РОДНЫЯ ВОБРАЗЫ Вобразы мілыя роднага краю,               
Смутак і радасьць мая!..
      
 
Якуб Колас
    Галоўная      Слоўнікі           Спасылкі      Аб сайце       Кірыліца      Łacinka    
Максім Гарэцкі
Даведка
Кантэкстны тлумачальны слоўнік
Ціхая плынь
Забыты край
Герой гісторыі
Горкая прамудрасць
Школа жыцця
Млявыя сненні
Кірмашовыя прыемнасці
Парогі
ПАРОГІ
        
ПАРОГІ

        
        
I

        
        
        Выйшлі роднай вёскі дзеці
        Паміраць на белым свеце,
        Рассяваць па свеце косці
        Праз кагосьці, за кагосьці.
        Засталіся нівы, сёлы
        На той сум-жаль невясёлы,
        Засталіся, ой, сіроты
        З горкім горам, з адзінотай.
        Янка Купала
        

        
        Вайна заспела раптам: каго ў полі, каго на сенажаці, – і адгукнуліся на страшную навіну неяк легкадумна і вясёла. Запаснікі папакідалі косы, цалюткі вечар пілі і елі, быццам вялікім святам, гаманілі дужа многа і абы-што, і ўсё з адбіткам незразумелай хваравітасці, быццам усіх схапіла трасца.
        А рана-параненьку па ўсіх дарогах пацягнуліся ці вельмі гаманлівыя, ці зусім нямыя фурманкі з мужыкамі і жонкамі, братамі і сёстрамі, бацькамі і сынамі – на зборны пункт у горад.
        Так пачалася тая страшная вайна, і ўва ўсіх тады была толькі адна пацеха: вайна, як пішуць, будзе вельмі кароткая, скончыцца яшчэ нават, можа, да зімы.
        Ды вось была ўжо і зіма, ішлі бясконцыя наборы некрутаў, і запасных, і ратнікаў, за новыя і новыя гады, прыйшла вясна, другое лета, – і здавалася, канца гэтай нудзе не будзе...
        Людзей паменшала, дзяўчаты пасмутнелі без хлапцоў і вясёлых кірмашоў, старыя ж былі ўсе раздражнёныя і цераз сілу ўстрыманыя, як перад споведдзю ў вялікі пост.
        Тужлівасць і нуда запанавалі ў хатах. Зацяглая і безнадзейная вайна, як хмара, павісла кожнаму, і пад яе шэраю заслонаю не хапала даўнейшага сонейка і вясёлых яго кос.
        Не давала рады прысілёная пабожнасць дзядоў і бабулек. У царкве было пуста на мужчынскім правым баку і засмучона на дзявочым левым. Не карціла цяпер і дзяўчатам хадзіць сюды: там цяпер кожнае свята адпраўлялі малебны за здароўе, а часам, і ўсё часцей, і паніхіды. Дзяўчатам прыямней стала хадзіць у воласць і на пошту, дзе было можна хоць штонебудзь пачуць аб іхных судольніках даўнейшага жыцця.
        Дзяўчаты мяталіся цяпер з лістамі, як бы ўсе яны былі пісьменныя... Але штораз, то горшыя прыходзілі навіны: гарадчаніна Хвядоса, што некалі разбурыў торг у Малкі, забіла дзесьці бомбаю з аэраплана. Петраку трохі пашчасціла, бо трапіў у палон здаровы (Аўдулю дражнілі векавухаю); пра многіх жа хлапцоў не было ніякіх вестак па цэлых месяцах – мусіць, яны былі ўжо забітыя.
        Хомка цяпер рупліва спраўляў усю гаспадарскую работу: за сябе, за Петрака і за старога. Як забралі адзінага сына, стары на ўсё махнуў рукою, не дбаў аб гаспадарцы і здаўся на парабка. I Хомка чуў на сабе павіннасць дагледзець усё чыста, як сваё.
        Яшчэ два гады аставалася да Хомчынага году, аж вось аднойчы ўвечары прыйшоў да ягонага гаспадара ўстрывожаны, аж пахудзелы, бацька і сказаў, што і Хомку запісалі.
        Усе людзі наракалі на парадкі ў воласці: як можна гэтак памыліцца, каб запісаць хлапца раней на два наборы? Усе казалі, каб Юрка сам схадзіў у воласць.
        – Як жа ж так? Яны самі павінны агледзіцца, нашто ж яны вучоныя? – жаліўся Юрка, цягнуў-цягнуў і ткі сабраўся неяк схадзіць.
        – Усе ведаюць, пане пісар, – з не яго мяккасцю і ўпрослівасцю казаў Юрка, – усе ведаюць, калі радзіўсямой сын Хама...
        – Ах, што мне да ўсіх? – адганяўся, як ад мухі, лысы пісар. – Ну, дзе ж ты быў дагэтуль? Памеціў бацюшка пад 1896 годам, дык што я вінават? Трэба ж было казаць! Во са спіскамі не ўпраўлюся, бадай яно трыкраты сацьмела на чыстым полі... Адкасніцеся вы, дзеля Бога, ад мае беднае галавы! Не лезьце ў канцылярыю, чакайце ў зборнай! – крычаў ён на ўсіх мужчын і баб агулам.
        Калі Хомка пакідаў гаспадара, каб дні са два пажыць у бацькі, стары адпускаў яго не горш, як некалі выпраўляў свайго сына Петрака. Усё ён нагінаўся да подалу даўгой кашулі абціраць слёзы. Даў Хомцы сярэбраны рубель, пацалаваўся – і зараз маўкліва паплёўся на гумно трэсці салому. Безгаловая малеча дапільнавала дзеда, што ён там немаведама і з кім брахаўся, крычаў, як баба, біў саху мятлою. Малеча кінулася ад гумна ўцякаць, каб з радасцю пераказаць у хатах, што дзед, мусіць, здзяцініўся. Але маткі не патуралі іхным навінам, прыстрашылі іх матузамі і, самі невясёлыя, маўчалі.
        Два дні прагуляў Хомка ў сваёй хаце. Маці спрагла яму яечню, наўмысля для яго, і Хомцы было надта сорамна, што яму такая чэсць. Ён падзяліў яечню на сем роўных частак: як сабе, так і бацькам, і меншым браціткам і сястрычкам. Пакаштаваў трошку – і аддаў і сваю частку малой Тацянцы.
        Начаваць ён пайшоў у сяніцу, на свежым сене, пад бацькавым кажухом.
        А ўжо звечара надвор’е пачало хмарыцца; курыў і пыліў дожджык.
        Хомку не спалася. Дождж аднастайна, ціха і прыемна, безупынку шуршэў па страсе, зрэдку пыхала нядужая бліскаўка, і шугаў рабінаю вецер. Вада сцякала цурочкамі і бурбоніла ў падстаўленую маткаю даёнку. I Хомка слухаў, слухаў – і думаў.
        Ён меўся абмеркаваць усё з усіх бакоў, усё ўцяміць, што і як... I сам не ведаў: жаль яму ці не?
        I толькі лезлі ў галаву ўспаміны, як раней здалося б радасцю не весці ў такую хлюпу гаспадаровых коні на начлег у поле, а ляжаць пад стрэшкаю на сухім сянцы, акрыўшыся цёплым кажухом, і пад гоман дажджавых капак думаць, што наша доля яшчэ не дужа дрэнная.
        I вось ён у бацькоў; дзеля яго праглі яечню, як для дарослага і паўнапраўнага; ён слухаў сабе спакойна, лежачы ў сухім, як ідзе дождж... Але даўнейшай радасці зусім няма.
        Ён цяпер прыбярэцца ў прыгожую «форму», штодня, як кажуць, будзе есці любовае мяса, убачыць вялікія гарады, шмат усякіх паноў з іхнымі штукамі, убачыць трамвай і электрычнасць. Ды нейкае «ўсё роўна» ахоплівае думку... Няма цікавасці. «Усё роўна» ахоплівае думку аб сваім хатнім, дарагім і любым, ды як падумаць – жалкім і ўбогім. «Усё роўна» звязана і з будучыняй – невядомай, страшнай, а цяпер неяк і мала ўжо цікавай.
        Калі ж Хомку выпраўлялі, надвор’е і дарога папсаваліся ўканец, было гразка і сцюдзёна. З неба то лілося як з вядра, то сыпаўся дожджык, дробненькі, як пыл. «На добрую долю вяшчуе», – сказаў нехта аб пагодзе Хомчынай маці, але маці яшчэ болей засмуцілася.
        А за гаем, ужо на ростанях сустрэлі мокрага настаўніка. Спыніліся. I настаўнік цалаваўся з усімі хлопцамі і з Хомкам. Ён упусціў заплаканыя непагаддзю акуляры з рук у лужу, і Хомка падняў іх яму. Усе глядзелі сёння ўбок, і настаўнік глядзеў таксама ўбок, міма Хомчыных воч. Можа, ад жалю, а можа, дзеля свае няўзоркасці.
        Паехалі. Пабрыў у школу настаўнік, паставіўшы каўнер ад дажджу, а яны паехалі.
        Домна галасіла на цэлае Асмолава, і гэтае матчына выццё гучэла Хомцы ўвушшу, як нешта непатрэбнае і прыкрае, да самага гораду. Не выхадзілі з галавы Нупрэіхіны словы: «I Хомачку бяруць – саўсім пісклёнка. Ці здолеець ён стрэльбу, бедненькі, насіць...»
        Казарма і муштра заглушылі тое выццё і тыя словы. Ат, што! Тут жа было ў сто рэдзь горай, чымся ў батраках. Кормяць горш, як гаспадар Курту; заўсёды нечага не хопіць: порцыі мяса ці кашы. Спаць хочацца незвычайна. Цела ные і свярбіць, як бы што па ім беспярэч глабаецца. Палаці, або нары, – нязручныя і брудныя. Цесна – у невялічкім бараку дзвесце з гакам чалавек. «Восьмая рота, літара Б, барак № 29», – мармыча сабе Хомка. Асмолава – як сон. Не імецца веры, што было яно ў яго жыцці. Яно балюча прыходзіць у галаву толькі тады, калі заможным таварышам прысылаюць з дому грошы і пасылкі. Хомка нікому не шле лістоў, і яму ніхто не шле. Шыбка пісаць ён не ўмее, а лежачы на палацях, упоцемку, пісаць – дужа нязручна і марудная справа.
        I думак не збярэш, калі навокала гыркаюць: не так сеў, не так крутнуўся, не так адказаў. А гэтыя жудасныя, на кожным кроку, зняважанні маткі крояць сэрца. Здавалася, ніхто не разумее, не спачувае. Аднак, нешта аднаго разу, навабранец другога ўзводу, нязграбны, сутулаваты і з тварам у рабацці яўрэй з Дуброўны, што некалі прыязджаў у Асмолава скупліваць яйкі і баравікі, екатліва закрычаў у адказ аддзялённаму: «Мая маці не сучка!»– загуў і выскачыў з строю. Хомка ўцяміў, што ён не адзінокі ў сваіх думках. Хлопчык-прапаршчык, сам ужо добра заўчоны на тую лаянку, пры гэткім выпадку пачырванеў і засумяціўся, а Хомка здаволена зразумеў, на чыёй старане праўда.
        Дні здаваліся тыднямі, тыдні – месяцамі, а калі адбілі ў полк тэлеграму з Рыгі, здавалася, працёк адзін дзень – даўжэнны, але парожні. Хомка з таварышамі ўсцешыўся, што паедуць на пазіцыю, – было цікава, хоць троху і страшнавата. Увечары ішлі яны ў новенькіх, з пахам дзёгцю ботах, у шынялях з пахам молі ці больніцы, ішлі з песняю па мокрай брукаванай вуліцы, і было надта дзіўна, што вуліца мае звычайны выгляд – снуюцца экіпажы і хапаюцца пешаходы, як быццам то маршавая рота на пагулянцы, а не ідзе на вайну. Усю ноч гармідэрылі на вакзале, а ў золак пад ігранне палкавога аркестра цягнік пайшоў. Камандзірша ў жоўценькіх гладзенькіх скураных пярчатачках махала беленькаю насатачкаю; нейкая цётка ў стаптаных лапцях, прыпаўшы на плячо збялелай маладусе, раўла і смаркалася, а з цяплушкі няслося «ўра», шматкі прыпевак і зык гармоніка. Міналася спусцелае поле і голыя гайкі, і мільгалі на спатканне тэлеграфныя слупы. Міма надта адлеглых хатак плыло бліжэйшае, зважаючы на сябе Хомчыны вочы...
        I так паехалі.
        
        
        
II

        
        
        Вазьмі, маці, пяску жменю,
        Пасей, маці, на каменю:
        Як прыжджэшся пяску ўсходу, –
        Тады верне сын з паходу...
        З народнай песні
        

        
        На трэці дзень прыехалі на глухую невядомую платформу з незразумелаю назваю і чарапковымі дахамі на будынках.
        Вёрст пяць ішлі па шашы да баронскага двору, дзе знаходзіўся штаб корпусу. Там пасілкаваліся. Выходзіў корпусны і прамаўляў да іх, кусаючы канцы жаўтава-сівых вусоў. Ён віншаваў іх, што малайцамі прыехалі на фронт, і жадаў ім стойка бараніць веру, цара і ацечаства...
        Потым ізноў некуды пацягнуліся, і ноч мінулася ў дарозе, сярод вялізнай цёмнай пушчы. Збіваліся ў каўдобінах, з’язджалі па коўзкіх убочынах дарогі ў глыбокую канаву. Там-сям у лесе цьмелі чырвоныя вогнішчы, акамянелі прыкручаныя вуздзечкамі да дрэў казачыя конікі, цямнеліся фурманкі, кухні. Хомка знямогся і ледзь пераступаў нагамі. На прывалах ён валіўся на памоклае лісцё, як забіты, і каб не ласкава-насмешлівы покрык і лёгкі выспятак таварышаў, ён бы не ўзняўся. Хомка меўся абмеркаваць усё з усіх бакоў, усё ўцяміць, што і як, што і як... жаль яму ці не? I толькі лезлі ў галаву ўспаміны, здавалася вялікім шчасцем, як некалі ляжаў на начлезе пад густою елкаю, калі буйны дождж шамацеў у яе лапах... Цяпер хатыль і амуніцыя да нуднага болю гнялі яго. I толькі халадок рання крыху ўзбадрыў. Развіднелася. У шэрай імгле паветра чулася глухое дрыжачае гудзенне матора. «Аэраплан! Аэраплан!» – пракінулася па радах. Задраліся галовы. «У хлябу і то каланіца яго носіць», – прабурчэў нехта. Хомка насілу згледзеў у небе плямку самалёта і падумаў: «Во падзівіліся б асмолаўскія бабы і дзяўчаты на такую штучку – не далі б веры». Пад абед дайшлі да штабу палка, дзе іх агаядаў палкоўнік і таксама павіншаваў, што нарэшце дабраліся да яго, і прамовіў сур’ёзна: «Ну, хлопцы, покуль што ў нас заціш, а скора, скора будзе гарачая справа... прывыкайце!»
        Пачалася гарачая справа раней, чым тое думаў сам палкоўнік.
        Яшчэ новенькія воіны не агледзеліся ў акопах і бліндажах, начальства не ведала іхных іменняў. Толькі Шпака прыкмеціў фельдфебель, звярнуўшы ўвагу на яго мізэрны выгляд, і спытаўся:
        – Ты з хахлоў?
        – Не, – адказаў высіленым голасам Хомка на начальніцкую блізкасць і меў ад свайго ўзводнага дакор, што трэба казаць: «Нікак нет!» – і не забывацца на вайсковую навуку. Рыхтаваўся Хомка дадаць: «Магілеўські», ды яны ўжо пакінулі яго.
        Ён улез у нізенькую, цесную зямлянку, прытуліўся ў куточку на зямлю і, адпачываючы, зусім шчыра і здаволена падумаў: «Казалі, што будзе дужа дрэнна... А тут як пад асеццю: і цёпла, і прытульна, ні ветру, ні дажджу...»
        Ён задрамаў, але, нягледзячы на зморанасць ува ўсім целе, ніяк не мог заснуць глыбока.
        Бясконцаю і хваравітаю чаргою заварушыліся не то ўспаміны, не то сненні...
        
        
* * *

        
        Зіма. Досвіткі. Авечкі трэба рэзаць...
        З лучынкаю пад гарцам ці ў гарлачы, каб вецер не згасіў, ідуць па двары ў пуню. Чорна... У хляве карова стаіць і жуе жвачку. Авечкі ляжаць грудком ля сценкі. Вось адна жуе саломку, шыбка ўбіраючы яе смешным ротам. Павярнула галоўку на святло. Вочы блішчаць, як у таго ката ў цямноце, як быццам у іх гарыць крывава-бліскучае святло. Трэба лавіць: расставіўшы рукі, трэба хапаць за бакі, за воўну... Уцякаюць... Шурай іх! Злавілі. Б’ецца ў руках, ірвецца... Вядуць, ушчаміўшы шыю праміж ног. Ці ведае-то яна, што на смерць вядуць? У хаце тупае капыткамі па масту, бляе. Дзеці прачынаюцца. Яны хочуць глядзець, а на іх крычаць, і яны лезуць на печ, дзе можна ляжаць на цёпленькім і глядзець, як будуць рэзаць. Нож нагостраны. Карытца падстаўляе матка пад шыю. «Бяры за пярэднія ногі», – трывожна кажа бацька. Адагнуў галаву авечцы крута назад... Адхінаецца на печы Хомачка: цяпер глядзець няможна... I ўжо трапечацца зарэзаная бацькам авечка слабей-слабей... Ледзь-ледзь... Пусцілі: асвяжылася авечка. Галава з парэзанай глыбока шыяй адхіснулася, ногі дубеюць, выцягнуліся. Бацька стаіць з закасанымі рукавамі, з нажом, абпэцканым у кроў. I пальцы ў яго ў крыві – як які душагуб, нават насупіўся і сапе носам.
        Узяў за нагу, за капыток, і абрэзаў скурку колцам, як хлопчык абразае кару на лазіне, знімаючы дудку. I другую ножку так, і ўсе ножкі. Потым закасаў на нагах скурачку. Мяса белае... Прасадзілі палку ў заднія ногі пад жылы, прывязалі вяроўку да палкі, закінулі на курчыну і пачалі цягнуць. Падцягнулі авечку за ногі высока, галавою крываваю ўніз, – вышэй, ніжэй, каб зручней лупіць. Прывязалі. Галава баўтаецца і крывяніць. Бацька падперазаўся матчыным фартухом і разразае скурку па бруху ад шыі аж да хваста. Потым падсаджвае ножыкам, пальцамі і кулакамі паміж скуркі і мяса. I скурка ўсё болей адлупліваецца, як адсачалая кара вясною. Тады яна зрабілася смешная – аблупленая авечка.
        Яшчэ ж трэба патрашыць... Маці падстаўляе ночвы...
        – А-я-я! Акотная! – лямантуе бацька.
        – Як жа гэта ашукаліся? – дзівіцца маці.
        Бацька дастае з нейкім пузыром разам і выкладае на зямлю, дужа асцярожненька, парачку слізенькіх ягнятак. У іх чорная, прыгожая, як у паноў на каўнярах, кароценькая, курчавая шэрстачка. I дужа вялікія, буйныя галоўкі. Разглядаюць іх, і бацька кажа:
        – Бараны былі б... не шкода!
        
        
* * *

        
        – Што вы, братцы, разлягліся спаць, як бараны? Жыцця не шкода? – кажа трывожным голасам узводны, будзячы і выганяючы ўсіх людзей з зямлянкі. – У госці вы прыйшлі, ці што? Бяжы хутчэй у акопы... Немец наступае!
        Быў ужо вечар, было цёмна.
        Затукалі недзе з бакоў кулямёты, і пачалі бухаць гарматы.
        Загудзела ў паветры; першая граната з страшным трэскам, глушачы ўсё, разарвалася ў драцяной загарадзі, раскінуўшы подалек камы зямлі.
        У Хомкі затыхала сэрца, ён машынальна прысеў і прытуліўся ля бойніцы. «Нічога, нічога, браткі! – казаў з мімавольнаю пярэрваю ў голасе ротны. – Будзем адбіваць атаку, не бойцеся, дасць Бог, прывыкнеце... Нічога, нічога...» Чорнабароды туляк бурчэў, калі ротны троху адышоўся: «Табе нічога, нічога, як у цябе ў Расіі, можа, маёнтак ёсць, а ў мяне – што? Галодная баба і пяцёра малых». Ніхто не падтрымаў тульскага, ніхто не асудзіў, а ўзводны зусім не ўзлаваўся, а толькі буркнуў: «А, брэшаш, не ведаючы: наш ротны сам з мужыкоў». – «Пасля вайны нарэжуць зямлі», – сказаў другі. «Нарэжуць тры аршыны, можа, каму яшчэ сёння», – не маўчаў тульскі, адварочваючы ўвагу ад страшэннай кананады.
        Яшчэ некалькі снарадаў, адзін па адным, вухнуліся блізка за акопамі. Хомка адхіснуўся ў куток і зрабіў крыж дрыжачаю рукою, трасучыся ў гнятучым чаканні.
        З глухім гулам ляціць яшчэ. I на момант раптам усё змоўкла. «Міма, міма!» – здавалася ўвушшу. А грымотны крэх захістаў бярозы і зямлю, задрыжэлі і пасыпаліся зямлёю акопы, калаціліся і тыхалі рукі і ногі, а тады знямелі. Хомка прыціснуўся, прытуліўся, а нешта балюча таўханула яго ў жывот. «Што гэта такое?» – падумаў ён, спалоханы. Яго ўкінула ў пот, замлявіла, бажалася вады. Прамільгнуў воблік маткі, Гануткі, завіляла хвастом Курта. Ён трапіў у глыбокі сумёт, праваліўся ў снег – і ўсё глыбей... А ўзлаваны гарадчанін шпурляе і шпурляе ў яго больнымі крамянымі снежкамі. «За што? – са слязьмі і так ціха, што не чуваць і сабе самому, пытаецца Хомка, – за што?!» – шэпча ён усё цішэй. I глыбокая, распачлівая крыўда кроіць яму сэрца.
        Жах абняў хлопчыка, і ён валіцца наскрозьдоння, глыбей і глыбей. Высока, хто ведае дзе, крычыць на краі фельдфебель: «Насілкі!»
        I змоўкла ўсё, няма нідзе ані гуку.
        – Нашто тут насілкі? – кажа ротны. – Ён забіт. Падбірайце толькі раненых!
        У чорнай імгле блішчаць, іскрацца гострыя іголкі, тупеюць, знікаюць і зліваюцца ў нішто...

Падабаецца     Не падабаецца
2009–2020. Беларусь, Менск.