|
|
 | | ЯВА ПРЫХОДЗІЦЬ ЗА СНОМ |  |
Аддзелены ад той пары цэлым пятнаццацігоддзем малалецтва і маладосці, процьмай малых і вялікіх падзей, Алесь ляжаў цяпер у лагернай нестаптанай траве, задумана глядзеў у высачэзную просінь, на ляную плынь недасяжных, пяшчотных аблокаў...
Пакуль не сталася дзіва.
З усіх тых рэпрадуктараў, праз якія, б’ючы па душах пераможаных, цэлымі днямі грымяць то бравурныя маршы, то трыумфальныя зводкі, раптам пачулася да хрыпаты магутнае, нямецкае:
– Польскі ваеннапалонны Аляксандр Руневіч, нумар сто трыццаць тры, павінен зараз жа з’явіцца да лагернай камендатуры!
Сядзеў і думаў, устрывожаны, пасля ішоў, не надта, вядома, спяшаючыся, а рэпрадуктары ўсё грымелі, паўтараючы тое самае тройчы. Урачыста, як быццам ён тут, у гэтых многіх тысячах, богведама які герой. I грозна, як быццам яго там, у першым ад брамы блоку, найменш пакараюць смерцю...
А там яго проста яшчэ раз – каторы ўжо раз? – аблаялі праклятай польскай свіннёй, гультаём, сімулянтам і гэтак далей, а тады даручылі яшчэ аднаму, незнаёмаму вахману. Шэра-зялёным порткам, увабраным у нехлямяжыя жоўтыя крагі – трафейныя, – пілотцы з цэшкай і акулярам на востранькім носе.
«Ну ж і чмысік у фатара, – сам сабе ўсміхнуўся Алесь, супакоены не вельмі ўжо і прыкрым паваротам справы. – Як тая ціўка на вясельным караваі...»
– Schau nicht so damlich!8 – буркнуў на палоннага вахман, неяк вельмі ж па-штацку, нібы бяскрыўдна ці нават разгублена гледзячы спадылба. – Хадзем на кухню! Пад’ясі і марш. Праз цябе мы спазняемся на цягнік. Тыя двое даўно ўжо наеліся і чакаюць.
Неўзабаве Руневіч – раней за ўсіх у блоку, бо абеду яшчэ не выдавалі – сёрбаў з кацялка незвычайна гарачую бурду і слухаў аднаго з тых двух, з кім разам ішоў на каманду.
Гэта быў Мішка Венік, якога днямі прыгналі ў шталаг па хваробе. Два разы толькі ён паспеў зайсці з санчасці да Алеся і расказаў, па-свойму нязменна весела, што на былой камандзе, у маёнтку фон Лепара («каб ён па вушы заляпаўся!..»), гора паўзе сабе, як і паўзло да іхняга бунту.
– Думаў, дурыла, што хоць тут перадыхну, – гаварыў цяпер Венік, пацешна, нібы рупліва варушачы заечай губой, – а доктар кажа ўчора, што зомэр, гезунд, і сёння мне р-раўс ізноў. На табе, кажуць, Руневіча і Ханьчука: наляжаліся яны, завалы, у лагеры – арбайт ундэ імар фэстэ!9 Жары хутчэй, а то павалім ды адбяром!..
Не так ужо заўсёды і смешна бывала, што ён гаворыць ці вычварае, гэты няўрымслівы, блазнюкаваты дзяцюк. Дзе ж ты яго, смешнага, і набярэшся многа, столькі балбочучы? Аднак бывала з Венікам і весела, і хлопцы яго любілі. На губку толькі гэтую паглядзіш, як варушыцца, і то ўжо весялей.
Незнаёмы Алесю Ханьчук, маўклівы хлопец са шрамам на сківіцы і недарэчна зухаватымі вусікамі пад здаравенным гарбатым носам, за некалькі дзён суседства з Венікам у санчасці прывык ужо, відаць, да смешнага, на якое і загадзя і пасля адказаў роўненькай, як на фота, усмешкай.
– Толькі адна гадзіна цягніком, – тупаў побач і дакучаў, як асенняя муха, вахман. – Адна гадзіна – і будзеш есці смачна і шмат. Пайшлі хутчэй. Ого! Баўэры ў Касаве кормяць зэер гут, за тыдзень будзеце – во!..
Тут ён спыніўся і, з вінтоўкай на рэмені, расставіў рукі абапал шчок, шчочкі пры гэтым смешна надзьмуўшы.
– Зануда ты, – сказаў яму Венік. – Надзьмешся, а потым яшчэ, чаго добрага... – Ён натапырыўся, зрабіў грозныя вочы, тады надзьмуўся і сам, узняў шматзначна палец і, нібы лопнуўшы, здорава цмокнуў языком.
Ханьчук паслухмяна чмыхануў у вусікі сваёю роўненькай фотаўсмешкай. Алесь засмяяўся таксама: новая штучка ў Веніка, доўга, відаць, муштраваўся.
– Марш! – крыкнуў вахман. – Годзе тут жэрці! Годзе плясці па-свойму, невядома што! Яшчэ і смяюцца!.. Я немец, цум доннарвэтар, і я вам... Марш!..
Алесь і «супу» свайго гарачага не даеў, і кацялок ледзь паспеў спаласнуць. Пад бабскі лямант вахмана яны дайшлі амаль да самай брамы; там ужо толькі ён змоўк: пакуль палонных выпісвалі ў прахадной, яму самому трэба было і маўчаць, і цягнуцца на «смірна».
Ды вось яны і за варотамі. Размораная спёкай, так добра ўжо знаёмая вуліца – прамая, як канал, і доўгая – да самага вакзала.
– Ну, пайшла наша свінка просценька баразёнкай! – не вытрываў Венік. – А злосны, гад, які – няхай бог панам барануе!..
«Толькі адна гадзіна цягніком...»
Толькі адна гадзіна жахлівага крыку ў вагончыках кароткага вузкакалейнага саставу.
Крычалі, спявалі і рагаталі эсэсаўцы. «Кукушка» везла іх не больш, мусіць, за ўзвод. I гвалт, які яны ўзнялі амаль ад самага вакзала, быў толькі маленькай часткай трыумфу, якім у тыя дні была ахоплена Германія газет і рэпрадуктараў, механічна-бяздушных вахманаў і гарлапанаў з узнятымі для «хайль Гітлера» рукамі. З такім вось дзікім, аскаленым рогатам, як гэты.
Палонныя, праўда, загнаны ў асобнае купэ. Эсэсаўцаў ім не відно.
У мутнай, злавеснай паводцы іх ляманту, перад вачыма Алесевай памяці ляцяць, мільгаюць, варочаюцца, як у пене хваль, нядаўна, на пероне, бачаныя твары, па-чалавечы разнастайныя і, разам з тым, па-салдацку стандартныя.
Руневіч сядзіць каля апушчанага акна і з прыроджанай прагнасцю пазнавання глядзіць, як кружацца, паволі каруселяць за цягніком напоеныя сонцам палеткі, бягуць насустрач акну тэлеграфныя слупы, азлобленыя строга аднолькавымі гронкамі белых і сіне-зялёных кубкаў-ізалятараў, як час ад часу махнецца светлая сцяна, чырвоны чарапічны дах, зіхатлівыя вокны...
Побач з Алесем таксама моўчкі сядзяць Ханьчук і Мішка Венік.
А ў другім канцы малога вузкага купэ, за Венікам, – расчыненыя дзверы і другое акно, на калідоры, заслоненае шэра-блакітнай, нядошла вузкай, вастраплечай вахманскай спіной.
Вачэй заплюшчваць не трэба: гэта не паможа забыцца, дзе ты. Аднак Алесь заплюшчвае. I ў цемры няма яму адзіноты: з цемрай і крыкам прыходзяць блізкія і заўсёды жывыя, толькі крані іх – гатовыя да паслуг, успаміны...
Сёння яны пачынаюцца не ад мужнасці – ад салдацкай анучы... Хоць бруднай, ды белай, узнятай над брустверам на штыку.
Тры хлопцы каля станкача, жывы астатак кулямётнага разліку, былі ў той дзень амаль апошнія з тых, што сталі з салдатаў палоннымі. Дзень быў апошні. Пахмурны поўдзень. Нямецкая артпадрыхтоўка, несусветная малацьба сухапутнай і марской артылерыі. Пасля тром кулямётчыкам – з узгорка, з іх часовага акопчыка – стала відно, як берагам мора, з ляска, з разбітых казармаў, з яра пайшлі групкі і групы з белымі імправізаванымі сцягамі капітуляцыі. Ужо бяззбройныя рэшткі іх гарнізона, які тры тыдні, амаль адразу акружаны, сцякаў крывёй у няроўным змаганні.
Даўно і зноў ды зноў аглушаныя бомбамі, снарадамі і мінамі, закарэлыя і зноў мокрыя ад гразі, галодныя, бяссонныя, аброслыя кулямётчыкі ўзнялі свой «сцяг» у адну з тых страшэнна павольных хвілін, калі яны апынуліся паміж тымі сцягамі над морам і густым ланцугом варожай пяхоты, што паднялася ў сваіх акопах і ўжо ішла далінай на іх узгорак, да іх старога, адчайна самотнага «максіма» з апошняй, трохі не ўсёй ужо стужкай патронаў. Пяхота тая была ўжо так недалёка, што кулямётчыкі выразна бачылі чорныя рагулькі аўтаматаў перад блакітна-шэрымі грудзьмі – першыя аўтаматы, убачаныя польскім войскам.
Невядома, з якой мэтай – для большага страху ці для большай стойкасці, – у першыя дні кампаніі па акопах быў пушчаны шэпт: швабы расстрэльваюць камандзіраў і кулямётчыкаў, ім – палону няма... Яфрэйтары, капралы, плютановыя пазрывалі з пагонаў сярэбраныя галунчыкі, і афіцэры, якія ўсё ж засталіся з пагонамі, як быццам і не заўважалі гэтага, хаця яшчэ тыдзень назад яно магло быць выразным намёкам на дэзерцірства.
Пяхота з аўтаматамі – бліжэй, бліжэй... Смерць ці не смерць?.. Ды вось тры кулямётчыкі ўбачылі, што афіцэр, які ішоў наперадзе, – неяк нечакана вусаты і не ў касцы, як увесь ланцуг, а ў шапцы з вялікаю цэшкай, – выняў з кішэні хустачку і памахаў іхняй анучы.
I вось яны – яшчэ ўсё з жахам і ўжо з надзеяй, з радасцю вызвалення ад смерці – знялі рамяні з кінжаламі і ўзняліся на поўны рост над зямлёй. Удзень, першы раз за тры тыдні.
Тады ўспомнілі, хто яны, і, не змаўляючыся, інстынктыўна рванулі наперад і ўбок – далей ад свайго станкача...
У руцэ вусатага афіцэра быў пісталет.
– Dienstgrad?10 – спытаў немец, не паднімаючы пісталета.
Алесь, да якога чамусьці было скіравана пытанне, не зразумеў.
«Ну вось... Няўжо ж яны ўбачылі наш кулямёт? Як ён па-іхняму, як?» – буксавала ў адчаі думка.
– Dein Dienstgrad, zum Teufel, du?!11 He разумелі нічога і іншыя хлопцы.
Тады вусач працягнуў левую руку, паказаў на Алесеў пагон.
Маланкай ірванулася здагадка, белым бляскам халоднага жаху напомніла акопны шэпт: «Камандзірам палону няма...» I хлопец як мага хутчэй закрыўся словамі:
– Рэкрут! Я рэкрут!..
Ірвануўр-асшпіліў два верхнія гузікі мундзіра, выняў з-пад кашулі і сарваў са шнурка цёплы апазнавальны жэтон, які ім выдалі дзён за два да пачатку вайны.
Афіцэр зразумеў. Больш таго – узяўшы на белую далонь гэты шэры і круглы металічны значок з надрэзам пасярэдзіне, ён прачытаў:
– Ба-ра-но-ві-тшэ. Рускі? – спытаўся, як быццам усцешана здзіўлены.
За нейкую долю секунды раней, чым бледны, аброслы, выкачаны ў акопнай гразі... ужо не салдат, а палонны паспеў згадзіцца, нядаўні страшны вораг таксама весела сказаў:
– Russki gut! Russki auch pif-paf auf unserer Seite! Du auch Russki? Und du?12
Ён тыцкаў на іх пальцам, і ў адказ усе яны вельмі ахвотна, чуючы ў гэтым яшчэбольш надзейны ратунак, згадзіліся. Не толькі Сасновіч, яшчэ адзін беларус, але і Круль, паляк.
Блакітна-шэры чалавечы плот, які спыніўся быў на некалькі мінут, цяпер, зрушаны з месца загадам вусатага, зашалпатаў мноствам ботаў па мокрым іржышчы – пайшоў.
А іх, нявольнікаў, дзве штакеціны з гэтага плота – два ландштурмісты пагналі ў тыл.
Пажылыя немцы, прыкметна ўсцешаныя такім паваротам справы, прыпыніўшыся ў тых акопах, з якіх яны нядаўна выйшлі, пагаварылі штосьці паміж сабой, парасшпільвалі сумкі і дасталі для хлопцаў адзін – акрайчык хлеба, а другі – банку мясных кансерваў, пачатую і загорнутую ў паперу. Была тут і пагарда пераможцаў («Wieviel, he-he-he, Tage, Polski, nix gefressen?..»13), было, магчыма, штосьці ад таго, што «рускі аўх піф-паф», аднак, прасвечвала, здаецца, і простая чалавечнасць бывалых людзей.
Прысеўшы на яшчэ цёплай, здаецца, саломе варожага седала, над якім яны яшчэ так нядаўна стрыглі ашчаднымі чэргамі са свайго станкача, хлопцы, даўно галодныя, прагна жавалі ворагаў хлеб, дзіўна звычайна, і сцюдзяніста-мясныя, здаецца, металічныя, як каскі і штыхі, кансервы.
Руневіч еў іх наогул упершыню ў жыцці, міжвольна ўспомніўшы ржавыя бляшанкі, што ў маленстве, знойдзеныя дзе-небудзь разам з калючым дротам і пустымі патронамі, напаміналі незразумелае і зманліва цікавае слова «вайна».
Потым былых кулямётчыкаў, разам з мноствам былых стралкоў, артылерыстаў, маракоў, гналі па мокрым бруку на захад.
Дождж, якому ўсё было абыякава, то спорна сыпаў, то абы церушыўся, а блакітна-шэрыя канваіры то проста механічна, то з тым самым варожым металам у голасе крычалі: «лёўс!» і «шнэлер!» – «давай!» і «хутчэй!».
Немцы былі найбольш пажылыя, не адзін з іх, магчыма, еў з тых бляшанак, іржавых яшчэ ў Алесевым маленстве. I не было цяпер, у страі, на вачах у начальства, нават ценю бывалае чалавечнасці. Наадварот, было нават самадзейнае зверства. Калі нейкі палонны, яшчэ не абстуканы да належнай дысцыпліны, адбегся са строю, каб на хаду схапіць за мокрае гічанне бручку, – адзін з канваіраў не толькі зверам зароў на яго, але і ўдарыў прыкладам і тупа, усё ж баючыся ці не хочучы прабіць да жывога, штурхаў хлопца штыхом, заганяючы ў строй.
А ўжо сапраўдны крык палонныя пачулі ўвечары, у польскім пагранічным горадзе.
Не вахманскі, дарожны, адзіночны крык, – ён быў памножаны на сотні маладых, поўных заядлай веры галасоў.
Гэта былі эсэсаўцы і гітлерюгенд. Спачатку яны крычалі, заганяючы палякаў на мокры брук турэмнага двара. Было ўжо цёмна, і гэты брук Руневіч неўзабаве адчуў сваім дашчэнту знясіленым целам. Падкупленыя момантам адноснай цішыні і нерухомасці, палонныя пачалі апускацца долу. Лёг і Алесь, ледзь не шчасліва падлажыўшы пад шчаку далонь... Ды тут на слупах і ў вокнах пустой турмы раптам успыхнула святло і зноў пачуўся крык:
– Устаць, фэрфлюхтэ польнішэ швайне! Пастроіцца!
Які там мог быць строй! Натоўп нядаўніх салдатаў толькі яшчэ гусцей збіўся ў чатырохкутніку двара, адціснуўся трохі ад ворагаў, а край натоўпу сяк-так выраўняўся – без ранжыру, проста няроўнай сценкай знясіленых і няшчасных людзей.
Пачулася «каманда» з лаянкай – па-польску на нямецкі лад:
– Штуй! Шакрэў, курва матш!
Лёйтнант СС, маладзенькі, падкрэслена спраўны, памалу пайшоў перад строем. Час ад часу спыняўся і, прыплюшчыўшы вочы пад казырком, гаварыў, то важна зніжаючы голас, то паднімаючы яго да крыку:
– Што? Узялі Берлін? Дзе ваша Англія? Дзе ваша Францыя? Дзе ваш Рыдз-Сміглы, курва матш? У с..., крэтыны! Усё ваша – там! Цяпер мы з вамі... О, майн гот, што за морда?
Ён утаропіўся ў нізкага, аброслага мужчынку.
Алесь, які стаяў у першым радзе, збоку і зверху скасавурыўся на сябра, што быў ад яго праз тры чалавекі. Пазнаў. Гэта быў касіньер, якога ён днём прыкмеціў у калоне. Адзін з тых рабочых-добраахвотнікаў, якім не хапіла зброі, якія – па даўняй паўстанцкай традыцыі – выйшлі на кулямёты, на артылерыю, на бамбавозы... з косамі, асаджанымі старчма. На чалавеку, над цывільным клёшыкам, вісеў мундзір, знойдзены, відаць, на полі бою, разам з вінтоўкай, што замяніла касу. Твар быў багата аброслы, здаецца, сівеючай шчэццю, а галава – абкручана бінтам, брудным і з чорнай крывавай праталінай.
– Хто табе шапку даў? Рразбойнік! Многа выпіў нявіннай нямецкай крыві? Gute Mutze, perfekt!14 Пакажы!
Яны рагаталі – чародка яго падначаленых, у светла-карычневых і ў чорных, як і ён, мундзірах, – яны здаволена галёкалі, а ён працягнуў руку і тузануў крывавы бінт салдата жменяю, як тузаюць за валасы.
Палонны стрымана крыкнуў ад болю, закрыўся рукамі і адступіўся ў сценку сваіх. Натоўп калыхнуўся і загудзеў.
– О, вы, прошэ пана, яшчэ нездаволены? – Чорны немец павярнуўся да падначаленых. – А ну, пакажыце палякам, дзе іх начлег!
Узброеныя рынуліся на бяззбройных, ударамі рук, ботаў, прыкладаў і крыкам пачалі заганяць іх у калідоры, а там – у камеры. Ганялі іх навалам і сюды-туды, – ці то ад маладое бесталковіцы, ці ад руплівасці шчырых і прагных росту служакаў, знарок, па плану і ў ахвотку шаломячы першых ворагаў трэцяга райха і фюрэра...
Пазней, калі аціхла ўсё і патухла святло, у камеры, сяк-так прысеўшы ў збоі цел каля сцяны, Руневіч думаў: «Няўжо гэта – зусім, зусім сур’ёзна ўсё – і разгром, і няволя, і перамога, і сіла? Сіла – у таго самага ледзь не прыдурка, больш смешнага, чым грознага ў сваёй палітычнай, хутчэй – шарлатанскай мітусні, што пачалася так нядаўна, была такой далёкай ад цябе?.. Далёкай, хоць не абыякавай. I ты ж не так сабе, толькі дзеля цікавасці, чытаў калісьці і слухаў па радыё весткі з іспанскіх франтоў, не так сабе, бяздумна спаў у казармах раз на дзве-тры ночы раздзеты – цэлыя тры месяцы да пачатку вайны... Аднак у пэўнай меры, разам з усімі – бяздумна».
Неяк у жніўні, капаючы акопы, салдаты забаўляліся малюнкамі, набытымі па дарозе у бойкіх падлеткаў, прадаўцоў газет. Малюнак – састаўны: чатыры аднолькавыя, звычайныя свінні. А складзеш іх – пятая – Гітлер. I самы смех з таго, што з чатырох падхвосцяў выходзяць ягоныя вусікі...
А ноччу, калі Руневіч, стоячы на варце, многа, па-чалавечы думаў пад вечнымі, і ў кнігах апісанымі, і ўсё ж бясконца таямнічымі зоркамі, –метраў за дваццаць ад яго паста свяціла вокнамі, спявала скрыпкамі афіцэрскае казіно. У светлых проймах мільгалі і застывалі на момант, страсна выгіналіся пары, захлёбвалася «задушэўнасцю» моднае танга «Накцюрн», а над усім гэтым – за нейкія пяць кіламетраў ад ворага, за некалькі дзён да пачатку страшэннай катастрофы – лунала таксама моднае, хоць і не новае: «Давайце смяяцца, бо невядома, ці свет патрывае яшчэ тры тыдні!..»
I ён праліпеў яшчэ трохі, іх рэстаранна-казарменны свет, а потым – пад несціханы строкат, гул і гром – тры тыдні ляцеў у такую вось чорную, дзіка-крыклівую прорву няволі і ганьбы...
Быў, вядома, і гераізм. Ва ўсёй сваёй зямной складанасці, яшчэ не адчышчаны намаганнямі зацікаўленых да бляску патрэбнай легенды. Адно Руневіч бачыў сам, пра другое пачуў, пакуль іх гналі яшчэ польскімі дарогамі, а шэпт, неўтаймаваны і пад варожым пакрыкваннем канвою, то аціхаў, то зноў снаваў па нястройнай калоне, як шум па калоссі абжатай нівы.
Пра тое, што ўсе яны, сваім адчайным змаганнем з непараўнана мацнейшым ворагам, ужо ўвайшлі ў гісторыю як гераічныя абаронцы Узбярэжжа, ніхто яшчэ і не здагадваўся. Прыгняталі разгром і няволя. Горка было ад думкі, што яны тут, відаць, так нечакана і ганебна падкачалі, а ўсюды, нябось, трымаюцца!.. Горка было, хоць думка такая і грэла надзеяй... I гаварылася ў калоне толькі пра выключныя выпадкі гераізму.
Да жудасці прыцішана, захоплена ледзь не да крыку, – калі б тут можна было закрычаць, – гаварылі пра камандзіра сухапутнай абароны ўзбярэжжа палкоўніка Домбэка, які адстрэльваўся з ручнога кулямёта да апошняга патрона, пасля страляў па немцах, што падбягалі веерам, з пісталета, тады закрычаў той жменьцы, што заставалася пры ім: «Не здамся!» –і застрэліўся.
Другім героем і шэпту і прыглушаных выгукаў быў радавы Порвал, дабрадушна маўклівы і крыху нехлямяжы здаравіла, сілезскі шахцёр, салдат, адважны некрыклівай і надзейнай смеласцю.
Калі першая рота – якая там рота: адны недабіткі – заўважыла, што правы фланг абароны, ад мора, капітуляваў, стралкі таксама ўсталі ў акопе, кінулі вінтоўкі і, памахаўшы белым, пайшлі насустрач лініі нямецкіх аўтаматчыкаў.
Не выйшаў з акопа толькі адзін – паручнік Слядзіньскі, Пінгвін. Ён быў не проста звыш меры звяглівы, – калі яго перад самай вайной перавялі туды камандзірам роты, ён яшчэ і страшыў: «Вось пачнецца, дык можна будзе вас, хамаў, нарэшце, страляць, як сабак!..» Яму, аднак, не пусцілі сваю гарачую ў спіну, хоць і шапталіся некаторыя хлопцы. Не да таго было, дый ён неўзабаве прыціх. А вось цяпер, застаўшыся адзін і ні пры чым, ён загалёкаў штосьці, стрэліў з-за бруствера з пісталета і трапіў Порвалу ў левую руку над локцем. Шахцёр павярнуўся, сыкнуў толькі: «Ах ты, пэр-руне!..» – па-мядзведжы, уразвалку, падышоў да Пінгвіна і, не зважаючы на яго пісталет, капануў ваяку ў бледны тварык пудовым мокрым чаравікам.
– Сам ён, курва, нябось, не застрэліўся. Жыць, какаш, трэба? А мне?
– Сам ён ідзе вунь там, наперадзе. Ужо, здаецца, у нядрэнным гуморы. Я меў шчасце іх бачыць.
– Ну, хлопцы, ён жа афіцэр. Ён абавязаны...
– Пакалышы ты ведаеш каго? Слана за тыя самыя. Што ж, Домбэк, па-твойму, не афіцэр?
– Я быў каля палкоўніка. I я...
– Ціха, шваб падыходзіць!..
Так хвалявалася, так гаманіла мазольная маса.
«I мы ж адбегліся ад свайго кулямёта, – думаў цяпер, у вагоне, Алесь. – Што ж гэта ўсё-такі – ганьба ці не? Як мне глядзець на гэта – беларусу ў форме польскага салдата?..»
Польскім салдатам ён сябе не адчуваў, як і ўсе яны, беларусы. I гэта было натуральна для тых, каго звышчалавекі – накшталт Пінгвіна, вышэйшыя і ніжэйшыя па рангу, і нават некаторыя з радавых – не лічылі сваімі, нават і раўнапраўнымі людзьмі. Фашысцкі дух пілсудчыны, шляхецка-каталіцкая пагарда да «хамаў» і «схізматыкаў», што ў дадатак яшчэ «заражаныя камунізмам».
А ўсё ж беларусы, народ цягавіты і смелы, не агіналіся і на вайне – пакуль стаялася, стаялі добра, лепш за другіх палякаў.
«Гэта ўсё праўда, – думаў Руневіч. – Але ж ведаў я ў тыя дні і другое. Што біліся мы, беларусы, не толькі за тую часовую, санацыйную Польшчу, якая нас прыгнятала, а і за Польшчу вечную – за народ, за яго культуру, за яго жыццё, на якое абрынуўся смяротны вораг не проста дзяржаў, але ж народаў – гітлерызм.
Ведаў, думаў пра гэта і я. I я не хаваўся за спіны другіх – хадзіў у атакі, ляжаў пад агнём, здаваўся з апошнімі... Не быў героем, але ж і бабай не быў – першы нумар у штурмавым кулямётным узводзе. Хоць вельмі ж не хацелася быць механізмам, прадугледжаным нечым артыкулам. Хоць была і яшчэ адна акалічнасць, што блытала справу...»
За некалькі дзён да пачатку вайны, у прапаганднай мітусні і гамане, якая то шугала да нябёс гісторыі саламяным полымем самаўпэўненасці і надзеі на англа-французскіх саюзнікаў, то асядала горкім попелам адчаю і спадзяванняў толькі на волю калісьці ласкавага да Польшчы пана бога, адна з тых газет, што траплялі ў казармы, надрукавала раптам вялікі партрэт... Варашылава!.. Проста выбух, зусім нечаканы на фоне афіцыйнай антысаветчыны. I подпіс быў пад партрэтам – здаецца, штосьці даволі ўдала імглістае пра чалавека, у руках якога спачывае лёс вайны і міру.
Гэта – пакуль у Маскве ішлі, цягнуліся перагаворы з англічанамі і французамі.
А неўзабаве ўсіх ашаламіла вестка: Саветы і Гітлер падпісалі пакт неагрэсіі!..
Як зразумець было гэта далёка ад роднага свету, у вірлівай каламуці чужой варожай прапаганды? Як няпроста, нялёгка было разабрацца ва ўсім, захаваць сваё найдаражэйшае, сваё адзінае, што дае табе права лічыць сябе чалавекам!
На самай грані смерці і жыцця з вуснаў нямецкага афіцэра пачуў ён дзіўнае «рускі аўх піф-паф!». Ад той незразумелай спачатку весткі, чортведама навошта звязанай са здаволенай усмешкай гітлераўца, прыйшла да Алеся, да ўсіх беларусаў вялікая чалавечая радасць... Крыху пазней яны належным чынам усвядомілі, што ж адбылося там, за Бугам. Яны – бяздомнікі і пасынкі ў чужой дзяржаве – зноў увайшлі ў сваю вялікую сям’ю, зноў далучыліся да савецкай Радзімы!.. Яны? Салдаты польскай арміі, недабітыя «крэсавякі», нямецкія нявольнікі? Трохі, вядома, не так. Вольнымі сталі іх сямейнікі, іх землякі, іх далёкая, шматпакутная Заходняя Беларусь.
Яны ж, перамяшаўшыся з палякамі, пакуль што ляжалі густым покатам на мокрым бруку, пасля ў турэмных камерах, пасля пад брызентам сцюдзёных палатак...
Яны вось едуць пакуль што кудысьці, да новага пана, яшчэ ўсё пад канвоем, па крываваму праву штыха...
Іх свабода – і сёння пакуль што далёка, далёка на Усходзе...
Аднак сёння, на дзевятым месяцы палону, Алесю многае ўжо бачыцца ясней, чым у тую кашмарную першую ноч, калі і радасць, і адчай, і горкі сум то праясняліся трохі, то зноў жахліва блыталіся ў адно, танулі ў страшэннай стоме цела і душы, у стоме бяздоннай, якую ўсё-такі прабіваў час ад часу жахлівы нечалавечы крык...
Такі самы крык, як цяпер, калі ўжо і «Франкрайх капут!», калі «захоплена яшчэ адна вяршыня на шляху фюрэра да авалодання... о, так, безумоўна! – да авалодання цэлым светам!..»
На свеце чэрвень, ясны дзень. А хлопцу, які сядзіць каля вагоннага акна, побач з двума землякамі, таксама падаўленымі крыкам з адчыненых акон саставу, хлопцу ўвесь свет здаецца ноччу ў турме, а п’яныя песні і рогат эсэсаўцаў гімнам вайне, жудасным рэхам знішчэння, антычалавечнасці, – што вось бушуе ўжо каторы месяц над зямлёй і разгараецца і будзе разгарацца яшчэ больш.
Свае, калісьці пражытыя Алесем, цяпер зноў перажытыя ім кадры ўспамінаў нечакана і радасна дапаўняюцца новай канцоўкай.
Яму ўяўляецца, ён бачыць і чуе вельмі выразна, як гэтая іх фашысцкая прага паняволіць увесь свет, бушуе мутнымі хвалямі, раскочваецца крыкам, рогатам і б’е ў вялікую сцяну. Вялікую, магутную сцяну, за якой яго, Алесева, далёкая, як Толя піша, «мірная, шчаслівая Радзіма».
Ды не! – яна, фашысцкая нянавісць, не б’е ў каменны мур савецкай недасяжнасці. Як яны, гітлераўцы, асцярожна маўчаць, як маскіруюць сваю варожасць, сваю нянавісць! Яна толькі тут, на гэтым беразе Буга, што стаў гістарычным, бушуе раскалыхана, п’яна крычыць і рагоча.
«Дык ліха ж вас бяры, крычыце! Мой свет – мая вера, надзея, любоў – са мною. I я вярнуся за сцяну, якую вам не прабіць сваім бушаваннем. Лямантуйце, мы ўжо тут трохі прывыклі да гэтага страху, мы ўжо выдатна, спіной і жыватом, навучыліся разумець, дзе мы, хто мы і для чаго вы нас морыце тут. Мы ўжо нядрэнна навучыліся распазнаваць, дзе немец, дзе фашыст, дзе вечнае, народнае, а дзе такое вось, як гэты дзікі крык...»
...«Толькі адна гадзіна цягніком...»
Проці сонца, якое ўжо хілілася на захад, па асфальце шашы поўз калматы вазішча канюшыны, а за ім, у цяньку, лена ішлі тры палонныя.
Чым далей ад шталага, ад начальства, тым вальней адчуваў сябе вахман. Зусім ужо не па-салдацку трымаючы вінтоўку, ён ішоў побач з дрыгатлівай, духмянай сцяной канюшынных галовак і гутарыў з баўэрам, які то адказваў яму, то сам пачынаў – зверху ды моцна, нібы з вялізнай буслянкі глухому.
Алесь жаваў ды смактаў мляўка-салодкую сцябліну і слухаў. Немцы гутарылі на мясцовым платдойчы, цяжка было зразумець: ён вучыў калісьці ў школе і цяпер на слых стараецца засвойваць літаратурны, агульнагерманскі гохдойч. Ды ўсё ж і да плата сяк-так прывыкаеш, і ў гутарцы гэтых двух памеранцаў можна таксама дабрацца да сэнсу.
I гэтыя дзяўблі адно, у тон вагоннаму дзікаму крыку, – пра нямецкія танкі, падводныя лодкі, «брутарэгістартоны», лінію Мажыно, «месершміты» над Лонданам... Слова капут – «Франкрайх капут», «Энглянд капут» – паўтаралася мноства разоў. I так, і сяк успамінаўся Чэрчыль, Чэмберлен, Петэн, яшчэ больш, ва ўсіх варыяцыях прасцяцкай павагі і вернападданніцкага захаплення – Гітлер. А пасля ўжо, калі вахман і баўэр набілі аскому высокай палітыкай, пайшла звычайная сялянская гутарка пра добрае лета, пра касавіцу, пра недахват мужчынскіх рук...
I дзіўна было Алесю, што і вахман, з выгляду мяшчаністы, вастраносенькі акулярнік, – не клерк які-небудзь ды не дробны гандляр, а селянін таксама. Ён гаварыў пра сваё – пра жонку, трое малых і чатырнаццаць моргенаў15 за Штэцінам, гаварыў, як гаворыцца пра самае галоўнае ў жыцці, і толькі час ад часу азіраўся на палонных, што вяла шкрэбалі за возам. Дый азіраўся так, як быццам ззаду ішлі яго коні, з яго канюшынай...
– Культура, – мармытнуў у вусікі Ханьчук. – Толькі хваляцца, што культура, а ніводнага слупіка нідзе няма, каб хоць ведаў чалавек, колькі туды кіламетраў. Вось валачомся з паўдня...
Венік, які, нібы памагаючы Ханьчуку, маўчаў ужо даволі доўга, зноў успомніў пра свой характар.
– Эй, фатар, гаўза бальд?16 – гукнуў ён вахману. – Тут есці хочацца, а ты балбочаш!..
Вахман нібы адмахнуўся:
– Quatsch nicht so damlich! Sind wir schon da17.
I зноў балабоніць сваё, пазіраючы ўверх, на канюшынную вялізную буслянку. А неўзабаве, на ўзгорку, ён азірнуўся.
– Касаў! – гукнуў і паказаў рукой пад сонца, у даліну.
Гэта было мястэчка. «Баўэрнштэдхен» – так ганарацца, відаць, і яго жыхары, – думаў Алесь, на хаду разглядаючы свой новы – як надоўга толькі? – прыпынак. Ён працаваў у адным такім мястэчку больш за месяц. I Касаў толькі тым адрозніваецца ад вёсак, што мае рынак з крамамі, аптэкай, малачарняй, паліцэйскі ўчастак і рэшткі каменна-цаглянага муру, які ў далёкім мінулым рабіў з паселішча маленькую крэпасць. Ад рыначнай плошчы, як промні ад зоркі, разыходзіцца пяць ці шэсць вуліц. Абапал бруку стаяць тынкаваныя, вясёлай афарбоўкі, або цагляныя домікі пад чырвонаю чарапіцай, з суседскай цікаўнасцю пазіраючы адзін на аднаго з-пад халадочку кляновых ды каштанавых векавечных прысадаў. Перад дамамі – агародчыкі з кветкамі, а на дварах, на крытых ямах – горбы гною і перад самым кухонным акном – прыбіральня. («I тут бываюць ідыліі–пры адкрытых дзвярах...») Каля адрын – поўна ўсялякай тэхнікі для двара і для поля, а на дахах – чароды галубоў, не так для прыгажосці, як на мяса. У мястэчку вялікая, двухпавярховая школа, у якой цяпер шпіталь для раненых з французскага фронту; дзве піўныя, бліжэй да рыначнай плошчы; адна кірха ў цэнтры, другая, меншая, трохі наводшыбе, на цяністым, добраўпарадкаваным, шчодра засеяным кветкамі могільніку; ладнае возера з купальняй, мураваны грамадскі свіран, паравы млын і стаўбун электрычнага трансфарматара...
Зусім наводшыбе, у самым канцы доўгай вуліцы, стаяла старая, панурая, нібы знарок для палонных драўляная, штуба – хата з іржавымі кратамі на вокнах, абгароджаная высокай сеткай калючага дроту.
Каманда была яшчэ на рабоце, у гаспадароў. У штубе – толькі нары ды нары. Двухпавярховыя, засланыя шэрымі, шурпатымі, як вывернутыя трыбухі, коўдрамі «з крапівы». У галавах – шынялі, сумкі, чамаданы. На адной пасцелі красаваўся акардэон, даволі часты і пажаданы спадарожнік арбайтскамандаў.
Вахман не даў палонным нават прысесці.
– Пакіньце манаткі і пойдзем да баўэраў, – загадаў ён з парога і, як найбольш пераканаўчы аргумент, дадаў: – Там вас накормяць.
Лаючы орднунг, парадак, згодна з якім трэба было зноў валачыся на тую самую рыначную плошчу, яны пайшлі за ім з ужо зусім пустымі, гатовымі да работы рукамі.
На плошчы, каля дома з шыльдачкай «Бюргермайстар», хлопцаў чакалі новыя «карміцелі». Дзве фрау і баўэр, каржакаваты сівавусы дзед у саламяным капелюшы і шлейках на белай, увабранай у порткі кашулі.
Як толькі палонныя з вахманам падышлі да гэтай тройкі, дзед нечаканым і, мусіць, хітрым рыўком адарваўся ад баб, цапнуў Алеся за локаць і ці то сам сабе, ці то камусьці другому, каго ён хацеў, нават з законнай крыўдай у голасе, пераканаць у сваёй праваце, шапялява крыкнуў:
– Dieser hier!18
Калі палонны крутнуў свой локаць з немцавай рукі і паглядзеў на дзеда з абураным недаўменнем, той пачаў дзелавіта тлумачыць:
– Keine Angst!19 Ты будзеш у мяне працаваць. Гут работа, гут клеба, пан’е!..
I тут жа, каб замацаваць удачу, да канвойнага:
– Вахман Клебар, я пайду, калі так. Ты запішы паляка за намі. За Карлам Камратам. Няма калі мне з бабамі гадкі разводзіць. Ком, пан’е, ком!..
– Па-нямецку гаворыш? – спытаўся ён у Алеся, як толькі яны адышліся.
– Нікс, – закруціў галавою палонны.
Аднак старому гэта як быццам і не патрэбна было. Спяшаючыся побач з высокім, дужым дзецюком – «добрым, відаць, работнікам», – баўэр пад грукат сваіх дзеравяшак па бруку то задаволена шапялявіў пра гарачае лета, то пра сям’ю свайго сына, Карла Камрата, які, вядома, на вайне, якому ён, Вілем Камрат, вядома ж, і палоннага вядзе, а не сабе, бо сам са сваёй фрау жыве даўно асобна...
Сынаў домік, як аказалася, новы, у агародчыку, светла-блакітныя сцены. А на двары, як і належыцца, – і горба гною і прыбіральня перад акном. Пародзісты чырвоны певень стаяў на самай гнаявой вяршыні і калашмаціў там нейкія кішкі, дабрадушным клохканнем клічучы з бруку курэй. У адчыненых дзвярах кароўніка відаць былі апушчаныя над жолабам галовы чорна-пярэстых кароў. Адтуль чулася звонкае, па-свойску для Алеся любае цырканне сырадою ў пустое яшчэ вядро.
– Эльзі! – гукнуў ад ганка дзед. – Эльзі, дзе ты, унучка?
– Я, опа!20 Тут я, ну? – пачуўся дзявочы голас, і на парозе кароўніка паказалася поўная, стройная і румяная немачка. Светлавалосы «бубікопф»21, сукенка ў гарошак і цыратовы светлы фартух.
– Вось вам Gefangener22, Эльзі. Я вам выбраў. Наўлепшага з трох. Ты яго накармі, бо ім ужо ў іхнюю штубу пара. Ды завіхайся, дзяўчына!..
Яна праляскала некалькі крокаў па непадмеценым бруку маленькімі, спрытнымі дзеравяшкамі і, усміхнуўшыся Алесю, павіталася:
– Добры вечар. Вы пачакайце хвілінку...
– Ах, Эльзі! Ён жа, унучка, не ўмее па-нашаму!..
– Ну вось, яшчэ мне навіна!.. – Ды паглядзеўшы на палоннага: – А ён – прыгожы хлопец. Праўда, опа?
Алесь – яму здалося – зачырванеўся. Немачка здзіўлена прышчаміла зубамі румяную ніжнюю губку і змоўкла. «От дзе ліха, – падумаў палонны, – і чуткая ж ты!..» А сам, нібы і сапраўды нічога не разумеючы, адвярнуўся.
– Ты ў мяне, Эльзі, заўсёды толькі жартачкі, – зашапялявіў дзед. – Хуценька дой ды на кухню.А ты, – звярнуўся ён да палоннага, – сядзь сюды во, на лавачку, і мы з табой пагаворым. Як цябе – Герман? Оскар? Ганс?
– Алекс, – буркнуў палонны, сядаючы.
– Польскі?
– Weissrusse23.
– А што – гэта таксама народ?
Яшчэ ўсё памятаючы, што ён «не ўмее па-нямецку», Алесь з даўно знаёмай прыкрасцю і крыўдай за сваю Беларусь сказаў:
– Баранавічы, Вільня, Мінск...
– О, фарштэй! На-ва-гру-дак, Ка-рэ-лі-тшы, Га-ра-дзіш-кі! Увесь шаснаццаты год прасядзеў там, на лініі Гіндэнбурга. Сто пяцьдзесят другі пяхотны полк! – падкрэсліў ён з гонарам і засмяяўся, паказаўшы над ніжняй губою карэнне жоўтых з’едзеных зубоў. – Нам толькі бабаў там не хапала. Чалавек быў яшчэ малады. Дый стралялі мы там больш ад гароху, чым з вінтовак. Oh, es war gut!24
Алесю язык свярбеў, каб сказаць, што сам ён якраз з-пад таго Навагрудка, што там у іх і дагэтуль стаяць у ярах нямецкія бліндажы, што ты там, стары сукін сын, не адну, відаць, нашу хату разабраў на сухенькія дровы, не адну нашу вёску з торбай пусціў. Першы, відаць, і там дабягаў... Ды палонны яшчэ ўсё «не ўмеў» па-нямецку, маўчаў.
– Ну, я пайду, – сказаў нарэшце дзед, устаючы. – Пайду да свае фрау. Хады адгэтуль, як мне цяпер, толькі трынаццаць мінут. А ты, Алекс, сёння фэстэ еш, ну, а заўтра фэстэ касіць. Гутэ нахт!
Падаў хлопцу вялую руку і скрабянуў чамусьці па яго далоні скурчаным каравым пальцам.
На вячэру сабралася ўся сям’я. Прыехалі з поля два хлопцы – большы, цыбаты і амаль дарослы голасам, і меншы, дробны і светленькі. Яны ездзілі ўкошваць травы. Прыйшла аднекуль поўная, спакойная мутэр, гаспадыня, а з ёю сінявокая дзяўчынка з доўгімі косамі.
Вячэралі ў кухні.
Кухня, як і ўсюды, дзе ўжо Алесь бываў, была ў іх ахайная, з белай кафельнай сценкай над плітой, з паліцай, на якой стаялі стандартныя белыя слоікі, аздобленыя блакітнымі гатычнымі літарамі смачных слоў: соль, перац, цукар, гарох... Пры яркай электрычнай лямпачцы відаць былі два надпісы, таксама готыкай і таксама вядомыя, – адзін над плітою: Sich regen bringt Segen25, a другі пад Хрыстом у цярновым вянку: Das tat ich fur dich26.
Эльзі пазавіхалася каля пліты і падала на стол славутую «пэлькартофэльн»27 і жоўтую кашу-яечню, якая ў Алесевых Пасынках называецца «тыцкала». Спакойная, поўная мутэр устала, за ёю ўсталі ўсе, нават і палонны, які сядзеў дагэтуль трохі воддаль ад стала; мутэр зірнула на Хрыста, схіліла галаву, за ёю ўсе схілілі галовы, тады яна заплюшчыла вочы і пачала, даволі ўрачыста, у цішыні:
– Komm, Herr Jesus, будзь нашым госцем і блаславі ўсё, што ты ласкава даў нам. Аман.
Дзяўчынка з косамі, Крыстэль, шчабятала даволі дасціпна.
– Была б тут сёння наша ома28, напэўна, зноў сказала б, – яна скрывіла галоўку і затрэсла падбароддзем:– «Вячэра, унучачка, вельмі смачная. Смачней,чым на вяселлі29. У нашым родзе Камратаў усе пэлькартофэльн любілі. Праўда, Эма?» – спытаўшысяў маці, нібыта ў нявесткі, малая не вытрывала і пырхнула смехам.
– Я сёння так стамілася, – адказала гаспадыня, вяла жуючы, – што мне ўсё не да смаку.
– Затое, муці30, я ем ахвотна. Хаця я і лепш, як вядома, вару за нашу Эльзі. Праўда?
– Праўда, праўда, дачушка, – нехаця адказала маці.
Эльзі тым часам наабірала сабе поўную талерку бульбы, памяла яе лыжкай, палажыла чарпак яечні і моўчкі пачала акладацца.
«Любіць пампушка і можа», – падумаў Алесь, цікнуўшы туды спадылба.
– Палажы яму, Эльзі, яшчэ, – па-свойму стомлена, вяла азвалася гаспадыня. – Сам бяры. Ах, майн гот, ты ж нічога не разумееш. Эсэн, эсэн, ам, ам, – паказала яна на яду і заплямкала ротам.
– Я не галодны, – з усмешкай буркнуў Алесь і, толькі сказаўшы, схамянуўся, што гэта выйшла ў яго па-нямецку.
Эльзі зірнула на паляка здзіўлена, пачырванела і, пагразіўшы яму пальцам той рукі, у якой была лыжка, пакруціла галавой:
– Oh, du Lump!..31
– Што ты гаворыш, дачка? Як жа так можна? – па-свойму, не павышаючы тону, здзівілася маці.
– Нічога. Можна.
I ўсміхнулася Алесю такім чынам, нібыта паміж імі штосьці ўжо ёсць.
Зрабілася нават у кухні відней. Алесь забыўся, што ён «не галодны», дрыжачымі рукамі наабіраў сабе яшчэ талерку бульбы, узяў чарпак і – «хоць вочы гараць, але ж душа радуецца» – раз і яшчэ раз зачэрпаў сабе таго самага «тыцкала». I немцы, здаецца, глядзелі на гэта нічога – прыхільна.
Разгаманіліся. Усе наперабой пыталіся, адкуль ён, колькі яму гадоў, дзе навучыўся па-нямецку, ці ёсць у іх, у Расіі, картофэль, ці верыць Алекс, што Энглянд будзе таксама хутка капут, як і Франкрайх, ці праўда, што ў іхнім шталагу негры заелі двух вахманаў насмерць, а трэцяму адгрызлі вуха, што...
Са спакойнай грунтоўнасцю мутэр расказала яму пра сваю сям’ю. Эльзі і Крыстэль – дочкі, адной васемнаццаць, другой трынаццаты. Большы хлопец, Курт, іх сын, і яму ўжо шаснаццаць гадоў, гаспадар. Меншы хлопчык, Оскар, наняты пастушок, ажно са Штэціна. Фатэр іхні на вайне з самага пачатку. У Польшчы быў, цяпер у Францыі. Стары чалавек, які прыводзіў Алекса, гэта іхні опа, фатэраў фатэр.
– Ён жыве ў нашым старым доме, і мы яму з яго омай, маёй свякроўю, даём на ўтрыманне. Ён добры, хоць і бурчыць, як усе старыя людзі. Прыходзіць цяпер памагаць, вўчыць Курта, камандуе. Заўтра ён прыйдзе, паедзеце разам у поле... А-ёй, хлопча, нядобра гэта – вайна. У цябе, нябось, таксама мутэр недзе чакае і плача?..
Алесь памаўчаў і прызнаўся:
– За дзесяць месяцаў толькі нядаўна пісьмо атрымаў. Першае і пакуль што адно.
Яна ўперлася ў яго дабрадушна-тупым позіркам неяк млява блакітных вялікіх вачэй, а потым спыталася – зусім сур’ёзна:
– Ну, а чаму ж вы не аддавалі наш калідор, наш Данцыг? Чаму вы не паддаліся адразу, без бою? Вас бы ўжо даўно, можа, пусцілі б дахаты. Фюрэр – гут, фюрэр не хоча вайны. А ўсе на нас. I Польшча і Францыя ўжо за сваё атрымалі. А чаго ад нас хочуць праклятыя томі?
У кухні зноў пацямнела. I лыжка пацяжэла, і «пэлькартофэльн» з «тыцкалам» здаліся прэсна-вялымі і нуднымі, як гаспадыніны вочы і голас...
Ды вось пачулася брамка, зашкрэбалі металам па каменні крокі – і гаспадыня нечакана ажыла:
– Ах, вахман Клебар комт! Ну, Алекс, гутэ нахт!.. Заўтра ўранні ты зноў пад’ясі. Гутэ нахт!..
Сонца ўжо было не відаць. Толькі макаўкі ліп і каштанаў заліты яго развітальным святлом, а шкляныя чарапічыны-акенцы дахаў, павернутых на захад, адпырсквалі, нібы гуляючы люстэркам, промні.
«Цікава, што тут за хлопцы? – думаў Руневіч, ідучы перад вахманам. – Можа, знаёмыя ёсць або з нашага боку. Дзе там угадаеш!.. А ўсё ж як добра вось так чакаць, знаёміцца, пазнаваць усё новых і новых. Не ўгадаеш – і гэта прыемна...»
I ён, вядома, не ўгадаў. Нават не мог і падумаць, што яго тут сустрэне.
Яшчэ здалёк, падыходзячы, ён убачыў, што за дратамі, каля іхняй штубы, стаяла ўжо, мусіць, уся каманда. Нават і Венік з Ханьчуком былі ўжо тут. Каля адчыненай драцяной брамкі курыў, успёршыся на «качаргу», другі вахман, чорны, плячысты карантыш.
– Руневіч! Эй, Алесь! – крыкнуў хтосьці з натоўпу палонных.
Спачатку голас гэты дыхануў на сэрца пакуль што незразумелым, ды вельмі знаёмым, родным цяплом, потым Алесь пазнаў таварыша і крыкнуў сам, таксама радасна:
– Бутрым! Дык гэта ты?! Дык ты жывы?!
I вось ужо яны – так непрывычна, няёмка, упершыню за час іх знаёмства – абняліся і ціснуць адзін аднаго, як мядзведзі...
– Морда нябрытая, морда!.. – захоплена гудзе Бутрым, а потым нібы для зручнасці, адапхнуўшы Алеся на даўжыню сваіх рук, глядзіць і, нарэшце, здзіўляецца: – І-іх!..
Руневіч таксама глядзіць – не надзівіцца: Бутрым, той самы Уладзік Бутрым, высокі і дужы, як быў, толькі прыкметна худзейшы. Ды з чубам, як быццам ён толькі што з дому, яшчэ не пастрыжаны ў казарме, як у той дзень, калі яны сустрэліся ўпершыню.
– Усе каманды об’еў, зда-ра-ві-ла! – шчасліва смяецца Алесь. – Ну, дзе ж ты быў дагэтуль? Дзе ты падзеўся тады, каля Рэды?..
Ах, ліха матары – нібыта ўчора ўсё тое было, нібыта дні не цягнуліся і не цягнуцца тут гадамі!..
На іх глядзелі. Пра іх і гаварылі штосьці. Тыя, цэлы натоўп, што навокал. .
– Добры вечар, хлопцы! – сказаў нарэшцеАлесь. – Можа, хто з Наваградчыны ёсць?
Нішчымнай паўзе не даў залішне зацягнуцца Мішка Венік.
– Смаргонь давай, лапцюжнікі, што там яго Наваградак! Ну, з-пад Смаргоні ёсць каторы? Доўга я буду пытацца?
Вялы дзяцюк у пехацінскім мундзіры, у кепцы і ў дзеравяшках неяк нехаця адказаў:
– Я са Смаргоні. А што?
– Што? Людзі, .бачыш, цалуюцца... – Мішка па-свойму натапырыўся на земляка, зрабіў грозныя вочы і, хвацка цмокнуўшы языком, загадаў: – А ну, давай абаранак! А-а, ужо не пячэш?..
Пакуль той, вялы, сабраўся з адказам, у гутарку іх умяшаўся другі, каржакаваты і весела шыракароты, у чырвоным чэшскім галіфэ.
– Ужо наеўса, кажа. Ні сабе ні пячэ, ні на продаж. Абжыўса!..
– А ты, гарачыя порткі, – спытаўся Венік, – відаць, з-пад Гродна, сакун?
– Далей трохі. З Сакольшчыны. Можа, даводзіласа быць?
– Не быў яшчэ. На тым тыдні заеду. I назбіралася ж вас тут, абібокаў, з усіх канцоў свету. Пачну, відаць, патрохі адпускаць дахаты...
Мішка і тут прыйшоўся даспадобы: хлопцы ахвотна абкружылі яго чародкай, яшчэ ахвотней смяяліся.
Ціхі насаты Ханьчук знайшоў ужо сваіх палешукоў і, пачырванеўшы ад радасці, усё ж такі ціха, як быццам нават таямніча, пасміхаючыся ў вусікі, гаварыў-шаптаўся збоку з трыма землякамі.
– Што ж, няма тут нашых дык няма, – сказаў Алесь. – Хадзем, Бутрыме, і мы пашэпчамся, хоць ты і не наваградскі. Дзе ты спіш?
Гаспадарлівы Уладзік адразу, на дварэ, дамовіўся са сваім суседам, што той пяройдзе на новае месца.
I вось яны ляжаць зноў побач, амаль пад самай столлю, «на другім паверсе». Толькі што ложкі тут не жалезныя, як у казармах былі, а проста нары, збітыя з негабляваных дошак. Павернешся – скрыпяць ды калываюцца абодва «паверхі» адразу, як быццам ляжыш ты на возе снапоў.
Уся каманда, чатыры дзесяткі палонных, ляжыць ужо і аціхае перад сном. Толькі ў кутку, каля Веніка, чуваць бубненне і час ад часу ўспыхвае не вельмі прыглушаны смех.
Алесь і Уладзік паспелі ўжо тым часам перакінуцца першымі весткамі, хто дзе і як перажыў гэты час ад іхняй ростані на фронце.
Бутрым трапіў у палон за некалькі дзён да іхняй капітуляцыі, дый так яшчэ, што запісалі: загінуў без вестак. Утрох яны не вярнуліся з разведкі, адзін толькі ён застаўся ў той перапалцы жывы, паранены ў нагу. Спачатку гібеў у шпіталі для палонных, пасля працаваў у маёнтку, пакуль не прывезлі сюды, у беларускую каманду.
Падзяліўшыся з сябрам амаль тым самым хлебам перажытага, Алесь глядзеў цяпер на яго ў вячэрнім рэдзенькім змроку, прыўзняўшыся на левым локці, і думаў, успамінаў.
«А яшчэ я пішу свайму дарагому, што Лёнік наш усё плача: – А чаму дзед татку завёз, толькі кажух ды боты прывёз?..»
На другім тыдні іх вайсковай службы, у першыя дні знаёмства Уладзік – шчырая душа! – нават і жончынага пісьма не змог чытаць адзін. А здымак яе паказаў яшчэ да пісьма.
Алесю нават няёмка было перад сябрам, так яна спадабалася яму, тая Бутрыміха, на фота. Гэта што – сказаць, крутнуўшы галавою: «Ну ж, брат, і бабку ты сабе адхапіў! Сястры ў яе часам няма? Ці, можа, у вас там, за вашым Нясвіжам, усе такія?» Сказаў, пасмяяліся, а чужая чарнявая ў белым берэце, па модзе надзетым «моцна на левае вуха», прыснілася яму так нечакана, так хвалююча, што нібы і не было на свеце ніякага Бутрыма, а былі толькі чорныя вочы яе, і гарачыя губы, і поўныя, дужыя, загарэлыя рукі. Алесь прачнуўся з іх цяплом на шыі і ўсю раніцу так прахадзіў, нават пасля сцюдзёнай вады. I не змог бы ўжо, мусіць, разам з Уладзікам яшчэ глядзець на тое фота, як ні хацелася...
К чорту! Ён і цяпер адчуў салодкі водгалас тае няёмкасці, падумаўшы, што здымак у Бутрыма, відаць, не згубіўся.
– Хлопец твой ужо добра падрос? – спытаўся прыглушана, каб узяць сябе ў рукі.
Пытанне пра пісьмы з дому было адным з самых першых пытанняў, якімі яны абмяняліся ў пачатку размовы.
Уладзік на гэта быў шчаслівейшы: ён атрымаў іх ужо аж чатыры.
– Араць паедзе, браце, пакуль мы выкараскаемся з гэтага нямецкага г..., – таксама прыцішана забубніў Бутрым. Ён памаўчаў. – Яны гэта, бабы, могуць... Ручку яго абрысавала мне ў другім пісьме. А мо і праўда не яна, а сам? Тры з палавінай гады было якраз у гэтым месяцы, шостага. «Гарбузянятак табе сынок палажыў у канверт, каб, кажа, тата мой мяне...» Сама, зараза, прыдумала! – Зноў памаўчаў. – Каб таму, браце, рукі адсохлі, хто гэты свет зрабіў такім дурным. Жыццё! I праўда, што як сарочка дзіцячая:кароткае і за... Ну што я, скажам, перакасіў каму-небудзь, пераараў? За што мы, скажы мне, з табою бадзяемся? Чаму ён, Лявон мой, павінен расці без мяне, а я тут ныць без яго? I людскія, і нелюдзі – на ліха яны мне, немцы? За якія грахі я павінен ім тут адрабляць? За тое, можа, што петаваў на бацькавым загоне з самага малку, а потым што паны мяне, каб іх журам пагнала, пагналі біцца за іхняе?..
Ён павярнуўся наўзнак і заціх, як нябожчык.
Зрэшты, і ўся каманда спала ўжо, здаецца, на абодвух ярусах.
Бутрым старэйшы за Алеся ажно на тры гады. Ужо гаспадар самастойны, адзін у бацькі сын. Думаў – усё, не возьмуць у войска, ажаніўся. А тут успомнілі, узялі...
Здаравенны і добры. Гаворыць – нехта сказаў бы – груба, усё называючы поўным, дакладным імем. Але ў ягонай гаворцы гэтая грубасць зусім не ўражае, як не ўражае яна нікога там, дзе гной, і кветкі, і хлеб жывуць па-суседску, адно з аднаго.
Алесь ляжаў ніцма, падлажыўшы далоні пад грудзі, і глядзеў цераз краты ў акно.
За драцяной агароджай іхняй штубы відаць была пясчаная палявая дарога, густа і неяк родна, па-нашаму для ўсіх, абсаджаная бярозамі. У пройме паміж веццем дзвюх бяроз ціха свяціў вялікі месяц у поўні, а пад месяцам, як парафіяне перад высокім алтаром, пагойдвалася, кланялася жытняе калоссе. Мусіць, таксама шэпчучы...
– Ты спіш?
Алесь, замест адказу, павярнуўся да Уладзіка, як толькі мага цішэй, а ўсё ж не ціха скрыпнуўшы нарамі.
– Гляджу я, браце, – бубніў Бутрым, – на клыпы свае: вунь дзе яны ў мяне з-пад коўдры вылезлі!.. А Саветы ж яшчэ даўжэйшыя!.. Бачыў на карце? А песню помніш: «Ад Кранштата да Уладзівастока»?.. Цяпер яшчэ далей – ад Брэста. Што і казаць! Дачакаліся людзі, хто іх, вядома, чакаў. Дрэнна толькі, што нас яны адгэтуль не бяруць...
Зноў памаўчалі. Потым Уладзік павярнуўся на бок, падсунуўся да Алеся і з адчувальным цёплым прыдыхам зашаптаў:
– Ёсць тут у нас адзін смаркуль. Заўтра я табе пакажу. От такое сабе трапло, мамін сыночак. Хаця і да мамы не вельмі спяшаецца: тут яму вельмі ж усё даспадобы... А компасам хваліўся разоў колькі. Дык потым компас гэты ўзяў ды прапаў...
Бутрым прыўзняўся і дастаў з-пад ашмётка-падушкі свой мяты, латаны мундзір. Алесь са здагадкай успомніў, як ён старанна клаў яго, лажучыся, пад галаву...
– Садзі сюды руку, – шапнуў Уладзік. – Пад пахаю мацай. Знайшоў?
Алесь абмацаў зашыты на згібе, цвёрды кружок.
– Дай палажу. Пад галавой яно смялей... – Улёгшыся, зноў на спіне: –Дахаты, браце, толькі дахаты... Інакш на ліха нам і шоры валачыць?.. Ну, спі, Алесь, заўтра дагаворым. – А потым яшчэ на дадатак, як быццам самае галоўнае, чаго нельга было не сказаць: – Добра, браце, што ты прывалокся!..
У шталагу, у тым польскім бараку, куды Руневіч быў пераведзены са штрафной, жыло-хавалася некалькі кніжак, адна з якіх нечаканым, даўно нябачаным шчасцем трапіла і ў Алесевы рукі.
Аповесць Серашэўскага «Заморскі д’ябал».
Прыемны быў, перш за ўсё, сам факт сустрэчы з ёю іменна тут, у палоне. А па-другое – Алесь знайшоў у гэтай выпадковай кнізе думку, сугучную сваёй – той галоўнай і радаснай думцы, якая грэла яго і жывіла ў найгоршым, што ні здаралася. Запісаў яе нават у свой памяты салдацкі блакнот.
«Будзь самім сабою і не саромейся, што ты як быццам бездапаможны! Узвышайся над іншымі высакароднасцю: будзь чысты, мужны, добры. Няхай імя тваіх суайчыннікаў заўсёды спалучаецца ва ўяўленні чужынцаў з самымі ўзнёслымі вобразамі. Аднак галоўнае, – як толькі зможаш, вяртайся да сваіх. Там твая ніва. Праз свой народ – для чалавецтва!»
Вяртайся да сваіх...
Каб не той іхні бунт на камандзе, Алесь ужо быў бы далёка. Хто ведае, можа, шчаслівая зорка завяла б ужо аж туды, дзе яго месца – адзінае ў свеце?..
I ён спачатку, увосень ды зімой, гаварыў з сябрамі пра ўцёкі ўголас. А з вясною гэтыя іх агульныя так сабе гутаркі перайшлі на больш канкрэтны шэпт, загняздзіліся ў паасобных сяброўскіх групках – па два, найбольш па тры чалавекі.
Былі і ў Алеся два хлопцы – там, у маёнтку, – нядрэнныя хлопцы, але слабакі. Яны як быццам толькі чакалі, што ён іх даставіць дахаты, і гэтае іх спадзяванне не памагала справе, не радавала, а ў хвіліны сумненняў палохала. I самому Алесю хацелася мужнай дружбы, моцнай, сяброўскай рукі і душы, каля якое, стаміўшыся, добра пагрэцца. Яны ўжо збіралі на дарогу хлеб, саскрэбвалі са штундэравых штуляў32 мармелад ці маргарын і хавалі гэтыя штулі, галодным нутром ведучы ім аж надта дакладны ўлік...
У адзін з тых, радасна насцярожаных і нясцерпна галодных, красавіцкіх дзён на Руневіча цэлым сонцам упала першае пісьмо з дому.
Сем месяцаў ён, нібы просячы піць, – хоць бы кроплю вады на засмяглае сэрца – настойліва запаўняў стандартныя бланкі, што выдаваліся ім вахманамі па тры на месяц. Кароткія пісьмы на васкаваным бланку, другая, чыстая палавіна якога прызначалася для адказу. А спачатку толькі гатовыя, з гатовым, надрукаваным тэкстам паштоўкі. «Ich bin gesund...»33. Закрэсліваў словы «Leichtverwundet...»34, a далей ужо ішло ўпартае, як пазыўное SOS: «...знаходжуся ў нямецкім палоне, і мне тут добра...» Ліха б вас, чэрці акуратныя, пабрала!.. Усё так здорава прадбачана, нават і бланк наглянцаваны нечым ліпкім, як стэарын, каб цэнзару лёгка было сціраць крамолу.
Маці і брат, дзве найбліжэйшыя ў яго жыцці істоты, дзве прычыны яго пякучай тугі і няўцешнага болю няведання, стаялі перад вачыма такімі, якімі Алесь іх бачыў апошні раз... Больш дакладна: якімі яны паўставалі ў яго ўяўленні з апошніх Толевых пісьмаў, атрыманых перад самай вайной.
Мама – у вечнай сваёй трывозе, непадкупнай для знарок завышана аптымістычных Алесевых пісьмаў. Толя – у першых радасцях свайго кахання, якое, як ён у тыя дні даведаўся, было ўзаемнае!.. Не толькі гэта, вядома, было ў яго, Толевых пісьмах: была і трывога – за Алеся, за сябе самога, за тое, што пачнецца-такі, відаць, вайна...
Цяпер, у палон, ён пісаў, што вайна падхапіла яго і загнала была ў нягоршае, чым Алесева ў Гдыні, пекла – у акружаную Варшаву. Як жыла тады маці – балюча нават і думаць. А потым палавіна яе слёз – Толя вярнуўся замаразкамі з палону, адзін з тых шчаслівых, каго абмянялі. Цяпер маці як быццам здаровая і плача толькі па адным, па меншым. А большы тым часам, як, напэўна, гаварыла яна не раз, – «не вытрымаў, не прычакаў Алеся» – ажаніўся.
Ды хіба ж пра ўсё гэта так было сказана ў пісьме?.. Дваццатае ды трыццатае перачытванне яго за два месяцы – чым далей, тым усё спакайнешыя ды раўнейшыя кругі, цішэйшы водгалас першага ўражання.
Тоўсценькі, мітуслівы яфрэйтар Глянцпапір (нельга было не думаць, што гэта проста пераапрануты гандляр яйкамі), дастаючы са свае сумкі пісьмо і даючы яго палоннаму № 133, не мог, вядома, і ўявіць, што за зарад ён трымаў у руцэ.
Просты, стандартны савецкі канверт з гербам у левым кутку, з маркай у правым, з прастадушнай парадай: «Хочешь, чтобы письмо дошло быстро, пиши адрес правильно», – канверт, які дагэтуль быў зайздроснай, ледзь не абстрактнай для Руневіча рэччу ў руках яго шчаслівейшых сяброў, азначаны быў паштовым штэмпелем іх сельскай пошты, а адрас старанна, прыгожа вывела рука, почырк якое Алесь, здаецца, пазнаў бы і вобмацкам.
Дрыготкімі рукамі ён адарваў краечак канверта, выняў знаёмы, родны, як хлеб маленства, лісток са сшытка ў клетачку, густа і роўненька пастрочаны фіялетавымі радкамі дробных літар, схапіў вачыма словы: «Дарагі наш Алесь! Мы з мамай і з маёй Аняй толькі і думаем...» – і адышоўся з чарады сяброў убок...
Гэта было адно з тых пісьмаў, якімі Толя нястомна, упарта, дзень за днём лавіў яго, Алесеву, хвалю, клічучы з невядомасці першае слова...
Апроч тых, звычайных для старонняга чалавека фактаў, якія Толя паведамляў, відаць, у кожным сваім папярэднім, страчаным для Алеся, пісьме, быў яшчэ ўсхваляваны расказ пра «наша з Аняй вялікае шчасце» («З зімы чакаем цябе, дарагі, ужо ўтраіх: мама, Аня і я...»), пра вечары ў «чырвоным кутку», пра першы ў іхніх Пасынках савецкі самадзейны спектакль («Як жа нам не хапае цябе! Хлопцы і дзяўчаты не раз успамінаюць...»), пра «Ціхі Дон» («Не перадаць, які гэта шэдэўр!..»), пра радыё, што ўжо не ціхенька, у навушніках, а на ўсю хату пяюць там Мінск і Масква («Не нацешуся Глінкам, Чайкоўскім, народнымі перламі!..») – словам, пра ўсё незвычайнае, новае, што прынесла туды ў мінулым верасні свабода, пра ўсё, чым жыў цяпер Толя.
I вось са слоў яго і з падтэксту, якога было – куды там! – непараўна больш, Руневіч адчуў, здавалася, з найбольшай сілай, канчаткова, што час для выраю – прыйшоў.
Ды справа, як вядома, павярнулася інакш.
У тым, што сталася, Алесь не каецца. Інакш зрабіць з тым іхнім бунтам ён не мог.
Часу, вясны, – што ж, таксама ўжо лішне не варта шкадаваць.
Дый кампаньёнаў тых – таксама.
Замест вясны ёсць лета, якое не толькі пагрэе, але ж і накорміць.
Замест тых двух сяброў, што заслабыя для рызыкі, ёсць новы, дужы... Дый не новы, а ўжо даўні сябар, неяк вельмі ж свой, патрэбны, як успамін пра родны дом, мілы Бутрым, які быў недарэчна, так непатрэбна загінуў калісьці без вестак, а сёння так нечакана і так дарэчы знайшоўся!..
Світае... За кратамі, паміж веццем дзвюх бяроз, там, дзе быў месяц, які ўжо адсунуўся і паблек, калоссе перастала кланяцца, заціхла, чакаючы сонца.
Алесь прыўзняўся, заўважыў, што фортачка прычынілася, піхнуў яе на двор, і на яго расхрыстаныя грудзі ціха дыханула прахалодай. Павярнуўся наўзнак.
«Трэба заснуць і мне», – шапнуў ён у душы, без слоў, палажыўшы на грудзях далоні. Пад імі спакваля адчулася цяпло і маладое, упартае тахканне сэрца. Масток яшчэ ўсё ные ад прыклада...
I так жа хочацца, каб хтосьці пагладзіў цябе па чупрыне, па лобе гарачым... Тая, што жыве яшчэ толькі ў марах, пакуль невядомая, толькі жаданая. Каб прыйшла яна з роднага свету, наблізіла вочы да тваіх вачэй, заглянула ў душу, прыпала да губ тваіх цеплынёй...
«Будзе, будзе яшчэ і свабода, і шчасце...» – думаў Алесь і яшчэ раз шапнуў, цяпер ужо так, што сам з усмешкай пачуў свае словы:
– Трэба ж заснуць і мне.
Аднак доўга яшчэ не мог.
|
|
