6
Аксану разбудзіў стук колаў. Яна прачнулася і пачула, што конь фыркае ледзьве не над галавой, зусім побач. Па карэннях і змёрзлай за ноч зямлі колы звычайнай фурманкі тарахцелі што трактарныя. А Стась спаў, не чуў.
Яны ішлі ўсю другую палавіну ночы, арыентуючыся па зорках. У іх не было гадзінніка, час вызначалі па той жа Вялікай Мядзведзіцы, хоць астраномы былі слабыя. Хутчэй час адчувалі іх ногі, іх цела – па зморы. Адчувала Аксана. Стась не адчуваў, спаў на хаду. Аксана зразумела гэта, калі разоў колькі ён не адгукваўся на яе словы. Потым спатыкнуўся, упаў на калені. Аксана падхапіла яго.
– Ты спіш, Стась?
– Я сплю. Ты знаеш, я нават бачу сны. Во зараз – многа людзей. Як бы ў нейкім парку. Святочныя людзі. Радасныя. Калі ты бачыла радасных людзей? Г ад таго мне стала лёгка, я фізічна адчуваў, як з цела майго выцякае, як нясвежая кроў, чорная стома. А з паветра, празрыстага, сонечнага, улівалася ва ўсе поры цела нябачная бадзёрасць. Што бальзам. I міг, нейкі міг мне стала вельмі лёгка. А разбудзіла ты – і ногі што чыгунныя.
– Дай, я пранясу мяшок.
– На.
I зноў ён спаў ідучы. Аксана падтрымлівала яго пад руку, каб не спатыкнуўся.
– Паспім, Стась.
– Паспім, – згадзіўся ён, хоць раней настойваў, што паспяць яны ўдзень, у надзейным лесе, разведаўшы наваколле.
Але яны ўжо з паўгадзіны ішлі па лесе і пераканаліся, што гэта вялікі лес.
Збочылі з дарогі як можна далей і ляглі пад густой елкай на мяккі мох, падаслалі Аксанін плашч, накрыліся цёплым паліто, якое даў Чурсік, і ўміг заснулі.
Але, выходзіць, дарога падвяла іх, напэўна, яна рабіла круты паварот у той бок, куды яны аддаляліся, а ў сапраўднасці зноў набліжаліся і, не выйшаўшы на яе зноў, ляглі за якія тры дзесяткі крокаў.
Аксана прыпаднялася. Ужо добра развіднела. Але дрэвы расплываліся ў марозным тумане. Дальнія дрэвы. А фурманку яна ўбачыла – да яе рукой падаць. Невялікі, але ладны гняды конь. На возе, у перадку, фурман. Едзе павольна. Хто ён? Ранні селянін па дровы? Ляснік? Аксана не разгледзела добра, але ёй не спадабалася фуражка ездавога. Падобная на паліцэйскую, хоць, магчыма, і леснікоўская.
Чалавек ад’ехаў сотню крокаў, за елкі, тпрукнуў, спыніўся. Конь сыта фыркнуў.
Тады Аксана разбудзіла Стася, разбудзіла па-мацярынску, як будзяць дзіця, – пацалавала ў вусны, зашаптала:
– Прачніся, Стасік. Чуеш, фыркае конь? Міма нас праехаў нехта, на возе.
Ён паступіў не вельмі асцярожна: адразу падхапіўся, схапіў мяшок, паліто:
– Бяжым.
Нізка схіліўшыся, яны пабеглі пад кашлатыя елкі. Але елак адна града, а далей пачынаўся асіннік, рэдкі, голы.
Аксана азірнулася і ўбачыла, як мільганула паміж дрэў форменная фуражка.
– Ён бяжыць за намі.
– Бяры правей, у ельнік. А я спытаю, што яму трэба.
– Стасічак, не страляй, калі ён... Напалохай.
Кінуўшы Аксане мяшок, Шабовіч дастаў з кішэні «вальтэр», узвёў і лёг паміж купінамі. I ў гэты ж міг грымнуў вінтовачны стрэл. Адзін, праз нейкі час другі. Гухнула што з пушкі, ажно з асін пасыпалася сухое лісце.
Шабовіч сачыў за Аксанай. Яна не ўпала, яна бегла. Схавалася ў елках. Тады ён пераключыў увагу на таго, хто страляў. Паліцэйскі! У знаёмым чорным шынялі, у фуражцы. Ідзе хутка, упэўнена. Кляцнуў затворам – даслаў новы патрон.
«Смелы, падлюга».
Шабовіч узяў яго на мушку. Але пісталет не вінтоўка, для пэўнасці трэба падпусціць бліжэй. Ды паліцай збочыў і прайшоў міма, уся ўвага яго была скіравана ў ельнік, на Аксану.
– Стой!
Паліцай ад нечаканасці ажно спатыкнуўся, але тут жа падхапіўся, крутнуў убок, яўна шукаючы таўсцейшае дрэва. Ды блізка такога дрэва не было. I ён, уціснуўшы галаву ў плечы, застыў на месцы. У яго яўна не хапала вопыту для абароны, ён прывык страляць у няўзброеных, таму так смела праследаваў тых, хто, палічыў, уцякае ад яго.
– Ты ў каго страляеш, падлюга! У жанчыну! Вінтоўку на зямлю! Рукі ўгору!
Паліцай рэзка павярнуўся на голас і, не ўбачыўшы ворага свайго, стрэліў наўгад. Магчыма, сцяміўшы, што такую смелую каманду мог даць толькі ўзброены чалавек і што часу перазарадзіць вінтоўку ў яго няма, ён, што заяц, скочыў убок, прыгнуўся і пабег.
Куля, відаць, пацэліла яму ў паясніцу, бо ён неяк дзіўна асеў назад і, ураніўшы вінтоўку, задрапаў зямлю рукамі, хацеў паўзці і не мог.
Распытаць у яго, раненага, дзе яны знаходзяцца. Калі на знаёмым Аксаніным маршруце, то прасцей будзе ісці. Але стала нядобра ад думкі, што, пагаварыўшы, паглядзеўшы раненаму ў твар, прыйдзецца расстрэльваць яго ва ўпор – іншага выйсця няма. Падняўшыся і трохі наблізіўшыся, Шабовіч стрэліў яму ў спіну. Паліцай сціх.
Хацеў паглядзець яго дакументы: можа, там сказана, з якой ён вёскі, з якой управы. Але ўбачыў Аксану. Яна ішла з ельніку, ішла неяк дзіўна – няўпэўнена, і твар яе быў бледны.
Кінуўся да яе.
– Што з табой?
– Ён раніў мяне.
– Аксана!
Сарваў з яе плячэй мяшок і ўбачыў, куды ранена: левае плячо светлага плашча заліта крывёю. Лёгка падняў яе і апусціўся з ёй на зямлю, паклаў ніцма на мох. Тады толькі ўспомніў, што ў яго няма нават нажа, каб разрэзаць адзенне. Плашча не разадраць, прыйшлося здымаць. А шарсцяны джэмпер і кофтачку разадраў. Рана – у плячо, яшчэ б на два-тры сантыметры вышэй і куля пайшла б у мякаць шыі, магла б прабіць артэрыю.
– Пінцэт брала?
– Не.
– Скальпель?
– Не. Толькі ёд, бінты і таблеткі. Хірургічнага – нічога. Не адгаварылася б хворай цёткай і выменьваннем. Хто выменьвае скальпель?
– Чорт! Як я, дурань, нажа не захапіў ад Чурсіка. Дзе ёд?
– У мяшку.
Падсунуў да сябе мяшок і ўбачыў, што ўратавала яго жонку: куля прайшла праз мяшок, праз напакаваныя рэчы і бінты, таму аслабла яе сіла.
– Глядзі, Аксана! Цябе ратаваў мяшок.
– Хто ён?
– Паліцай.
– Ты – насмерць яго?
– Не знаю. Смерць не канстатаваў.
– Навошта яму было страляць? Палічыў нас за партызан?
– У партызан адзін пабаяўся б страляць. Прывык, сволач, страляць па кожным, хто яму не падабаецца, каго можна адаслаць на той свет беспакарана. Гэтыя людзі страцілі чалавечы воблік. Не думай пра яго.
Стась прамыў рану ёдам. Пачуў пад пальцамі кулю – сядзела ў мышцы.
– Каб было чым, я дастаў бы яе.
– Шпілька... мая шпілька для валасоў.
Працёршы шпільку ёдам, пачаў аперацыю.
У Аксаны з вачэй сыпаліся слёзы, але кароткі стогн вырваўся толькі аднойчы. Яна, хірургічная сястра, давала яму, фельчару-тэрапеўту, парады. I ён выкалупнуў вострую кулю. Але, можа, не трэба было, бо пачалося моцнае кровацячэнне.
Аксана бадзёрылася, спрабавала нават жартаваць: чаму ў яго няўпэўненыя рукі? А яны сапраўды сталі як драўляныя і дрыжэлі. Доўга павазіўся, каб накласці тугую павязку, расходаваў многа дарагіх бінтоў, якія, разумеў, цяпер асабліва трэба эканоміць. Але як не хвалявацца, калі бачыў, што дарагі чалавек траціць сілы: зусім спалатнеў твар, пасінелі вусны, праваліліся ў небяспечную глыбіню яе вочы, яе любыя вочы, у якіх незвычайна адбіваўся ўвесь свет, усе пачуцці яе. Але ўпершыню ўбачыў у іх страх, і гэта спалохала больш, чым сама рана.
– Не кідай мяне, Стасік.
– Што ты, Аксана! Зараз пайду, знайду яго каня...
– Ты не зразумеў... я на той выпадак, калі... ім не кідай жывую. Але сам з-за мяне не памірай. Не памірай! Жыві! Табе трэба жыць!
Каня ён не знайшоў, на дарозе яго не было. Пэўна, паліцай ехаў дадому, і конь спакойна пабрыў па знаёмай дарозе, коні, як і людзі, спяшаюцца ў родную стайню. Ці спалохаўся стрэлаў, калі не прывучаны, і павалок воз у невядомы бок, можа, зачапіўся дзе ў лесе і стаіць ці вырваўся з аглобляў. Але шукаць часу няма. Трэба адыходзіць. Калі конь прывалачэцца дадому без гаспадара, яго тут жа кінуцца шукаць. I калі ў сяле гарнізон ці хаця б пост паліцэйскі...
– Можаш ісці?
– Канешне, магу.
– Абапірайся на мяне. Вінтоўку возьмем, лішняя зброя не пашкодзіць. Добра было б накрыць яго хоць ламаччам.
– След...
– Але, след.
На апалых лісцях ляжала начная шэрань, на растаптанай намаразі заставалася ад ног яркая здрадлівая сцежка.
– Трэба прабірацца ў сасоннік, на ігліцы такіх слядоў не застаецца.
Звярнулі ў ельнік, але елкі там маладыя, кашлатыя, трэба нагінацца пад галлём, а Аксана не можа схіляць галаву. Яна старалася ісці ўпэўнена, нібыта і без яго дапамогі, але Стась адчуваў, як цяжэла рука на яго плячы і як хілілася яна, збівала крок. Тады ён прыпадымаў яе і нёс. Аксана пратэставала.
– Не хапай. Так у цябе ненадоўга хопіць сілы. Пакуль я іду сама...
Пакуль... А потым? Ведаў, што неўзабаве яму прыйдзецца несці яе. Але Аксане пра гэта не сказаў.
Заміналі мяшок і вінтоўка, асабліва вінтоўка; ён не служыў у арміі і насіў вінтоўку хіба на ваеннай падрыхтоўцы ў медтэхнікуме, вучэбную, з дзіркай у дуле, без патронаў. Тры абоймы ляжалі ў паліцэйскага ў шынялі. Стась пералажыў іх у сваю кішэню. Хацелася паглядзець пасведчанне. Але не мог павярнуць нябожчыка – лепш не бачыць яго твару, каб не прыдаваўся. Так лягчэй: забіў ворага, не чалавека – як на фронце.
Аксана згадзілася з ім: лепш не бачыць.
– Вечнай памяці яму не будзе. Разумны чалавек праехаў бы міма такіх начлежнікаў. Колькі цяпер блукае па свеце людзей! Дзе ж ім заначаваць? А ён усвоіў фашысцкую формулу: страляй у кожнага падазронага. Стрэліў...
– А ў яго, напэўна, дзеці. Што іх прымушае ісці на такую службу?
– Ненавідзяць уладу нашу.
– За што? У мяне дзядзьку арыштавалі ў трыццаць восьмым. Помніш, як мяне хацелі выключыць з тэхнікума? Добра, што ён жыў далёка, на Урале, і я толькі малая бачыла яго. Ён муляр, завод будаваў...
– Не гавары многа – траціш сілы.
– Не бойся. Сілы ў мяне хопіць.
А крок збівала часцей і часцей, цяжэй павісала на яго руцэ.
Выйшлі ў бор. Але пад соснамі раслі чарніцы, на іх след заставаўся яшчэ больш выразны – зялёная сцежка.
А потым адкрылася поле. Землі тут камяністыя, бедныя, але краявіды незвычайныя. Нехта назваў мясціны тутэйшыя беларускай Швейцарыяй – вядомая з падручнікаў геаграфіі Беларуска-Літоўская града. Поле нешырокае, сотні тры-чатыры крокаў, а далей зноў лес, узбіраўся на круты ўзгорак малады бярэзнік. Але поле засеяна азімінай, і на рунь сеў больш густы іней, чым у лесе. Узышло сонца, і поле ажно іскрылася, зіхацела, сляпіла вочы.
«Божа мой, якое-яно, жыццё!» – упершыню з душэўным смуткам падумала Аксана.
– На такім полі сцежка ад слядоў будзе відна вунь з той гары, за дзве вярсты.
Паспрабавалі абысці азіміну і выйшлі на торную дарогу, пясчаную. Небяспечна ісці па ёй, але сляды на пяску хутка растаюць. I Шабовіч рызыкнуў. Падхапіў Аксану падпашкі і ўподбег рушыў па дарозе. Прабеглі так да лесу ў падэшвы ўзгорка і... апусціліся на зямлю.
I – дзіўна – ён дыхаў не так цяжка, як Аксана, быццам не ён нёс яе, а яна яго.
– Цяжка табе ісці?
– Цяжка, – шчыра прызналася яна, вінавата ўсміхаючыся засмяглымі вуснамі. – Ногі млеюць, і галава кружыцца.
– Далей не пойдзем.
У вачах яе адбілася здзіўленне: а што будзем рабіць?
– Удзень правядзём разведку. А ўначы я паспрабую дастаць каня і воз. Па-добраму не дадуць – забяру па законах ваеннага часу.
Яны ўглыбіліся ў лес, ледзьве не на вяршыню ўзгорка. У лесе гэтым трапляліся зялёнкі.
– Глядзі, зялёнкі! Так позна.
– Не падабаецца гэта мне. Могуць з’явіцца грыбнікі.
– Гэта не страшныя людзі – дзеці, кабеты, – сказала Аксана.
– Дзеці раззвоняць на ўсю ваколіцу.
– Тыя дзеці, што ходзяць па грыбы, не раззвоняць. Дзеці цяпер разумныя.
Аксана прагна аблізвала вусны. Паліць яе. А дзе дастаць вады на гэтай гары?
– Пайду пашукаю ваду.
– А ў што?
Сапраўды – у што? Ніякай пасудзіны. У фуражцы не данясеш, а ўсё астатняе тканіна. Адна стограмовая шкляначка з маззю. Мазь можна перакласці ў паперу ад бінтоў. Але колькі ў такой шклянцы тае вады!
Аксана засмяялася, і ў такім стане яна здольная смяяцца, толькі вусны балюча перасмыкаліся.
– У мяшку ёсць галошы. Новыя. Глыбокія. Я ўзяла іх для праўдападобнасці, што іду выменьваць, а ў сапраўднасці хацела прынесці падарунак Алёне. Яе маўклівасць і нейкая дзіўная адчужанасць даўно непакоілі мяне. Я ж ведаю, яна любіць мяне... Але толькі ўчора зразумела – баіцца. Ворагаў баіцца і... мяне... Любіць і баіцца. Во як бывае!
Шабовіч спусціўся з галошамі ў нізіну і знайшоў балацянку; вада ў ёй была рыжая, пахла прэлым лісцем. Але ўсё ж гэта вада. Ён сам напіўся з задавальненнем і, здаецца, ажыў, падужэў. Ды яшчэ знайшоў журавіны, узрадаваўся, набраў іх у кішэню плашча.
Галошы нёс перад сабой, як свяшчэнную каштоўнасць, ступаў асцярожна, каб не распляскаць ваду. Аксана ажно засмяялася, убачыўшы, як ён нясе. Піла яна прагна. А журавінам узрадавалася, што дзіця, якое ўпершыню ўбачыла дзівосную ягаду.
– Якая я непрактычная. Нічога не ўзяла паесці. Але я спадзявалася на цётку. А калі яна так сустрэла, на ўсё забылася. Дзіўна, што дзядзька не здагадаўся. А я падужэла, Стасік. Я падужэла. Здаецца, ніколі не піла такой смачнай вады. Гумай пахне, як бальнічныя шклянкі лекамі. Дзякую табе. З такім рыцарам можна і ў лесе пражыць.
– Каб можна было распаліць касцёр, я напёк бы зялёнак... запалкі ёсць... Чаго не забыўся ў Чурсіка – запалкі і тытун. А пра нож не падумаў.
Аксана сапраўды як паздаравела. Разгаварылася.
– Баліць табе?
– Баліць, але нямоцна. Я церпялівая.
– Пад вечар перавяжам.
– Не. Лепей да заўтра не чапаць. Сваім хворым мы робім перавязку раз у двое-трое сутак, ты ж знаеш. Эканомім бінты.
I яна заснула. Неяк нечакана, спакойна. Дыхала роўна. I Стась узрадаваўся. I яму варта было б паспаць, прыгрэўшыся на асеннім сонцы. Уначы будзе не да сну. Але заснуць не мог. Думкі варочаліся ў галаве, што цяжкія валуны. Ды і гукі насцярожвалі. То трашчалі недалёка сарокі – ходзіць па лесе нехта, то замукала далёка карова, пратарахцелі колы – там з другога боку ўзгорка. Пайшоў туды і... адкрыў вёску. Яна тулілася ў нізіне паміж узгоркамі, голая, сіратлівая. Але вёсачка ўзрадавала: тое, што трэба, – малая, хат пятнаццаць усяго, у такой не можа быць ні гарнізона, ні паста, самае большае – стараста.
Фурманка праехала ў лес, па той дарозе, што абгінала ўзгорак, на якім яны днявалі. Але на возе было двое мужчын. Такія добраахвотна каня не аддадуць, а браць гвалтоўна, з дапамогай зброі, – неразумна. На такім кані далёка не ад’едзеш.
Добра, што грыбнікі не з’яўляюцца. Позна. Канец лістапада.
Вярнуўся да Аксаны. Яна не спала і была ўстрывожана.
– Ці то я сасніла, ці праўда чула галасы, там, унізе. Я спалохалася, што цябе няма побач.
– Ехала фурманка. Двое мужчын. Але дзіўна, што ты чула галасы і не чула тарахцення воза. Там недалёка вёска, і я падумаў: а ці не схадзіць туды? Пажабраваць. Можа, хто даў бы акраец хлеба ці вараную бульбіну. Трэба падтрымаць твае сілы.
– Не хадзі. Я баюся адна. У горадзе я нічога не баялася. А тут я спакойная, калі ты побач. Вазьмі маю руку, і, пабачыш, я засну зноў.
Сапраўды Аксана зноў скора заснула. Санлівасць яе не падабалася Шабовічу, яўная прыкмета знясіленасці. А што ён хацеў: каб раненне, цяжкія душэўныя перажыванні прыбавілі жанчыне сілы? Сам адчуваў, што траціць яе, уласную сілу. Сядзеў, трымаў Аксаніну руку і нейкія моманты правальваўся ў дзіўны стан, калі не было ні думак, ні адчування навакольнай рэальнасці, свайго цела. Аднак сном гэта назваць нельга, у тым і бяда, што ён не спаў, не мог заснуць. Але самае страшнае было, калі апускаўся яшчэ глыбей у тое падманнае бяздонне, дзе наступала здрадлівая расслабленасць, з якой цяжка было выходзіць; узнімаўся назад, на зямлю, як з марской глыбіні – з кесоннай хваробай: біла ў галаву да звону ў вушах, сціскала ў грудзях, а ногі... на нагах вісела ўся зямля, увесь яе цяжар. Кажуць, пры кесоннай хваробе кіпіць кроў. Дык вось пры «пад’ёмах» са шчаслівай пустэчы кіпела яго кроў, кіпела так, што, здавалася, парве сасуды. А яшчэ палохала адсутнасць таго рою думак, тае фантазіі, якая была ў турме, на камароўскіх гародах, у доме Чурсіка, там з’яўляліся тысячы варыянтаў уратавання. А там жа было ўсяго адно жыццё – яго, а тут, акрамя свайго – жыццё самага дарагога чалавека. Тут цяжкім каменем лёг у галаве адзін варыянт, – як дапаўненне да іх чацвёртага. I як там, у Мінску, ён нічога не мог змяніць у выхадзе Аксаны з горада, так і тут – іншых варыянтаў не існуе. Не думаў нават над дзталямі, бо ніводную з іх немагчыма прадбачыць.
Каб не правальвацца ў гэтую бяздумную бездань, не садзіўся, хадзіў вакол, як вартавы.
Аксана расплюшчвала вочы, знаходзіла яго, усміхалася ўзрадавана і разоў колькі без слоў засынала зноў. Яе пачала стамляць нават размова, разумеў Шабовіч. Сімптом найгоршы. А калі пад вечар прысеў і ўзяў Аксаніну руку, пачуў, што ў яе пачаўся жар.
Апанаваў страх, якога не перажыў ні ў адной сітуацыі.
«Калі гэта гангрэна, я бездапаможны... Божа мой! Што яго прымусіла страляць?»
Перавязваючы, нюхаў рану. Не, гнілі няма, пах свежай крыві і пах яе цела, яе валасоў, незвычайна заўсёды пахлі яе валасы – спрадвечнай жаночай мацярынскай чысцінёй.
У вячэрнім зроку перанёс, хоць яна і супраціўлялася – сама хацела ісці, Аксану ўніз да дарогі. Калі добра сцямнела, пайшоў здзяйсняць свой адзіны варыянт.
Па вуліцы вёсачкі не пайшоў – па гародах, за хлявамі, зноў браў перашкоды – платы, горш, што тут некаторыя былі частакольныя, калы завостраныя.
«Нямірныя тут суседзі, куркулістыя», – вывад такі трохі непакоіў. Але іншага варыянта прыдумаць нельга, хоць тыдзень думай. Трэба знайсці, дзе ёсць конь, а там – будзе што будзе.
Пачуў бадзёрае фырканне., хрумстанне сена. Здзівіўся, што на яго ціхі стук у акно, нават не спыталі – хто. Прайшла, бачыў, высокая жанчына ў сенцы і грымнула засовам.
– Можна да вас?
– Добраму чалавеку – можна.
Яна растварылася, што дух, у цемры сенцаў, а Шабовіч ступіў у хату. За сталом сядзеў барадаты стары ў акулярах у жалезнай аправе і чытаў тоўстую старую кнігу, такой кнігай магла быць толькі Біблія. «Трапіў я, аднак. Калі старавер – вады не дасць», – незадаволена падумаў Шабовіч, ён з недаверам ставіўся да такіх вось набожных старых, бо добра, з маленства, ведаў маскалёў-старавераў.
Дзед глянуў паверх акуляраў, здавалася, без усялякай цікавасці.
– Добры вечар, бацька.
– Вечар добры, сынок.
Увайшла жанчына з сенцаў, прайшла міма яго ў кут да ложка, села, як святая, высокая, худая, пласкагрудая, даць ёй можна было гадоў сорак, такімі мужападобнымі бываюць векавухі, што не выходзілі замуж, не нараджалі. Сказаў ёй:
– Смела вы, аднак, адчыняеце... у наш час.
– Чалавек, які ўваходзіць праз дзверы, – госць.
Шабовіч наблізіўся да стала.
– Біблія?
– Біблія.
– Мудрая кніга, – вырашыў трохі падльсціць, падмазаць.
– Чытаў?
– Каюся. Не чытаў. Ніхто не параіў ды і не даў самую кнігу. Першы раз бачу.
Стары ўздыхнуў.
– Калі вы не пярэчыце, я сяду.
– Сядай. Лаўку не праседзіш.
Шабовіч сеў на ўслон збоку да стала, але, угледзеўшы, што сеў якраз жа напроціў акна, адсунуўся бліжэй да кута, бліжэй да гаспадара, апынуўся тварам у твар.
– Вас там многа? Хтось на мушцы мяне трымае?
– Што вы! Я адзін. Таварыш мой... жонка... у лесе, раненая.
Стары адарваўся ад кнігі, зняў акуляры – зацікавіўся.
– Бацька, я не знаю, хто вы, што вы думаеце, якому богу моліцеся... зямному. Але я прыйшоў да вас, я кланяюся вам у ногі... I я буду гаварыць, як на споведзі, святую праўду. Як перад богам...
– Я такі ж грэшны, сынок, – уздыхнуў стары.
– Мы з жонкай ідзём з Мінска ў партызанскі атрад. Не проста ідзём – уцякаем. Я ўжо быў арыштаваны немцамі. За што – вы здагадваецеся. Цуд, што вырваўся. Другі арышт – і смерць. I мне і ёй. Дайшлі да вас. А сёння раніцою нейкі сукін сын пальнуў у нас. Раніў Аксану...
– Чакай. Дзе гэта было?
– Ды тут... у лесе, можа, вярсты дзве ў бок Мінска.
– Ён жонку тваю, а ты яго?
Шабовіч угледзеўся ў старога: як той адносіцца да смерці паліцая? Звестка аб смерці Гаўруса абляцела, выходзіць, наваколле, людскі тэлеграф безадказны. Не, у вачах дзеда нічога не адбілася – ні гневу, не спачування, ні ўхвалення. Гэта ўзбадзёрыла. Калі ўжо праўда – то праўда да канца.
– Вайна, дзед, хто – каго.
– З яго ж вінтоўкі?
– Са свайго пісталета.
– Вось як! – стары паглядзеў з болыпай цікавасцю, нават з затоеным захапленнем, так, прынамсі, здалося Шабовічу, і ён узрадаваўся: пашчаслівіла, выходзіць, натрапіў на свайго. Дзед цяжка ўздыхнуў: – Грахі нашы. Хто нягрэшны? Грэшны быў нябожчык. Крыўдзіў людзей... I бог убачыў. Што ж ты хочаш ад мяне?
– Каня, дзед. Нам трэба дабрацца да атрада... Дзядзюлі. Чуў?
– Не чуў.
– Канешне, прозвішча камандзіра не выдаецца – «Буравеснік» атрад.
– Не чуў. Далёка ён стаіць, атрад той?
– Канкрэтнага месца я не знаю... урочышча ляснога. Дарогу туды Аксана знае. Апошняя вёска на гэтай дарозе – Задвор’е...
– Далёка.
– Аксана пехатой туды хадзіла.
– Цяжка яна раненая?
– Я фельчар. Куля раздрабіла ключыцу...
– Хочаш пасадзіць яе на каня? Утрымаецца?
– Лепш на возе.
– Сам ты хадзіў? Прайсці ўсюды можна, а праехаць з возам... з раненым... Па дарозе ж трэба.
– Можа, лепш у бальніцу, – сказала жанчына.
– У бальніцу ёй нельга.
– У бальніцу нельга, – пацвердзіў стары, задумаўся, запусціўшы пальцы ў сівыя валасы, быццам адтуль хацеў выцягнуць рашэнне.
Шабовіч церпяліва пачакаў. Маўчанне зацягвалася.
– Выручай, бацька.
Зноў думаў стары, можа, цэлую мінуту. Асцярожна памагла яму жанчына:
– Без каня мы памром. Бацька стары, я хворая... Конь нас корміць.
– Я вярну. Каня я вярну!
– Эх, сынок. Табе я веру. Ды там не ты будзеш гаспадар. Ды і даехаць яшчэ трэба. Туды. Назад. Я нядаўна ад дачкі... ад Ганны два дні ехаў, а гэта ўсяго дваццаць вёрст. Часць нейкая ішла, казалі, карнікі. Дык лічнасць маю выяснялі. Мая барада ім не падабалася, шморгалі – ці не прыклееная. Смех і грэх. Як я зразумеў, адзін раіў: да сцяны мяне. А што ім стары, а што ім малы! Забылі бога. А на кожнай пражцы – Танька чытае па-іхняму – напісана: «З намі бог». Куды ж ён глядзіць, бог ваш?
– Не гняві бога, бацька.
– Ды не гняўлю я, дачка. Малюся. Бачыш, навуку яго спасцігаю, – апусціў руку з галавы, паклаў на Біблію. – Да смысла жыція і смерці дайсці хачу.
Шабовіч каўзануўся на ўслоне.
«Ты, стары філосаф, да сэнсу даходзіш, а там чалавек пакутуе... дарагі мне чалавек».
Дзед як прачытаў яго думку. Адкінуў галаву да сцяны, абклеенай даваеннымі газетамі, многа дзе з белымі «заплаткамі» – лісткамі ў клетачку з вучнёўскага сшытка; няцяжка здагадацца, што залеплівалася.
Звярнуўшы ўвагу на газеты, Шабовіч яшчэ больш паверыў у старога: чалавек, які акуратна чытаў савецкія газеты, не можа.не верыць у нашу перамогу.
Аднак які цяжкадум, як зацягвае адказ на яснае, як божы дзень, пытанне.
Стары адарваў галаву ад сцяны, нахіліўся і глуха, ледзьве не шэптам, сказаў у Біблію:
– Мар’яна, а можа, прытулім яе ў нас, пакуль... як імя тваё?
– Стась.
– ...пакуль Стась да сваіх не сходзіць.
Жанчына пырхнула, што падстрэленая нязграбная птушка, – узмахнула доўгімі рукамі мала не да столі.
– З нашымі суседзямі! Бацька!
– Цішэй ты! – і да Стася, ціха: – Суседзі ў нас паганыя. З горада прыехалі. Злыя яны на нашу ўладу. Але ў паліцыю не ідзе. Памагаты мой – хаты рубім. Будуюцца некаторыя, – і зусім шэптам, зірнуўшы ў акно: – Шпіён Хаданок. Запомні: Ха-данок. Перадай сваім.
Стары вылез з-за стала, наблізіўся да дачкі.
– Мар’яна, а, Мар’яна! Адвядзі ты іх да Ганны. Там будуць знаць пра атрад. На дваццаць вёрст бліжэй...
– Бацька! Што гэта вы робіце? Дачкі роднай не шкадуеце. Яна са сваімі партызанамі рады не дае, а вы ёй падкінеце праўдных партызан.
– Што будзе – тое будзе! Бог не выдасць – свіння не з’есць. Вязі, Мар’яна. Вязі. Бог залічыць нам за гэта. Ды і людзі... Пашчасціла табе, хлопец. А мог трапіць да яго... праз два двары...
– У яго ёсць конь?
– Каня няма.
– Не трапіў бы. Я спачатку каня знайшоў.
Стары засмяяўся.
– А ты з галавой.
– Пакуль што.
– Ды не, такую галаву трэба берагчы.
Шабовіча здзівіла, што дзед Іван запрагаў не тоячыся. Свяціў ліхтаром. Нокаў на каня. Сказаў яму пра гэта, калі выехалі за сяло, сёдзячы ўсе трое на мяккім і духмяным сене, стары не пашкадаваў сена, каб раненай было мякчэй.
– А я вядомы на ўсё наваколле парубшчык. Сам некалі лесніком быў. А з цяперашнім у жмуркі гуляем – хто каго зловіць. Ён мяне ні разу не злавіў. Следам ходзіць, а злавіць не можа. Пакуль пачухаецца, я ўжо бервяно распіліў і... замачыў... Во так... Праўда, прыходзіцца і яму падносіць. Ты таксама рызыкоўны хлопец – уваліўся ў хату, як з неба. Ад Бібліі адарваў, грэшнік.
– У мяне не было іншага выйсця.
Аксана, калі Стась апусціўся перад ёй на калені, абшчапіла рукамі яго шыю і расплакалася што дзіця.
– Стасічак, даражэнькі!.. Не любі мяне, не любі. Я баязліўка. Ты не знаеш, якая я. Як я дрыжэла тут... Якія жахі мне ўяўляліся. Чаму гэта? Чаму? Там я нічога не баялася, ты знаеш.
– Аксана, Аксаначка, не плач. Са мной людзі. Нам пашанцавала. Я знайшоў добрых людзей. У нас ёсць конь, ёсць харч. Зараз ты павячэраеш, і мы паедзем.
– У атрад?
– Не ў атрад, але бліжэй да атрада, – падаў голас дзед Іван, схіліўся і цамацаў Аксанін лоб, загадаў, бадай, строга: – Набярыся сілы, дачка. Не вылівай яе слязамі, сілу сваю.
I Аксане стала сорамна. Яна сціхла. Больш таго – сама паднялася, намерылася ісці да воза. Але яе падтрымалі – Стась і Мар’яна. Палажылі на сена. Паілі малаком з сапраўдным жытнёвым хлебам грубага памолу – на ручным млыне, неразмолатыя зерні хрумсцелі на зубах. Але як пах гэты хлеб! Вярнуў усе радасці, усе пачуцці цяпер ужо далёкага маленства. Вярнуў Аксане. Вярнуў Стасю. Нічога няма смачнейшага за хлеб з малаком. I нішто не дае так хутка галоднаму сілу. Як бальзам жыцця.
Павячэраўшы, Шабовіч прынёс з-пад елкі мяшок і вінтоўку, хацеў сунуць пад сена. Але дзед і ў цемры ўгледзеў, запярэчыў:
– О не, гэтую бярданку пакінь мне. Я надзейна схаваю. Няхай паляжыць. Пугач вазьмі, але схавай далей. А ў мяшку што ў вас?
Запаліў «лятучую мыш»; ліхтаром гэтым свяціў толькі ў хляве, Стась нават не ўбачыў, што дзед прыхапіў яго з сабой. Зрабіў строгую рэвізію мяшка. Загадаў Мар’яне схаваць ёд, бінты ў сваіх і Аксаніных тайніках – пад кофтачкамі, пад спадніцамі.
– Адзення многа для бальніцы. Надзеньце на сябе што можна. Усе. I ты, – загадаў Шабовічу, і той мусіў нацягваць жаночую кофтачку. Што-нішто дзед засунуў у сена. Рукзак забраў з сабой – не вясковая рэч, гарадская.
Нарэшце апошнія павучанні:
– Значыцца, так, Мар’яна, начуеце на хутары. Далей – пры свеце дня божага, праз усе пасты, вязеш пляменніцу з бальніцы, вазіла, знаюць. Але ты, брат Стась, тут ужо збоку. Далёка збоку, за вярсту абыдзеш усе пасты, усе вёскі. I так, што,калі хто і ўгледзіць цябе, каб не падумаў, што вы адна кампанія – ты, Мар’яна, хворая і конь. Во так і сапіце ў насы, кожны ў свой. I да Ганны ты прыйдзеш, калі сцямнее. Пакажаш хату з горкі, Мар’яна. Чакаю цябе паслязаўтра. З богам, дзеці.
– Дзякуй, дзед. Не забуду.
– Не забызай, сынок, не забывай. Нічога не забывай.
Стары перахрысціў іх – напісаў пальцамі крыж на фоне зорнага неба.
Трэці дзень сядзеў Шабовіч на гарышчы. Спусціўся толькі пазаўчора і ўчора позна ўвечары па сігнале юнага гаспадара Міколкі, старэйшага Ганнінага сына. Слых у Шабовіча ад адзіноцтва і ўслухоўвання ва ўсе гукі ў хаце і вакол – ва ўсёй вёсцьцстаў што ў кажана. Але хлопец з’явіўся нечакана. Увечары. Удзень, калі прыносіў абед, лесвіца пад яго нагамі скрыпела і грымела. А тут – ніводнага гуку, трэба ўмець. I па гарышчы прабіраўся гэтак жа нячутна. Толькі калі дабраўся да сена, на якім Стась спаў, тады ўзняў шум – зашамацеў. Прашаптаў з захапленнем і як бы з зайздрасцю:
«Кліча цябе Аксанка».
Здзівіла, што транаццацігадовы сельскі хлопец, які ў іншым паводзіў сябе ажно занадта па-даросламу і які ў першы вечар, калі ўладзіла яго сюды Мар’яна, сказаў: «Цётка кліча вас». – «Якая цётка?» «Ваша», – раптам сказаў пра цётку як пра сваю равесніцу. Ажно спалохаў гэтым памяншальным імем – Аксанка: падумалася, што ёй блага, а таму і ласкавасць такая.
Становішча Шабовіча было незразумелае, часам здавалася абразлівым. Баявы здаровы падпольшчык, які выконваў надзвычайныя заданні, сядзіць на гарышчы, што загнаны кот. Гаспадыняй загнаны. У першы ж вечар, з ухваленнем маўклівай Мар’яны.
Прывязвае Аксана, а інакш толькі бачылі б яго.
Дзіўна паводзіць сябе Ганна. Загадкава, супярэчліва. Сустрэла яна іх, у тым ліку і сястру сваю, амаль варожа. Пачуў Стась, як дакарала:
«Ён што там, з глузду з’ехаў, стары багахульнік? Барада сівая, а з агнём гуляе», – гэта пра бацьку свайго.
А калі ён, Шабовіч, сказаў, што ім трэба ў атрад Дзядзюлі, ці не ведае яна, дзе гэты атрад, Ганна адказала ўзлавана:
– Не знаю я ні дзядзюлі, ні татулі. I знаць не хачу. Са сваімі бандытамі рады не магу даць.
Выходзіць, партызаны для яе бандыты.
Пакутлівай была першая ноч – пасля такой сустрэчы. Праўда, начлег Мікола змасціў добры – сена, падушка, стары кажух з блохамі, якія не давалі заснуць. Супакойвала хіба адна акалічнасць. Ніякай пляменніцы ў Мар’яны не было – дачкі ў Ганны. Аднак жа, як сказаў бацька іх, вазіла яна «пляменніцу», і, па словах яго выходзіла, неаднойчы. Суцэльныя загадкі.
З Ганнай не дамовішся. Пакуль што. Тут ілюзій не павінна быць. Дзякуй, што прытуліла Аксану, палажыла ў бакоўцы на мяккіх падушках, яшчэ вясельных сваіх. Урэшце галоўнае – падняць на ногі Аксану, а там яна сама дарогу ў атрад знойдзе.
Аднак сядзець у няведанні і бяздзейнасці пакутліва. З’яўляецца адзіны інфарматар – Мікола, разы два і малодшы падымаўся дзесяцігадовы Міця. Але чуў, як сурова шыкнула на яго маці, захапіўшы на лесвіцы. Паспрабаваў загаварыць з малым, але хлопчык паказаў язык – і ўніз.
Увайсці ў давер да дзяцей. Во што! Не, малодшага трэба выключыць з гэтай небяспечнай гульні. А з Міколам можна пагаварыць з сяброўскай шчырасцю. Калі яму маці даверыла такую тайну.
Шапталіся што змоўшчыкі. Расказаў яму пра Мінск, пра падпольшчыкаў, часткова сказаў праўду пра сваю дзейнасць, некаторыя гераічныя ўчынкі сачыніў, каб узняць сваю ролю. У прыцемках гарышча бачыў, як у хлопца гарэлі вочы закідваў пытаннямі – а як? а што? Ад прагі гераізму размяк падлетак, што воск. Можна ляпіць таго героя, які патрэбны ў даны момант яму, Шабовічу.
– Скажы, Мікола, шчыра, па-сяброўску: зкаеш, дзе атрад?
Сцяўся, панурыўся сын чырвонаармейца (што бацька ў Арміі Чырвонай – адкрыта сказаў у самым пачатку).
Знае. Але не скажа. Не баіцца – не мае права.
Дзіўна растлумачыў, чаму не можа сказаць. Падняўся, павярнуўся, ссунуў штаны, паказаў попу. Спачатку Шабовіч «прачытаў»: во, маўляў, табе атрад. Але тут жа і ў прыцемку ўбачыў, што худзенькая попа яго спаласавана сінімі пісягамі.
– Хто гэта табе?
– Хтокала.
– Мамка?
– Мамка і... дамка.
– Якая дамка?
Сямейка, аднак, – слова не выцягнеш. Але цягнуў:
– За атрад?
– За язык.
Красамоўнае сведчанне таго, чым «узнагароджваюць» за доўгі язык, прыкрылі латаныя штаны.
Аднак такая даверлівая размова моцна зблізіла іх. Але, напэўна, яшчэ цясней пасябраваў хлопец з Аксанай, калі вось так: «Аксанка кліча цябе».
А яна ажыла ў той другі вечар. Яе лячыла бабуля. Аблажыла ледзьве не ўсё цела прымочкамі – здымала жар. А Стася запрасілі, каб ён па-доктарску перавязаў, месца для перавязкі нязручнае.
Знахарка Шабовічу спадабалася: адукаваная бабулька, разумна спалучае народную медыцыну з навукай, такой можна верыць. Увогуле падпольшчыка захапляла еднасць вясковых людзей, іх давер’е адзін аднаму – не баіцца Ганна, што нехта выдасць яе, умеюць людзі гэтыя хаваць тайну, вунь дзяцей як вучаць трымаць язык за зубамі.
Такая ж і бабка Параска. Гаварыла многа, але ўсё прымаўкі, прыслоўі, загадкі і ні слова пра тое, хто яны, адкуль, куды ідуць. Канешне, ёй магла расказаць Ганна тую праўду, якую пачула ад Мар’яны, ды і Аксана не таілася: раз даверылі людзям жыццё сваё, то можна даверыць і справы, няхай ведаюць, каго лечаць. I ўсё ж, такія бабулі бываюць залішне цікаўныя, Параска гэтай слабасці не мела. Зняла прымочкі – і знікла, без слоў, без прыказак, растала што цень. Далікатна пакінула іх адных, няхай мілуюцца галубкі.
– Ну як ты, Аксанка?
– Жар спадае. I не баліць так. А ты?
– Я – што! Сяджу, як кот, на гарышчы, уначы гуляў па двары, задворкі разведаў. Міколка корміць мяне і забаўляе.
– Забаўляе? А са мной ён сур’ёзны. Вершы чытае.
– Ён цябе Аксанкай называе. Як малую.
– Як ты называеш – так і ён.
Нахіліўся, спытаў цішком:
– Знала ты гэтую вёску?
– Не знала.
– А тыя, праз якія хадзіла, далёка адсюль?
– Далёка. Мы адхіліліся ўбок.
– Пра партызан знае Міколка, але не гаворыць, баіцца.
– Ганна сказала: як ачуняю, пакажа нам дарогу. Па-мойму, у іх ёсць свой атрад. Пра Дзядзюлю не чула.
– Мне сядзець навошта? Пагроза ж для сям’і болыная. Ды і табе – лепш у атрад хутчэй. Навошта рызьжаваць? Упэўнены, што ў атрадзе ёсць урач. Пагавары-з ёй. Да мяне яна не паднімаецца. А пры дзецях не пагаворыш.
– Я пагавару. Але злуецца яна чамусьці. Добрая, а злуе. У абед Міколку лыжкай па лбе трэснула. Ён сказаў, што Гітлеру морду набілі. «Зноў бадзяешся, як бяздомны пёс?» Дзе ён бадзяецца? Цэлы ж дзень быў дома, да цябе хіба лазіў.
Пачула іх шэпт гаспадыня – стала ў дзвярах бакоўкі. I вельмі негасцінна патрабавала:
– Ану, кавалер, кыш у сваё зняздо.
– Я не кавалер, я – муж.
– Муж, не туж. Мужам будзеш, калі аховай станеш для сям’і. А які гэта муж, што жонку пад кулі вядзе?
I што ёй адкажаш? Лекцыю пачнеш чытаць пра абавязак кожнага чалавека ў гэты страшны для Радзімы час?
...Трэці дзень ляжання ледзьве перанёс: адчуваў, што чацвёрты-пяты не вытрымае. Натура яго патрабавала дзейнасці. Асабліва невыносна было пасля Міколкавага паведамлення. Спытаў у яго, за што ён лыжкі па лбе дастаў.
– Гэта табе Аксана сказала? – асуджальна свіснуў хлопец.
– Не злуй на яе. Такога нельга не перадаць: ты нібыта сказаў, што Гітлеру морду набілі.
– Дык праўда набілі.
– Дзе? Хто?
– Нашы. У гэтым... у Сталінградзе.
– Хто табе сказаў?
– Хтокала. Людзі гавораць. З атрада перадалі.
– З якога атрада?
Прыкусіў хлопец язык: вырвалася лішняе. Забраў міску і скаціўся па лесвіцы.
Як жа ён можа ляжаць тут, калі там на фронце вунь што робіцца! У Мінску яны наладзілі б феерверк у гонар перамогі. Горача фрыцам стала б. У абед выцягнуў ад Міколы нямнога: гавораць людзі, рот ім не завяжаш, відаць, праўда, калі па дварах навіна лётае. А на змярканні, да вячэры яшчэ, з’явіўся Мікола яшчэ раз, лёг побач і глыбакадумна маўчаў, як стары, толькі на пытанні адказваў. I ў цемры, не бачачы твару яго, Шабовіч адчуваў, што хлопец мае сказаць нешта важнае. Чаму толькі цягне? Наганяе значнасці і сур’ёзнасці? I раптам шэпт у вуха:
– Хочаш, правяду ў атрад?
У Шабовіча перахапіла дыханне.
– У які?
– Там узнаеш – у які.
– Канешне, хачу.
– Пад раніцу выйдзем.
– Не праспіш?
– Я прасплю?! – зусім дзіцячае абурэнне і крыўда: маўляў, я табе такое хачу зрабіць, а ты пра мяне як думаеш!
– Адкуль я ведаю, як ты спіш? Я моцна.
– Бо ты інтэлігент, беларукі.
– Я з такой жа вёскі. I бацька папругі мне не раз даваў.
– Дык то бацька, – ад бацысі хлопец гатовы стрываць усё, матчыны лупцоўкі краналі яго мужчынскую годнасць.
– Пакліч мяне да Аксаны.
– Вочы мокрымі не зробіш ёй? Не люблю бабскіх слёз.
– Не бойся. Аксаніны слёзы дорага каштуюць.
– Што яны каштуюць! Соль йдна.
– Соль цяпер дарагая.
Увечары ў сенцах, пасля ў двары загрымеў Ганнін сярдзіты голас. Няцяжка было здагадацца, што зноў ганяе сына.
Да Аксаны яго не паклікалі. Спачатку, здалося яму, у хаце бубніў чужы голас, а потым адразу пагасла газнічка: праз шчыліну ў франтоне ён бачыў гэтую плямку святла ў агароджу. Пайсці сам не адважыўся. Хата, напэўна, зачынена, і Ганна можа паслаць яго... і грубасцю сваёй зробіць балюча Аксане. Не пабаяўся Ганны – пашкадаваў раненую жонку.
Заснуць доўга не ўдавалася. Як можна заснуць, калі заўтра ён дасягне мэты – будзе ў партызанскім атрадзе! Уяўляў сваю сустрэчу з камандзірамі. Падумаў і пра тое, што яму могуць не адразу паверыць. Але калі ён раскажа ўсю сваю эпапею, пра арганізацыю падпольную, пра справы свае і сяброў сваіх... Урэхдце, для коннікаў недалёка суседні атрад – Дзядзюлі, дзе так добра знаюць Аксану. Лёгка можна праверыць. Козыр пэўны: спытайце ў Дзядзюлі.
Сніў спакойнае, дзіцячае: знаёмы луг, каровы. Цеплыня. I адна трывога, што разморыць яго сонца і каровы палезуць у патраву.
Разбудзіў яго Міколка.
– Стась, а Стась, прачынайся. Пайшлі.
Не ад начнога холаду – ад хвалявання – прабіралі дрыжыкі, калі ў цемры паспешліва абуваўся.
Спусціліся ціхенька з гарышча, выйшлі ў двор – а перад імі ў перадсвітальнай шэрані што здань – Ганна.
У Шабовіча падкасіліся ногі: усё, правал. Міколку будзе экзекуцыя, яму – грубая вымова, што збівае хлопца з панталыку.
Не. Маці накруціла сыну на шыю шарф і лёгка адпіхнула ад сябе.
– Глядзі ж, не забывай, што я табе сказала.
– У цябе забудзеш, – буркнуў Мікола.
– То-та ж.
Шабовіч ступіў да жанчыны.
– Я хачу пабачыць Аксану.
– Спіць твая Аксана.
– Трэба развітацца.
– Не на фронт ідзеш. У лес. Будзеце давідна вісець на шыі адно у аднаго, а я – стой над вамі. Скора пабачыцеся. Праз тыдзень даставім тваю каралеву, – і зноў сыну: – Дык глядзі ж...
– Гляджу-гляджу...
– Не далей. дзялянкі.
– Не далей, не далей. Бліжэй...
– Знаю цябе.
– Дык і я ж цябе, мамачка, знаю.
Ганна хітра хмыкнула і весела праводзіла:
– Ну, папаўзлі, змеі паласатыя, у лес густы.
А Шабовічу стала нявесела. Больш таго, нейкі ж вельмі цяжкі смутак агарнуў яго. Многа разоў развітваўся з Аксанай, ідучы на небяспечныя заданні, і ніколі не адчуваў такога цяжкага пакутлівага смутку. Да яго дадалося як бы ўніжэнне ўласнае, сорам за сваю бязвольнасць: адступіў перад бабай, не мог дамагчыся пабачыць уласную жонку. Недарэмна Іван Ткачук, як узброены баявік, неаднойчы лаяў: «Інтэлігент ты, Стась, недаспелы, размазня».
На поплаве іх ахутаў густы туман. Нават Міколка не ўсюды ішоў упэўнена, спыняўся, нахіляўся да зямлі, як бы нюхаў даўні свой след. I маўчаў, засяроджаны, можа, трохі пасаромлены, што і ён блукае. Але ж у такім тумане не дзіва. Шабовіч сказаў хлопцу пра гэта – каб падбадзёрыць. I той адразу набыў ранейшую жвавасць, сталую ўпэўненасць. А калі перайшлі рэчку па заваленай вярбе і дабраліся да лесу, выйшлі на торную дарогу, Міколка адчуў сябе, як кажуць, на кані. I красамоўнасць яго вярнулася. Ды і настрой Стасеў, яго панурую маўклівасць зразумеў, як дарослы.
– Ты не думай, што наша матка злая.
– Чаму я так магу думаць?
– Да вайны яна вясёлая была. Бацька казаў, што ёй у арцісткі трэба было ісці, а не ў ільнаводкі. Цяпер яна за нас баіцца, за мяне і за Міцю. Я, канешне, свінтух, на мне шкура гарыць. Выдзелае яе матка.
Углыбіліся ў лес. Развіднела. У лесе туман рассеяўся – як парвалі яго дрэвы на дробныя шматкі.
Міколка прысеў на паваленую сасну.
– Давай паснедаем.
Дастаў з-за пазухі акраец хлеба, дзве цыбуліны, разламаў хлеб на дзве палавінкі, большую працягнуў Шабовічу.
– О, не, брат! Табе назад ісці. А мяне ў атрадзе накормяць. Далёка да атрада?
– Недалёка ўжо.
– Ну, во, бачыш, недалёка. А ад вёскі, глядзі, вёрст сем адмахалі, калі не ўсе дзесяць. Еш ты больш. I цыбуліны дзве. Вітаміны. Табе расці трэба.
– Вырасту.
– Ты мне так і не сказаў, як атрад называецца. Цяпер, думаю, можна.
– Алёшы.
– Так і называецца «атрад Алёшы»?
– Камандзір у іх... Аляксей Іванавіч.
– Ты быў у атрадзе?
– Быў. Бачыў ты, – Міколка памацаў ягадзіцу.
– Гэта цябе ў атрадзе так?
– Не ў атрадзе. Аляксей Іванавіч дадому прывёз, у сядле. «На, кажа, Ганна, твой скарб. Для нас ён малы». Ну, матка і нарабіла метак на скарбе. Каб не згубіўся...
Шабовіч першы раз за раніцу засмяяўся. Не за раніцу. За тыдзень. Але тут жа аспрэчыў сябе: не, з Аксанай яны смяяліся і ў першую ноч, і нават тады, калі яе параніла, яна ўмела засмяяцца... I заплакаць, і засмяяцца.
Доўга ішлі па прасецы, зарослай хмызняком, коннай дарогі на ёй не было, не вельмі торная пешаходная сцежка. Уперліся ў завал, у паваленыя на прасеку дрэвы, даўно паваленыя, напэўна, мінулай вясной – на хвойкых асыпалася ігліца, пад лісцвянымі не было сухога лісця, тырчэлі засохлыя сукі, лупілася кара, паточаная караедамі.
Мікола спыніўся перад завалам, падцягнуў штаны, быццам рыхтаваўся пераадолець перашкоду скачкамі.
– Ну, усё. Далей я не хадок, а то доўга будзе плакаць мая срачка, калі матка ўзнае.
Шабовічу захацелася абняць хлопца, але ён стрымаўся. Сказаў, як даросламу, скупа, проста:
– Дзякую табе, Мікола.
– Няма за што.
– Ты сапраўдны разведчык.
– Куды мне да цябе... Ідзі па дзялянцы. Убок не зварочвай. Так ходзяць партызаны. Я тут цэлы дзень праляжаў.
– Беражы Аксану.
– Не бойся за яе.
– Дай руку, таварыш.
Так, па-даросламу, развіталіся.
Шабовіч пераступіў адно дрэва, другое... I раптам зноў пачуў, як ударыў у сэрца той ранішні смутак, нядобры. Ён спыніўся, азірнуўся.
Міколка стаяў на месцы. Памахаў яму рукой.
Так ён азіраўся яшчэ колькі разоў і кожны раз бачыў самотную постаць хлопчыка з узнятай, як у салюце, рукой.
Наперадзе недалёка заржаў конь.
Міколка знік.
Жорсткія клюшні смутку аслаблі, адпусцілі сэрца. Стала лёгка і радасна. Вось яна, доўгачаканая мэта!
|
