а як бы дзеля важнасці (дырэктар жа, можа, а не нейкі стылягаветрагон!), павесіў у шафу, расчасаў чуб, сеў за стол. І зноў задумаўся.
«А можа, не бунтаваць? Як усё ідзе, так няхай і ідзе? Не чапаюць мяне, дык і не тузацца? Зраблю перабудову, як некаторыя робяць, - перастаўлю людзей з месца на месца, сяго-таго звольню, на пенсію выпраўлю, новых чалавек колькі вазьму. Маладых, як цяпер модна...»
«А толк з гэтага, які толк?»
«Ніякага, вядома. Затое будзе бачнасць перабудовы, абнаўлення...»
«І зноў хадзіць на пасяджэнні, самому іх праводзіць?.. Жыць так, як жыў?..»
Не, не згодзен быў ён, Андрэй, жыць так, як жыў. Усё ўнутры ў яго супраціўлялася, пратэставала.
«Жонкі, цешчы слухацца... А цяпер, калі не на пасадзе Арцём Гаўрылавіч, то даручэнняў, просьбаў, абавязкаў пабольшае. І рабіць тое... Дзеля чаго? Дзеля ціхага, утульнага жыцця, кабінета гэтага, машыны, сакратаркі?.. Перабудову трэба пачынаць з сябе. Гэта правільна гаворыцца. І я пачну яе. Бо жыць так, як жыў? Не, не жыццё гэта, а марнаванне... Ды і недастойна чалавека...»
Падняўся з крэсла, наблізіўся да акна. Але не спыніўся, не стаў глядзець у яго - там, за акном, быў сквер, і Андрэй, здаралася, гадзінамі прастойваў, глядзеў на дрэвы, птушак, што туды прыляталі, і ўспамінаў Палессе, родную вёску, маці, - у галаву зноў прыйшла думка каму-небудзь патэлефанаваць. А можа, нават і пад'ехаць да сяго-таго. Проста з раніцы, калі не ўкручаны вельмі яшчэ ўсе ў працу, у бягучыя клопаты.
«Але каму, каму патэлефанаваць?»
Сяброў, асабліва блізкіх, у Андрэя не было. Былі начальнікі і падначаленыя... Тыя, хто над ім, і тыя, хто пад ім. Як і ў кожнага, дарэчы, начальніка. Сярод іх былі тыя, хто не спрыяў, варагаваў з ім, былі і тыя, хто быццам падтрымліваў яго. Праўда, падтрымка гэтая была адносная. З практыкі Андрэй ведаў: у любы час любы начальнік мог з сябра стаць ворагам... Усё залежала ад таго, якое ў кожнага з іх на сённяшні дзень становішча. Ды і становішча ў самога цябе. Моцнае - значыцца, і падтрымка будзе адпаведная. Слабае - значыцца, і падтрымка такая ж. А ўжо калі становішча тваё пахіснулася ці вось-вось пахіснецца. І не думай шукаць у каго б там ні было заступніцтва, усё адно не знойдзеш. Толькі сам сябе ўнізіш, зганьбіш. І ў сваіх, і ў чужых вачах...
Пакуль што становішча ў Андрэя было быццам нармальнае. Ну не зусім такое, як раней, калі цесць, Арцём Гаўрылавіч, на пасадзе быў. Але і не настолькі яно пахіснулася, каб упадаць у паняверку. Тым больш што Андрэй не надта даражыў сваёй службай, пакідаць нават яе сабраўся. Ага, дык каму ж патэлефанаваць, з кім сустрэцца?
Пачаў перабіраць у галаве людзей, каму можна было б даверыцца, з кім можна было б сустрэцца, перагаварыць. Вядома, перш за ўсё Пятро Кірылавіч... Іх жа амаль сябрамі некаторыя лічаць. Абменьваюцца часта яны адзін з адным рознай інфармацыяй. Па вечарах нават разоў колькі разам гулялі. Ды і абавязаны Пятро Кірылавіч яму, Андрэю. Гэта ж не хто-небудзь іншы, а ён, Андрэй, парэкамендаваў - дзе парэкамендаваў, параіў! - узяць Пятра Кірылавіча на тую пасаду, на якой той цяпер. Сам Арцём Гаўрылавіч неяк спытаў - ці ведае ён, Андрэй, чалавека, якога можна было б узяць (была названа пасада)... Вось тады ён, Андрэй, і ўспомніў Пятра Кірылавіча. Лекцыі яго некалі ва ўніверсітэце слухаў. Пятро Кірылавіч быў быццам неблагі чалавек. Ва ўсякім выпадку спачуваў такім вясковым хлопцам, які быў ён, Андрэй. Выручаў на экзаменах, нават калі на нейкае пытанне і не мог адказаць студэнт. Сам Пятро Кірылавіч быў родам з вёскі. Да таго ж у мінулым камсамольскі актывіст. І параўнаўча яшчэ малады. Аднак выбіўся, што называецца, у людзі - доктарскую абараніў, прафесарам стаў.
Яго, Пятра Кірылавіча, і парэкамендаваў - хутчэй за ўсё параіў Арцёму Гаўрылавічу ўзяць на вызваленую пасаду Андрэй.
- Ці можаш ты пры патрэбе на яго ўплываць? - спытаў даверліва Арцём Гаўрылавіч у Андрэя.
- Хто яго ведае, - паціснуў плячыма ён, Андрэй. - Здаецца, што так...
- Ну, глядзі, каб наадварот усё не было. Бо параім, вылучым... А потым - не рады будзем...
- Не, Пятро Кірылавіч - хлопец свойскі, згаворлівы.
- Трымай яго ў полі зроку, не адпускай ад сябе. Гэта, вядома, калі на пасадзе ён апынецца. Я са свайго боку зраблю дзеля гэтага ўсё, што ў маіх сілах...
І зрабіў. Пятро Кірылавіч, хоць быў быццам і вучоны, аднак, як хутка выявілася, аказаўся не тым чалавекам, які дзеля навукі ахвяруе ўсім. Хутчэй за ўсё ўся яго навука была якраз дзеля таго, каб заўважылі, вылучылі. І на пасаду пайшоў, як кажуць, з подбегам. І ўжо праз які месяц сядзеў у кіраўнічым крэсле так, быццам у ім нарадзіўся. Трэба было - лістам слаўся, салодзенькім, ліслівым галаском не гаварыў, а мяўкаў, трэба было - крычаў, лаяў. Ды як, як! Проста фантаніраваў. Адкуль толькі і словы ў яго браліся. Прычым не глядзеў, хто перад ім - старэйшы, больш заслужаны таварыш ці малады. Важна Пятру Кірылавічу было адно - вышэй ці ніжэй за яго чалавек па службе. З Андрэем ён падтрымліваў быццам сяброўскія адносіны. Праўда, і не набліжаў вельмі да сябе, трымаў яго на пэўнай адлегласці.
- У нашай кіраўнічай справе сяброў быць не можа, - сказаў, прызнаўся ён неяк у хвіліну шчырасці Андрэю. - У нас могуць быць спадарожнікі. На пэўным этапе, у пэўных акалічнасцях мы можам быць заадно, а ў некаторых выпадках-і не пагаджацца, а то стаць і праціўнікамі. Нічога не паробіш. Калі садзішся гуляць у карты, трэба прымаць правілы гульні. А яны бываюць часам жорсткія. І ты не крыўдуй, калі дарогі нашы раптам разыдуцца. Значыцца, інакш нельга, так трэба!
Яшчэ са школы заўважыў Андрэй, што малыя ростам людзі заўсёды хочуць быць трошкі вышэй, чым яны ёсць на самай справе. Пятро Кірылавіч таксама не ўдаўся ростам. Аднак ён хацеў быць вышэй за сябе не толькі ў росце, але і ва ўсім. Банапарцікам іншы раз імкнуўся выглядаць. Была і яшчэ адна цікавая ў яго рыса - гаворыш нешта яму сваё, ён слухае, маўчыць, а то і не згаджаецца. А праз дзень-два паўтарае тое самае табе быццам ужо сваё. Нават калі ты згаджаешся, даказвае, пераконвае.
- Дык гэта ж я вам казаў, - неяк не вытрымаў Андрэй.
- Ты? - здзівіўся, аж пакрыўдзіўся Пятро Кірылавіч. - Не можа быць, гэта мне самому ў галаву прыйшло. Ноч усю думаў...
І ў голасе, і ў паглядзе - непрыступнасць, адчужанасць: як, маўляў, ты можаш, хіба такія свежыя думкі маглі калі-небудзь табе, казяўцы, у галаву прыйсці?..
Гэтым і карыстаўся ён, Андрэй. Калі што-небудзь хацелася правесці ў жыццё, гаварыў Пятру Кірылавічу. А той, параздумаўшы, іншы раз гэта выдаваў ужо за сваё. І праводзіў у жыццё...
Калісьці Пятро Кірылавіч аж залішне любіў заглядваць у чарачку. Напіваўся іншы раз так, што яго прыносілі на сабе сябры-сабутэльнікі дадому, на кватэру. Трапляў разоў колькі ён і ў выцвярэзнік, у міліцыю. П'янства і было прычынай таго, што камсамол выракся свайго актывіста. Цяпер жа, трапіўшы на пасаду, ён зусім перастаў піць, нават браць хоць кроплю ў рот.
- Алергія ў мяне да гэтага зелля, - казаў ён тым, хто хацеў пасядзець з ім дзе-небудзь у ціхім, нявідным, утульным месцы.
І на ўсіх прыёмах, розных застоллях і вечарах піў толькі мінеральную ваду.
З яго, вядома, пасмейваліся, асабліва тыя, хто неаднойчы бываў з ім раней у самых неверагодных кампаніях. Але ён вытрымліваў смяшкі, расказваў пры выпадку, як сам калісьці «закладваў».
- І каб не гэтая праклятая алергія, хіба ж бы я адмовіўся! - казаў ён і ўсміхаўся.
Сёй-той яму верыў. А сёй-той і сумняваўся. «Няйнакш пад коўдрай, у пасцелі п'е. Пасаду баіцца страціць», - кпілі з яго.
Калі выйшла вядомая пастанова аб барацьбе з п'янствам, тыя, хто не злоўжываў асабліва чаркай, але і не цураўся вельмі яе, пры выпадку маглі перакуліць, асушыць, кпілі адзін з аднаго:
- Што ж, Пятрамі Кірылавічамі станем. Нічога, не памром, жыць будзем. Як і ён жыве.
Перабудова, абнаўленне пасеялі ў душы Пятра Кірылавіча пэўныя надзеі. Справа ў тым, што непасрэдны яго начальнік даўно быў пенсійнага ўзросту. Але трымаўся на пасадзе дзякуючы сваім сувязям. Умеў ён у патрэбны час з'явіцца ў патрэбным месцы, прычым якраз тады, калі яму трэба было з'явіцца, каб выратаваць становішча. І яго цанілі. А Пятро Кірылавіч быў чалавек вучоны, са званнем. І, вядома ж, прэтэндаваў заняць месца вышэй. Між двума кіраўнікамі вялася ўпартая, зацятая і жорсткая барацьба. Стары, больш вопытны, хоць і пенсійнага ўзросту, не хацеў саступаць нікому свайго месца, імкнуўся ўсімі сіламі пасядзець яшчэ некаторы час сам на ім, пакіраваць, а малады, гарачы і менш спрактыкаваны, але з пэўнай хваткай усяляк выжываў яго, падседжваў, нават, як некаторыя казалі, паціху папісваў на свайго начальніка ананімкі. У гэтай барацьбе са сваім непасрэдным начальнікам Пятро Кірылавіч хацеў абаперціся і на яго, Андрэя, ведаючы, што ён калі не ўсё, дык многае можа зрабіць праз Арцёма Гаўрылавіча. І ў некаторыя перыпетыі гэтай барацьбы са сваім непасрэдным начальнікам так ці інакш пасвячаў Андрэя. Андрэй рабіў свае вывады - не дапамагаў ні таму, ні другому, бо бачыў - гэта барацьба не за справу, а толькі за сябе, за месца, за пасаду. «Счапіліся, як павукі ў слоіку», - думаў іншы раз ён, сустрэўшыся з Пятром Кірылавічам і выслухаўшы яго. І не казаў нічога Арцёму Гаўрылавічу. Ды і што было казаць? Чым далей ішоў час, тым Андрэй бачыў, адчуваў: памыліўся ён, назваўшы Пятра Кірылавіча пры вылучэнні на пасаду. «Няхай бы лепш лекцыі студэнтам чытаў. Карысць была б хоць якая. А то прысмактаўся, бы смоўж, да кіраўнічага крэсла, у барацьбу яшчэ за большае ўключыўся. Так і загіне, бедалага, у гэтай барацьбе. А калі і не загіне, выб'ецца, зойме яшчэ большае крэсла - карысць якая з яго... Справе, грамадству, народу? Ды і мне, калі на тое пайшло...»
Аднак адносіны з Пятром Кірылавічам ён, Андрэй, не парываў, падтрымліваў, наколькі можна было іх падтрымліваць. Праўда, калі Арцёма Гаўрылавіча правялі на пенсію, Пятро Кірылавіч сам пачаў пазбягаць сустрэч з ім, Андрэем, не клікаў больш яго на пагулянкі вечарам. Ды і тэлефанаваць перастаў. Цяпер ужо ён, Андрэй, тэлефанаваў Пятру Кірылавічу, калі што трэба было. Нешта новае і ў голасе ў Пятра Кірылавіча з'явілася, калі ён размаўляў з Андрэем. Ці то халадок, ці то сталь, ці то абыякавасць, быццам адчужанасць. А можа, гэта толькі здавалася так яму, Андрэю? І звязана было не з тым, што выправілі на пенсію Арцёма Гаўрылавіча, а з нечым іншым? Чутка ж пайшла, што прайграў Пятро Кірылавіч барацьбу за вышэйшае крэсла. Новыя кандыдатуры на гэтае месца ўзніклі. Больш таго, ці ўседзіць на сваім месцы і сам Пятро Кірылавіч. Па-першае, ідзе перабудова, абнаўленне, і могуць яго таксама замяніць. Па-другое, быццам яго непасрэдны начальнік, на месца якога ён прэтэндаваў, так абняславіў свайго падначаленага, вылажыў такія факты, што... Таму лепш за ўсё самому заяву падаць і пайсці з працы. Так што быццам сустрэцца трэба было ім - Андрэю і Пятру Кірылавічу, паразумецца, перагаварыць пра тое-сёе.
«Але што гэта дасць? - усумніўся раптам Андрэй у патрэбе такой сустрэчы, такой размовы. - Ці адкрыецца, скажа ўсю праўду пра сябе Пятро Кірылавіч? Ды і мне... Ці варта адкрывацца, гаварыць пра сябе ўсю праўду? Раней, калі ўзнікалі скрутныя сітуацыі, Пятро Кірылавіч абяцаў: «Не бойся, прыкрыю». А то і дапамагчы збіраўся. Але ні разу так і не прыкрыў, не памог... А цяпер, калі няма на пасадзе Арцёма Гаўрылавіча... І пагатоў нічым не паможа. Ды і не трэба мне яго дапамога. Тым больш што мне... Быццам нічога ніадкуль і не пагражае... За пасаду я не трымаюся, а ўсё астатняе... Пражыву як-небудзь...»
Вярнуўся да стала, сеў у крэсла.
«Ну а калі не з Пятром Кірылавічам, дык з кім сустрэцца, пагаварыць пра тое, што душу вярэдзіць, жыць проста не дае?»
Пачаў перабіраць у памяці людзей, каго ведаў, з кім быў быццам у добрых, шчырых, амаль сяброўскіх адносінах. Здаецца, і нямала такіх было, і нямала з кім сустракаўся ён, Андрэй, і па рабоце, і ў застоллях, ды і на розных нарадах, а то і на дачы, на вуліцы. Аднак каб былі сярод іх сябры, якім можна было б даверыцца, адкрыць душу... Не, такіх не было.
«Як адзінока я жыў! Ды і не так, не так, як трэба было жыць. Школьныя, студэнцкія сябры амаль усе мяне пакінулі, а новых, надзейных, не займеў. І не імкнуўся да гэтага. Праца, дамоўка, дача... Ды і Алачка цягнула. Прыемна было быць з ёю, не адпускаць ад сябе. Бо ў яе таксама, як выявілася, ні сяброў, ні сябровак вельмі не было...»
«Па-іншаму, па-іншаму трэба было мне жыць!»
«Ага, трэба было. Аднак... Я жыў так, як жылося. Не лепшым чынам, вядома, жыў...»
«Што ж, яшчэ не позна па-новаму пачаць...»
«Позна не позна, а пачынаць давядзецца. Бо жыць так, як жыў...»
Зазваніў тэлефон, і Андрэй падняў слухаўку, паднёс да вуха.
5
Тэлефанаваў якраз Пятро Кірылавіч. «Нешта здарылася, калі сам тэлефануе», - падумаў Андрэй і, прыклаўшы трубку да вуха, пачаў слухаць. Адразу ж быццам холадам дыхнула - голас быў чужы, раздражнёны. Ні вітання, ні прывітання. Пятро Кірылавіч браў, што называецца, быка за рогі.
- Не думаў я, браток, што ты такое балота вакол сябе развёў... Ды і сам... На дно апусціўся... Як ты дажыў да такога?
- Вы пра што, Пятро Кірылавіч? - сказаў Андрэй і адчуў, як часта і трывожна забілася ў грудзях сэрца.
- Скарга на цябе паступіла.
- І што там?
- Усё, чым ты жывеш і што робіш. Нават донжуанскія подзвігі... - нядобра, зласліва хіхікнуў Пятро Кірылавіч.
- І хто яе напісаў?
- Няма цяпер дурных падпісвацца. Ананімка. Будзем ствараць камісію, правяраць. Так што рыхтуйся.
- Можа б, прачытаць мне тую... скаргу?
- Прачытаеш, пазнаёмяць цябе. Падзаляцеў ты, браток. Нябось ведаеш, як да маральнага ўзроўню кіраўніка ставіцца пачалі... А тут яшчэ сваяцтва... Ды і не перабудаваўся ты, па-старому працуеш... Ніякага абнаўлення...
- Можа б, сустрэліся, пагаварылі? - кідаў адну за адной прапановы, як бы прасіў, хутчэй механічна, чым усвядомлена, Андрэй.
- Няма, браток, калі. Працы па вушы. Ды, шчыра кажучы, пра што нам з табою гаварыць? Лепш думай, як і чым апраўдвацца перад камісіяй. Хоць... Як ты апраўдаешся? Проста давядзецца, мабыць, прызнаць усё, што напісана... З гэтага зробяць адпаведныя вывады. І ўсё. Будзь здароў.
Пятро Кірылавіч паклаў слухаўку. Але перш чым ён гэта зрабіў, Андрэй улавіў у яго голасе як бы задаволенасць, радасць.
«Чаму б гэта ў яго? - падумаў. - Здаецца ж, я яму нідзе дарогі не перайшоў, вады не замуціў, зла не зрабіў, нават не жадаў, не зычыў. Няўжо з-за таго, што яшчэ аднаго як бы канкурэнта не будзе? Ці, можа, што не на яго ананімка тая, а на мяне?»
І тут жа думкі пераскочылі на іншае - успомніўся сённяшні сон.
«Вось ён, у руку, як кажуць...»
Было горка, прыкра - не па сабе. І што Пятро Кірылавіч гаварыў як з чужым, нават скаргу не даў прачытаць, каб падрыхтавацца да адказаў, сустракацца не захацеў, і што раней не паспеў заявы на звальненне падаць - цяпер падавай не падавай, усё адно зняслаўлены... Абароны шукаць?.. Але дзе, у каго? Дый навошта?.. Надакучыла ж, абрыдла жыць і працаваць так, як жыў і працаваў.
Быць у кабінеце, сядзець за сталом стала невыносна. Хацелася бегчы, ляцець, уцякаць... Куды - Андрэй не ведаў... І, не могучы сябе стрымаць, звалодаць з тым, што раптам звалілася, нахлынула на яго, выклікаў машыну і, нічога нікому не кажучы, заспяшаўся да лесвіцы, пачаў як не бягом спускацца па ёй уніз, да выхаду.
|
|
