|
РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ
|
|
Вобразы мілыя роднага краю,
Смутак і радасьць мая!..
Якуб Колас
|
|
|
|
|
|
|
Paradies auf Erden
|
|
1 З ліп асыпалася апошняе лісце. Над гмахамі дамоў плылі цяжкія, як магільныя пліты, ірваныя хмары дзіўнага колеру – свіндовыя i чорна-сінія, у разводах, праз якія час ад часу, на кароткі міг, прабіваліся бледныя праменні. Ад хмар гэтых людзям рабілася трывожна i змрочна – яны пазіралі ў неба, не чакаючы адтуль нічога добрага – ліне дождж ці сыпануць зарады снежнага шроту. Іван Андрэевіч сказаў: – Калі пойдзе снег, ён будзе чорны. – Чорны? – хутчэй спалохалася, чым здзівілася яго дванаццацігадовая ўнучка Марыся.– Чаму чорны? Ты бачыў чорны снег? – Ён у маёй галаве, дзіця маё. Дзяўчынка сцялася: – Дзядулечка, не палохай мяне. – Не буду, Марысечка. – Ты хіба не заўважаеш, што размаўляеш сам з сабой, а гэта палохае. Стары засмяяўся: – Не палохайся. Прывычка – я размаўляю са сваімі героямі. Твая бабуля паўсотню гадоў назад глядзела на свайго абранніка са страхам – загаворваедца чалавек. Пасля прывыкла. А мама твая з маленства смяялася i перадражнівала бацьку свайго. – Але ж так бывае, калі ты пішаш, мама казала... – О не! Я размаўляю з імі на прагулках, у машыне. I ў сне, казала бабуля. Нават у сне. З новымі героямі. А цяпер я размаўляю вось з імі,– Іван Андрэевіч нахіліўся над каляскай i ласкава пагладзіў вокладкі кіііг – сваіх кніг, на якіх рознымі шрыфтамі, рознымі фарбамі, на розным фоне – на палатне, лідэрыне, бумвініле, кардоне – буйна выдзяляўся яго літаратурны псеўданім.– Ведает, дзіця, сёння я быццам развітваюся з імі, з героям! Я прадаю ix. Заўсёды радаваўся, кал i бачыў, як купляюць мае кнігі. А сёння будзе сумна, Марыська, калі ix купяць... Дай Бог, каб купілі, але ўсё роўна сумна... Гэта аўтарскія экземпляры, недатыкальны, неразменны запас. Вось першая мая кніжка, яна магла б дажыць да свайго юбілею... усяго пяць гадоў засталося... – Не будзем прадаваць яе, дзядулечка. Няхай гэта будзе мая кніжка... Пісьменнік не адразу адказаў. А праз міг замітусіўся, як бы вельмі ўзрадаваўся. Схапіў кніжку, на выцвілай папяровай вокладцы якой намаляваны былі партызаны, сунуў яе ўнучцы, таямніча азіраючыся: – На, Марысечка, схавай яе. Схавай! О шчасце маё! Не ведаеш, якім шчаслівым ты мяне зрабіла. I старому, i малой як бы стала няёмка, i яны, апусціўшы вочы, змоўклі. Размясціліся яны каля мастацкага салона-магазіна, у вітрынах якога былі выстаўлены карціны, розныя: абстрактныя – што дзіцячая мазня, i класічна-рэалістычныя пейзажы. Кнігі ляжалі ў дзіцячай калясцы – Марысінай, што прастаяла на дачы дзесятак гадоў, чакала праўнукаў; у старэйшага ўнука з'явіўся сынок, але жонка ўнука, модніда – была модніцай яшчэ нядаўна! – каляску гэтую забракавала, бо аблупіўся нікель, паржавелі рысоры. Мабыць, i мяккую люльку паелі мышы, бо замест яе гаспадар прыладзіў шпагатам даволі ўмяшчальную фанерную скрынку. Змайстраваў такі транспарт для дроў i вугалю. Але вось i для кніг спатрэбіўся. Зручна – лёгкая хада. Выставіў ix, кнігі, найбольш яркія па афармленні, побач з беларускімі – на іншых мовах: рускай, нямецкай, польскай... На любога пакупніка. Хапае ж ix, асабліва немцаў. Але ўвагу прыцягвалі не кнігі, увагу прыцягваў «рухавік рынку» – рэклама: над каляскай, у тым месцы, дзе некалі мацаваўся казырок, што засланяў дзіця ад святла, узвышаўся на драцяных спіцах невялікі плакат. На белым палатне (не пашкадавалі жанчыны такога скарбу) акуратныя літары – малявалася з трафарэтам – салідная фірма! – крычалі словамі роспачы: «Падтрымайце нацыянальную літаратуру! Купіце кнігу з аўтографам! Прадае сам аўтар...» Незвычайны крык для рынку. На гэта разлічваў практычны Іван Андрэевіч. Калі яны спыніліся тут, каля магазіна, маладыя мастакі, што прадавалі свае «шэдэўры» на вуліцы (у той халодны дзень мастакоў было нямнога – чалавек пяць), пазіралі на старога з малой i на ix дзіўную каляску – што яшчэ за канкурэнт? – даволі незычліва. Ажно пакуль аўтар не ўзняў свой плакат i тыя не прачыталі яго. Адразу падабрэлі, захадзілі вакол каляскі, сталі пасміхацца. Нехта нават усумніўся: – Вы праўда Янка?.. – Праўда. – Во не думаў сустрэць жывога класіка. – Да-жылі! – уздыхнуў старэйшы сярод ix. – Я вашы творы помню са школы. Вы i для дзяцей пісалі? – Пісаў. Усё пісаў: раманы, аповесці, п'есы, сцэнарыі... – Дажы-ы-лі! – I па якой цане вы хочаце прадаваць свае творы? – Колькі дадуць. – О не, шаноўны мэтр! Так не пойдзе! Так вы падарвяце наш бізнес. Ламіце як мага больш... Таргуйцеся да поту. Пакупнік павінен ведаць, як высока цэніце вы свой тавар. – Купляюць вашы работы? – Ён купляе,– кіўнуў мастак на магазін,– за бясцэнак. За боны-ёны, а не талеры-халеры. Хто ён – Іван Андрэевіч ведаў: мастак сярэдняй рукі, афармляў адну з яго кніг, невысокага класа вокладка – вось яна! Але дзеяч увішны – за якія ганарары купіў такі салон? Мільянер. «Мецэнат», якога ненавідзяць гэтыя хлопцы, але вымушаны пачціва кланядца. Мастакі беражліва патрымалі кнігі, змянілі экспазіцыю ў калясцы, зрабілі яе больш выставачнай. Івана Андрэевіча пацешыла, што хлопцы бадай радаваліся, што кожны з ix хоць адну з гэтых кніжак прачытаў, няхай i даўно – у школе, у інстытуце. Пацешыла i засмуціла: не чытаюць цяпер роднай літаратуры. А ён хіба часта наведваў ix выстаўкі? Былі мы раз'яднаныя, а воля раз'яднала яшчэ больш. Якое там адраджэнне? Словы, словы... Хоць у апошні час, калі сталіца дзяржавы пачала імкліва пусцець, прамоў стала менш, i знізілася ix пафаснасць, i ўсе штатныя гаваруны неяк згаслі, нават на тэлебачанні, на якім ох як любілі пакрасавацца. Марыська глядзела на мастакоў з дікавасцю i апаскай. Удзячная ім была, што яны добрыя людзі, пачцівыя да яе дзядулі, умеюць так хораша расставіць кнігі. Але i баялася ix. Даўно, з дашкольных гадоў, ёй здавалася, што такія людзі, зарослыя, барадатыя, не мыюцца. А яна была чысцюлька i больш за ўсё баялася... вошай: не бачыла жывую вош, толькі ў кнігах, але здавалася ёй, што гэта саамы небяспечны звер: толькі з'явіся хоць адна вош – i тут жа эпідэмія, ад якой памруць усе людзі. Таня, старэйшая сястра, смяялася з гэтага яе «пункціка», a Івана Андрэевіча такі незвычайны, нячуты, бадай, не апісаны нікім з Яго калег дзіцячы страх трывожыў. Стары псіхолаг, ён ведаў – i апісаў! – сотні чалавечых дзівацтваў, адхіленняў ад нормы. Але што такое псіхічная норма? Неяк спытаў у буйнейшага псіхіятра-акадэміка: «Я – нармальны чалавек?» Той, заінтрыгаваны, доўга гутарыў з ім i заключыў: «Абсалютная норма». «I гэта вы лічыце нормай! Я не сплю начамі, выдумляю сюжэты, характары i... плачу над лесам гэтых людзей. А мой сябра Макаёнак у гэты час рагоча з выдуманых ім герояў i сітуацый. Гэта норма?» – «Фантазія – найвышэйшая праява псіхічнай дзейнасці». У вучоных на ўсё гатовыя адказы. А ён, няшчасны, усё жыццё шукаў адказы на тысяч ы пытанняў, не знаходзіў, пакутаваў, сумняваўся. За гэта нярэдка білі. Такі зігзаг зрабілі думкі старога пісьменніка: ад здагадкі, пра што падумалася Марысі, гледзячы на мастакоў, да філасофскіх высноў. Але да д'ябла высокую філасофію! Ён даў зарок: жыць самым прымітыўным жыццём – абы выжыць, не самому – памагчы выжыць дзецям. Толькі б перажыць гэтую страшную зіму, якая няўмольна набліжаецца i ўжо пагнала людзей з горада ў сяло. Мастакi пацешыліся кнігамі i «класікам літаратуры» i вярнуліся да сваіх карцін. I змоўклі – усё перагаварылі. I выгляд ix ашаламіў пісьменніка: усе здаліся на адзін твар – прыгавораныя... Пакутнікі. Святыя. Але, усе мы прыгавораныя. Якім трибуналам? Воляй? Але мне семдзесят пяты, a ім па трыццаць. А Марысьцы... Божа! Перажыць бы зіму! Іван Андрэевіч хадзіў па крузе вакол каляскі. Многа разоў прачытаў надпіс на мемарыяльнай дошцы настаўніка свайго i сябра (гэты чалавек умеў быць сябрам ім, маладзейшым на дваццаць гадоў): «У гэтым доме жыў i працаваў народны пісьменнік БССР Міхась Лынькоў». Дзякуй Богу, захавалася дошка. Успомніліся эпізоды многіх сустрэч з Міхасём Ціханавічам. Вось гэты раман ён блаславіў, прадмову напісаў. На кнігі Іван Андрэевіч стараўся не глядзець, балела сэрца, што з імі давядзецца развітацца, калі задума яго ажыццявіцца. Праўда, тут жа суцешыўся, бо добра ведаў: можа, нехта нешта i купіць, але кааб накінуліся пакупнікі, як раніцою на свежых карпаў, якія прывёз у прычэпе да «Жыгулёў» нейкі ўвішны гаспадар добрай копанкі,– не спадзяваўся творца. Людзям патрэбны хлеб, рыба. Як хацелася купіць хоць адну рыбіну – для Марыські! Але яму так намялі бакі, што і цяпер баляць. A кнігі... Каб тут было народу рознага, як раней! А так прайшло колькі чалавек, паспешліва, ледзьве не ўподбег, усе цяпер так ходзяць. Зірнулі на яго плакат – i ніякай увагі: бачаць i не такое! Некаторыя скептычна хмыкнулі. Адзін чалавек у гадах, якога ён не помніў, ускінуў руку, як для піянерскага салюту – сур'ёзна ці насмешліва? – павітаўся нібыта сур'ёзна. – Прывет, Янка! Мой любімы аўтар! Купіў бы я тваю кнігу, ды...– i красамоўна паляпаў па кішэнях зашмальцаванага плашча. Да жудасці пусты праспект, які многа разоў пераймяноўвалі i які цяпер носіць імя вялікага асветніка. А некалі – нядаўна, зусім нядаўна! – быў мнагалюдны i шумны. Адзіночныя пешаходы. Больш людзей каля банка. I машыны там стаяць. Асобныя прашмыгваюць міма – пераважна замежныя маркі: «мерседэсы», «вольва», «форды», «таёты». «Жыгулі», «Масквічы» ржавеюць у дварах, у кожным двары – могілкі машын. Запраўляюць толькі за валюту. Прэзідэнту Расіі здалося, што прэзідэнт Беларусі непачціва аб ім адазваўся, i вось – перакрыты краны нафты i газаправодаў. Амбіцыі вышэй за лёс народаў. Дэмакратыя! У незалежнасць гуляйце, але навучыцеся i кланяцца! Хто ніжэй паклоніцца, таму дам газ. Вольнаму – воля. Марыся сядзела на нізкім складным табурэціку, рыбацкім; на ім сядзелі шмат гадоў усе рыбакі сям'і яго i нават суседзі ў спадзяванні рыбацкага шчасця – дзесятка плотачак, якія ў тыя марнатраўна-сытыя гады з лёгкасцю i радасцю аддавалі кошкам. Галоўнае для яго, прынамсі, быў не ўлоў, а працэс. Каля вады хораша думалася, узнікалі самыя нечаканыя сюжэтныя хады. А сёння i плотачкі тыя – які набытак быў бы! Але i яны не ловяцца. Адна з жанчын купленага раніцой карпа схавала за пазуху, баялася, што выхапіць які-небудзь галодны падшыванец, слізкую рыбіну легка выхапіць. Што яны з Марысяй «зловяць» сёння? Хаця б на буханку хлеба, на батон. Глянуў на Марысю, i балюча зашчымела сэрца: якая сінічка, які зялёненькі тварык! Не, гэта ад каўнерыка ca штучнай поўсці, колер якой немагчыма вызначыць, ён новы быў невызначальны, а цяпер, калі паліняў i выцвіў, пакрыўся плямамі... Маці Марысіна пратэставала, не хацела, каб малая расчульвала пакупнікоў – зневажальна мець жабрацкі выгляд. Жанчыны i да Яго напраткі паставіліся прыдзірліва. Плашч – холадна. Асенняе паліто – залішне новае. Пагадзіліся на старым, зімовым, з каракулевым каўняром, яно правісела, мала калі апраналася – рэдка ў камандзіроўкі, гадоў, можа, дваццаць. Паліто доўгае, як шынель; за яго існаванне мода памянялася два-тры разы. Іван Андрэевіч у маладыя гады вызначаўся сярод калег, звычайна абыякавых да адзення, моднасцю i акуратнасцю – эстэт. Таму ў гэтым даўнім i доўгім, ніжэй каленяў, паліце ён адчуваў сябе ніякавата. Але няхай старасвецкі – надумаў калі моднічаць! – Але затое цёпла; вунь як пасінелі ў сваіх імпартовых сінтэтычных куртках, заплямленых у халодных майстэрнях фарбай, барадатыя мастакі. Барада не нагрэе. – Не холадна табе, Марыська? – Не. Цёпла. Мама надзела на мяне дзве кофтачкі,– піскнула з зялёнага каўнерыка маленькая вавёрачка. Сапраўды, вавёрачка: жоўта-карычневая хустка ўзнялася рожкамі – як вушкі звярка ў зялёных галінках. – Тут цёпла. Зацішна. Дом засланяе ад ветру. Звярні ўвагу, так рэдка бывае: у небе холадна, хмары плывуць з поўначы, а на зямлі вецер дзьме з поўдня. I нам з табой цёпла... Прадамо кнігі – купім... Што мы з табой купім, Марыся? – Малака. У мамы баліць горла. Іван Андрэевіч, хаваючы вочы ад унучкі, адвярнуўся да мастакоў: – Хлопцы, раскажыце новы анекдот. – Адзін наш расказаў... – У старога Гутніча пасля смерці знайшлі сто тысяч рублёў у глінянай галаве Пятра Першага... Усё жыццё ён ляпіў Леніна i Сталіна, палкаводцаў, герояў... Навошта спатрэбіўся яму цар, напакаваны грашыма? Не смешна хіба? – Смешна. Але i сумна. Рагатаць не хочацца. – Мэтр! Вы яшчэ хочаце рагатаць? – Ісак быў вялікі гумарыст. – Быў... – Дзеці цягнулі яго ў Ізраіль. Не паехаў. Сказаў: «Больш абетаванай зямлі як Беларусь, на планеце няма». – Няма, хлопцы. Няма. Я паездзі . па свеце. Зноў падкаціся да горла камяк, горкі салёны і.. салодкі Чаму сёння гоніць на слёзы? У апошнія месяцы вочы яго высахлі, ва ўсялякім разе, над рукапісам не плакаў. «Над вымыслом слезами обольюсь». Ах, дарагі Аляксандр Сяргеевіч! Усё ты перажыў, аднаго хіба не зведаў – голаду. А я трэці раз галадаю – у трыццаць трэцім, сорак шостым... Не, цяпер яшчэ не галадаю. Скарынку хлеба маю. Прадаў машыну, дываны, вазы, палавіНу бібліятэкі. Во калі прадам свае кнігі... Усё прадам, абы не галадала яна, яго Марыська... абы памерці з верай, што яна будзе жыць... перажыве вялікую «перабудову» i ўступіць у рай, імя якому... Бездары! Хаця б імя новае прыдумалі! Ад гэтага стар'я Гітлер адхрышчваўся, называў свой лад нацыянал-сацыялізмам. I ставіў мэту знішчыць сацыялізм. Не здолеў. А вось жа здолелі... без адзінага стрэлу. Даволі было з'явіцца Горбі. Во геній! Вось табе i барацьба класаў! Даволі, выходзіць, аднаго горбі? Але каб нешта мог зрабіць адзін мечаны карлік, павінен мертва стаяць Гулiвер, каля ног якога кішаць горбі – бесы, нячыстыя... Геніяльным празорліўцам быў Фёдар Міхайлавіч. Выказаць бы думкі свае гэтым сумна сцішаным барадачам. I пачуць іхнія. Не! Што думаюць яны – вядома. Ды i ён арыгінальнасцю не блісне. А сем чалавек з Марысяй – гэта несанкцыяніраваны мітынг. A ў нас жа прававая дзяржава! Самая-самая прававая! Такая прававая, што яшчэ год назад ён даў зарок маўчаць. I маўчыць. Згубіў веру ў слова. Хіба адзін сэнс слоў пакінуў – рэгістрацыю фактаў, хоць даўно пераканаўся, што гісторыя нікога яшчэ нічому не навучыла – ні факты, ні тэарэтычныя высновы, ні філасофская талмудыстыка, якая запаланіла свет. Сунуў руку ў кішэню паліто, намацаў маленькі папяровы пакуначак. Скарб! Бабуля давала i на яго, ды ён узяў толькі для Марыські. – Хлеба хочаш, Марыська? Вочкі яе бліснулі з недаверам i надзеяй: – Хачу. – З салам... – Ой! А можна тут? – А чаму нельга? Есці яшчэ не забаранілі. Наадварот – прапагандуюць. Усюды рэклама... – А яны?– дзяўчынка кіўнула на мастакоў.– Iм таксама захочацца. Праклятыя слёзы, зноў яны затуманілі вочы, можа, праз туман гэта здаецца, што дзіця глядзіць на яго крыху спалохана. Дастаў пакуначак, аддаў Марысі. Як беражліва яна разгарнула паперу i зноў ціхенька радасна войкнула: на скібцы хлеба, самага смачнага, жытнёвага, без аўса i ячменю, ляжаў скрылёчак сала. Баязліва азірнуўшыся на мастакоў, на прахожых, Марыся сцялася, схавалася ў свой зялёны каўнерчык i вельмі ашчадна – не згубіць бы крошкі – пачала адкусваць хлеб i не жавала, а як бы чакала, калі кавалачкі хлеба i сала самі растануць у роце. Іван Андрэевіч моцна штурхануў сябе кулакамі ў сківіцы: «Не хлюпай, стары дурань». Наўскось праз праспект на белым шыкоўна адрамантаваным будынку гатэля, які нядаўна быў «Мінскам», загарэлася яркая рэклама рэстарана, але не беларуская яго назва – нямецкая: «Paradies auf Erden». Бязлітасна здзеклівая, да такога i акупанты не дадумаліся ў свой час. Інтэлігенты выступалі ў газеце супраць такой назвы, але не ўзнялі i бурбалак. Гатэль куплены нямецкай фірмай, немцы гаспадары i маюць права называць як хочуць, мэрыя не знайшла нічога крамольнага ў такой назве. Вельмі прыстойна назва для мінчан – «Зямны рай». Хіба не пра гэта яны марылі тры чвэрці стагоддзя? Не пра баварскае піва? I рэйнскае віно? Але яркія, што прамень сонца, чырвоныя, зялёныя агні асвяцілі змрочны дзень. Марыся ажно заўсміхалася, адкусваючы хлеб i сала. Агні парадавалі дзіця. A калі ўнучцы хоць маленькая радасць, то i яму, старому, усцешна. – Дзядуля! А ты быў у гэтым рэстаране? – Цяпер – не. А раней... сто разоў быў. – I абедаў? – Марыся! Не проста абедаў. Я даваў тут банкет на сто пяцьдзесят персон. – I ў цябе хапіла грошай? – Дзіця мае! Быў час, калі найлепшая далікатэсная кілбаса каштавала пяць рублёў. – I што вы елі? Кілбасу? – Кілбасу? Марыська! I кілбасу! Але якую! Можа, дзесяці гатункаў. Вяндліна, шынка, пастрама... Але мясное бадай i не елі. Хто еў кілбасу, калі на стале стаялі чорная i чырвоная ікра, сёмга, заліўная сяўруга, ральмопс... Ты не ведаеш, што гэта такое. Селядзец. Але як згатаваны! А салаты! Я любіў салаты. Салата з чырвоных перцаў i зялёнага гарошку! Салата з буракоў з часнаком i хрэнам!.. А паштэт пячоначны! Гм-мы-ы! – Іван Андрэевіч праглынуў слінкі. – А навошта так многа? – Сапраўды, навошта так многа? Безумоўна, марнатраўства. Палавіна харчу заставалася. Гарэлку i каньяк госці выпівалі. Але бабуля твая баялася, каб калегі не палічылі нас скупымі. Гэта ж быў мой юбілей, i я атрымаў ордэн. Мне было шэсцьдзесят гадоў. Усяго. Але каронны нумар тваёй бабулі – ікра грыбная... з баравікоў... Яна гатавала яе сама, дома, кухарам высокага класа яна не даручала. А гарачыя стравы!.. – Ой, не трэба, дзядуля! Не смяшы. У мяне забалеў жывот. Іван Андрэевіч асекся. Стары ёлуп! Знайшоў казку для галоднага дзіцяці! На Марысіным твары не было i ценю ўсмешкі. Жывот у яе забалеў ад спазмаў. У яго таксама схапіла, ажно забурчала. «Не смяшы». Ох, як смешна! Гэта ж пакуты – такія ўспаміны. Яшчэ горш, калі стравы сніш. А ён часта сніць, здзіўляецца, што жонцы, якая аддала жыццё кухні, дзецям i перадруку яго рукапісаў, менш за ўсё сняцца стравы, ёй сніцца голад – той, даўні, у маленстве, i голад будучы, калі няма чым накарміць Марысю. Такія яе начныя кашмары. Галодныя сны Вольга расказвае толькі яму, нікому больш. У яе хапае розуму нікога з дзяцей не траўміраваць, не даводзіць да спазмаў страўніка. А ён... знайшоў што ўспамінаць!
|
|
|
|
|
Падабаецца
Не падабаецца
|
|
2009–2022. Беларусь, Менск.
|
|
|