|
МАНАЛОГ ПРА ТОЕ, ЯК ЛЁГКА СТАЦЬ ЗЯМЛЁЙ
|
|
|
МАНАЛОГ ПРА ТОЕ, ЯК ЛЁГКА СТАЦЬ ЗЯМЛЁЙ
"Я стараўся запомніць тыя дні... Было шмат новых адчуванняў... Страх... Вырваўся ў нязведанае, як на Марс... Я родам з Курска, у шэсцьдзесят дзевятым годзе ў нас пабудавалі атамную станцыю. У горадзе Курчатаве. З Курска туды ездзілі купляць прадукты. Кілбасу. Атамшчыкаў забяспечвалі па вышэйшай катэгорыі. Я запомніў вялікі ставок, у ім вудзілі рыбу. Непадалёк ад рэактара. Пасля Чарнобыля я гэта часта ўспамінаў...
Значыць, так: мне ўручаюць позву, і я, як чалавек дысцыплінаваны, у той жа дзень іду ў ваенкамат. Ваенком гартае маё "дзела": "Ты, – кажа, – ні разу ў нас на зборах не быў. А тут хімікі патрэбны. Не хочаш у лагер пад Мінск на дваццаць пяць дзён?" Я падумаў: "Чаму б мне не адпачыць ад сям'і, ад работы? Пашпацырую па свежым паветры". Дваццаць другога чэрвеня тысяча дзевяцьсот восемдзесят шостага года з рэчамі, кацялком і зубной шчоткай у адзінаццаць гадзін я прыбыў на зборны пункт. Здзівіла, што нас занадта шмат для мірнага часу. Мільганулі нейкія ўспаміны. З ваенных фільмаў. I дзень жа які выпаў: дваццаць другога чэрвеня... Пачатак вайны...То аб'явяць строіцца, то разысціся, і гэтак да вечара. У аўтобусы пагрузіліся, калі цямнець пачало. Каманда: "Хто спіртное ўзяў, выпівайце. Уначы сядзем у цягнік, а раніцою будзем у частцы. Каб выйшлі свежанькія, як агурочкі, без лішняга багажу". Вядомая рэч. Гулі ўсю ноч.
Раніцою знайшлі ў лесе сваю частку. Зноў пастроілі і выклікаюць па алфавіце. Атрыманне спецадзення. Далі адзін камплект, другі, трэці, ну, думаю, сур'ёзныя справы. Яшчэ выдаюць шынель, шапку, матрац, падушку, – усё зімовае. А на вуліцы – лета і абяцалі, што адпусцяць праз дваццаць пяць дзён. "Ды вы што, хлопцы, – смяецца капітан, які нас вёз. – Дваццаць пяць дзён?! На паўгода ў Чарнобыль загрыміце". Недаўменне, агрэсія. Тут нас давай угаворваць: хто за дваццаць кіламетраў трапіць – двайны аклад, хто за дзесяць – трайны, хто да самога рэактара – множ на шэсць. Адзін пачынае лічыць, што ён за шэсць месяцаў на сваёй машыне дамоў прыедзе, другі хацеў бы збегчы, але вайсковая дысцыпліна. Што такое радыяцыя? Ніхто не чуў? А я якраз перад гэтым прайшоў курсы па грамадзянскай абароне, нам выдавалі інфармацыю трыццацігадовай даўніны: пяцьдзесят рэнтгенаў – смяртэльная доза. Вучылі, як падаць, каб ударная хваля над табою прайшла, не зачапіла. Абпраменьванне, цеплавы нагрэў... А пра тое, што радыеактыўнае заражэнне мясцовасці – самы паражальны фактар, – ні слова. I тыя кадравыя афіцэры, якія везлі нас у Чарнобыль, не надта цямілі, адно ведалі: гарэлкі трэба як мага больш, ад радыяцыі памагае. Шэсць дзён стаялі пад Мінскам, шэсць дзён пілі. Я калекцыяніраваў этыкеткі спіртных бутэлек. Спачатку гарэлку пілі, пасля, гляджу, пайшлі нейкія дзіўныя напоі: нітхінол і розныя іншыя ачышчапьнікі. Як хіміку мне гэта было цікава. Пасля нітхінолу – ногі ватныя, а галава цвярозая, даеш сабе каманду "Устаць!". А сам падаеш.
Значыць, так: я – інжынер-хімік, кандыдат навук, прызвалі мяне з пасады загадчыка лабараторыі буйнога вытворчага аб'яднання. Як мяне выкарыстоўвалі? Далі ў рукі рыдлёўку, практычна гэта быў мой адзіны інструмент. Тут жа нарадзіўся афарызм: на атам – з рыдлёўкай. Ахоўныя сродкі: рэспіратары, супрацьгазы, але ніхто імі не карыстаўся, бо спякота да трыццаці градусаў, нацягнеш – памрэш адразу. Распісаліся як за дадатковую амуніцыю, і забыліся. Яшчэ адзін штрых... З аўтобусаў пераселі на цягнік, пасадачных месцаў у вагоне – сорак пяць, а нас – семдзесят. Спалі па чарзе. Штосьці раптам прыгадалася... Што такое – Чарнобыль? Баявая тэхніка і салдаты. Мыечныя пасты. Ваенная абстаноўка. Размясцілі ў палатках, па дзесяць чалавек. У кагосьці засталіся дома дзеці, у кагосьці жонка раджае. у кагосьці няма кватэры. Ніхто не ныў. Трэба, значыць, трэба. Радзіма паклікала, радзіма загадала. Такі ў нас народ.
Вакол палатак аграмадныя горы пустых кансервавых бляшанак. Манбланы. Недатыкальны запас, які недзе захоўваўся на вайсковых складах. На выпадак вайны. Бляшанкі з-пад тушонкі, ячнай кашы... З-пад кількі... Зграі катоў... Іх – як мух... Вёскі выселены... Ад ветру веснічкі рыпнуць, імгненна абарочваешся: чакаеш чалавека. Замест чалавека – кот выходзіць...
Здымалі заражаны верхні пласт зямлі. грузілі ў аўтамашыны і вывозілі на магільнікі. Я лічыў, што магільнік – нейкае складанае інжынернае збудаванне, а гэта звычайны курган. Зямлю мы падымалі і скручвалі вялікімі рулонамі... Як дыван... Зялёную дзярніну з травой, кветкамі, карэннямі... З жучкамі... Павукамі, чарвякамі... Работа для вар'ятаў. Нельга ж абдзерці ўсю зямлю, зняць з яе ўсё жывое. Калі б не пілі па-чорнаму, кожную ноч, сумняваюся, што можна вытрываць. Псіхіка не выстаяла б. Сотні кіламетраў абадранай зямлі, неўрадлівай. Хаты, хлявы, дрэвы, шасейныя дарогі, дзіцячыя садкі, студні, – заставаліся, як голыя... Раніцою трэба пагаліцца, баішся зазірнуць у люстэрка, убачыць свой твар. Бо думкі з'яўляліся ўслякія... Цяжка ўявіць, каб туды вярнуліся жыць людзі... Але мы мянялі шыфер, мылі дахі. Тое, што робім марную работу, разумелі ўсе. Тысячы людзей. Але кожнае раніцы падымаліся і зноў яе рабілі. Непісьменны дзед спаткае: "Кідайце, сынкі, дурную работу, сядайце за стол, паабедайце з намі". Вецер дзьме. Хмары плывуць. Рэактар не закрыты... Знялі пласт, праз тыдзень вярнуліся, можна наноў пачынаць. А здымаць ужо няма чаго. Пясок сыплецца... Сэнс зразумеў аднаго разу, калі з верталётаў распырсквалі спецыяльны раствор, каб узнікла палімерная плёначка, якая не дасць лёгкарухомаму грунту перасоўвацца. Гэта мне было зразумела. Але мы капалі, капалі...
Вёскі выселены, але ў паасобных заставаліся старыя... Зайсці ў звычайную хату і сесці паабедаць... Сам рытуал... Паўгадзіны нармальнага чалавечага жыцця... Хоць есці там нічога няможна. Забаранялася. Але гэтак хацелася пасядзець за сталом... У старой хаце... Пасля нас заставаліся толькі курганы. Пасля нібыта іх павінны абкласці бетоннымі плітамі, абгарадзіць калючым дротам. Там пакідалі самазвалы, уазікі, краны, на якіх працавалі, бо метал мае ўласцівасць радыяцыю назапашваць, паглынаць. Расказваюць, што ўсё гэта пасля кудысьці знікла. Раскралі. Я веру, бо ў нас усё можа быць. Адзін раз трывога: дазіметрысты праверылі і аказаліся, што сталоўка пабудавана на месцы, дзе радыяцыя вышэйшая, чым там, куды мы ездзілі працаваць. А мы ўжо жылі тут два месяцы. Такі ў нас народ. Слупы і на іх дошкі набіты на ўзроўні грудзей. Гэта называлася сталоўкай... Стоячы елі. Мыліся з бочкі... Туалет – доўгая траншэя ў чыстым полі... У руках – рыдлёўка... I побач рэактар...
Праз два месяцы мы пачалі ўжо сёе-тое разумець. Давай пытацца: "Мы ж не смяротнікі. Пабылі два месяцы, хопіць, час нас памяняць". Генерал-маёр Антошкін праводзіў з намі гутарку, шчыра гаварыў: "Нам нявыгадна вас мяняць. Мы вам далі адзін камплект адзення. Другі, трэці. Вы навыкі набылі. Мяняць вас – дарагая справа, турботлівая". I ўпор на тое, што мы – героі. Раз у тыдзень тым, хто добра зямлю капаў, перад строем уручалі пахвальную грамату. Лепшы пахавальшчык Савецкага Саюза. Вар'яцтва нейкае...
Пустыя вёскі... Жывуць куры і каты. Зойдзеш у хлеў, поўныя гнёзды яек. Пяклі. Салдаты – бравыя дзецюкі. Курыцу спаймаюць. Вогнішча. Бутля самагону. Штодня ў палатцы выпівалі хорам трохлітровую бутлю самагону. Хто ў шахматы гуляе, хто на гітары. Чалавек да ўсяго прывыкае. Адзін нап'ецца – і ў ложак, іншаму крычаць ахвота. Біцца. Двое селі п'яныя за руль. Разбіліся. Аўтагенам іх выразалі, даставалі з расплюшчанага жалеза. Я ратаваўся тым, што пісаў дадому доўгія лісты і вёў дзённік. Высачыў мяне начальнік палітаддзела, пачаў цікаваць за мной: дзе хаваю, што пішу? Падгаварыў суседа шпіёніць за мной. Той папярэдзіў: "Што шрайбуеш?" – "Кандыдацкую абараніў, доктарскую пішу". Смяецца: "Я так палкоўніку і перадам. А ты гэтую рэч схавай". Добрыя былі хлопцы. Я ўжо казаў, ніводнага ныціка. Баязліўца. Паверце: нас ніхто ніколі не пераможа. Ніколі! Афіцэры не вылазілі з палатак. Валяліся ў хатніх тапачках. Пілі. Пляваць! Мы капалі. Хай атрымліваюць на пагоны новыя зорачкі. Пляваць! Такі ў нас народ.
Дазіметрысты – багі. Усе да іх праціскваюцца: "Ну, сынок, якая ў мяне радыяцыя?" Адзін прадпрымальны салдат скумекаў: узяў звычайны кій, наматаў на яго дрот. Пастукаў ў адну хату і па сцяне гэтым кіем водзіць. Бабуля за ім: "Сынок, што там у мяне?" – "Ваенная тайна, бабуля". – "А ты мне скажы, сынок. А табе шклянку самагонкі налью". – "Ну, давай!" – Выпіў. "Усё нармальна ў цябе, бабуля". I пайшоў далей...
У сярэдзіне тэрміну нам нарэшце ўсім выдалі дазіметры, такія маленькія каробачкі, унутры крышталь. Сёй-той пачаў кеміць: трэба яго раніцою завезці да магільніка і пакінуць там, а пад канец дня забраць. Чым больш радыяцыі, тым хутчэй адпачынак дадуць. Ці болей заплоцяць. Хто на бот, там шлейка ёсць, павесіў, каб бліжэй да зямлі. Тэатр абсурду. Гэтыя датчыкі былі не зараджаны, для таго, каб яны пачалі адлік, іх трэба было зарадзіць першаснай дозай радыяцыі. Гэта значыць, гэтыя бразготкі, цацкі гэтыя далі для адводу вачэй. Псіхатэрапія. На самой справе аказалася крамянёвая прылада, на складах гадоў пяцьдзесят валялася. У ваенны білет у канцы кожнаму ўпісалі аднолькавую лічбу: сярэднюю дозу радыяцыі памножылі на колькасць дзён прабывання. Замералі сярэднюю дозу ў палатках, дзе мы жылі.
Ці то анекдот, ці то быль. Звоніць салдат каханай дзяўчыне. Яна хвалюецца: "Што ты там робіш?" Ён вырашыў фарснуць: "Толькі што з-пад рэактара вылез, памыў рукі". I тут – гудкі. Гаворка абарвалася. Кадэбэ слухае...
Дзве гадзіны – на адпачынак. Ляжаш пад кусток, а паспелі ўжо вішні, такія буйныя, салодкія, абатрэш і ў рот. Шаўковіца, я ўпершыню бачыў шаўковіцу...
Калі працы не было, вадзілі маршыраваць. Фільмы гаядзелі. Індыйскія. Пра каханне. Да трох-чатырох гадзін раніцы. Кашавар праспіць, каша сырая. Прывозілі газеты. Там пісалі, што мы – героі! Добраахвотнікі. Друкаваліся фатаграфіі. Напаткаць бы нам таго фатографа...
Непадалёк стаялі інтэрнацыянальныя часткі. Татары з Казані. Бачыў іхні самасуд. Гоняць перад строем салдата, спыніцца ці адбяжыць убок, б'юць. Нагамі. Поўзаў па хатах, чысціў. Сумку барахла ў яго знайшлі. Былі літоўцы. Праз месяц узбунтаваліся і запатрабавалі адпраўкі дадому.
Быў аднойчы спецзаказ: тэрмінова памыць хату ў пустой вёсцы. Фантастыка! "Навошта?" – "Там заўтра будуць гуляць вяселле". Аблілі са шлангаў дах, дрэвы, саскрэблі зямлю. Скасілі бульбоўнік, увесь гарод, траву ў двары. Пустэча вакол. Назаўтра прывезлі жаніха і нявесту. Прыехаў аўтобус з гасцямі. Музыкай... Сапраўдныя, а не кіношныя жаніх з нявестай. Яны ўжо жылі ў іншым месцы, перасяліліся, але іх угаварылі прыехаць сюды, каб зняць для гісторыі. Працавала прапаганда. Фабрыка мрояў... Нават тут абараняла нашы міфы: мы паўсюль выжывем, нават на мёртвай зямлі...
Перад самым ад'ездам мяне выклікаў камандзір: "Што ты пісаў?" – "Лісты маладой жонцы", – адказаў я. "Ты там гаядзі..." – паследваў загад.
Што засталося ў памяці пра тыя дні? Цень вар'яцтва... Як мы капалі... Капалі... Дзесьці ў дзённіку запісана, што я там скеміў. У першыя ж дні... Я зразумеў, як лёгка стаць зямлёй..."
Іван Мікалаевіч Жмыхаў, інжынер-хімік
|
