|
|
ПАРОГІ
I
Выйшлі роднай вёскі дзеці
Паміраць на белым свеце,
Рассяваць па свеце косці
Праз кагосьці, за кагосьці.
Засталіся нівы, сёлы
На той сум-жаль невясёлы,
Засталіся, ой, сіроты
З горкім горам, з адзінотай.
Янка Купала
Вайна заспела раптам: каго ў полі, каго на сенажаці, – і адгукнуліся на страшную навіну неяк легкадумна і вясёла. Запаснікі папакідалі косы, цалюткі вечар пілі і елі, быццам вялікім святам, гаманілі дужа многа і абы-што, і ўсё з адбіткам незразумелай хваравітасці, быццам усіх схапіла трасца.
А рана-параненьку па ўсіх дарогах пацягнуліся ці вельмі гаманлівыя, ці зусім нямыя фурманкі з мужыкамі і жонкамі, братамі і сёстрамі, бацькамі і сынамі – на зборны пункт у горад.
Так пачалася тая страшная вайна, і ўва ўсіх тады была толькі адна пацеха: вайна, як пішуць, будзе вельмі кароткая, скончыцца яшчэ нават, можа, да зімы.
Ды вось была ўжо і зіма, ішлі бясконцыя наборы некрутаў, і запасных, і ратнікаў, за новыя і новыя гады, прыйшла вясна, другое лета, – і здавалася, канца гэтай нудзе не будзе...
Людзей паменшала, дзяўчаты пасмутнелі без хлапцоў і вясёлых кірмашоў, старыя ж былі ўсе раздражнёныя і цераз сілу ўстрыманыя, як перад споведдзю ў вялікі пост.
Тужлівасць і нуда запанавалі ў хатах. Зацяглая і безнадзейная вайна, як хмара, павісла кожнаму, і пад яе шэраю заслонаю не хапала даўнейшага сонейка і вясёлых яго кос.
Не давала рады прысілёная пабожнасць дзядоў і бабулек. У царкве было пуста на мужчынскім правым баку і засмучона на дзявочым левым. Не карціла цяпер і дзяўчатам хадзіць сюды: там цяпер кожнае свята адпраўлялі малебны за здароўе, а часам, і ўсё часцей, і паніхіды. Дзяўчатам прыямней стала хадзіць у воласць і на пошту, дзе было можна хоць штонебудзь пачуць аб іхных судольніках даўнейшага жыцця.
Дзяўчаты мяталіся цяпер з лістамі, як бы ўсе яны былі пісьменныя... Але штораз, то горшыя прыходзілі навіны: гарадчаніна Хвядоса, што некалі разбурыў торг у Малкі, забіла дзесьці бомбаю з аэраплана. Петраку трохі пашчасціла, бо трапіў у палон здаровы (Аўдулю дражнілі векавухаю); пра многіх жа хлапцоў не было ніякіх вестак па цэлых месяцах – мусіць, яны былі ўжо забітыя.
Хомка цяпер рупліва спраўляў усю гаспадарскую работу: за сябе, за Петрака і за старога. Як забралі адзінага сына, стары на ўсё махнуў рукою, не дбаў аб гаспадарцы і здаўся на парабка. I Хомка чуў на сабе павіннасць дагледзець усё чыста, як сваё.
Яшчэ два гады аставалася да Хомчынага году, аж вось аднойчы ўвечары прыйшоў да ягонага гаспадара ўстрывожаны, аж пахудзелы, бацька і сказаў, што і Хомку запісалі.
Усе людзі наракалі на парадкі ў воласці: як можна гэтак памыліцца, каб запісаць хлапца раней на два наборы? Усе казалі, каб Юрка сам схадзіў у воласць.
– Як жа ж так? Яны самі павінны агледзіцца, нашто ж яны вучоныя? – жаліўся Юрка, цягнуў-цягнуў і ткі сабраўся неяк схадзіць.
– Усе ведаюць, пане пісар, – з не яго мяккасцю і ўпрослівасцю казаў Юрка, – усе ведаюць, калі радзіўсямой сын Хама...
– Ах, што мне да ўсіх? – адганяўся, як ад мухі, лысы пісар. – Ну, дзе ж ты быў дагэтуль? Памеціў бацюшка пад 1896 годам, дык што я вінават? Трэба ж было казаць! Во са спіскамі не ўпраўлюся, бадай яно трыкраты сацьмела на чыстым полі... Адкасніцеся вы, дзеля Бога, ад мае беднае галавы! Не лезьце ў канцылярыю, чакайце ў зборнай! – крычаў ён на ўсіх мужчын і баб агулам.
Калі Хомка пакідаў гаспадара, каб дні са два пажыць у бацькі, стары адпускаў яго не горш, як некалі выпраўляў свайго сына Петрака. Усё ён нагінаўся да подалу даўгой кашулі абціраць слёзы. Даў Хомцы сярэбраны рубель, пацалаваўся – і зараз маўкліва паплёўся на гумно трэсці салому. Безгаловая малеча дапільнавала дзеда, што ён там немаведама і з кім брахаўся, крычаў, як баба, біў саху мятлою. Малеча кінулася ад гумна ўцякаць, каб з радасцю пераказаць у хатах, што дзед, мусіць, здзяцініўся. Але маткі не патуралі іхным навінам, прыстрашылі іх матузамі і, самі невясёлыя, маўчалі.
Два дні прагуляў Хомка ў сваёй хаце. Маці спрагла яму яечню, наўмысля для яго, і Хомцы было надта сорамна, што яму такая чэсць. Ён падзяліў яечню на сем роўных частак: як сабе, так і бацькам, і меншым браціткам і сястрычкам. Пакаштаваў трошку – і аддаў і сваю частку малой Тацянцы.
Начаваць ён пайшоў у сяніцу, на свежым сене, пад бацькавым кажухом.
А ўжо звечара надвор’е пачало хмарыцца; курыў і пыліў дожджык.
Хомку не спалася. Дождж аднастайна, ціха і прыемна, безупынку шуршэў па страсе, зрэдку пыхала нядужая бліскаўка, і шугаў рабінаю вецер. Вада сцякала цурочкамі і бурбоніла ў падстаўленую маткаю даёнку. I Хомка слухаў, слухаў – і думаў.
Ён меўся абмеркаваць усё з усіх бакоў, усё ўцяміць, што і як... I сам не ведаў: жаль яму ці не?
I толькі лезлі ў галаву ўспаміны, як раней здалося б радасцю не весці ў такую хлюпу гаспадаровых коні на начлег у поле, а ляжаць пад стрэшкаю на сухім сянцы, акрыўшыся цёплым кажухом, і пад гоман дажджавых капак думаць, што наша доля яшчэ не дужа дрэнная.
I вось ён у бацькоў; дзеля яго праглі яечню, як для дарослага і паўнапраўнага; ён слухаў сабе спакойна, лежачы ў сухім, як ідзе дождж... Але даўнейшай радасці зусім няма.
Ён цяпер прыбярэцца ў прыгожую «форму», штодня, як кажуць, будзе есці любовае мяса, убачыць вялікія гарады, шмат усякіх паноў з іхнымі штукамі, убачыць трамвай і электрычнасць. Ды нейкае «ўсё роўна» ахоплівае думку... Няма цікавасці. «Усё роўна» ахоплівае думку аб сваім хатнім, дарагім і любым, ды як падумаць – жалкім і ўбогім. «Усё роўна» звязана і з будучыняй – невядомай, страшнай, а цяпер неяк і мала ўжо цікавай.
Калі ж Хомку выпраўлялі, надвор’е і дарога папсаваліся ўканец, было гразка і сцюдзёна. З неба то лілося як з вядра, то сыпаўся дожджык, дробненькі, як пыл. «На добрую долю вяшчуе», – сказаў нехта аб пагодзе Хомчынай маці, але маці яшчэ болей засмуцілася.
А за гаем, ужо на ростанях сустрэлі мокрага настаўніка. Спыніліся. I настаўнік цалаваўся з усімі хлопцамі і з Хомкам. Ён упусціў заплаканыя непагаддзю акуляры з рук у лужу, і Хомка падняў іх яму. Усе глядзелі сёння ўбок, і настаўнік глядзеў таксама ўбок, міма Хомчыных воч. Можа, ад жалю, а можа, дзеля свае няўзоркасці.
Паехалі. Пабрыў у школу настаўнік, паставіўшы каўнер ад дажджу, а яны паехалі.
Домна галасіла на цэлае Асмолава, і гэтае матчына выццё гучэла Хомцы ўвушшу, як нешта непатрэбнае і прыкрае, да самага гораду. Не выхадзілі з галавы Нупрэіхіны словы: «I Хомачку бяруць – саўсім пісклёнка. Ці здолеець ён стрэльбу, бедненькі, насіць...»
Казарма і муштра заглушылі тое выццё і тыя словы. Ат, што! Тут жа было ў сто рэдзь горай, чымся ў батраках. Кормяць горш, як гаспадар Курту; заўсёды нечага не хопіць: порцыі мяса ці кашы. Спаць хочацца незвычайна. Цела ные і свярбіць, як бы што па ім беспярэч глабаецца. Палаці, або нары, – нязручныя і брудныя. Цесна – у невялічкім бараку дзвесце з гакам чалавек. «Восьмая рота, літара Б, барак № 29», – мармыча сабе Хомка. Асмолава – як сон. Не імецца веры, што было яно ў яго жыцці. Яно балюча прыходзіць у галаву толькі тады, калі заможным таварышам прысылаюць з дому грошы і пасылкі. Хомка нікому не шле лістоў, і яму ніхто не шле. Шыбка пісаць ён не ўмее, а лежачы на палацях, упоцемку, пісаць – дужа нязручна і марудная справа.
I думак не збярэш, калі навокала гыркаюць: не так сеў, не так крутнуўся, не так адказаў. А гэтыя жудасныя, на кожным кроку, зняважанні маткі крояць сэрца. Здавалася, ніхто не разумее, не спачувае. Аднак, нешта аднаго разу, навабранец другога ўзводу, нязграбны, сутулаваты і з тварам у рабацці яўрэй з Дуброўны, што некалі прыязджаў у Асмолава скупліваць яйкі і баравікі, екатліва закрычаў у адказ аддзялённаму: «Мая маці не сучка!»– загуў і выскачыў з строю. Хомка ўцяміў, што ён не адзінокі ў сваіх думках. Хлопчык-прапаршчык, сам ужо добра заўчоны на тую лаянку, пры гэткім выпадку пачырванеў і засумяціўся, а Хомка здаволена зразумеў, на чыёй старане праўда.
Дні здаваліся тыднямі, тыдні – месяцамі, а калі адбілі ў полк тэлеграму з Рыгі, здавалася, працёк адзін дзень – даўжэнны, але парожні. Хомка з таварышамі ўсцешыўся, што паедуць на пазіцыю, – было цікава, хоць троху і страшнавата. Увечары ішлі яны ў новенькіх, з пахам дзёгцю ботах, у шынялях з пахам молі ці больніцы, ішлі з песняю па мокрай брукаванай вуліцы, і было надта дзіўна, што вуліца мае звычайны выгляд – снуюцца экіпажы і хапаюцца пешаходы, як быццам то маршавая рота на пагулянцы, а не ідзе на вайну. Усю ноч гармідэрылі на вакзале, а ў золак пад ігранне палкавога аркестра цягнік пайшоў. Камандзірша ў жоўценькіх гладзенькіх скураных пярчатачках махала беленькаю насатачкаю; нейкая цётка ў стаптаных лапцях, прыпаўшы на плячо збялелай маладусе, раўла і смаркалася, а з цяплушкі няслося «ўра», шматкі прыпевак і зык гармоніка. Міналася спусцелае поле і голыя гайкі, і мільгалі на спатканне тэлеграфныя слупы. Міма надта адлеглых хатак плыло бліжэйшае, зважаючы на сябе Хомчыны вочы...
I так паехалі.
II
Вазьмі, маці, пяску жменю,
Пасей, маці, на каменю:
Як прыжджэшся пяску ўсходу, –
Тады верне сын з паходу...
З народнай песні
На трэці дзень прыехалі на глухую невядомую платформу з незразумелаю назваю і чарапковымі дахамі на будынках.
Вёрст пяць ішлі па шашы да баронскага двору, дзе знаходзіўся штаб корпусу. Там пасілкаваліся. Выходзіў корпусны і прамаўляў да іх, кусаючы канцы жаўтава-сівых вусоў. Ён віншаваў іх, што малайцамі прыехалі на фронт, і жадаў ім стойка бараніць веру, цара і ацечаства...
Потым ізноў некуды пацягнуліся, і ноч мінулася ў дарозе, сярод вялізнай цёмнай пушчы. Збіваліся ў каўдобінах, з’язджалі па коўзкіх убочынах дарогі ў глыбокую канаву. Там-сям у лесе цьмелі чырвоныя вогнішчы, акамянелі прыкручаныя вуздзечкамі да дрэў казачыя конікі, цямнеліся фурманкі, кухні. Хомка знямогся і ледзь пераступаў нагамі. На прывалах ён валіўся на памоклае лісцё, як забіты, і каб не ласкава-насмешлівы покрык і лёгкі выспятак таварышаў, ён бы не ўзняўся. Хомка меўся абмеркаваць усё з усіх бакоў, усё ўцяміць, што і як, што і як... жаль яму ці не? I толькі лезлі ў галаву ўспаміны, здавалася вялікім шчасцем, як некалі ляжаў на начлезе пад густою елкаю, калі буйны дождж шамацеў у яе лапах... Цяпер хатыль і амуніцыя да нуднага болю гнялі яго. I толькі халадок рання крыху ўзбадрыў. Развіднелася. У шэрай імгле паветра чулася глухое дрыжачае гудзенне матора. «Аэраплан! Аэраплан!» – пракінулася па радах. Задраліся галовы. «У хлябу і то каланіца яго носіць», – прабурчэў нехта. Хомка насілу згледзеў у небе плямку самалёта і падумаў: «Во падзівіліся б асмолаўскія бабы і дзяўчаты на такую штучку – не далі б веры». Пад абед дайшлі да штабу палка, дзе іх агаядаў палкоўнік і таксама павіншаваў, што нарэшце дабраліся да яго, і прамовіў сур’ёзна: «Ну, хлопцы, покуль што ў нас заціш, а скора, скора будзе гарачая справа... прывыкайце!»
Пачалася гарачая справа раней, чым тое думаў сам палкоўнік.
Яшчэ новенькія воіны не агледзеліся ў акопах і бліндажах, начальства не ведала іхных іменняў. Толькі Шпака прыкмеціў фельдфебель, звярнуўшы ўвагу на яго мізэрны выгляд, і спытаўся:
– Ты з хахлоў?
– Не, – адказаў высіленым голасам Хомка на начальніцкую блізкасць і меў ад свайго ўзводнага дакор, што трэба казаць: «Нікак нет!» – і не забывацца на вайсковую навуку. Рыхтаваўся Хомка дадаць: «Магілеўські», ды яны ўжо пакінулі яго.
Ён улез у нізенькую, цесную зямлянку, прытуліўся ў куточку на зямлю і, адпачываючы, зусім шчыра і здаволена падумаў: «Казалі, што будзе дужа дрэнна... А тут як пад асеццю: і цёпла, і прытульна, ні ветру, ні дажджу...»
Ён задрамаў, але, нягледзячы на зморанасць ува ўсім целе, ніяк не мог заснуць глыбока.
Бясконцаю і хваравітаю чаргою заварушыліся не то ўспаміны, не то сненні...
* * *
Зіма. Досвіткі. Авечкі трэба рэзаць...
З лучынкаю пад гарцам ці ў гарлачы, каб вецер не згасіў, ідуць па двары ў пуню. Чорна... У хляве карова стаіць і жуе жвачку. Авечкі ляжаць грудком ля сценкі. Вось адна жуе саломку, шыбка ўбіраючы яе смешным ротам. Павярнула галоўку на святло. Вочы блішчаць, як у таго ката ў цямноце, як быццам у іх гарыць крывава-бліскучае святло. Трэба лавіць: расставіўшы рукі, трэба хапаць за бакі, за воўну... Уцякаюць... Шурай іх! Злавілі. Б’ецца ў руках, ірвецца... Вядуць, ушчаміўшы шыю праміж ног. Ці ведае-то яна, што на смерць вядуць? У хаце тупае капыткамі па масту, бляе. Дзеці прачынаюцца. Яны хочуць глядзець, а на іх крычаць, і яны лезуць на печ, дзе можна ляжаць на цёпленькім і глядзець, як будуць рэзаць. Нож нагостраны. Карытца падстаўляе матка пад шыю. «Бяры за пярэднія ногі», – трывожна кажа бацька. Адагнуў галаву авечцы крута назад... Адхінаецца на печы Хомачка: цяпер глядзець няможна... I ўжо трапечацца зарэзаная бацькам авечка слабей-слабей... Ледзь-ледзь... Пусцілі: асвяжылася авечка. Галава з парэзанай глыбока шыяй адхіснулася, ногі дубеюць, выцягнуліся. Бацька стаіць з закасанымі рукавамі, з нажом, абпэцканым у кроў. I пальцы ў яго ў крыві – як які душагуб, нават насупіўся і сапе носам.
Узяў за нагу, за капыток, і абрэзаў скурку колцам, як хлопчык абразае кару на лазіне, знімаючы дудку. I другую ножку так, і ўсе ножкі. Потым закасаў на нагах скурачку. Мяса белае... Прасадзілі палку ў заднія ногі пад жылы, прывязалі вяроўку да палкі, закінулі на курчыну і пачалі цягнуць. Падцягнулі авечку за ногі высока, галавою крываваю ўніз, – вышэй, ніжэй, каб зручней лупіць. Прывязалі. Галава баўтаецца і крывяніць. Бацька падперазаўся матчыным фартухом і разразае скурку па бруху ад шыі аж да хваста. Потым падсаджвае ножыкам, пальцамі і кулакамі паміж скуркі і мяса. I скурка ўсё болей адлупліваецца, як адсачалая кара вясною. Тады яна зрабілася смешная – аблупленая авечка.
Яшчэ ж трэба патрашыць... Маці падстаўляе ночвы...
– А-я-я! Акотная! – лямантуе бацька.
– Як жа гэта ашукаліся? – дзівіцца маці.
Бацька дастае з нейкім пузыром разам і выкладае на зямлю, дужа асцярожненька, парачку слізенькіх ягнятак. У іх чорная, прыгожая, як у паноў на каўнярах, кароценькая, курчавая шэрстачка. I дужа вялікія, буйныя галоўкі. Разглядаюць іх, і бацька кажа:
– Бараны былі б... не шкода!
* * *
– Што вы, братцы, разлягліся спаць, як бараны? Жыцця не шкода? – кажа трывожным голасам узводны, будзячы і выганяючы ўсіх людзей з зямлянкі. – У госці вы прыйшлі, ці што? Бяжы хутчэй у акопы... Немец наступае!
Быў ужо вечар, было цёмна.
Затукалі недзе з бакоў кулямёты, і пачалі бухаць гарматы.
Загудзела ў паветры; першая граната з страшным трэскам, глушачы ўсё, разарвалася ў драцяной загарадзі, раскінуўшы подалек камы зямлі.
У Хомкі затыхала сэрца, ён машынальна прысеў і прытуліўся ля бойніцы. «Нічога, нічога, браткі! – казаў з мімавольнаю пярэрваю ў голасе ротны. – Будзем адбіваць атаку, не бойцеся, дасць Бог, прывыкнеце... Нічога, нічога...» Чорнабароды туляк бурчэў, калі ротны троху адышоўся: «Табе нічога, нічога, як у цябе ў Расіі, можа, маёнтак ёсць, а ў мяне – што? Галодная баба і пяцёра малых». Ніхто не падтрымаў тульскага, ніхто не асудзіў, а ўзводны зусім не ўзлаваўся, а толькі буркнуў: «А, брэшаш, не ведаючы: наш ротны сам з мужыкоў». – «Пасля вайны нарэжуць зямлі», – сказаў другі. «Нарэжуць тры аршыны, можа, каму яшчэ сёння», – не маўчаў тульскі, адварочваючы ўвагу ад страшэннай кананады.
Яшчэ некалькі снарадаў, адзін па адным, вухнуліся блізка за акопамі. Хомка адхіснуўся ў куток і зрабіў крыж дрыжачаю рукою, трасучыся ў гнятучым чаканні.
З глухім гулам ляціць яшчэ. I на момант раптам усё змоўкла. «Міма, міма!» – здавалася ўвушшу. А грымотны крэх захістаў бярозы і зямлю, задрыжэлі і пасыпаліся зямлёю акопы, калаціліся і тыхалі рукі і ногі, а тады знямелі. Хомка прыціснуўся, прытуліўся, а нешта балюча таўханула яго ў жывот. «Што гэта такое?» – падумаў ён, спалоханы. Яго ўкінула ў пот, замлявіла, бажалася вады. Прамільгнуў воблік маткі, Гануткі, завіляла хвастом Курта. Ён трапіў у глыбокі сумёт, праваліўся ў снег – і ўсё глыбей... А ўзлаваны гарадчанін шпурляе і шпурляе ў яго больнымі крамянымі снежкамі. «За што? – са слязьмі і так ціха, што не чуваць і сабе самому, пытаецца Хомка, – за што?!» – шэпча ён усё цішэй. I глыбокая, распачлівая крыўда кроіць яму сэрца.
Жах абняў хлопчыка, і ён валіцца наскрозьдоння, глыбей і глыбей. Высока, хто ведае дзе, крычыць на краі фельдфебель: «Насілкі!»
I змоўкла ўсё, няма нідзе ані гуку.
– Нашто тут насілкі? – кажа ротны. – Ён забіт. Падбірайце толькі раненых!
У чорнай імгле блішчаць, іскрацца гострыя іголкі, тупеюць, знікаюць і зліваюцца ў нішто...
|
|
