|
|
ШКОЛА ЖЫЦЦЯ
I
У родзе героя нашае гісторыі было колькі, ад бацькі-дзеда і далёка-далёка ўгару, слаўных выпівак; былі аж, на свой лад, знамянітасці ў той справе, слаўныя на далёкую мужыцкую ваколіцу – значыцца, вёрст на дзесяць і на пятнаццаць па радыусу, да тых межаў, за якімі разлягалася слава сваіх ужо для той сумежнай ваколіцы знамянітасцей.
Дык, мусіць, вырадкам, на просты погляд, удаўся герой нашае гісторыі, бо на погляд людзей наўчоных такія прыпадкі бываюць. Ён душыцца (праўда, яшчэ малы, не прызвычаены), ён прост душыцца ад гарэлачнага паху. Ён мімаволі ад галавы да ног не раз здрыгнецца, як у трасцы, калі стаіць сярод спіртовых вазакоў, ля броварнага складу, і калі ў паражняковых, якім ужо заплочана, смярдзіць з роту, як з самае паганае бочкі.
О, гэтыя жалезныя спірытусовыя бочкі! Маленькі Хомачка чуе смярдзючае душэнне ў глотцы не толькі тады, калі хоць у думцы бачыць іх, – не надта ж і смярдзіць ад іх, а калі запячатаныя, дык і зусім нічога не смярдзіць, – не, яму робіцца мляўка і цесна ад тых ужо гамонак, што «ў суботу ізноў павязуць на станцыю спірт». Мляўка ад паху п’яных, цесна ад бочкі на маленькіх, голых і сцюдзёных санках. З якога боку ні прыткніся – бочка разляглася шырока, як карова, цяжка і няўважна, як калода.
Закапцелі чырвоныя мураваныя сцены бровару – круглы год, зіму і лета, а найболей, аднак, узімку копціць у паветры вялізны, высачэзны, закураны і з цікавым чорным драцяным калпачком цагляны комін. Гоняць там гарэлку з бульбы і жыта.
Спацькі б дый спацькі пад цёплым кажухом, а трэба ехаць разам з бацькам, трэба цёпла абувацца, апранацца ды ісці на сцюжу дый садзіцца на чужыя сані (на сваіх, горшых, едзе бацька сам).
Да бровару ад хаты блізка, і сцюжа, хоць дужа прыкрая малому пасля цёплай хаты, нядоўга цягнецца, каля бровару можна пагрэцца.
Тады – бровар. Шум, лаянка. Пояць коні. Яму трэба іх трымаць, пакуль бацька з мужчынамі ўскоціць па дошках на кожныя санкі па бочцы.
А потым ехаць – далёка, нудна, у страшэнным холадзе...
Маўчыць на пярэдніх санях бацька. Баіцца, каб не астацца ці не заехаць як-небудзь дрэнна, хлопчык. I так бывае часта-часта... I ў мароз, і ў замятуху... Сядзі ў сцюдзёных поцемках ля праклятай, з двума рагатымі абручамі бочкі, што пячэцца, як агонь, сваім марозным жалезам, калі не хочучы даткнешся да яе. Вялікая, грубая – распірае ўсе санкі.
«Скрып-скрып... скрып-скрып-скрып... чжык-жыжы-шшш... гоп-чык!.. скрып-скрып...» – пішчаць на снезе прыдаўленыя бочкаю палазы. Шкода каня, хоць і чужы, – цяжка яму. А свае кабылы – яшчэ жалчэй: яна ж слабейшая, і баіцца яна бацькавага пугаўя па ваччу, як Хомачка баіцца яго крыку і балючай пугі.
– Гэй ты, варона! Не зявай! – крычыць на яго нехта, абганяючы; вязе двух у чорным – паноў ці гандляроў.
А зусім цёмна, і снег сыплецца ў вочы.
– Не засні! – крычыць і бацька спераду. – Злезь, прабяжы, ну!
Хлопчык выскаквае з санак і бяжыць ля іх збоку, не трапляючы, топячыся ў кучках снегу. А ззаду бегчы – баіцца астацца.
– Ну, тут гладзенька: паедзем шыбчэй! – ізноў чуваць бацькаў голас.
Коні пабеглі. Хомка доўга не можа аддыхацца, патроху адпачывае, прытуліўшыся ў перадку саней да пучка тырчастае саломкі.
Снегавая бягучая дарога ўцякае, бы нейкі бягучы паласаты змрок уваччу; уцякае з-пад саней, з-пад вока назад, туды, дзе бярозавыя прысады і нейкія кусты белазаснежыліся з усіх бакоў і зліваюцца з шэранню ночы.
Ён не спіць, а толькі дрэмле, але сніцца яму нешта такое ж цёплае, слаўнае...
* * *
Вось прывялі яны, вярзецца яму, пасвіць коні ў Боцікі. (Так празвалі ў іх балота за тое, што, выходзячы з яго, кожны меў на нагах чорныя боцікі з гразі, як з лепшае гамбургскае скуры.) Вось саскочыў ён з кабылы, добрай кабылы, што-ткі разжыліся і купілі яе на кірмашы на праводніку ў Горадзе. Трэба ж яе добранька, прыгожанька спутаць. А яна махае ад зыку хвастом, як ачмурэлая, проста сячэ яму ў вочы і па шыі, б’е сябе нагамі пад бруха, дзе смалою ліпнуць вялікія смелыя авадні і дробненькія, ды ўедлівыя, злыя мушкі. Кусаюць аж да крыві. Сцёбае кабыла па баках і пад ногі хвастом, вось балюча сцебанула і яго, кончыкам хвосту, па саменькаму ж вуху – не стаіць ніяк, няможна яе спутаць. «Гэй ты, варона! Не спі, змерзнеш!» – крычыць нехта, абмінаючы. А нікога няма, толькі здаецца. «Не, не змерзну», – шэпча ў адказ ці то сабе, ці то няведамакаму. «Нагу! Нагу! Кабты здохла!..» – крычыць ён на кабылу, сагнуўшыся і баючыся, каб яна не ўдарыла яго няўмысля капытом, і цягне за пута адну спутаную нагу да другой, яшчэ простай нагі. А пута аніяк жа не даходзіць, бо не стаіць кабыла. Не-ткі, удалося зашпіліць пута... «Ваўкарэзіна! – закрычаў ён, як крычыць на яе бацька, – у балота! Нэ-э!» – і турыў яе ў самую патапечу. I ўсе хлопчыкі, звязаўшы аброці ў пукі, гналі коней у балота аж да купніку з высокаю маладою асакою. Коні скубуць там яе, вязнучы па самае бруха. Нікуды яны адгэтуль не ўцякуць, панскі лес і ўсякая шкода адгэтуль далёка, дык смела можна справіцца схадзіць у ракі... Пайшлі ў ракі, а цёплае паветра абдавала проці ветрыку, быццам першым душком у лазні. Краскі – белы рамон, мякенькая ліпкая смолка, нават жоўты казелец – быццам пасмяші пад сонцам і толькі зрэдку пакорна калыхаліся пад тым гарачым абдаваннем ды ізноў ніклі ад мляўкае знямогі ў такі гарачы дзень. Конікі, ці, як іначай завуць іх – кавалі, і яшчэ нейкія скакунцы без концу звінелі, звінелі і тоненька бразгацелі сваім нябачным рассыпаным хорам, быццам многа слабых бразгучых кос пад кляпцом на бабцы ў касцоў. Ракіты і альшэўнік, а і пагатоў таго, ніцы лазняк туліліся ніжэй з берагу да вады, цёплай і ленаватай у закруцістай Плёсцы. Хлопчыкі адбеглі далёка ад Боцікаў, аж пад самыя віркі, дзе ў пячурах, пад карчамі, сядзелі, пахаваўшыся ў холадзе, старыя ракі. Беглі хлопчыкі навыперадкі, а ўгледзеўшы вірок, з якога была рада пачынаць, паддалі духу ў бягні. Бегучы, расшпільваліся, распяразваліся і здзявалі кашулі, Хомка троху астаўся. Яму, прызнацца, было страшнавата лавіць ракі, бо яго напалохаў бацька, што з пячуры, замест рака, можна выцягнуць слізкую вужаку, а яна ўкусіць – і можна памерці. Ды ўсе лавілі ракі, і цікава іх лавіць: запусціўшы голую руку, гэтак па шыю, у сцюдзёную, у пячурах яшчэ сцюдзянейшую ваду, пад самае альховае карэнне, зашчупаць у каравым карчэўі ў пячурцы, у зямлі, каравага, цвярдога, старага рака, схапіць яго за броню, каб не сціснуў палыда кляшнёю, і цягнуць... выхапіць з вады і кінуць на бераг, на траву-мураву, дф рак будзе шавяліцца і паўзці! I Хомка раздзеўся і звязаў кашулю і штаны паяском у камочак, паклаў ля сябе з аброцяю і сеў на беразе. Ногі спусціў у ваду, каб патрошку абышліся ў халодненькім. Сцюдзенавата левай назе... З-пад пазухі тхне трошку-трошку чутным, але войстрым пахам поту; гарачае паветра аблівае цела, з маленькаю радзімаю плямкаю на баку, аблівае сваім непякучым цяпер павевам, авадзень гудзіць дый цікуе сесці хлопчыку на голую спіну. Нагам так добранька, ды нешта ўсё халадней і халадней, чым усяму целу. Вось зараз ён кінецца ў ваду і паплыве...
– Не спі ты, дурань! – крыкнуў бацька і балюча таргануў: – Ці змерзнуць хочаш? – і выкінуў яго адным махам з санак. – Прабяжы троху, зараз абагрэемся ў заездзе.
* * *
Чорныя будынкі высоўваюцца з шэрай і снежнай начавой плямы, – як добра, што ўжо прыехалі сюды, дваццаць вёрст уехалі, а цяпер, мусіць, толькі першыя пеўні прапяялі на курасаднях пад страхою. На вуліцы гэтага ці то малога мясцечка, ці то выселак з капліцаю, манаполькаю, крамаю і заездам, на вуліцы тут цяпер ціха, сонна і снежна; толькі ў хаце заезнага двору яшчэ відаць слабенькае святло скрозь замерзлыя, чырвона-бліскучыя, незвычайна прыгожыя, дзіўныя шыбы; на падворку яшчэ тупаюць коні, скрыпаюць санкі і чуваць прастуджаныя мужыцкія галасы. Але вароты і надворныя дзверы – усё зачынена, замкнута, бо позная пара, позны вечар, ноч.
Хата ў заезным двары падзелена: у чыстай палавіцы жывуць гаспадары, у чорнай – начуюць вознікі. З чыстае каморы далятае аднатонна і далікатна дрыжачы голас старэнькага законніка, у якога вялікая беленькая барада, шырокая да плеч і даўгая на ўсе грудзі. На дробненькай, у параўнанні з барадою, галоўцы сядзіць чорная шапачка-ярмолка. Стары моліцца Богу. Ён і бубніць, і плача, вые, і гаркочыць, і енчыць, і пяе, і жаліцца, і сварыцца... Толькі сам фозны Егава, бог іудзейскі, можа разабрацца ўва ўсіх пералівах гэтай гарачай, ярай і жудаснай малітвы. А з чорнай палавіцы ў чыстую, з чыстай у чорную, адтуль сюды і ізноў назад ходзіць гаспадыня – старая і таўстая, неахайная, незвычайна цярплівая семітка, жонка таго далікатненькага, чысценькага, белабародзенькага дзядулі. Яна супроць яго – маладая, бо трэцяя ці чацвёртая, здаецца, у яго па ліку. Ходзіць з ключамі пры поясе, бразгае, мякка, аднак, ступаючы валенцамі па радняных посцілках-дарожках у чыстай палавіцы. Калі стары богамаленнік троху сціхае, тады байчэй цікае ціхі гадзіннік на сцяне і цяжка сапіць за драўлянаю пераборкаю, закапаўшыся ў кучу пярын і падушак, маладая пара – зяць і дачка старых. У старых – дзяцей без ліку, але ўсе яны рассыпаліся па ўсіх краях, блізкіх і далёкіх, знайшоўшы хто лепшую, хто горшую долю: музыканта, каваля, дантыста, крамніка, студэнткі, капялюшніцы... I жывуць старыя ў сваім доме толькі з адной гэтаю дачкою і зяцем-прымаком. Зяць – бойкі чорнабародзенькі чалавек, які пакуль што жыве ў цесця і займаецца абы-чым, нават стаіць над кароваю, калі яна п’е пойла, але ён пэўны ў сваіх здольнасцях і цвёрда ведае, што будзе багацейшы за свайго бацьку, і дзеда, і прадзеда і будзе мець капіталу на сотню гэтакіх кароў. За другою пераборкаю дзікае і грубое стварэнне, батрачка Матруна, калыша дзіця маладой пары. Калыша і ўвесь час бурчыць, як злосны сабака над косткаю: усіх яна груба лае, усіх, і дзіця нават, груба кляне, на ўсіх і на ўсё груба бурчыць... У чорнай жа хаце, на лаўках, па застоллю, на печы і на запечку, на падлозе, загарадзіўшы старой гаспадыні праход, ляжаць у сваіх цяжкіх і з прэлым духам, як ад мокрага надвор’я, вопратках, сярод розных лахманоў, збруі, торбаў і хамутоў, ляжаць мужыкі-вознікі. Найбольш тут спіртавозаў, але ёсць і што вязуць пяньку ці лён, красны тавар ці бочку селядцоў. Сапуць і хрыпяць, спрасонку цмокаюць і балмочуць, паганяюць ува сне коней і лаюць немаведама каго. Два чалавекі разлягліся на голым засмечаным стале, на селядцовых хрыбцінках і крошках хлеба. А каля іхных ног у вялікіх лапцях селі-прымасціліся таксама двое, гэта спозненыя: слабенькі дзед і здаровы, мурласты і шырокі ў плячах яго пляменнік-хлопец; не хапаючыся, а са сціплай, павольнай паважнасцю, як усе сяляне, ядуць яны селядца з хлебам, дастаючы той хлеб раз па разу з торбы, адкрайваючы па скібцы і ізноў хаваючы краец у торбу. У парозе ж, у даўгую, настаўленую ў комін чорную бляшаную трубу грымеў-грымеў, пыхаў-пыхаў і супакоіўся-ткі нанач, не прычакаўшы новых начлежнікаў, запэцканы пузаты самавар.
Так позна, што ўжо нікога болей да самага свету можна не спадзявацца.
Аж не: шумяць на вуліцы сані, шаруюць па снезе і заціхаюць ля варот. Сталі... Пахадзіўшы там ля коней, ля варот, тупае чалавек на ганку і потым стукаецца ў дзверы: тук-тук-тук!
– Во, ты казаў: дужа позна! Яшчэ некага і пасля нас Бог нясе, – гаворыць спакойна пляменніку ціхенькі дзядок, абціраючы рукі ад селядцовага соку аб анучы на нагах.
А знадворку ўжо: ту-ду-ду-ду-у!.. – дужэй. I глуха чуваць пазяблы голас:
– Адчыніце! Адчыніце!
Шлёпае гаспадыня з чыстае каморы бліжэй да чорнае хаты, але не выходзіць, бо, мусіць, ужо яна раздзеўшыся, і шукае чалядку:
– Матруна! А Матруна! Ці ты гэта аглухла?
– А яна сабе спіць, закалыхаўшы бахура, дый нічагусенькі! – кажа вознік-дзед, не зірнуўшы на пераборку. Затое туды паглядзеў яго пляменнік-хлопец.
– Матруна! – крычыць ён раптам, як у полі...
– Ой, як ты крычыш! Ой, як ты крычыш! – гневаецца гаспадыня замест падзякі за помач. – Ай ты думаеш, хлопец, што ты ў стадоле? Усіх узбудзіш сваёю дурною трубою, а нашто?.. Матруна, Матрунка! Ну дос табе ўжо не чуць, пачуй ты ўжо хоць раз ды ідзі пытайся, хто там лезе, ну!
З неахвотаю выпаўзае касалапая Матруна з-за свае дашчатае пераборкі. Сонна пацягваецца, чэша сцягно, пасля карак, а тады працірае свае буркалы і кляне:
– А мамачкі! Усю ночачку едуць а едуць, каб яны жыватом паехалі. Дню з іх мала, каб ім яго даў Бог не прыждаць болей ніводнага...
А ткі пайшла.
Скрозь хатнія дзверы далятае з холаду, з сенцаў, размова. Гамоняць з абодвух бакоў зачыненых надворных дзвярэй. Матруна сварыцца, каб спагнаць злосць, што яе патурбавалі сосну.
– А хвароба на вашу галаву! – крычыць яна, а што кажа там той за дзвярмі, няможна разабраць за яе голасам. – Прыйшоў на вас чорны год! Спі-і-ірт? Хадзяйка сёроўна ня пусця! Што? А дзе хоця! На вуліцы дык і на вуліцы... Было не браць малога, а мне што? Ды кажу ж табе, што ўжо няма куды... поўна вас, чарцей-д’яблаў! А мамачкі, во прыліп, як смала да Піліпа. Пайду спытаюся ў хадзяйкі...
– Матруна!– гневаецца гаспадыня. – Каб ты ўжо там анямела. Што ты там гамоніш, ой, што ты там гамоніш?
Матруна варочаецца назад.
– Два вазы з спіртам, – рэферуе яна гаспадыні, няхораша скоблячы то зад, то перад, – хлопчык там акалеў, ці што: напрамілы Бог просяцца.
– Кудой я іх пушчу?! Хай едуць у Слабодку.
– Ну, Пэся, – уступаецца вознік-дзед, – як-то не пусціць чалавека? Невялікія мы паны, змесцімся, а плохато яму яшчэ на Слабодку валачыся, калі хлопчык акалеў.
– Ты здурнеў, стары! Кудой жа ж я іх пушчу? – гневаецца гаспадыня, а тым часам знадворку ізноў пачалося: ту-ду-ду-ду-у!
А дзіця за пераборкаю варушыцца ў сваіх пялюшках ад гоману.
– Ой, Божа мой! – стогне гаспадыня, – ой, Божа мой! Матрунка! Ідзі ты пратуры іх ад нашае хаты, каб не тлумілі галаву... ці ўжо – пусці ты ўжо іх, пусці ты ўжо іх!
I цераз нейкі час бэхае аб сцяну завал, сані скрыпаюць на падворку. А яшчэ цераз нейкі час паказваецца ў дзвярах камок лахманоў – хлопчык, а следам за ім, з мёрзлымі вусмі і барадою, запарошаны снегам, – бацька.
– Добры вечар! Хлеб ды соль! – кажа ён.
– Добрае здароўе! Хадзіце вячэраць! – адказвае дзядок.
– Вячэрайце на здароўе! – канчае прынятыя звычаем прывітанні бацька.
– Авёс браць будзеш? – падступаецца зараз Пэся.
– Свайго трохі ёсць... Сена хунтаў дзесяць дай, – трэба ж табе зарабіць.
– Зарабіць?.. З вас заробіш... А селядцоў?
– Не, якія там селядцы: ці мы не вячэраўшы паехалі, ці што? А во сотку, калі маеш, дай – пагрэцца.
Гаспадыня дае сотку і ідзе спаць. Матруна ўжо даўно схавалася. Толькі дзед яшчэ мусіць распытацца: хто, адкуль, што вязуць і чаму так позна? I свае справы дзед хоць каротка, але пераказвае, бо як жа не сказаць чалавеку, не пагаманіць з ім? Ды вось, што трэба – сказана, і пара спаць. За паўгадзіны ўсё сціхае. Не моліцца старэнькі законнік, не кугакае малое... Толькі акалелы герой наш, перастаўшы-ткі дрыжэць, даволі часта, аднак, кашляе на печы, кашляюць патроху і другія вознікі, а на сцяне, пад самай столлю, бойка цікае гадзіннік, хоць старэнькі і ціхі, а цяпер такі звонкі: цік-цік! цік-цік! – і аж у ім звініць. Смярдзючая капцёлка ледзь асвятляе сваім маркотным гарывам яго рагаты цыферблат, некалі беленькі, з зялёнымі красачкамі. Спяць...
II
Спіць хлопчык, як забіты, і кашляць перастаў. Вярзуцца яму сны ўсякія. Сніцца яму, сніцца яму, што спіць ён у сваёй хаце, на палу ля сценкі. Прачнуўся ён удосвецця, уздыхнуў і расплюснуў вочы. Агледзеўся і прыслухаўся, лежачы ціхенька ў цёпленькім. Светач вісіць на шосце ля полу. Лучына гарыць невясёла, як заўсёды. Угару ідзе ад яе палавы дым. Часам яна дыміць, часам дужа разгарыцца, часам стужачкаю жоўтаю ўбок пяе пра зіму, пра маркоту: джжж... На мост валіцца чорнае вугалле. Адтуль, дзе гарыць лучынка, цягне цяплом у сцюдзёнай, сумнай хаце. Ціха. Матка сядзіць на палу і маўкліва прадзе, толькі верацяно трынкае. На калодцы сярод хаты сядзіць бацька; дастае з чыгуна, з цёплай вады кружкі лык, раскручвае іх на руку ў другі бок і кроіць, адкідаючы тонкія, даўгія акраўкі, з якіх малыя дзеці плятуць лапці, каб наўчыцца плесці, не псуючы добрых лык. «Кату лапці», – скажа незюклівы бацька на тое няўмельства. Паправіць матка лучыніну, адаб’е вугаль, каб яна не дыміла. Тады возьме верацяно ў складзеныя далонямі рукі, як складаюць іх каталікі, молячыся, і раптам цярне іх адну аб адну... Верацяно, павіснуўшы на нітцы, доўга-доўга круціцца, аж пакуль матка не падхопіць яго. А падхапіўшы, яна шыбка-шыбка наматвае нітку спярша зболыпага на руку, а тады зараз, ужо як мае быць, – на вераценца. I скубе, і скубе яна леваю рукою мычку, часам дужа скоранька насліньваючы аб язык самы працавіты палец. I хлопчык мімаволі варушыць сваім такім жа пальцам. А яна цягне і цягне рукою ад сябе, круцячы верацяно, – убок, убок – і далёка наадмах, аж пакуль хапае той рукі. Ад яе працы (любая мамачка!) вее ў сэрца з асцюдзянелае хаты цёплым сумам. Гэтак цягнецца і вее сумам нашае жыццё... Ад яе верацяна звініць нудны і слабы, як камарыны, гук, даўгі, безупынны і жаласлівы, як гэтая даўгая, цёмная, сумная зімовая ноч, з познымі вечарамі і раннімі досвіткамі: трынь-трынь-трынь!.. I ўсё ціха і ціха сапуць, сплючы, дзеці, і рэдка-рэдка ціхенька сакатне пад печчу курачка, паварушыцца там і змоўкне. А на вуліцы шугае вецер, а тут лучына гарыць сваім вагам, і хочацца ляжаць доўга-доўга. Але трэба ўставаць, варушыцца, брацца за работу, за розныя бягучыя справы. Вось шугнуў за сцяною злюшчы вецер, сыпнуў у замёрзлае акно снегам – і сціх. Э, толькі трэба раптам, доўга не думаўшы, падхапіцца, і не будзе шкода вылязаць з цёпленькага на халоднае. Але ж так не хочацца... «Будзі-тка ты яго! – кажа бацька матцы. – Хай устаець, у дровы паедзем. Ну-ка, Хомка, уставай!» – крычыць ён сам.
* * *
– Уставай! – сапраўды кажа бацька над ім, торкаючы за плячо, але не ў сваёй хаце, а ў чужой, у нялюбым заезным двары. Цела ные, ломіць косці, ляжаў бы, ляжаў, але трэба ўставаць...
Некаторыя вознікі сядзяць, ужо апрануўшыся, і кураць. А той вознік, што вязе крамніка і што спаў з хлопчыкам на печы, падлажыўшы хамут пад галаву, стаіць цяпер сярод хаты, зусім гатовы ехаць, падперазаўшыся, у рукавіцах, пуга ў руцэ, і голасна бурчыць:
– Што такое? Дзе ж ён мог дзецца: быў прывязаны да гужа, а цяпер няма...
Справа ішла, як зразумеў герой наш, аб церассядзельніку (іначай кажуць – падпінак).
З чыстай каморы выходзіць і сам крамнік, таксама гатовы ехаць, высокі і шырокі, з чорнаю барадою. Ён злуецца, што не ўсё гатова ехаць, каб зараз ехаць, і насмешліва кідае падазрэнне:
– Раменны... Можа, хто захацеў пазычыць?..
I хлопчык і бацька напранаюцца. Хлопчык баіцца, каб не падумалі на яго, што ён украў: бо ён жа спаў на печы, ён жа мог адчапіць сабе раменны падпінак.
– Што такое? Нікога на печы не было, апрача гэтага хлапца ды мяне з хамутом, – бубніць і вознік на крамнікаў здагад.
На гоман узбіваецца з прыспанымі, нездаволенымі вачыма гаспадыня, узнімаюць калматыя галовы і тыя вознікі, што яшчэ спалі.
– Гм, падпінак укралі! Каб на заезным двары ды красці, ні разу гэтага не было, – устаўляе сваю ўвагу адзін з іх, што без барады, але аброс мохам і худы-худушчы дзядзька.
Хлопчык бялее, сэрца яго б’ецца рэдка-рэдка, але страшэнна дужа, і ў нагах – прыкрая мляўкасць: «Як яны могуць думаць на мяне?» Але і бацька глядзіць на яго, быццам спытуючы: мог зрабіць гэтак яго сынок ці не?
– Эх, хлопчык, ты часам як-небудзь не ўзяў на печы церассядзельніка раменнага? – з насмешліваю пэўнасцю, што не хто – хлопчык украў, пытаецца ў яго крамнік.
– Божа мой! – бядуе, апрытомнеўшы, гаспадыня, – век у нас гэтага не было, каб зладзейства... Не такі ж у нас заезд.
– Не, я не браў, – неслухмяным языком кажа хлопчык.
– Ану, распранайся, пашукаем! – смяецца нягодным, прыкрым смехам крамнік.
– Не, ён не возьме! Што вы гэта, добрыя людзі? – уступаецца-ткі за яго бацька.
Вознік тым часам яшчэ раз узлез на печ, адсунуў пустую скрынку з-пад яец, мяшок з нейкім жалеззем, бляшаную трубу, кійкі, усё, што там ляжала, абмацаў усе куткі, – няма! Абгледзеў сябе самога з усіх бакоў, перавярнуўся колькі раз і пашчупаў сябе перад усімі, – няма!
– Што ж, трэба трэсці, – кажа тады худушчы безбароды дзядзька.
I крамнік смела падышоў абшчупваць Хомку... Шчупнуў пад пахамі, за пазухай, ля лапцей... Бацька глядзеў, як каменны, гаспадыня глядзела з жалем, дзед той, добранькі вознік, глядзеў з крыўдаю, і ўсе вознікі глядзелі з паганаю цікавасцю на беднага малога хлопчыка. Як баяўся ён, каб ногды нейкім дзівам не знайшлася прапажа якраз у яго. Ён ужо сам не быў у сабе пэўны: браў ці не браў? Можа, узяў як скрозьсоння... А крамнік быў незадаволены, здзіўлены, што нічога не знайшоў, і падазрона кінуў вокам на самога бацьку...
I тады ў хлопчыка высахла ў роце, як у самы гарачы жніўны дзень, не чуў ён ні ног, ні рук: барані бог, знойдуць у бацькі... мог бацька ўкрасці сабе на сотку.
– Трэба ўсіх трэсці, – кажа крамнік, – чаму аднаго хлопчыка? Аднаму – крыўда, усім – не крыўда.
– Усіх дык усіх, – нездаволена, але шчыра згаджаюцца вознікі, – усіх дык усіх...
– Трэсці – справа гэта прыкрая, але зладзейства – справа таксама дрэнь, – кажа худушчы дзядзька і ўжо расшпіляецца.
– Чаму гэта ўсіх? – разважае гаспадыня. – Пасля гэтага, што прыехаў апасля ўсіх, ніхто на печ не лазіў. Чаго табе было лезці? Пра што ты гаманіў там з сваім хлопчыкам? – пытаецца яна ў Хомчынага бацькі.
– Браточкі! Чым-чым, а злодзеем не быў яшчэ, – шукае спачуцця бацька. – Але трасіце сабе... трасіце... – расхінае ён свае лахманы.
Крамнік і яго вознік бяруцца за бацьку, і хлопчык, сагнуўшыся, шядзіць, як яны лезуць у бацькаву кішэнь, шчупаюць ля пояса, пасля кажуць: «А дай-ка торбу», – і глядзяць у беднай торбе.
– Можа, ты на санёх забыўся? – пытаецца гаспадыня ў таго возніка.
– Ды не ж, кажу табе: прывязаўшы быў пры гужу, – сварліва адказвае той, але ідзе на двор, каб паглядзець яшчэ раз.
I болей нікога не сталі трэсці.
«На нас толькі думалі», – цяміць хлопчык, і цяпер ён ведае, што бацька будзе злосны, будзе сёння ўвесь дзень біць коней і крычаць на яго. А за што?..
Падводчык зараз, але марудна ідзе ў хату.
– Е, – вінавата і панура кажа ён адно слова, маючы падпінак у руцэ.
– Дзе ён быў? – пытаецца крамнік. – У чыіх санёх?
– Неяк утаптаўся ў снег ля возу пад павеццю.
– Дурны ж ты, дурны! – лае яго, павесялеўшы, гаспадыня.
– Яшчэ злодзеем не быў, – важна аглядае ўсіх і бацька. – Ну што, сынок? Людзі думалі, што зладзеі, ажно і не! – жартуе ён з сынам так, што Хомка баіцца яшчэ болей.
– Дарма пакрыўдзілі чалавека, – уступаецца тады і добранькі вознік-дзед.
Хлопчык, аднак, ужо меней любіць яго цяпер, бо раней і дзед, як і ўсе, маўчаў, не заступаўся.
– А ў цябе хто пытаецца? – гыркае на яго, мужыка, крамнік. – Усе вы добрыя!
– Яно і спаміж вашага брата бываюць гэрцыкі! – не баіцца яго дзед.
– Што? Што ты мне тут лезеш? – падступае з вялікім запалам шырокі той, чорнабароды крамнік...
– Спалохаўся цябе, як кабыла зайца! – зняважліва жартуе дзед і дадае: – Перш самога б цябе патрасці, каб цябе лысыя трэслі...
Крамнік плюецца і выходзіць. Вознікі рагочуць.
– А дай-ка, Пэся, яшчэ сотку, на дарогу пагрэцца, – просіць бацька і ўкрадня паглядае на хлопчыка.
Хлопчык утупіў вочы.
– Што табе тут... манаполька? – гневаецца гаспадыня.
– Ну, ну, дай...
– Матруна! Прынясі ўжо яму сотку, хай ужо ён спакойна едзе ад нас, – згаджаецца гаспадыня.
Матруна бурчыць, сапіць, скобліцца, кляне і прыносіць сотку. Яны выходзяць.
Пад павеццю бацька выпівае, чамусьці адвярнуўшыся да сценкі, і трошку недапітага падносіць сыну.
– Пагрэйся, сынок, на дарогу.
– Не хачу я...
– Ну! Не дурэй!
Хлопчык з агідаю дапівае. Ён цяпер ведае, што ўвечары бацька нап’ецца на станцыі, дамоў нічога не прывязуць, бо нічога не заробяць пасля той выпіўкі. Бацька будзе злосны, будзе крычаць, біць коні...
Хлопчык здрыгаецца ад гарэлачнага паху, а бацька голасна разважае:
– Чым-чым, а злодзеем яшчэ не быў...
I ў яго словах ужо чуецца вялікая злосць.
Ды вось санкі заскрыпелі, і пачынаецца ізноў дарога...
|
|
