|
КІРМАШОВЫЯ ПРЫЕМНАСЦІ I У цяньку, пад павеццю, ля дрывотні, яшчэ не растаў халадок ліпнёвага рання. Але ўверсе, над пуняю, ля самага вільчыку, ужо ліецца-пераліваецца жывое срэбра з нагрэтага паветра, дакляруючы кірмашоўцам гарачы дзень на кірмашы ў Лугвеневе. Дрыжыць яно і мітусіцца і ўжо патроху знікае з воч, і ўжо няма... скрозь – сіняе, блакітнае, бы лёнаў цвет, вялікае цёплае неба. А ўнізе, пры сценцы пад хатаю, на саменькім прыпёку і пад тым святочным блінным пахам, што так прыемна тхне з напята расчыненых дзвярэй, ляжыць кудлатая Курта. I ўжо дужа прыпякае Курту, і ліпнуць ёй, як восвы, на з’едзенае ў больку вуха бязлітасныя мухі з гною. Размарыла сонейка гультайку, і яна з прысілу, хаця б мала-мала шавяльне сваім кудлатым, як каўтун, хвастом і з крайняе патрэбы схавае раскрываўленае вуха ў лапу. З цярпліваю няўмешкаю ўва ўсякія звычайнью, і часам незвычайныя, людскія справы бокам плюшчыць Курта вочкі ад бліскучых Петраковых ботаў, якія Хомка давёў да глянцу, што аж можна паглядзецца ў іх, як у люстэрка, і выставіў на ганку. Недарма стараецца так Хомка: ён сёння пойдзе з гаспадаровым сынам на кірмаш. Пара, пара схадзіць і Хомцы! Сёлета ў касе ідзе ён з Петраком плячо ў плячо, як зусім вялікі хлопец. А Пятрок, праўда, што гаспадарскі сын, другі ўжо год шукае-выбірае сабе жонку, ездзіць у сваты. Абы свята – ён на ігрышчах, на кірмашах. Пятрок ездзіў у Смаленск, разы два пабыў у Магілёве, а Оршу, дык і лічыць яму няма чаго! Пятрок хваліўся, што ехаў у Смаленску на трамваі. На параходзе і то ўжо плыў ён, калі з хлапцамі і дзяўчатамі хадзіў у Бялынавіцкі манастыр. Хомка ж, блізу роўны яму ў рабоце, нідзе далей Лугвенева і станцыі не быў і свету бадай зусім не бачыў. А балазе – Пятрок! А то ж і сёння павёў бы Хомка пасвіць коні. Ды вось, за колькі дзён да кірмашу Пятрок надумаўся, дакляраваў і пастукаў сабе кулаком у грудзі, што зводзіць на кірмаш хоць раз і Хомку. Ужо ж вялікі, брат ты мой, хлапец! Дзеўкі лупаюць вачыма на яго пушок пад носам, хоць і пад кругленькім яшчэ, дзіцячым носам. Калі няма ім большых хлопцаў, дык лезуць да яго, чапаюцца, жартуюць... А ён – як і не хлопец; бацька забірае сабе ўсё, што ён заробіць, і не пашыў яму яшчэ ніводных ботаў, не справіў сыну аніякіх ні разу ўбораў... Пятрок сказаў, што дасць Хомцы на кірмаш свае старыя боты, а ў свайго бацькі папросіць яму чорныя штаны і саламяны брыль. Брыля гаспадар не шкадаваў, бо той брыль быў надта ўжо стары, запэцканы і ў дзірках: дастаўся ён гаспадару шмат год таму назад ад старэнькага дзяка-нябожчыка за нейкія паслугі. Але штаны нарабілі нямала клопату. Даў бы Пятрок свае старыя, дык дужа вялікія на Хомку. А гаспадар упёрся, што не дасць сваіх новых штаноў. Зло брала старога, чаму Юрка не справіць сыну чорных штаноў, бо сын жа ходзіць па людзях не першы год і зарабляе... Чаму ж ён яму не справіць хаця з чортавае кожы? Нешта аднаго разу, пасля спрэчак старога з Петраком, усё за гэтыя штаны, Хомка неяк украдня шуснуў за парог і пабег у пуню. Гаспадар выйшаў за ім следам і неўспадзеўкі дапільнаваў там, што Хомка горка плача, схіліўшыся ў куточку на сцяну. Бачыце, лагодная Хомчына натура, узгадаваная ў старых звычаях, забараняла яму выказаць свой жаль на бацьку пры чужых людзях, і ён схаваўся краіць сэрца ў пуню. Стары ад такога ўчынку расчуліўся і сказаў Хомцы, што дасць яму надзець штаны, каб толькі ж уважаўся, каб не падраў, каб не запэцкаў дзёгцем ці ў зеляніну, лежачы на траве. «Глядзі ж, Хомачка, глядзі, шануй іх, бо яны ж новыя!» – настаўляў яго стары, калі даваў штаны. На кірмашах Хомка, блізу таго, ніколі і не быў. Гаспадаровы дзеці пойдуць, а ён, служка, астаецца пасвіць коні. I толькі цьмяна-цьмяна засталося ў памяці, як вазілі яго хворага ў Лугвенева, у больніцу, калі якраз быў і кірмаш. Ён пралежаў тады цалюткі дзень на сваіх калёсах, сярод голага лесу ўзнятых і падвязаных аглобляў, мноства коні і кароў, натаўпу людзей. Ён бачыў там чорных цыганоў, крыклівых, газардоўных. Яны таргавалі ў мужыкоў коні і ўсё плёскалі тым мужыкам па далонях. Яму тады балела галава, яго дужа нудзіла, і не карціла яму, хвораму, браць у рукі паліванага коніка, у зялёныя і жоўтыя шнурочкі, што купіла яму матка. Так і ляжаў прыгожы конік без увагі. А гасцінцы: вялікая цукерка ў залатой, з прыгожымі махрамі паперачцы, вясла дробненькіх жоўценькіх бублікаў і кухан, ліпкі ад нечага салодкага і з паколенымі згары дзірачкамі, – усе гасцінцы тады, неспадзявана, згубілі ўсякую прынаду. Да калёс прыходзіла худая і лупавокая Малка, Лейзарава жонка, таго Лейзара, што некалі меў у Гарадцы, а потым у Асмолаве кузню. Цяпер яны пераехаўшы ў Лугвенева. Маці і Малка гаманілі, казалі адна адной, бабскім звычаем, пра ўсе свае злыдні і нястаткі, уздыхалі, жаліліся, адылі пакорна жартавалі і смяяліся самі з сябе. Калі хто бачыў, як смяюцца цяжкахворыя або скачуць сухотнікі, дык гэты смех быў тое самае ці нешта надта падобнае. Малка шадзіла шурпатаю рукою Хомку па галоўцы; і хаця было непрыемна, ён дараваў ёй. А яна чамусьці, відаць, забыўшыся, звала яго не Хомачкам, а Хвядоськам і пыталася, ці ён яшчэ не забыўся на Іцыка і Ханку, яе дзяцей: бывала, гуляў з імі ў Асмолаве і не біўся, як другія дзеці, дужа дружыў з Ханачкаю, ды неяк аднойчы ўкінуўся з ёю ў глыбокую ямку з вадою, і ўсе тады надта спалохаліся – думалі, што яны там зальюцца. Хомка троху прыпамінаў, але невыразліва баўтануў галавою, бо не меў ахвоты размаўляць і аж дзівіўся, адкуль гэта ў іх, у маці і ў Малкі, бярэцца столькі чаго зюкаць. Ну, пагаманілі б троху – і даволі, дык яны гамоняць, і гамоняць, і гамоняць - Малка ж гладзіла яго негенька, як тады Іцыка, і казала вельмі жаласна, што бедненькі Іцык цяжка хварэў на шкарлатыну і памёр у яе на руках і на вачах у самога пана доктара Квятгоўскага. А весялей казала, што яе разумную, уф якую разумную, Ханачку заможная бабуля ўзяла да сябе ў Смаленск і адукуе там у такой школе, у якой вучацца толькі паненкі, дочкі заможных людзей. Эх, калі тое што было! Цяпер Хомка – дарослы і пойдзе на кірмаш як мае быць. Боты, брыль, чорныя штаны і белая вышываная кашуля! А коні папільнуе сёння гаспадар: дзеля вялікага хлапца, як цяпер Хомка, здаўся стары на такую ласку. – Баржджэй, Хамец! – гукае Пятрок. – Баржджэй, бліны ўжо на стале. Ды Хомка і сам хапаецца, каб ногды не спазніцца. Не рана ўжо... Над страхою пчолы гудуць ужо па-дзённаму. Кулямі дзвінькаюць яны цераз пуню з саду, а ў тое замор’е, што сінімі мядовымі краскамі зацвіло. Вулькаюць галубы на вільчыку, пішчаць галубяняткі ў падвешаных пад стрэху катухах, ціўкаюць на плоце і на пуні верабейкі. Разгулялася пагода. Хыкае, высалапіўшы язык, Курта і стамавана і па-гультайску віляе на Хомку кудлатым сваім хвастом. Пахне блінным пахам... Добра будзе на кірмашы... – Слухай, Хомка! – казаў дарогаю Пятрок. – Слухай, братка! Я там сёння буду гуляць з гарадчанскаю Аўдуляю, а гарадчанскія хлопцы, ліха іх ведае, можа, зачэпяцца біцца... Дык ты пільнуй! Як якое што, дык ты мне міргані, а сам зараз гукай асмолаўцаў. – Добра, добра, – патураючы, адказваў Хомка, але нешта трывожлівае і непрыемнае скаўзанула яму краем пад лыжачкаю. Нашто гэта біцца? Вось яму так добра... I ўсім павінна быць добра. Хаваючыся ад сябе самога, сарамліва аглядае сябе ён: боты блішчаць... праз саламяны брыль падзьмухае ветрык. I так ён здаволены, так радасна дыхае лёгкім паветрам у полі, з такою ўлюбёнасцю аратая лашчыць вокам ніву, што пра бойку яму і думаць не хочацца. Да ўсіх казаць нейкія найласкавейшыя словы, усім рабіць нешта найпрыямнейшае жадаецца яму. Хто пазнае ў ім парабка? Сына заняпалага п’яніцы Юркі? Ён, кажуць, хлопец як хлопец: можа, і не дужа прыгожы, а ўсё ж ткі троху прыгожы. А цяпер жа так прыбраўся! У Лугвеневе збярэцца шмат харошых дзяўчат, вясёлых і хораша ўвабраных, – і Хомка будзе любавацца на іх, колькі яму захочацца. I яны будуць з ім, як з роўным. Ніхто не падумае пра яго што благое: гуляе хлопец на кірмашы – ну і гуляе! – А ведаеш ты што, Пятрок, – кажа ён, калі ў дарозе параўняліся з гаем, – скіну-тка я тут боты... Нагам лягчэй, і боты на карэнні збівацца не будуць... а? Пятрок усміхаецца: надта ўжо клапоціцца батрак аб гаспадарскае дабро. – А як сабе хочаш, – кажа ён. Пакуль Хомка разуваўся, іх нагналі другія асмолаўскія хлопцы, і са смешкамі і жартамі пайшлі ўсе гаманлівым і вясёлым, смелым грудам. II Няўпрыцям прыйшлі ў Лугвенева, знайшлі знаёмых, і яшчэ знаходзілі з усіх бакоў, і разглядаліся па ўсіх баках, а глядзелі так, быццам яны зваявалі гэтае мясцечка або нейкую радасць прынеслі яму, што прыйшлі кірмашаваць... Хомка тут яшчэ раз паслухаў Петраковыя наказы, як рабіць у магчымай вайне з задзірлівымі гарадчанамі, а тады неяк адбіўся і адзін удаўся ў натаўп. Ён ведаў, што Пятрок спачатку будзе шукаць Аўдулю, – а пакуль то яшчэ знойдзе! – потым з ёю паходзіць, пагуляе і будзе, мусіць, частаваць яе півам, а вайна калі і пачнецца, дык жа не зараз. Хомка быў адзін спаміж мноства людзей, і немаведама чаго – нейкі сум агарнуў яго... I грошы ё ў кішэні, можна купіць салодкае вады і пражаных сланечнікаў і можна пакатацца на драўляным кані ў крузе пад музыку. Аднак ён меўся ў адзіноце, нясмеласці і яшчэ ў прыкрасці ад вагання: патраціць на сябе гэтыя грошы, якія даў Пятрок, ці не патраціць? Другія хлопцы скакалі да знямогі, а Хомка некалькі разоў памыкаўся запрасіць на польку маладзенькую дзяўчынку з Гарадца, просценька, але міленька ўвабраную, маўклівенькую, але харошую, ды аніяк не мог насмеліцца. Калі вялікі груд глядзеннікаў раптам шухнуў у бок ад заядлых скакуноў, што быццам азялелі і не бачылі нікога і нічога каля сябе наўкола, яна мімаволі схапілася за яго руку, каб не заваліцца, і ён, наш бедны, сарамлівы Хомка, асалавеў ад радасці і, сам не ведаў што, залапатаў ёй нешта, а сэрца ў яго буйнабуйна затыхала. – Ганутка! – крыкнула ёй яе таварышка з кругу, думаючы, што яны ў пары. – Чаму ж ты з ім не скачаш? – і засмяялася. – Пойдзем, калі хочаш! – коратка кінула яму Ганутка, і не паспеў ён абдумацца, як нязнаная сіла скранула яго рукі-ногі і пакруціла яго з ёю ў польцы. Скакаць Хомка не дужа ўмеў, і скакаць было нязручна: пара налятала на пару, цяснота, а ногі збіваліся з тахту, бо кірмашовы гук і галас тушылі музыку... Вялікі пыл абняў тут усё чыста. Хомка, апрача таго, саромеўся сваіх потных, ажно мокрыя былі, далоняў... I ніяк не мог сябе прымусіць, каб не глядзелася няведама куды міма Гануткі, а каб глядзелася троху пад ногі, а троху ж і на Ганутку. Дык жа не: кінуць вочкам ёй на плечка ён сяк-так яшчэ мог, а вока ў вока – аніяк! I не меў ён таго здаволення, аб якім так летуцеў. Па скоках ён сарамліва ёй падзякаваў, а яна шчыра ці няшчыра, але з дзявочай ласкаю прамовіла: – Як ты добра скачаш... З табою дужа лёгка... I трошку з ім прайшлася. Апынуліся ля будкі з салодкаю вадою. У будцы таргавала якраз Малка. Яна прыглядалася-прыглядалася, але ў такім вялікім і прыбраным хлопцу нізашто б не пазнала Домнінага Хомачку. Калі ж ён падаў руку і сказаў ёй, недамыслівай: «Я – Домнін сын», – Малка паставіла яму і яго дзяўчыне самую вялікую пляшку салодкае вады і два гліняныя кубачкі, хаця другім парам давала толькі па адным, насыпала дзве шклянкі падсмажаных сланечнікаў, паклала два пернікі (якія тут завуцца папраднікамі) і пахваліла Ганутцы Хомку, нібы нейкага свайго радню. Хомка трошачку вагаўся: ці купляць тыя пернікі? Але Ганутка, адчуўшы гэтае ваганне, так прыхільна сказала дзіцячым поглядам сініх вочак: «Не трэба, до і без іх», – што яму раптам незвычайна забажалася канечне ўбачыць пернік на яе чырвоненькіх, мякенькіх вусначках. Калі ж яны так сядзелі і частаваліся, падышоў сюды дзед з цэлым бярэмам дудак-пасвісцелей. Дзед перакінуў бярэма на левую руку, узяў адну пару, прадзьмуў іх, абцёр і зайграў вясельную песню, каб прывабіць на свой тавар купцоў. Усе – і Хомка, і Ганутка, і нават заклапочаная сваім убогім торгам Малка – з прыемнасцю слухалі, як ён іграў. Груд моладзі абступаў усё цясней старога дудачніка, аж вось нейкі паніч, мусіць, паповіч ці малады настаўнік, захацеў выбраць у яго адну пару. Перабіраючы ўсё бярэма, якое стукала, як стукае ўсё пустое з тонкімі і звонкімі сценкамі, ён сказаў аб адной пары: – Эта пара нікуда негодна! – Нягодна, малады чалавек?! – вясёла звярнуўся да паніча дудачнік, узяў гэтыя дудкі з бярэма і, не адвязваючы іх, а толькі троху да іх нахіліўшыся, зайграў... Ды так зайграў, што вялікі груд людзей адразу сцішыўся, слухаючы. – А што: нягодна, малады чалавек? Во і бярыце за тры капейкі ды грайце на здароўе, пацяшайце сябе і добрых людзей... Толькі вы на іх так не зайграеце. Тады Хомка нясмела пахваліўся сваёй дзяўчыне, што і ён умее іграць на пасвісцелі, толькі, пэўна ж, так, як дзед, ён не зайграе... А дзяўчына прыхільна слухала. Тым часам недалёчка адгэтуль у Петрака пачаўся з гарадчанамі вялікі неспакой. Гарадчане, наругаючыся, махалі грушавымі тросткамі, абступіўшы з усіх бакоў сваёю вяткаю яго і Аўдулю. I ўвесь разбойны натаўп марудна рушыўся да Малкінае будкі. Пятрок шныхаў вачыма, шукаючы Хомку і асмолаўскую грамаду. Малка, пачуўшы нядобрае, штосьці шапярнула Хомцы на вуха. Ён ускочыў і меўся кінуцца туды, дзе скачуць, бо там былі бязмаль усе асмолаўцы. Аж у той жа момант, на ваччу, як зміргнуць вокам, бусайла-гарадчанін перацягнуў Петрака па плячах сукаватаю папірашкаю і распаласаваў яму крамны чорны пінжак. Ганутка ўхапілася з вялікага ўпуду за Хомку так, што яму няможна было вырвацца. Беглі на падмогу асмолаўцы, уцякла некуды Аўдуля, загаласіла Малка ў небяспецы за свой тавар. Другі нейкі гарадчанін, п’яны-п’янюсенькі, убачыў пры будцы асмолаўскага батрака з сваёю гарадчанкаю – і ані з тога ані з сёга дыргануў суножку пад Малкіным ятком-услонам... Усе цукерачкі, сланечнікі і бедныя мудрагелістыя асушачкі пасыпаліся ў пыл, вакамгненнем трапляючы ў кішэні ласых свавольнікаў-малечы, што тут як тут былі. Хомка на ўсю сілу, з абурэння, штурхануў п’янага буйлу ў грудзі, але неяк зачапіўся ботам за калячок ад будкі, адарваў абцас і сам шлёпнуўся і расцятнуўся ў пыле. На яго хтосьці заваліўся, хтосьці наступіў нагою, а белая вышываная кашуля жаласна запэкала і ўпэцкалася. Падбеглі асмолаўцы і зараз зваявалі гарадчанаў і аправілі Малкін гандаль, даўшы троху ў каршэнь гарэзлівай малечы і шчодра заплаціўшы за салодкую ваду, якой цяпер, пасля слаўнага бою, выпілі многа. Малка збольшага змятала ніткаю Петракоў пінжак, а Пятрок, у адной кашулі, стаяў героем сярод дружыны, рагатаў на ўсю глотку, смешна паказваючы, як была прыгода, і шкеліў з гарадчанаў, з таго, як яны ўцякалі пабітыя. – А дзе ж наш Хомачка? – пачалі пытацца хлопцы. А Хомка, збіўшы з сябе крыху пыл, уцёк за будку шукаць Ганутку... Сэрца яго зашчымела: дзяўчына сядзела з адным сваім гарадчанскім хлопцам, якраз браценнікам таго п’янога, што абярнуў услон. Хомка прыстоіў за рогам будкі, каб не кінуцца ім у вочы, і ўбачыў, што Ганутка смяецца, а той ёй нешта кажа. Хомка прыліп, калі пачуў: «Батрак... хварсіць у чужых ботах і ў гнілым брылі». Хомчыны рукі адразу асцюдзянелі. Яму нястрымана хацелася кінуцца на ворага, і кінуўся б, каб толькі не было тут гэтае Гануткі. Добрая ж і яна! Ды гостры гнеў хутка зацьміўся цяжкім прыгнётам, роспаччу і злосцю да ўсяго на свеце – так, як бывала і ў яго дзеда і ў бацькі, алкаголікаў. Яму цяпер было так, быццам ён – гэта не ён. Нехта другі, а не ён цешыўся з харошага жыцця яшчэ сёння раніцою. Нехта другі, а не ён, а калі ён, дык не ўчора надвечар, а даўна-даўна, як у тумане, сядзеў на раллі, скарадзіўшы жыта... Праляцела, як сон, і з нейкім болем і цяжкасцю вялікаю, што гэта ж ён сам сядзеў учора на раллі... адпачываў у чырвоным золаце сонца на захадзе... смакаваў сала з халодным блінам... радасна пазіраў на роўненькія слядкі ад кляцоў... на сваю добрую працу... I быў тады шчаслівы, здаволены жыццём – жыццём аратая, бо ў тым была праўда жыцця... I думаў тады салодка аб лугвенеўскім кірмашы, пагуляць на якім меў права за сваю працу... Хто ж гэта перамяніў яго, зрабіў яго іншым, адабраў у яго радасць і супакой і апаскудзіў яго? Чаго цяпер жыць? Адно... памерці! Але і думка пра смерць праходзіць безуважна... Усё на свеце нічога не варта... А бадай жа яно проклята было! Хлопцы знайшлі Хомку, пацягнулі з сабою і ўпаілі нейкаю бурдою – мешанінаю гарэлкі з півам і салодкаю вадою. I ўсё рагаталі, рагаталі... А потым, пабраўшыся пад пашкі, а іншыя, абшчапіўшыся з дзяўчатамі, пабрылі з песнямі, і ўсё з рогатам, з дурным гоманам у сваё Асмолава. Хомку валок Пятрок – і ўсю дарожачку строіў жарты з яго першага вялікага кірмашу, з яго першых заляцанняў да дзяўчыны і з таго адарванага абцаса. Ён выцягнуў абцас з Хомчынай кішэні, шпурляў яго далёка наперад па дарозе, станавіўся ракам, станавіў і Хомку так жа сама ракам – і абодва паўзлі па траве, курняўкаючы, як каты. Паўзлі да таго месца, дзе шпякнуўся абцас, знаходзілі яго, і Пятрок ізноў кідаў, і ізноў яны, п’яныя, вытвараліся катамі... Хомку было ўсё ‘дна. Тупое і цяжкое адурэнне пайшло на яго, прыціснула яго, згняло яго... Ён пакараўся Петраку, ішоў, поўз, смяяўся, крычаў, і пяяў, і хацеў плакаць... I з такім жа тупым подзівам заўважаў патроху, што няма ўжо дзённай духаты, што ўжо распаўсюдзілася прыемная вечаровая прахалода і налягае змрок з цёмнаю начою...
|
|