РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Максім Гарэцкі
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Ціхая плынь
Забыты край
Герой гісторыі
Горкая прамудрасць
Школа жыцця
Млявыя сненні
Кірмашовыя прыемнасці
Парогі
ЗАБЫТЫ КРАЙ
        
ЗАБЫТЫ КРАЙ

        
        З левага боку Дняпра, за дзень летняе хады ад яго, абнятае з трох бакоў балотамі ды хмызнякамі беднай Плёскі, прытулілася тое Асмолава пры вялікім некалі шляху з Вялікага княства Літоўскага на Масковію.
        Мялее і нядужае стары нябога Дняпро. I потым таго выбілася з духу Плёска. Дзе зусім парвалася, усохла, кінуўшы знак калішняй магутнасці – глыбокі замуравелы равок-рэчышча; дзе расцяклася даліною, зрабілася багнам, вязкім і непраходным, зарасла купнікам і вербалозам; троху-троху блішчыць яна абы-дзе рудым, як помаз, іржавеннем спаміж зялёнай асакі, залатога балотнага казельцу і кураслепу. На высокіх купінах – багун, медуніца. Тхне жалезам... У цёмную восеньскую ноч страшыць Плёска нямою глухатою адзіноту-падарожнага; быццам нешта чорнае з купніку вылязае, стаіць... – так здаецца яму.
        Заглушэў зусім вялікі стары шлях. Размыты з бакоў веснавымі ручаямі, пакарбачан даўнымі засохлымі калюгамі; дзе вышэй – парос калматай муравою, дзе ніжэй – шурпатай маці-мачыхай. Спустошыўся і змоўк. Дзень і ноч, зіму і лета маўкліва-патаённа думае думы, якім борздым лётам ляціць усё ў вечнасці. Пабіты перунамі прыдарожныя бярозы. Дагубілі іх сваімі вогнішчамі начлежнікі і пастушкі. Якія ж неяк яшчэ ацалелі, – быццам сіроты маячаць яны, бедныя, старыя, дупло на дупле, каржавыя. I яшчэ болей наганяюць пустэльнаму шляху смутных успамінаў; ціхім, роўным векавечным гоманам вецця свайго яшчэ болей дадаюць тут глухаты, пустэльнасці і маркоты.
        У кутку крутой дугі, якою выгнулася Плёска, спіць гара, а на гары там – гарадзішча. Нейкія курганкі і могілкі; заімшэлыя каменныя крыжы, раўнабокія, грубыя, са сцёртымі ад даўных часоў нейкімі літарамі і ўсякімі зусім незразумелымі насечкамі; яны ўехалі ў зямлю, а вакол іх валяецца пакрышаная цэгла, чырвона-бураватая, старая, чорны аскялёпак дрэва; дзікае зелле з былінкамі, у якіх глуха звоніць вецер, – і больш няма нічога.
        Ніжэй, на шырокім зялёным сухадоле, ужо ў пазнейшыя часы паставілі шчырыя цёмныя людзі над крыніцаю каплічку. У ільінскую пятніцу бывае тут адправа. З усяе акругі з’язджаюцца спаленыя летнім сонейкам сяляне. Увесь лог, з лёгкім і прыемным водарам пакошанай травы і пахам дзёгцю, уся дарога і гарадзішча застаўлены вазамі, конямі і белымі шатрамі, поўны людскога натаўпу з ягоным вясёлым і гуллівым, а разам жа і сумным гоманам і шумам. Да трох дзён грымеў тут некалі кірмаш з бойкім торгам і ўсякай весялосцю... Апошнія гады ўсё меней збіраецца народу, цішэй гудзіць дуда і цішэй галосяць дудкі-пасвісцелі (так завуцца тут падвойныя жалейкі); не так дужа і не так шчыра пяюць сляпыя старцы пра таго божага ўгодніка Лазара і толькі дзеля гадзіся пагражаюць пякельным агнём грэшнаму люду. Пагрыміць часам новенькі венскі гармонік; не зважаючы, пройдзе сярод барвіста прыбраных дзевак і сапрэлых хлопцаў разудалы гарманіст у лакірованых бліскучых ботах, троху запыленых; там яшчэ пакажацца музыка ў шэрым жупане нараспашкі з скрыпкаю пад пахаю і азука-хлапчук, музыкін памагачы, з бубнам у адной руцэ і булдавешкаю ў другой. Не даючы веры, падзівіцца моладзь на тры-чатыры столікі з убогімі, занадта сходнае цаны, ласункамі, і, мінаючы Асмолава, усе пацягнуць надвечар у Лугвенева, дзе ёсць гасціныя каморы з прыемнай прахалодаю і не дужа цёплым «баварскім» півам для вясковых госцікаў.
        Старыя граматы і акты гаспадарства, у крутабегі вялікіх разбурэнняў пазаглабаныя ў бібліятэкі чужых краёў, нямала пішуць пра вялікае Лугвенева ў сівой мінуўшчыне. Цяпер яно – забыта шумным светам і ціха спіць... Разбурылася старыннай архітэктуры сінагога з дахам, падобным троху да цікавых дахаў на азіяцкіх пагадах і кумірнях, – яе зняў на фатаграфію сваім чорным кадаком даўгі, як прасла, з нагамі, як у бусла, сухапары ангелец у гетрах, што гасцяваў у князя ў палацы. Патрошку разбураецца, за рэчкаю, на ўзгорку, у ліпах і клянах, стары аблуплены палац дурнаватых князёў Кандыб-Лугвенічаў, недалужненькіх патомкаў лугвенеўскага заснавальніка, князя Лугвеня, пра якога пішуць хронікі, што быў гэта выдатны розумам і вайсковым спрытам князь. I сумятлівая яўрэйская галота, з адубелым або ж і па-гандлярску ахіжаным біблейным сумам уваччу, і п’янаватыя, у беленькіх магерках, падобных да турэцкіх фесак, мужыкі з Асмолава, Гарадца і ўсяе воласці, з такім самым застыглым смуткам у ціхім або і пахавана-злосным выглядзе няўважна месяць гразь на вуліцах Лугвенева, чвякаючы дзіравымі бацінкамі і калматымі лапцямі-атопкамі або шалёпаючы падкованымі ботамі; а то ўздымаюць шэры, важкі пыл з пахам поту і дзёгцю, уздымаюць там, дзе некалі, як пішуць вучоныя гісторыкі, шумела вольная рада магутных і ганарлівых продкаў нашай белай косці, там, дзе гудзеў звон рады і бразгала гострае шабелле. Можа, і так! У самым пасяродку Лугвенева прысела, быццам квакуха, памалёваная летась, як ездзіў архірэй, царква; вакол яе – усцяж крамы з дзвярмі пад агульнаю паветкай-галерэяй, і там гнілы памост, увесь у дзірках, і тыя дзіркі якраз перад дзвярмі. Ля крам туляюцца галодныя рабрыстыя сабакі і ходзяць або бегаюць, збіраючы раструшанае сена і ўцякаючы ад пугі ў руках пакрыўджанага дзядзькі, спрытныя і хітрыя старыя козы і такія ж, але яшчэ спрытнейшыя малыя козкі. Яшчэ ж далей зляпіліся адною кучаю розныя будынкі, манаполька і шаўцова хата. Шаўцова хата – без варот, з адною шулаю, і адтуль хлопчыкам вельмі зручна кідаць з-за шулы шубінаю ў сабак і коз.
        Прыязджаў яксыді па вясне, з даўганогім сябрам-чужаземам, князь; прадаў нейкім наезным з Смаленску ці адкуль яўрэям і ў кампаніі з імі лугвенеўскаму Лейбе Бруднаму кавалак лесу паміж Асмолава і Гарадца, што завецца Зуброў Загон; а яшчэ скінуў старога аканома-латыша, пасадзіўшы на яго ваканцыю новага чалавека, нейкага эстонца; паклаў у садзе, на магіле свайго дзеда, новы плінтус з напісам па-польску і па-латыні; і пасля першага пад восень холаду з’ехаў ізноў у свет, адкуль быў прыехаўшы.
        Скрозь цэлае лета, як толькі святы дзень, хадзілі да князя асмолаўцы, каб дабром дайсці да ладу з несправядлівымі абрэзамі і выпрасіць палёгку на пашу і на ўругу. «Навёз ваш аканом каморнікаў ды грабаррў, – з жалем выкладалі яны князю сваю крыўду, – прырэзаў вокрайкі нашых шнуроў да лесу вашай светласці і па ўсёй новай лініі канавы пакапаў... дык дзе ж тут якая праўда?» – «Пачакайце, – ласкава казаў ім князь, аглядаючы новенькую, прывезеную з чужога краю стрэльбу ці лезучы з тым чужаземам на даўгія дрожкі і балбочучы з ім па-чужаземнаму (а стаенныя коні тупалі і не стаялі), – пачакайце...» Даведаліся асмолаўцы, што князь ізноў (надоўга, мусіць) з’ехаў, – і без ніякай цырымоніі, узлаваныя, пасунулі будзённым мокрым днём, такою хлюпаю, у кантору гаманіць з эстонцам. Зазлаваўся і эстонец, новы аканом, пачырванеў, вяхнуў: «Будзем пачакаць!» – і пайшоў па гаспадарцы: на стайню і ў абору. Ці за ім ганяцца?
        А ганей за двое ад палацу, за клянамі і ліпамі, у старых вялікіх вербах, што параслі над Плёскаю, высачэе над нізкімі будынкамі закураны, высокі-высачэнны цагляны комін – тут князеў бровар.
        Усю зіму асмолаўцы і гарадчане пояць ля бровару, у шырокай студні пад круглаю гантоваю павеццю, сваіх дробных, калматых, замардаваных коней, ускачваюць на сані па дзвюх дошках важкія бочкі з спіртам і скідаюць парожнія. I на старым шляху ўзімку троху тлумней і весялей. Інагды цягнуцца даўжэнныя абозы з хлебароднай Амсціслаўшчыны. Вязуць людзі, апрануўшыся ў вялікія шэрыя армякі з шырокімі каўнярамі, падбітыя белымі і нават чорнымі аўчынамі, вязуць ад месцячковых скупшчыкаў сваю і панскую пяньку, лён, канаплі і семя і з нейкім грэблівым, зняважлівым падзівам паглядаюць на кароткія, «на вілачках», белыя світкі ў асмолаўцаў; яны пільнуюцца свій свайго; а калі едуць назад, лёгкімі вазамі з бакалейнымі і краснымі таварамі, дык не варочаюць з дарогі перад цяжкімі вазамі асмолаўцаў: ім карціць, каб сцебануць даўгою пугаю чужую кабылёнку; а на заезным двары ў Лугвеневе яны жартуюць і дурэюць, маюць сябе запанібрата з самім Ёськам, гаспадаром заезду, п’юць гарэлку цэлым грудам, ядуць сала і драчаны з салам; яны са смехам міргаюць той таму, калі высокі, худы і белабрысы асмолавец, з дзвюма-трыма валасінкамі замест людскай барады, і ў сваёй світцы – «на вілачках божы страх», і ў сваіх жыдзенькіх, не па сцюжы, пасконных штанах, туляючыся і хаваючы вочы, адзінцом вып’е сотку, згрызе сухі таран, прымасціцца рачыкам у дзіравых «копаніках» (санках, з не гнутага, а копанага ў лесе, з крывых карэнняў, вобаддзя) – і патурыць хударлявую сваю кабылку, з белымі ад шэрані бакамі і выпнутым калматым брухам, па дарозе на паснулае Асмолава... Міргаюць і смяюцца.
        Тое, што блізка Лугвенева з яго корчмамі і броварам, – губіць асмолаўцаў. Стары «літоўскі» шлях можа пасведчыць, колькі змёрзла на ім нядбалых спіртавозаў, едучы з Харошага – станцыі за Дняпром, куды цягаюць спірт. Бацька Дняпро можа пасведчыць, колькі залілося іх на пераправе, залілося з якоюсь хмельнаю пагардаю і няўважнасцю да жыцця і да ўсяго на свеце.
        Дзікай травою красуюць палеткі. Гніюць і правальваюцца стрэхі. Хлопцы едуць у шахты і на фабрыкі і наогул «у свет», але шлюць яны адтуль часцей лісты з уююнамі старому і малому, чымся пяць, тры, а то хоць бы адзін рубель. I штогоду наязджае валасное начальства спаганяць нядоімкі, наязджае з грудам асмолаўскіх махляроў рабіць продаж мужыцкай маемасці з торгу. I смяюцца начальнікі і махляры: прадаваць бо не дужа чаго ёсць. А тыя асмолаўцы возяць а возяць князёў спірт, болей а болей нялюдзеюць і хаваюцца самі ў сабе. Ат, ліха з ім, са светам, тлумным і незразумелым... Хаваючыся адзін перад адным, усё шчыльней лезуць яны ў дружбу з лугвенеўскімі шынкарамі, кажучы ім у хмялю: «Ат, пыні, і вашая доля не лепшая. Згнецены вы тут, як селядцы ў цеснай селядцоўцы. Трэба ж і вам хлеб прамысляць...» Усё смялей ідуць старыя дзеўкі і салдаткі ў месцячковыя ваданоскі і няньчыць дзяцей у заможных яўрэяў. Але, мусіць, дрэнна няньчаць іх, бо не пяюць іхныя гадунцы аб долі-нядолі тутэйшага краю, змалку думаюць яны аб іншых, светлых, чыстых і багатых старонках, а тутэйшая паэзія для іх – мужыцкая, цаны не мае... А старэнькія, белабародыя законнікі, у круглых чорненькіх ярмолках, з акулярамі над «бубліяй», чакаюць абяцанае гадзіны, калі пакіне іх народ «чужыну», дзе гасцяваў ён соткі год, і пасунецца за горы і за моры, у сваё спрадвечнае панства, што па волі грознага, але і праведнага Егавы мае паўстаці з мёртвых. Пагаманіўшы з законнікам, дзівуецца, падвыпіўшы, стары асмолавец. Як жа гэта будзе, калі не будзе тут яўрэяў? А хто ж будзе прадаваць усё, што патрэбна чалавеку: махорку, сернікі, соль, і селядцы, і газу? Хто ж тады пашые боты і хамут і зробіць вакенныя асады ў новай хаце?
        Усё пільней кукобяць думку асмолаўцы аб нейкім дзіве – ці то аб зямлі, ці то аб волі. Вось нехта аб’явіцца і прынясе дзіва з сабою.
        Аб’явіўся год пяць таму назад у Гарадку «прарок», начытаны ў Бібліі і Брусавым календары. «...I пройдзе, – казаў ён, – слых пра Лугвенева па ўсенькім свеце. Тут будзе асяродак правае веры, сюды з усіх старонак і ад усіх народаў пойдуць пабожныя людзі на ўклон Святому Духу. Разрасцецца Лугвенева, святое месца, ува ўсе бакі, да Асмолава і за Асмолава, можа, пад самы аж Дняпро. Многа-многа, без ліку будзе ў ім збудована будынкаў, там, дзе цяпер, у полі, расце палын ды кукаль. На гарадзішчы ізноў падымуцца, як у старадаўны час, вялікія муры, а святыя людзі, што жылі там за часы нашых даўных-даўных прадзедаў, будуць пяяць ужо не толькі ў купальскія або рабінавыя ночы пад зямлёю, але наяве будуць жыць спаміж жывых людзей...» Усё гэта будзе, казаў мужыкам «прарок», трэба адно з належнымі малітвамі... забіць дзіцятка мусіяша, што нарадзілася ў яго суседа! Бо той сусед, як і «прарок» – яго таварыш, рабіў сам з сабою блуд змалку і да жанення, і жонка такога чалавека магла прынесці сына хіба толькі ад нячыстай сілы... Задурыў «прарок» людзей! Улетку ўвечары, з поля з працы вярнуўшыся, мужчыны і бабы ў белых да пят кашулях, наўмысля на тое пашытых, маліліся ў «прарокавай» хаце па старой, воскам закапанай кнізе, пяялі псалмы, плакалі-гудзелі і набіраліся духу на вялікую справу. А бедная маці, нічога ні ад каго не ведаўшы, але ўжо чуючы нешта нядобрае, сядзела тады адна ў хаце, калыхала маленькага і пяяла яму: «Люлі-люлі-люлі, прыляцелі куры...» Не куры, а коршуны прьшяцелі ў хату, адабралі маленькага – «прарок» і сам бацька, адурэлы, адбіралі, – раздушылі, разадралі яшчэ не аднятае ад грудзей дзіця, у мяшок завязалі, да конскага хваста прывязалі і ў поле пусцілі... Узлез тады «прарок» на гумно – ляцець на неба – і споўз, як дурань. Забрала паліцыя і яго і яшчэ многіх. Гады тры бавілі па судах, па астрогах. Наязджалі вучоныя прафесары, абмяралі чырвоным матузком і бліскучым цыркулем «прароку» і выдатнейшым гарадчанам калматыя галовы, глядзелі ім у рот... Тым справа абышлася. Усіх пусцілі-ткі «на волю».
        Нехта бавіцца вякамі і не прыходзіць.
        Адылі ж і тут бываюць гульні і смех, ігрышчы і вечарынкі. Трасе «трасуху» на старой, дрынчатай скрыпцы дзядзька Цімох. Як сарамлівая дзяўчынка наўчаецца скокам на гумне за асеццю, так і асмолаўцы, свае сярод сваіх, вясёла гоцаюць «трасуху» і «Лявоніху»; як праўдзівыя камары, таўкуць «мак»; мітусяцца ў «мяцеліцы». Пяюць сумныя, ціхія песні, даўныя-даўныя, і самі складаюць новыя прыпеўкі. Гэтак бесклапотнае дрэўца ціха зелянее, хаця ж злыбедная машкара выела яму сэрца.

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2020. Беларусь, Менск.