|
|
5. МАЛАЦЬБА
Душа маўчыць, душа схавала ў сабе той сум і сама замкнулася... Устаць, не ўстаць? Трэба ж устаць. Не, трэба рабіць тое, дзеля чаго прыехаў. А калі ж няможна во цяпер уявіць сабе патрэбы ў гэтым учынку. Здрабнеў чалавек зусім. Э, было б сапраўды свінства, каб яны прыйшлі запрацаваныя і знайшлі б яго акачуранага, самагубцу. Фэ, гідасць! Але вось прыехаў... Яны малоцяць – ён ляжыць. Як абед, дык яму лепшы кавалачак. Усю затаўку паесць. Навошта ж прасіў учора, каб яго будзілі? Устаць, не ўстаць? Не хочацца ўставаць...
Добра жыць на вёсцы позным летам, перад самай восенню, калі так прыемна ляжаць ціхімі досвіткамі ў цёмнай хаце, пазіраючы праз мутнае святло акна на высокае і далёкае зорнае неба.
I ляжаў Лявон, і думаў, і ўспамінаў свой мінулы, неўзваротны час, сваё далёкае маленства...
Зіма, досвіткі, на дварэ сцюжа і шугае вецер, а ў хаце троху цёпла, гарыць сумная лучына, сядзяць бацька і маці – даўно ўжо ўсталі і працуюць.
Прачнуўся і Лявонька, але маўчыць, нібыта і спіць, і добра ляжаць яму на палу пад цёплаю дзяругаю і кажушком. Цёпленька... На печы, ля дзеда, было б яшчэ цяплей. Паміж комінам і дзедам. I трэба ж паглядзець там тую дошчачку, што сушыцца на траме і што будзе з яе скрыпка... Толькі ж дужа не хочацца ўставаць і бегчы з полу на печ, – пакуль дабяжыш, дык і пазябнеш...
Варочаецца дзед на печы, побач з лучынаю, што паклалі там, каб сохла. Варочаецца на пасцеленым жупанку, грэе старое зябкае цела. Бядуе, што жыве так доўга, не ўмірае. Шэпча:
– Калі ж ты ўжо прыйдзеш па мяне, мая ты смертухна? Вось і яшчэ аднаго дня прыждаў, яшчэ адну ночку перажыў...
Слухае Лявонька, як шугае вецер за сцяною, і дзівуе дзеду: навошта ён так хоча паміраць? На могілках жа цяпер дужа-дужа глыбокі снег, цёмна там і страшна, мароз і вецер, бегаюць ваўкі і выюць...
«Ай, любы дзедзя! Не ўмірай ты! Жыві і жыві...» – падумаў і раптам хоп! Усхапіўся і забарабаніў па палу на печ, да дзеда.
– Ціш-ш! Куд-ды ц-цябе так рана падняло! – жартуе бацька.
А ён ужо зрабіў свае лататы і ўзгробся на печ, перакуліўся цераз дзеда і прытуліўся там, між ім і комінам.
Патурбаваны кот падняўся, сагнуў дугою хрыбцінку, пастаяў у задуме, закруціўшы хвост, прымаючы пастанову, і скокнуў на комін, на бацькавы валенцы.
Маўчыць Лявонька, і прыемна яму чуць пад сабою цёплую печ, ды згары – халаднавата без дзяругі. I сляпы дзедзя, як бы тое ведаў, замацаў упоцемку ўнукаву галоўку і гладзіць яго ад вуха да калена.
Добры ён, гэты дзед. Ён любіць свайго маленькага Лявоньку. I хлопчыку хочацца жалець дзеда – ду-у-жа, ду-у-жа жалець! Хай бы сабе жыў дзед, думае Лявонька, хай бы жыў, пакуль трэба калыхаць каго-небудзь у калысцы. I навошта ён усё просіць сабе смертухны?
– Дзед! Гані яго ад сябе! Чаму не спіць малы? Заўсёды ўскруціцца без пары, – жартуе бацька, паглядаючы на печ.
– Дык я ж выспаўся...
– А выспаўся, дык ідзі ў пограб па бульбу, капусты гаршчок прынясі, – кажа маці.
– Дык я ж баюся...
– А ты не бойся, ваўкоў там няма.
– А калі ж я баюся, што цёмна. Мама, скажы ты мне казку.
– Прасі бацьку, – адмаўляецца маці.
– Не, ты скажы. Ты ж умееш, – хоча ён, каб казала маці, а не бацька.
Бацька наогул не казачнік, а калі што і раскажа, дык надта проста, так, як усё дзеецца наўкола, дзе халодна, снег, параная бульба, чад, свінні скігочуць і дзеці плачуць. А маці ўмее заляцець думкаю ў залатую старонку, дзе ўсе дарожкі абсаджаны салодкімі яблынькамі ў два рады, а на тых яблыньках пяюць шушачкі залатапёрыя свае песенькі вясёлыя...
I пачынае маці плясці свае доўгія і цікавыя пляткі. Бясконцу цягнуцш яны пад безупыннае трынканне верацяна, трэск і сіпенне лучыніны ды шыбанне аб сцену зімовае завірухі. Супакой і нерухомасць распаўзаюцца па хаце. Ой, выйдзе з хлопчыка нерухомы летучонік, што будзе толькі ў думках сваіх сніць залатую старонку, і пражыве ён жыццё сваё нерухома, як курэц опіуму... Ой, будзе так!
Ужо хлопчык троху змораны доўгім слуханнем, хочацца яму нечага іншага. Але тая нерухомасць маркотная ахапіла яго і не пускае яго з месца ўстаць.
Ды матка сама раптам ірве залатыя нітачкі:
– Ну, до мне казаць, а табе слухаць. Ідзі-тка мыйся, а ў суднічку ў паўміску мяса ад учорашняе вячэры стаіць.
Мяса тое – хлопчыку надта ўсмак. Сцюдзёненькае, цвёрдзенькае. Але ж трэба абуцца спярша... Э, што там! – паспеецца! I ён басаногі бяжыць мыцца каля лаўкі ў парозе.
Матка зняла яму з загнету чыгун з цёплаю вадою. А то ён быў ужо занепакоіўся, што прыйдзецца мыцца сцюдзёнаю з сянец. I пялешчацца хлопчык у цёплай вадзіцы, каб пасля баяцца ў жыцці ўсякага холаду, – доўга пялешчацца. Матка баіцца, што ён босы прастудзіцца.
– Ці не до табе пялёскацца, Лявонька? – казала яна.
– Сарокі знясуць, калі доўга будзе мыцца, – падсабляе матцы бацька.
Толькі ён таго не чуе, ён задумаўся.
– Дзед! – пытаецца ён у старэйшага за ўсіх у хаце. – Дзед, а хто лес насадзіў, скажы ты мне, а?
– Сам вырас, маё дзетка, – ласкава адказвае дзед.
– Дык як жа гэта? Чаго ж гэта ён вырас?
– А вось пасеялася насеннейка, дык ён узяў дый вырас.
– Чаго ж яно пасеялася?
– Ат, прычапіўся, як смала, – мяшаецца ў размову бацька і кажа маці: – Гані ты яго ад вады, дакуль ён будзе там пялёскацца.
Лявонька мігам абціраецца, узлязае за стол на лаву і сашчэплівае рукі, каб хутчэй адбыць гэтую дзіцячую пакуту: маленне Богу. Моліць яго бацька ці матка. Матка моліць прыгажэй і цікавей, але даўжэй за бацьку. А маленне наогул выходзіць даволі маруднае і да прыкрасці доўгае, бо два разы паўтараецца кожнае слова.
– Выйміцца... – кажа маці, што мае азначаць: ва імя Ацца.
– Выйміцца! – голасна адгукаецца Лявонька, а пакуль маці зрыхтуецца казаць далей, ён сам сабе ціханька шэпча: «Выйміцца, акацілася аўца...» I, скоса пагаядаючы на хату, усміхаецца.
– Маліся добранька, не галузуй! – сурова заўважае бацька, напранаецца і выходзіць з хаты, бо ўжо світае і пара выйсці паглядзець, што там дзеецца на падворку, у хляўку і ва ўсёй гаспадарцы.
Без бацькі можна маліцца весялей, – не так будзе нудна...
I пакуль дабіраюцца да «Верую», Лявонька то пераступае з ножкі на ножку, то крычыць словы на ўсю хату, то гаворыць ледзь чутна, то сашчэплівае рукі на ўсю сілу, то зусім расшчэплівае іх. Забаўляецца – колькі можна ў рамках чалавека, пастаўленага весці гамонку з самім Богам. Матка занята ўжо справамі ля печы, і ён, спачатку здзіўлены яе няўвагаю на яго дурэнне, потым, каб скарыстаць выпадак, пачынае, молячыся, гоцаць так, што аж лава гутаецца пад ім... А ўрэшце заглядаецца на абраз, на сівога чалавека з нейкім вялікім гарбузом у адной руцэ і з кіем у другой. Думкі рояцца ў галаве: чаму гэты, падобны з твару да іхнага дзеда, але неласкавы сівы дзед, чаму ён – Бог?
Ад акна ж, абсыпанага на балонках і ў шчылінах снегам, цягне сцюжаю, і патроху ды ўсё болей святлее – пачынаецца невясёлы зімовы дзень.
Як тое ўсё даўно-даўно мінулася! Памёр дзядуля, пастарэлі бацька і маці, павырасталі дзеці...
О, мілыя часы маленства!
Ізноў такія ж досвіткі... Авечкі трэба рэзаць.
З лучынкаю пад гарцам ці ў гарлачы, каб вецер не згасіў, ідуць па двары ў пуню. Чорна... У хлеве карова стаіць і жвачку жуе. Авечкі ляжаць грудком ля сценкі. Вось адна жуе саломку, шыбка ўбіраючы яе бяззубым ротам, губамі. Павярнула галоўку на святло. Вочы блішчаць, як у таго ката ў цямноце, як быццам у іх гарыць крывава-бліскучы агонь. Трэба лавіць: расставіўшы рукі, трэба хапаць за бакі, за воўну... Уцякаюць... Шурай іх! Злавілі. Б’ецца ў руках, ірвецца... Вядуць, ушчаміўшы шыю праміж ног. Ці ведае то яна, што на смерць вядуць? У хаце тупае капыткамі па масту, бляе. Дзеці прачынаюцца. Яны хочуць глядзець, а на іх крычаць, і яны лезуць на печ, дзе можна ляжаць на цёпленькім і глядзець, як будуць рэзаць. Нож нагостраны. Карытца падстаўляе матка пад шыю. «Бяры за пярэднія ногі», – трывожна кажа бацька. Адагнуў галаву авечцы крута назад... Адхінаецца на печы Лявонька – цяпер няможна глядзець. Трапечацца зарэзаная авечка слабей. Ледзь-ледзь. Пусцілі: асвяжылася авечка. Галава з парэзанай глыбока шыяй адхіснулася, ногі дубеюць, выцягнуліся. Бацька стаіць з закасанымі рукавамі, з нажом у крыві. I пальцы яго ў крыві – як які душагуб, нават насупіўся і сапе носам. Глядзіць уніз на авечку, адпачывае, чакаючы, пакуль яна зусім асвяжыцца. Узяў за нагу, за капыток, і абрэзаў скурку колцам, як хлопчык абразае кару на лазіне, знімаючы дудку. I другую ножку так, і ўсе ножкі. Потым закасаў на нагах скурачку. Мяса белае... Прасадзілі палку ў заднія ногі пад жылы, прывязалі вяроўку да палкі, закінулі на курчыну і пачалі цягнуць. Падцягнулі авечку за ногі высока, галавою крываваю ўніз, – вышэй, ніжэй, каб зручней лупіць. Прывязалі. Галава баўтаецца і крывяніць. Бацька падперазаўся матчыным фартухом і разразае скурку па бруху ад шыі аж да хваста. Потым падсаджвае ножыкам, палыдамі і кулакамі паміж скуркі і мяса. I скурка ўсё болей адлупліваецца, як адсачалая кара вясною. Тады яна зрабілася смешная, – аблупленая авечка... Разаслалі скурку на зямлі, воўнаю ўніз, пасалілі голы бок буйною соллю густа-густа; склалі і покуль што пакінулі ляжаць пад лаваю. А потым павесяць яе на шост, а розныя скурчаныя кончыкі: ножкі, галаву, хвасток – разапнуць лучыначкамі, каб добра сохлі. Шост пад столлю, каля печы, дзе цёпла. Высахне скурачка – аддадуць выдубіць аўчынку, будзе Лявоньку кажушок.
Яшчэ ж трэба патрашыць... Маці падстаўляе ночвы...
– А-я-я! Акотная! – лямантуе бацька.
– Як жа гэта ашукаліся? – дзівіцца маці.
Бацька дастае з нейкім пузыром разам і выкладае на зямлі, дужа асцярожненька, парачку слізкіх ягнятак. У іх чорная прыгожая, як у паноў на каўнярах, кароценькая курчавая шэрстачка. I дужа вялікія, буйныя галоўкі.
Разглядаюць іх, і бацька кажа:
– Бараны былі б... не шкода!
I Лявоньцы прыкра ад гэткай жорсткасці.
Вось так, не пры тым казана, і людзі... Як тыя рэзаныя авечкі. Фу, страшна, непрыемна... Лепей жыць, лепей жыць, пакуль жывецца.
О, мілыя часы маленства!
Пайшлі малаціць. Адзін дзядуля сляпенькі, каб не быць гультаём і дармаедам, сядзіць над ночвамі: джыр-джыр-джыр!.. – дзярэ на драчку бульбу. Абмацае ў місцы ў вадзе і возьме з вады, абтрахне бульбіну і па дзёрцы: джыр-джыр-джыр! – пакуль не застанецца ў руцэ гэткі маленечкі кавалачак, што можна і відушчаму пальцы паабдзіраць, і тады ўжо кіне яго ў цэбар.
Драная бульба паўзе ў ночвы мяккім, шэра-чырвоным нечым і з жыжкаю на сподзе.
Эх, чаму гэта дзядуля, мужчына, не сароміцца займацца бабскаю работаю? Яго ж ніхто не прымушае, і нават гневаюцца, што ён не слухае ўпрашанняў і не шануе сваю старасць, сваю слабасць.
Лявонька прачынаецца, прыслухоўваецца да таго джыркання, ляжыць ціха і думае...
Даўно мінулася тая пара. Даўно памёр дзядуля, не дачакаўся лепшых дзён...
Вырас яго любы Лявонька, набраўся сілы, пабачыў свету...
А што можа змяніць ён у жыцці? Дзе тыя лепшыя дні?
Ізноў ляжыць, вось, як некалі, ціхімі досвіткамі ў цямнявай хаце, ляжыць і думае, але не мае ўжо той радасці жыцця.
– А дзе ж тыя надзеі, а дзе ж тое змаганне? Сорам, сорам!
Не, трэба яшчэ жыць, трэба яшчэ рухацца наперад. Трэба вось устаць, пайсці да іх на гумно, памагчы ім малаціць.
Прэч усе думкі!
Лявон устаў – і быў адзін ува ўсёй хаце, аж неяк жудасна. Знайшоў упоцемку на судніку карэц і выйшаў у сенцы напіцца.
Смага разабрала за ноч, пасля дарогі і вясковае вячэры. Са смакам напіўся. Выйшаў на ганак, паглядзеў на неба. Прыгожае надвор’е, зоркі мігцяць, дрэвы дрэмлюць, стрэхі спяць... Ахоплены за ногі халадком, вярнуўся ў хату.
Сорам спаць, хоць і дужа хочацца. Трэба ж пайсці на гумно, падмяніць у рабоце матку. Пачаў абувацца, напрануў замест свайго пальта бацькаў жупан, бо там будзе пыл. Старанна зачыніў дзверы і выйшаў на двор, а тады цераз фортку пайшоў у сад, на гумно.
Сад ціхі, сонны... I яблынькі спяць, і лісцікі на дульцы трызняць паціхеньку, праз сон... Але няма ўжо той салодкасці, што была ў маленстве, няма, няма... Прытупілася ўспрыманне, прыйшла проза жыцця.
* * *
Але на гумне: пук-пук пук! пук-пук-пук! тра-та-та! тра-та-та! Малоцяць. Прыемна слухаць. Хутчэй пайшоў туды.
На сасе збоку цьмела жоўтая лямпачка. Пыл лез у нос і ў вочы. У пыльным павучынні былі жоўтыя торпы. Ад варот жа да асеці, на таку – жоўтая снапяная дарога, поўны пасад. Снапы яшчэ цёплыя, нядаўна скінуты з цёплае асеці, так ад іх цяплом і вее пасля надворнае свежасці.
– Тра-та-та! – малоцяць у тры цапы: з аднаго боку ідзе бацька, а з другога маці і Лаўрынька. Лянь! А хто ж гэта, дзяўчына, ідзе з цэпам ад асеці? Лёкса! Яму не сказалі, што яе гукнуць малаціць. Лявон троху спыніўся: гэта ж ёй пісаў ён той бязглузды ліст, і яна яму адказвала. Няўжо ў іх было каханне? А ён яе адразу не пазнаў. Яна супакойна падышла да малацьбітоў з сваім цэпам, супакойна сказала: «Гэты ўжо будзе ямчэй» (відаць, мяняла каля асеці цэп), – і стала малаціць з імі разам, у чатыры цапы. Матка перайшла на бацькаў бок, а яна стала з Лаўрынькам. Эх, некалі Лаўрынька пісаў, што ў яе на руках кароста.
– А, устаў-ткі! – дужа ласкава прывітаў Лявона бацька, не кідаючы махаць цэпам. – I ахвота ж была. Я думаў, што ты жартуеш. Спаў бы сабе пасля дарогі.
– Лявонічка, што ты гэта выдумаў, – таксама не спыняючы работы, толькі мяняючыся на руку, сказала і маці. – Бацька табе смехам учора казаў, а ты ўзяў ды прыйшоў. Ідзі ты спі.
– Не, мама, дай мне твой цэп, а ты ідзі ў хату.
– Пайшоў ты, дам я яму цэп! – смеючыся адбівалася матка.
– Дай сабе, няхай троху пасобіць, калі яму дужа хочацца заняцца мужыцкаю работаю, – смяяўся і бацька. Учорашняга хмелю як бы і не было ў яго ніколі. – Ідзі, ідзі, гатуй там снедаць. Сяння пасады невялікія, справімся і без цябе.
Матка выпусціла цэп яму ў рукі і адышла, а ён, старанна трапляючы ў лад, замахаў гэтым цэпам.
– Ну, дык пайду, – сказала матка і пайшла з гумна.
* * *
Лявону адразу здалося, што ён зараз саб’ецца з ладу. I ён пакладаў усю ўвагу, каб гэтага не было, і пільнаваў ударыць цэпам то дужэй, то цішэй, каб якраз прыйшлося добра.
– Раўней, раўней! – заўважыў бацька.
Трэсь! – ударыў нечы бічук, здаецца, якраз Лёксін па Лявонавым бічуку, – і Лявона ўзяло на поты, што ўжо троху збіўся. Было сорамна і перад Лёксаю, што не ўмее малаціць. А чаму не ўмее? – бо ніколі, бывала, не працаваў, прыязджаючы з школы дамоў, а пайшоў вучыцца, яшчэ не ўмеючы малаціць. I задумаўся, што Лаўрыньцы яшчэ рана хадзіць на малацьбу, каб сям’я была большая.
– Ну, ну! – крыкнуў ізноў бацька, не то з дакорам, не то асмельваючы яго, няўмелага.
Тра-та-та!.. Тра-та-та!.. – Бацька біў так, што аж снапы варушыліся. Лёкса малаціла па-дзявочаму; яе цэп не лятаў высока, але бічук лажыўся ўвесь і лажыўся ёмка, дзеўка была здаровая. Толькі бедны Лаўрынька «гладзіў», хоць і стараўся паказаць перад братам і сваю сілу і сваё ўмельства. Так наглядаў Лявон, махаючы то дужа высока, то калі хапаўся, каб не астацца, дык зусім нізка, і ўжо пачуў, што морыцца... Аж раптам – стаўся зусім брыдкі перабой. Тра-та-та! – і зноў трэсь! – ён няўмысля ўдарыў па цапу Лаўрынькі і цэп яму выбіў з рук. Лёкса ўсміхнулася, хоць і не хацела.
– Дык ты ж, братка, і ў чатыры не ўмееш, – сказаў Лаўрынька, падхопліваючы цэп. – Ці малаціў ты калі ў пяць?
– Кінь, Лявон: збіваемся! – прыхільна, але паважна сказаў бацька. – Кінь, брат, не твая гэта работа.
– Гэткія госці – добрыя. Што і малаціць ходзяць, – першы раз прамовіла і Лёкса і першы раз паглядзела на яго. Але як бы спалохалася, ці не сказала дрэнна.
– Не, не... Яшчэ трошку прайду... Гэта я няўмысля. Ужо болей не саб’юся, – выбачаўся і прасіўся Лявон з ніякавасцю ў голасе.
Ён напружыў усе свае сілы, каб болей не збіцца, каб паказаць, што і ён не горшы малацьбіт. Малацьбіты цяпер былі павярнуўшыся і ішлі ўжо ад варот, назад пад асець. Усе бачылі, што Лявон стараецца, і самі стараліся, каб ён не збіўся і каб не было яму сорамна. А ў яго ўжо лоб быў мокры, і ён чуў, што і на спіне, пад кашуляю, мокра. «Не дайду да канца», – са страхам думаў ён, бо ўмеў малаціць толькі на правую руку, а яны ўсе, і Лаўрынька, часта мяняліся, то на правую, то на левую. I так дайшлі да пасяродку, да сахі, каля якой нязручна было яму прайсці, бо тарпа дужа нахілілася.
«Не дайду стараны, – пякла прыкрая думка, – пастаю трошку, пакуль саху абойдуць». Ён паважна выйшаў з строю і абцёр пот.
– Лезь ты, Лявон, скідай з асеці на новы пасад, што там засталося, а гэтую старану мы ўжо адны дойдзем, – сказаў яму дужа ласкава бацька.
* * *
I хоць няхораша было, што ён, а не Лаўрынька адходзіць на лягчэйшую працу, і ўсе разумелі, нашто бацька так яму кажа, але быццам само сабою так зрабілася, што ён пайшоў да асеці, павесіў свой цэп і палез па драбінках у асетнае акно. Як улез, там было цёпла і пахла густым зямельна-жытнім пахам, які застаўся ў памяці з той нары, калі дзед пёк бульбу ў падасецці і даваў яе маламу Лявоньку. Цапкі, на якія сядзяць снапы, былі чорныя, спрадвечныя, можа, яшчэ дзед зрабіў іх у сваёй маладосці. Лявон сеў на цапкі, рассунуўшы іх троху і спусціўшы ногі на гліняны под, і ўзяўся за лёгкія сухія снапы; паволі скідаў іх скрозь аконца на ток. Адчуваў спачатку салодкасць працы і ўспамінкаў, звязаных з такою ж працаю ў даўных часах маленства. Але нейкі, перш надта маленькі і слабенькі, клубочак прыкрасці, нездаволення і жалю цяпер усё рос і ўзнімаўся вышэй. Лявон і сам не сказаў бы, адкуль гэтая крыўда і гэтая прыкрасць. Ці хацелася, каб малацілі машынаю, а не цэпамі? Ці хацелася, каб малацілі толькі дарослыя людзі, а не дзеці, як Лаўрынька? Ці прыкра было, што ён сам у іх вачах – нейкі недалуга, пан не пан, мужык не мужык? Можа, найболей было жалю, што ён адарваны ад простага, роднага... Што ён мае гэтыя думкі, якія мучаць яго? Можа, хацелася скінуць з сябе той смутак, тую хваробу духа, каб быць здаровым чалавекам? Работа здавалася механічным ківаннем, яго жыццё – падобным да таго ківання. А што Лёкса тут, яму было зусім усё роўна. Толькі маленькае засмучэнне ахоплівала, што некалі быў такі наіўны, легкадумны, выабражаў сабе, што мог бы з ёю жаніцца... Пустота нейкая засцілала яго ўсяго. Найлепей было б зрабіць сабе смерць, і нават там, на чужыне, не едучы дамоў; брыдка было, што і ў гэтай справе аказаўся ён такі непаважны, што і думку аб самагубстве зрабіў цяпер такою мізэрнаю, дурною думкаю. Пустота, пустота... Болей няма нічога. А некалі ж глыбока-глыбока адчуваў салодкасць жыцця, калі, бывала, скарадзіў папар і надвечар, змарыўшыся, садзіўся на барану і пад залатымі касякамі сонейка на захадзе з вялікім здаволеннем аглядаўся навакол, з вялікім смакам еў засохлы за дзень кавалачак хлеба з салам, маючы на тое за сваю працу поўнае заслужанае права. Дзе яно тое ўсё цяпер?
Калі развіднела, калі дамалацілі, зграблі ў кучу, адбілі атору, калі прыйшла матка і, вясёлая, гукнула снедаць, калі ўсе ішлі спрацаваныя, абкураныя вялікім сівым пылам, ды вясёлыя, здаровыя, – ён ішоў чысцейшым за іх ды панураны і разбіты. Усе будуць мыцца сцюдзёнаю, прыемнаю вадою... у Лёксы чорна ад пылу пад носам, а яна тым часам прыгожая, лёгка і супакойна ідзе снедаць і перад снеданнем будзе з асабліваю спаміж усіх рабачаёў прыемнасцю мыцца сцюдзёнаю, толькі што прынесенаю з калодзежа вадою. Лявон ідзе чысцейшы за ўсіх, яму нават няма патрэбы мыцца, даволі памыць толькі рукі, але затое на сэрцы ў яго так дрэнна, як ні ў кога.
* * *
I селі снедаць, і ён разам з усімі.
Лёкса сядзела на ўслоне, супроць яго, з гладкім троху чырвоным носікам і з круглымі, здаровымі і троху далікатна-пакатымі плячмі пад дзешавенькаю паркалёваю блюзачкаю. Усе елі, усё ішло як трэба, як заўсёды ішло.
– Можа, Лявон еў бы сала? Чаму ты яму не адрэжаш? – сказаў, зірнуўшы на матку, бацька.
– Зараз, зараз... Толькі ад солі абчышчу.
– Дайце сабе... – нудна сказаў Лявон, безуважна думаючы, што сала ў іх мала; каб было досыць, дык усім малацьбітам далі б па кавалачку, і кожнаму хацелася сала, хоць і хавалі гэта ў сваіх сялянскіх вачах.
– На і табе, Лёксачка, – адрэзала трошку матка Лёксе, а перад ім паставіла ўсё сала на талерцы.
– Што гэта вы? Нашто? – засаромелася дзяўчына і пачырванела.
– Ты ж у нас не свая, запрашоная малацьбітачка, – жартавала матка.
– Лаўрыньцы ж дайце, – сказаў Лявон.
– Ды ўжо ўсім адрэж па кавалку... што там! – загадаў бацька.
I ўсе сталі есці сала, адрэзанае ад таго самага кавалка, што ўчора стаяў на закуску побач з пляшкаю гарэлкі.
«Не свая, а чужая малацьбітачка, – падумаў Лявон. – А была б добрая мне жонка, каб я не ўчыўся і сядзеў на мужыцкай гаспадарцы... А падумай я зрабіць гэта цяпер, усе будуць супраць мае думкі». Ён пільна, хоць і як бы няўзнаку, паглядзеў на яе чыстыя, круглыя і крэпкія рукі, засуканыя троху, – «зусім не карослівыя», – уздумаў ён, – і далей узвёў вочы на яе не дужа прыгожы, але малады і прыемны твар. Яна адчула, што ён глядзіць, і шыбка ўзняла і паволі адвяла свае ціхія і па-дзявочаму ласкавыя вочы, прыгожыя, сінія, як у дзіцяці, вочы. Сонейка восені паказалася ў акне з-за надворнае страхі, асвяціла заліты капкамі, без абруса, стол, міску з гарачаю, з скваркамі, бульбаю. I Лёкса зрабілася нейкаю бледнаю на сонейку, нясвежаю, а стан яе быў пахілены і быццам не дзявочы. «А пажыве пяць год з мужыком, у цяжкай працы, родзіць дзяцей і зусім будзе непрыгожая, старая маладзіца», – падумаў Лявон. А яна, як і без сонейка, старанна і сціпла сёрбала бульбу, кусаючы хлеб белымі роўнымі зубамі.
Лаўрынька маўчаў, і толькі з’еўшы сала, спытаўся ў Лявона, ці можна ўзяць з сабою ў поле «Нашу ніву», што ён прывёз.
– Якія табе там «Нашыя нівы» цяпер: трэба ж ехаць жыта завалачыць на ўзмошчы, – сказаў бацька паважна, але без злосці.
– Пакуль звееце кучу, я паспею газету прачытаць і каня прывяду, – не згаджаўся Лаўрынька.
– Чытака ты ўжо ў нас! – пасмяялася маці, а бацька маўчаў.
– Ну, а ты ж, Лявон, можа, пройдзешся ў поле ці ў лес пагуляць? – спытаўся ён, памаўчаўшы.
– Пагляджу... Можа, пайду... – Так сказаў, а падумаў, што трэба зараз пасля снядання аддаць бацьку дзесяць рублёў грошай, толькі пры матцы або нават ёй у рукі, хай бы яна іх і схавала... Бацька любіў выпіць.
I настрой Лявонаў за сняданнем мала зрабіўся лепшы. Хацелася спаць, чуў нейкую зморанасць, а думкі траплялі ўсё ў тую ж самую пустоту...
Лявон ішоў цераз пустое, голае поле.
На курганку хадзілі дыбатыя авечкі, у нізіне рыліся брудныя свінні, там і там цягаліся худыя каровы.
Пастух у старэнькім кажушку і з палатнянаю торбаю цераз плячо сядзеў на высокай мяжы і нешта рабіў.
– Добры дзень! – прывітаў яго Лявон, падышоўшы.
– Дзень добры, – ласкава, але невясёла адгукнуўся яму пастух і зараз пахіліў галаву ізноў на работу. З вялікага, мусіць, бярозавага, палена ён звычайным ножыкам выразаў лыжку.
Лявон з глыбокім жалем глядзеў на яго худы твар з рэдзенькаю бародкаю, на ўсё яго ссохлае цела ў старэнькім кажушку, з зжаўцелымі кудламі воўны ў незашытых новых і распайсаных старых дзірках, на яго бурыя сіваватыя валасы, што панурымі хвастамі тырчэлі з-пад замасленае і лёгкае ад зношанасці шапкі і прыгіналіся да тонкае, зморшчанае шыі... Сядзець яму было нізка, і ён выцягнуў доўгія, але сухія ногі, у жыдзенькіх ільняных штоніках і разбітых, раскалмачаных лапцях. А каля ног ляжала ў яго вялізная сабраная пуга, мусіць, доўгая-прадоўгая, бо дужа тоўстая спачатку і цянюсенечкая на канцы.
– Даведацца прыехалі?.. Ці надоўга ж, там, хаця пусцілі? – спытаўся ён у Лявона, як відаць, дзеля ветласці. Потым раптам усхапіўся на ногі, зірнуў вакол і крыкнуў на ўсю сілу пісклявым і сіпатым голасам: – А юс, а юс ты там, ты там, а юс!.. – Адылі схапіў пугу, спрытна размахнуўся і шлэснуў, як са стрэльбы. Ізноў сабраў – і сеў.
Лявон не ведаў, што сказаць, хацеў падзівіць яму, нашто мучаецца над лыжкаю з простым ножыкам, чаму не пазычыць сабе ў каго разца, але замест таго мімаволі падумаў: ці даўно быў гэты чалавек маладым і здаровым з выгляду мужчынам – і во ён ужо зусім дзед, і, напэўна, не паходзіць доўга па свеце... Падумаў і ўздыхнуў, нічога не сказаўшы.
Аж дзед загаманіў сам пра сваё, пра сваю жальбу, быццам бы яны ўжо вельмі шмат гаманілі ў гэтай справе.
– Ат, дурныя былі мужыкі! Не ўзялі, там, гэтых краюшкаў ля панскага балота... А цяпер, там, – дзе толькі троху расце, дык і не наша, а ўсё, там, панскае.
– Чаму ж яны не ўзялі?
– Дык я ж кажу, чаму, там: дурныя былі... Міравы пасрэднік ацаніў высока, бо вядома ж, там, за пана цягнуў. Ну, баяліся, што, там, не сплацяць, грошы трэба, там, многа, а дзе іх возьмеш, там, на гэтых голых бубачках.
Дзед пачаў нервавацца, усё часцей прымаўляў «там», кінуў работу і спярша задраў галаву, паглядзеўшы на Лявона маленькімі, але чыстымі і прыгожымі светла-шэрымі вачамі, а потым зусім устаў.
– А ў нашым балоце – ці і тады так дрэнна расло?
– Дзе там! Цяпер во не родзіць, там, балота, там, згарэла, спусцела... – Ен безнадзейна махнуў рукою і перакінуў сабраную пугу на другое плячо. – Дзе там! А на маёй жа яшчэ памяці трава, там, кучма расла, бывала, там, аж у пояс. Каровы пагоніш у балота – і не відна, там! А цяпер – што! Гразь, патапеча, не падысці, там... А-а-а! – раптам закрычаў ён, узняўшы галаву і паглядзеўшы далёка на ўвесь статак, – ізноў цябе... цябе, там, халера пагнала цябе, там, куды не трэба! А юс, а юс ты там, ты там, а юс!..
Шлэскаючы пугаю, пастух пабег далёка ў дол зганяць свіней, а Лявон пайшоў на сцежку.
* * *
«Чаго я тут хаджу, чаго я тут браджу? – мімаволі і дужа горка, што аж сэрца на момант замлела, падумаў Лявон, адыходзячы ад дзеда. – Чаго я тут хаджу, чаго я тут браджу?.. Не кукуюць тут мае зязюлюхны, не шчоўкаюць мае саловухны...»
Нястрыманы жаль разліўся ў грудзях, што аж цяжка было ісці.
|
|
