IV. БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА
Афіцыйная сустрэча зь беларушчынай на першы погляд выглядае ўбога. Вам насустрач выходзіць вясковая дзяўчынка ў абавязковым фальклёрным строі, кланяецца, падаючы хлеб-соль на рушніку, а за кадрам рытуал суправаджаецца няхітрым пераборам цымбалаў з трэльлю жалейкі. Але нават тыповы шаблён нейкімі нязначнымі, інтуітыўнымі дотыкамі абуджае сэрца й чамусьці прымушае яго біцца часта й моцна. Нешта шчымлівае працінае наскрозь – і раптам, у празрыстым адкрыцьці, пачынае крынічыць глыбокая гармонія, уласьцівая геніяльна простай прыгажосьці.
Беларуская культура – найбольш яскравае выяўленьне нацыянальнага ідэалу, пакліканьня, мэнталітэту. Шэдэўры беларускае культуры – паэзія Багдановіча, хіты “Песьняроў”, або раманы Караткевіча – набліжаюць нас да вяршыняў Божага замыслу для Беларусі. Бо культура факусуе ў сабе ўсё паняцьце нацыянальнай адметнасьці.
Ladіes and gentlemen! Дамы и господа! Шаноўнае спадарства!.. Дазвольце прадставіць вам: Беларуская Культура!
Вы яшчэ не знаёмыя?
Для мяне складае вялікае задавальненьне пералічыць толькі некаторыя тытулы гэтае Ўвасобленае Сьціпласьці:
– Першыя сярод усходніх славянаў помнікі пісьменьніцтва – пячатка Ізяслава і надпіс “Гороушна” на смаленскай карчазе.
– Другая, пасьля італійскай, паводле сьпеўнасьці й мяккасьці, мова ў Эўропе – найчысьцейшая са славянскіх.
– Кнігадрукаваньне ВКЛ XVI-XVII стст., калі Беларусь стала адным з сусьветных лідэраў друку.
– Адна зь лепшых у Эўропе XVIII - пачатку XIX стст. сыстэма адукацыі, заснаваная езуітамі, піярамі й базыльянамі, зь Віленскім Унівэрсытэтам ды Полацкай Акадэміяй – сыстэма, здольная навучыць правілам шляхетнасьці нават мядзьведзя з-пад Смаргоні.
– Вялікія філаматы й філарэты ХІХ ст.: Міцкевіч, Дамейка, Зан, Чачот .
– Анёлавы постаці віленскага барока, Мірскі замак і Нясвіскі палац, цэрквы-крэпасьці ў Сынкавічах, Мураванцы, Камаях, Супрасьлі – бастыёны нашай архітэктурнай эўрапейскасьці.
– Найярчэйшыя імёны мадэрнізму ХХ ст. – мастакі Казімір Малевіч ды Васіль Каньдзінскі, філёзаф Мікалай Бярдзяеў (беларус па мацярынскай лініі), кампазітар Ігар Стравінскі.
– Дзяржаўны гімн Польшчы “Марш марш Дамброўскі” й “Яшчэ Польска не згінэла!” Агінскага, гімн Расеі – “Слаўся!” Глінкі, амэрыканскі “God Вless America!” Ірвінга Берліна (Ізі Бейліна з Магілева) – напісаныя ўраджэнцамі Беларусі.
– Беларуская паэтычнасьць, надзвычай масавая й рамантычная.
– Беларуская проза вайны ХХ стагодзьдзя, самая страшная й праўдзівая ў сьвеце: Быкаў, Адамовіч, Брыль, Пташнікаў, Алексіевіч.
– “Песьняры” – родапачынальнікі фольк-року ў СССР, савецкія “Бітлс”, якім насьледавалі “Сябры”, NRM, “Палац”, “Тройца”, “Крыві”...
– Агромністы дыяпазон народнага музычнага фальклёру.
– Нарэшце, цэлая галяктыка супэрзорак – заснавальнікаў іншых вялікіх культураў: Адам Міцкевіч, Сімяон Полацкі, Хведар Дастаеўскі, Міхал Глінка, Генрык Сянкевіч, Людвік Замэнгаф, Давід Сарноў, Марк Шагал...
Зрэшты, каб пералічыць усе вартасьці Яе Высокасьці, нам ня хопіць і сёньняшняга вечара. Таму – да сутнасьці.
У самой Беларусі культура заўжды адыгрывала ролю нацыянальнага сховішча. Калі акупанты зьнішчалі дзяржаву, эканоміку, эліту, забаранялі імя й руйнавалі храмы – заставаліся толькі родная мова з матчыным малаком, ціхія сьпевы ў падпольлі ды схаваныя за печчу кнігі. Беларусь прыніжалі, утоптвалі ў бруд, мяшалі зь зямлёй – але з кожнай вясной пяшчотная й настойлівая рунь прабівалася да сьвятла зноў.
Таму беларускі нацыяналізм часьцяком культурніцкі. Таму і культура ў нас такая “партызанская”. Таму ў Беларусі дастаткова і слова шэптам, і некалькіх нотаў, і двух рыфмаваных радкоў, каб пазнаць свайго. “Культура” – наш пароль, пасьля якога ворагі хапаюцца за рэвальвэр.
Беларуская культура выключна мяккая. Інтэлігентная, талерантная, ласкавая. Функцыя беларускасьці – зьмякчаць, расплаўляць любоўю, палагоджваць згодаю перададзенае і польскай, і расейскай, і габрэйскай культурамі – робіць сымбалем клясычнае беларускае мовы й сэнсам беларускага ўплыву мяккі знак.
Беларуская культура – унутрана сьветлая. Поўная белі, чысьціні, сьвятасьці. Адсюль лепшая адукацыя на Усходзе Эўропы, сузор’е асьветнікаў Сярэднявечча, дар навучаньня й настаўніцтва.
Беларуская культура – фэнамэнальна міжмоўная. Беларусь – зона актыўнага сынтэзу царкоўна-славянскай і лаціны, расейскай і польскай, грэцкай і нямецкай, адраджэньня іўрыту й вынаходніцтва эспэранта – арэна паразуменьня моваў на скрыжаваньні цывілізацыяў, сумоўя ў сумежжы Эўропы й Азіі, культуровага дыялёгу Ўсходу й Захаду.
Беларуская культура – напоеная стоенай сілай. Няяркай, не пыхлівай, стрыманай унутранай моцай, здольнай выбухнуць на паўсьвета фэномэнамі авангарднага мастацтва й псыхалягічнае прозы.
Беларуская культура выразна місіянерская. Культура эвангельскай місіі, якая аддае сябе бліжняму цалкам, і практычна ніколі не пакідае нічога сабе – місіі, што збудавала культуры Польшчы, Расеі й Ізраілю.
Беларуская культура – гэта культура сьпеву. Жыцьця ў трымценьні галасавых зьвязак: ад нараджэньня да сьмерці, ад крыку немаўляці, енку й радасьці, гаманы й надзіва мэлядычнага маўчаньня – і да пакаяннага плачу. Сьпеву з самага сэрца – самотнага й любоўнага.
Беларуская культура – гэта культура Слова. Ня проста слова як сэмантычнай адзінкі, як зерня вершу, кнігі, мовы, – але Слова Божага, Слова, Якое сталася целам.
Беларуская культура – гэта культура Сэрца. Сэрца ўсяе Эўропы. Культываванае чуйнасьці, адчуваньня, прачуласьці. Ёмішча эўрапейскае душы – трапяткой, вытанчанай, узьнёслай. Храма пяшчоты. Апошняй крэпасьці рамантыкі. Хрысьціянскай сарцавіны эўраатлянтычнае цывілізацыі, што аддае перавагу ўнутранай веры перад прыгажосьцю. Месца болю й канцэнтрацыі сумленьня. Сэрца, пульс якога б’ецца ў любое зьяве беларушчыны.
Настолькі духовая – адна з самых хрысьціянскіх нават сярод эўрапейскіх культураў! – культура Эўфрасіньні, Тураўскага, Скарыны, Багушэвіча, поўная болю, пакаяньня й самаахвярнасьці, крыніца ўзьнёсласьці для Захаду й апостальскае асьветы для Ўсходу, натхненьня для аднаўленьня Ізраілю... Культура Ісуса Хрыста!
Бо беларуская культура – гэта культура духовасьці. Менавіта духовасьці, а ня проста прыгажосьці ці рамантычнасьці. Вось чаму ў нас застаўся ўсяго 1% музэйных каштоўнасьцяў, архітэктурных помнікаў ды артэфактаў – і безьліч вечных словаў. Наша старажытнасьць – гэта культура Бібліі. Наша Сярэднявечча – культура хрысьціянства. Наша адраджэньне – культура духу.
Беларушчына на першы погляд здаецца слабенькай, гатовай абамлець ад першай жа сустрэчы з сур’ёзнымі цяжкасьцямі й грандыёзнымі цывілізацыямі. Слабой настолькі ж, наколькі слабы сам чалавек. Але – вялікі парадокс закону Божага! – у малітве, пакаяньні, у любові й веры, у духу Хрыстовым беларушчына зьяўляецца адной з найвялікшых культураў сьвету.
Belle, бэль – цудоўна! Так на першай па мэлядычнасьці эўрапейскай мове выяўляецца сьветлавая сутнасьць bellaрушчыны.
Беларуская культура – бліскучы дыямэнт нацыянальнае ідэі, гранёны й адшліфаваны 1000-гадовай гісторыяй, 100% празрыстасьці й ідэальнай агранкі – валяецца сабе практычна пад нагамі пасярод Эўропы. Яго лічаць то забаўным шкельцам, то таннай падробкай. Нават самі беларусы не даюць веры ўласным вачам – то мімаходзь падфутболяць дыямэнт, то аддадуць гуляцца дзецям.
Але ж гэта праўдзівы цуд сусьветнага парадку. Падыміце яго з бруду, абатрыце й дайце зірнуць экспэртам – у іх захіне дух.
Цуд, якому няма цаны!
Пранізьлівы сьпеў “Песьняроў”, патрыярхаў этнікі на 1/6 сушы, што вывелі нацыянальны фальклёр на плянэтарную арбіту, упакорылі беларускаю любоўю і Захад, і Савецкі Саюз; тых самых “Песьняроў”, канцэрты якіх наведвалі бітлы, і пра якіх у разгар халоднае вайны амэрыканская прэса крычала: “Яны заваявалі Амэрыку!”
Празрысты беларускі голас, галоўны нацыянальны інструмант, то па-анёльску высокі, як у Барткевіча, то па-тырольску галавакружна-пералівісты, як у Забэйды-Суміцкага, то хрыпаты, як ва Ўладзімера Высоцкага ці рэзкі, як у Лявона Вольскага – але заўжды шчыры, моцны, насычаны пачуцьцём неверагоднае звонкасьці. Той самы голас, што робіць хітамі сьпевы Андрэя Макарэвіча, Юрыя Шаўчука, Алёны Сьвірыдавай, БІ-2 або “Красак”.
Крышталёвая беларуская мова – самая чыстая з усіх славянскіх моваў, што навучыла акаць окаянную Москву, а затым і ўсю Расею, узбагаціла і паэзію Пушкіна, і прозу Буніна.
Бліскучы беларускі паэтычны дар высокага пачуцьця й натхнёнага патасу, што даў сьвету пачынальніка расейскага вершаскладаньня Сімяона Полацкага, патрыярхаў польскае літаратуры Каханоўскага й Міцкевіча, і эўрапейскага генія Багдановіча – і дагэтуль рыфмуе й рытмуе ўсё навокал ва ўсенародным захапленьні вершамі.
Вялікае кнігадрукаваньне XVI ст. (ВКЛ была ў тройцы сусьветных лідэраў!), сучасная менская паліграфія (найбуйнейшая база ва Усходняй Эўропе).
Сьветланоснае барока Полацкай Сафіі, Глыбоцкага касьцёлу й Менскай Катэдры: ня дойлідзтва, а ўспышка граняў, запаленая зь сярэдзіны!
Глыбокая беларуская вайсковая проза Быкава й публіцыстыка Алексіевіч, вялікая драма чалавечае псыхалёгіі ў раманах Дастаеўскага, фільме "Ідзі й глядзі" або аповесьці "Сотнікаў".
Па-дзіцячаму захапляючыя хіты "Беларусьфільма": "Прыгоды Бураціна", "Чырвоны Каптурок", "Корцік", анімацыя Ўладзіслава Старэвіча, пэрсанажы Дыснэю, нарысаваныя Аліёй Пашкевічам ці сцэны беларускае батлейкі.
"Тарас на Парнасе" ці самаіранічны "Сказ пра Лысую гару" – і нязбытна рамантычная, творчасьць Караткевіча...
Беларуская культура будавала ў сэрцы Эўропы Божы храм з раманскага й бізантыйскага стыляў. Упрыгожвала яго драўлянай скульптурай і вуніяцкім жывапісам, беларускай кафляй і аб'ёмнай "палымянай" разьбой, зіхоткім урэцкім шклом ды барокавай ляпнінаю. Запальвала сьвечы й адлівала званы. Стварала для яго гімны й прамаўляла казані. Друкавала для яго кнігі й прымала ў гэтым храме ўсе навакольныя народы. Беларуская культура стала фарпостам эўрапейскасьці для аграмадных прастораў Усходу. Беларуская культура зьмясьціла ў сабе самую сутнасьць Эўропыі. Духовасьць. Талерантнасьць. Інтэлігентнасьць. Хрысьціянскую этыку.
Беларускасьць у вялікіх культурах нашых суседзяў можна беспамылкова вызначыць па гэтых родавых рысах. Тонкіх да вытанчанасьці, сьветлых да азарэньняў, высокіх – да Найвышняга! – рысах хрысьціянскае культуры.
Беларуская культура прызначаная ў першую чаргу для культываваньня рэлігіі. Таму беларуская мова гучыць як малітва, беларуская проза – як пропаведзь, беларускі верш – як вершы Бібліі. У дойлідзтве ў нас, што б ні рабілі, заўжды атрымліваецца храм, у скульптуры – сьвятая сям'я ды апосталы, любая карціна ператвараецца ў абраз, а сьпевы – у гімны пакаяньня ды праслаўленьня.
Нажаль, сёньняшняя эўрапейская культура, пазбаўленая адпачатнага хрысьціянскага зьместу, зь яе гуманістычным узьвялічваньнем чалавечага й ігнараваньнем Божага, перажывае эпоху заканамернага тленьня. Эўропа губляе эўрапейскасьць – і менавіта таму саступае дынамічнай, ідэалістычнай і ўсё яшчэ хрысьціянскай Амэрыцы. Беларушчына, натхнёная, духовая, мае ўсе шанцы неўзабаве ўварвацца сьвежым ветрам ў затхлае закатнае валадарства Старога Сьвету – як альтэрнатыва эўрапейскаму дэкадансу, на чале цэлае хвалі з Новай, Усходняй Эўропы.
Таму будучыня беларускае культуры – у кнігах: так, як Біблія Скарыны, першадрукі Ліцьвіна, Федаровіча й Мсьціслаўца, Статут і Мэтрыка для Сярэднявечча, у сучаснай цывілізацыі інфармацыйных сыстэмаў беларускае слова, быццам ключ, зноўку адамкне сэрца Эўропы.
Будучыня беларускае культуры – у голасе. Голасе сьпеву, малітвы, казані. Любоў і вера, распушчаная ў этэры радыёхваляў, нябачная, але ўладарная – вось, што адпавядае сутнасьці бязважкай беларускай культуры!
Будучыня беларускае культуры – у мове. Мове, што адраджаецца зь віру Міжмоўя, унікальнай тысячагадовай паліфаніі на галоўным эўрапейскім скрыжаваньні.
Беларусь – самае месца для сынтэзу новай эўрапейскай літаратуры, музыкі, мастацтва. Паслухайце хаця б “Народны Альбом”, “Я нарадзіўся тут”, трыб'ют Depeche Mode, пачытайце тэксты “Arche”, пераклады Сёмухі й Баршчэўскага, паглядзіце спэктаклі Мазынскага, жывапіс Шчамлёва й графіку Селяшчука, карціны Вашчанкі ды габэлены Кішчанкі!..
Культура сымбалю, лёгкага дотыку, позірку ў нябёсы, прыслухоўваньня да шэпту, водару духу, культура адноўленае Эўропы ІІІ тысячагодзьдзя ўжо нараджаецца ў Беларусі – тут і цяпер.
Бо беларуская культура ідэалістычная, самаахвярная й місіянерская. Гэта яе асноватворная асаблівасьць і неразбуральны падмурак. Бессэнсоўна камплексаваць з прычыны адсутнасьці ў Беларусі беларускіх матар'яльных каштоўнасьцяў – бо каштоўнасьць беларускае культуры ня ў гэтым. Гены беларушчыны закладзеныя ў словах, кнігах, нотах і скарбах культураў паловы Эўропы. Якраз такое эвангельскае багацьце і ёсьць прадметам нашага нацыянальнага гонару.
Як сапраўднае сэрца, беларуская культура напампоўвала і Польшчу, і Расею, і Ізраіль жыцьцядайнымі штуршкамі.
Польская літаратура: Міцкевіч! Нямцэвіч! Сянкевіч! Ажэшка!.. Музыка: Манюшка! Карловіч! Агінскі!.. Мастацтва: Рушчыц! Орда! Стрэмінскі!.. Кожнае імя – як удар пульсу, як удых-выдых, як порцыя волі, насычанай кісьляродам.
Для велізарнай Расеі Беларусь сьціскалася ў кулак і білася яшчэ часьцей, яшчэ мацней. Рытмова, акордамі музычнае клясыкі. Глінка! Стравінскі! Рымскі-Корсакаў! Шастаковіч! Высоцкі! Макарэвіч! Растраповіч!.. Важкімі ўдарамі, прапячатваючы вечнасьць прозы й паэзіі адціскамі друку. Федаровіч! Мсьціславец! Полацкі! Дастаеўскі! Пісараў! Грын! Бярдзяеў! Еўтушэнка! Твардоўскі!.. Мімікай, жэстамі, інтанацыяй, усёй сваёй драматычнай істотай, адчайна й самааддана. Азарэвічы! Качалаў! Неміровіч-Данчанка!
Напружанае аграмаднымі абшарамі Азіі й цяжарам эўрапейскае цывілізацыі, беларускае сэрца ўсё-ткі высільвалася з астатняе моцы для Ізраілю, расьсеянага па ўсім сьвеце: Шагал! Бакст! Суцін! Азгур! Замэнгаф! Азімаў! Бэн-Эліезэр! Мэндэль-Сфорым! Бейлін! Дуглас! Сарноў!..
Беларуская культура – натура летуценная, рамантычная, задуменная. З глыбокім позіркам, што шукае вышыняў. Зь мілай усьмешкай, цярпліва хаваючай боль. Менавіта такім чынам, на прасьвет у неба, чытаюцца галоўныя беларускія тэксты. Менавіта гэтак, з малітоўна складзенымі рукамі, трэба сьпяваць шчымлівыя й балючыя беларускія песьні.
Беларуская культурная традыцыя, заснаваная на асваеньні колішніх паганскіх абрадаў хрысьціянскім сэнсам, спаўняе сваю эвангельскую місію дагэтуль. У сілу дзесяцівяковага досьведу беларушчына гатовая й сёньня апаноўваць ды мяняць знутры любую культуровую зьяву сучаснага сьвету.
Культура ёсьць iнстынктыўным або ўсьвядомленым iмкненьнем чалавека ўвасобiць нацыянальную iдэю, закладзеную Госпадам, па-Божаму творча. Беларуская культура – гэта тварэньне Духа праз рухi мiльёнаў душаў, парыў i прарыў у вышынi, да iдэалу Хрыста.
Сьцiплая, але высокая, цiхая, але пранiзьлiвая, мяккая, але моцная, някiдкая, але надзiва прасьветленая й хвалюючая!..
Толькi прыглядзiцеся – вы заўважыце яе ў кожным беларусе.
Гэтая хада, гэтыя рухi – пяшчотная ласка i чуйная плястыка, даведзеныя да дасканаласьцi ў балеце Елiзар’ева.
Цiхая гульня апушчаных вачэй, артыстычная дыпляматыя, шчырае жаданьне «каб усё было добра», удаваная лагоднасьць i шчырая спагада, усе гэтыя пераўвасабленьнi дзеля суразмоўцы ды гледача – у iдэальным выкананьнi актораў Нацыянальнага акадэмiчнага драматычнага тэатру iмя Янкi Купалы.
Паталягiчна вiнаватая ўсьмешка, ветлiвасьць, стрыманасьць, агiда да гвалту й слабасьць да вершаў… Беларуская iнтэлiгентнасьць, такая заўважная ў любым саюзе творцаў, любой настаўнiцкай ды ўвогуле любой прыстойнай кампанii ў радыюсе 300 км ад Менску.
Iнтанацыi голасу, быццам перабор струнных, сьпеўнасьць самае празаiчнае гутаркi, i высокiя-высокiя песьняроўскiя ноткi.
Сылюэты беларусачак – як сьветлае й лёгкае вiленскае барока цi готыка касьцёлу Сьвятое Ганны. Постацi мужыкоў-беларусаў – прысадзiстыя й моцныя, як цэрквы-крэпасьцi – Сынкавiчы, Мураванка, Камаi, Супрасьль.
Усе ценi, тоны, паўтоны й нюансы глыбокага беларускага мастацтва ў аблiччах!..
Калi ўваходзiш у беларускi касьцёл, стромы харал чыстага й урачыстага, i чуеш iмшу са званочкамi й дружным адказам вернiкаў, з розгаласам рэха; калi слухаеш у царкве лiтургiю, настолькi сьпеўную й мэлядычную па-беларуску, зь мiгценьнем сьвечак у такт нотам i жагнаньнем адпаведна формулам Слова; калi пяеш «Гасподзь – Пастыр мой», магутны псальм на пратэстанцкiм праслаўленьнi, цудоўную палiфанiю малiтоўных галасоў – адчуваеш, як уся твая iстота суладна гучыць, дрыжыць, дыхае… Жыве!.. I пачынаеш разумець, адкуль у Беларусi такая культура.
Адухоўленая. Натхнёная. Поўная гармонii. Сымбалiчная. Багавейная да Слова. Этычная. Паэтычная. Патэтычная.
Адсюль песьняроўскiя песьнi.
Адсюль Багдановiч, Купала, Быкаў.
Адсюль Нясьвiж, “Чорны квадрат” і “Наша Нiва”.
Вось адсюль. З храму. З душы, поўнай духу. Звыш.
Бо беларускасьць – ад Бога.
|
