НАРОДНЫ ХОР
Клаўдзія Рыгораўна Барсук, жонка ліквідатара; Тамара Васільеўна Белавокая, урач; Кацярына Фёдараўна Баброва, перасяленка з горада Прыпяці; Андрэй Буртыс, журналіст; Іван Навумавіч Вяргейчык, педыятр; Алена Ільінічна Варанько, жыхарка гарадскога пасёлка Брагін; Святлана Говар, жонка ліквідатара; Наталля Максімаўна Ганчарэнка, перасяленка; Тамара Ільінічна Дубікоўская, жыхарка гарадскога пасёлка Нароўля; Альберт Мікалаевіч Зарыцкі, урач; Аляксандра Іванаўна Краўцова, урач; Элеанора Іванаўна Ладуценка, радыёлаг; Ірына Юр'еўна Лукашэвіч, акушэрка; Антаніна Максімаўна Ларывончык, перасяленка; Анатоль Іванавіч Палішчук, гідраметэаролаг; Марыя Якаўлеўна Савельева, маці; Ніна Ханцэвіч, жонка ліквідатара.
"Даўно не бачу шчаслівых цяжарных жанчын... Шчаслівых мам...
Вось яна толькі нарадзіла. Прыйшла да памяці... Кліча: "Доктар, пакажыце мне! Прынясіце!" Кратае галоўку, лобік, цельца. Пальчыкі лічыць... На нагах, на ручках... Хоча пераканацца: "Доктар, у мяне нармальнае дзіця нарадзілася? Усё добра?" Прынясуць яго карміць. Баіцца: "Я непадалёк ад Чарнобыля жыву... Я туды да мамы ездзіла... Я пад той чорны дождж трапіла..."
Сны расказваюць: то цялятка нарадзілася з васьмю ножкамі, то шчанючок з галавой вожыкавай... Такія дзіўныя сны. Раней такіх сноў у жанчын не было. Я не чула. У мяне трыццаць гадоў акушэрскага стажу..."
"Я выкладаю ў школе рускую мову і літаратуру. Гэта, здаецца, было ў пачатку чэрвеня, ішлі экзамены. Раптам дырэктар школы збірае нас і аб'яўляе: "Заўтра ўсім прыйсці з рыдлёўкамі". Высветлілася: Мы павінны зняць верхні заражаны пласт зямлі вакол школьных будынкаў, а пасля прыедуць салдаты і заасфальтуюць. Пытанне: "Якія выдадуць ахоўныя сродкі? Ці прывязуць спецыяльныя касцюмы, рэспіратары?" Адказалі, што не. "Вазьміце рыдлёўкі і будзеце капаць". Толькі двое маладых настаўнікаў адмовіліся, астатнія пайшлі і капалі. Прыгнечанасць і ў той жа час пачуццё выкананага абавязку, жыве гэта ў нас: быць там, дзе цяжка, небяспечна, абараняць радзіму. Хіба я чамусьці іншаму вучыла сваіх вучняў, толькі гэтаму: пайсці, кінуцца ў агонь, абараняць, ахвяроўваць. Літаратура, якую я выкладала, яна не пра жыццё, яна пра вайну. Шолахаў, Серафімовіч, Фурманаў, Фадзееў, Барыс Палявой... Толькі двое маладых настаўнікаў адмовіліся. Але яны з новага пакалення... Гэта ўжо іншыя людзі...
Капалі зямлю з ранку да вечара. Калі вярталіся дадому, выдавала дзіўным, што працуюць гарадскія магазіны, жанчыны купляюць панчохі, духі. У нас ужо жылі ваенныя адчуванні. I было куды больш зразумела, калі раптам сталі чэргі па хлеб, соль, запалкі... Усе кінуліся сушыць сухары... Гэтыя паводзіны падаліся мне знаёмымі, хоць я нарадзілася пасля вайны. Спрабавала аналізаваць свае пачуцці і здзівілася, як хутка перабудавалася мая псіхіка, нейкім неспасціжным чынам мне аказаўся знаёмы ваенны вопыт. Магла сабе ўявіць, як пакіну дом, як мы з дзецьмі паедзем, якія рэчы возьмем, што напішу маме. Хоць навакол цякло яшчэ мірнае жыццё, па тэлевізары паказвалі кінакамедыі. Але мы заўсёды жылі ў палоне жаху, мы ўмеем жыць у жаху, гэта – наша асяроддзе быцця. Тут нашаму народу няма роўні..."
"Салдаты заходзілі ў вёску і эвакуіравалі людзей. Вясковыя вуліцы былі забіты вайсковай тэхнікай: бронетранспарцёры, грузавыя машыны пад зялёным брызентам, нават танкі. Людзі пакідалі свае хаты ў прысутнасці салдат, гэта прыгнятала, асабліва тых, хто перажыў вайну.
Увесь час параўноўваем з вайной. Але гэта большае... Вайну можна зразумець... А тут?"
"Я нікуды быццам і не паехала... Я штодня хаджу па сваіх успамінах. Па тых жа вуліцах, міма тых жа дамоў. Такі ціхі гарадок быў...
Нядзеля... Ляжу, загараю. Бяжыць мама: "Дзіцятка, Чарнобыль выбухнуў, людзі па хатах хаваюцца, а ты пад гэтым сонцам". Я пасмяялася – ад Чарнобыля да Нароўлі сорак кіламетраў.
Увечары ля нашай хаты спыніліся "Жыгулі", заходзіць мая знаёмая з мужам: яна – у хатнім халаце, ён – у спартыўным трыко і ў нейкіх старых тапачках. Праз лес, прасёлкамі яны ўцякалі з Прыпяці... На дарогах дзяжурыла міліцыя, вайсковыя пасты, нікога не выпускалі. Першае, што яна мне закрычала: "Трэба тэрмінова шукаць малако і гарэлку! Тэрмінова!" Крычала і крычала: "Толькі новую мэблю купіла, новы халадзільнік. Я сабе футра пашыла. Усё пакінула, абвязала цэлафанам... Ноч не спалі... Што будзе? Што будзе?" Муж яе супакойваў. Днямі сядзелі ля тэлевізара і чакалі, калі Гарбачоў выступіць. Улады маўчалі... Толькі калі адгрымелі святы, Гарбачоў сказаў: не хвалюйцеся, таварышы, сітуацыя на кантролі... Нічога страшнага... Людзі там жывуць, працуюць..."
"Усю жывёлу з выселеных вёсак гналі да нас у райцэнтр на прыёмныя пункты. Ашалелыя каровы, авечкі, парасяты бегалі па вуліцах... Хто хацеў, той лавіў. З мясакамбіната машыны з тушамі ішлі на станцыю Калінкавічы, адтуль грузілі на Маскву. Масква не прымала. I гэтыя вагоны, ужо магільнікі, вярталіся назад да нас. Цэлыя эшалоны. Тут іх хавалі. Пах гнілога мяса даймаў уначы... "Няўжо гэтак пахне атамная вайна?" – думала я. Вайна, якую памятала, пахла дымам...
У першыя дні нашых дзяцей вывозілі ноччу, каб менш людзей бачыла. Хавалі бяду, скрывалі. А народ усё роўна даведваўся. Выносілі на дарогу да нашых аўтобусаў бідончыкі з малаком, пяклі булачкі. Як у вайну... З чым яшчэ параўнаць?"
"Нарада ў аблвыканкоме. Ваенная абстаноўка. Усе чакаюць выступлення начальніка грамадзянскай абароны, бо калі хтосьці і ўспомніў нешта аб радыяцыі, дык толькі нейкія абрыўкі з падручніка па фізіцы за дзесяты клас. Ён выходзіць на трыбуну і пачынае расказваць тое, што напісана ў кнігах і падручніках пра атамную вайну: атрымаўшы пяцьдзесят рэнтген, салдат павінен выйсці з бою, як будаваць сховішчы, як карыстацца супрацьгазам, пра радыус выбуху...
У заражаную зону вылецелі на верталёце. Экіпіроўка па інструкцыі: бялізны няма, камбінезон з хэбэ, як у кухара, на ім ахоўная плёнка, рукавіцы, марлевая павязка. Абвешаны ўсе прыборамі. Спускаемся з неба ля вёскі, а там дзеткі купаюцца ў пяску, як вераб'і... У роце каменьчык, травінка... без штаноў... З голымі попкамі... А ў нас загад: з народам кантактаў не мець, паніку не падымаць...
I вось цяпер жыву з гэтым..."
"Па тэлевізары раптам замільгалі перадачы... Адзін з сюжэтаў: бабулька падаіла карову, наліла малака ў слоік, рзпарцёр падыходзіць з ваенным дазіметрам, водзіць па слоіку... Ідзе каментарый, што, маўляў, бачыце, чыстая норма, а да рэактара дзесяць кіламетраў. Паказваюць раку Прыпяць... Купаюцца, загараюць... Удалечыні відаць рэактар і клубы дыму над ім... Каментарый: заходнія галасы, маўляў, сеюць паніку, распаўсюджваюць яўную няпраўду пра аварыю. I зноў з гэтым дазіметрам – то да талеркі юшкі яго прыкладваюць, то да шакаладкі, то да пончыкаў ля адчыненага ларка. Гэта быў падман. Вайсковыя дазіметры, якія знаходзіліся ў той час на ўзбраенні нашай арміі, не разлічаны на праверку прадуктаў, яны толькі мераюць фон...
Такая колькасць хлусні, неймаверная, з якой спалучаны ў нашай свядомасці Чарнобыль, была хіба толькі ў вайну..."
"Мы чакалі першынца. Муж хацеў хлопчыка, а я – дзяўчынку. Урачы ўгаворвалі мяне: "Трэба рашыцца на аборт. Ваш муж быў у Чарнобылі". Ён – шафёр, і яго ў першыя дні туды прызвалі. Вазіў пясок. Я нікому не верыла.
Дзіця нарадзілася мёртвым. I без двух пальчыкаў. Дзяўчынка. Я плакала. "Ну, хай бы ў яе хоць бы пальчыкі былі. Яна ж – дзяўчынка".
"Ніхто не разумеў, што адбылося. Пазваніла ў ваенкамат, мы, медыкі, усе ваеннаабавязаныя, прапанавала сваю дапамогу. Не памятаю прозвішча, але званне было маёр, адказаў мне: "Нам патрэбны маладыя". Я паспрабавала пераконваць: "Маладыя ўрачы, па-першае, не гатовы, а па-другое, яны падвяргаюцца большай небяспецы, малады арганізм больш адчувальны да ўздзеяння радыяцыі". Адказвае: "У нас загад – браць маладых".
У хворых сталі кепска гаіцца раны. Памятаю той першы радыёактыўны дождж. "Чорны дождж" стануцць яго пасля называць... З аднаго боку, свядомасць ні да чога падобнага не гатовая, а з другога – мы ж самыя лепшыя, самыя незвычайныя, у нас самая вялікая краіна. Мой муж, чалавек з вышэйшай адукацыяй, інжынер, ён сур'ёзна мяне пераконваў, што гэта тэрарыстычны акт, варожая дыверсія. Гэтак думалі тады многія. А я ўспамінала, як ехала ў цягніку з адным гаспадарнікам, і ён мне расказваў пра будаўніцтва Смаленскай атамнай станцыі: колькі цэменту, дошак, цвікоў, пяску сплывала з аб'екта ў бліжэйшыя вёскі. За грошы, за бутэльку гарэлкі...
У вёсках, на заводах выступалі работнікі райкомаў партыі, ездзілі, сустракаліся з народам. Але ніводзін з іх не здольны быў адказаць на пытанні, што такое дэзактывацыя, як ахаваць дзяцей, якія каэфіцыенты пераходу радыёнуклідаў у харчовыя ланцужкі? Пра альфа-, бэта- і гамачасціцы, пра радыёбіялогію, іянізуючыя выпраменьванні, не кажучы пра ізатопы. Для іх гэта былі рэчы з іншага свету. Яны чыталі лекцыі пра гераізм савецкіх людзей, сімвалы ваеннай мужнасці, прошукі заходніх спецслужбаў... Калі я, было, заікнулася пра гэта на партсходзе, засумнявалася, мне сказалі, што забяруць партбілет..."
"Шмат было невытлумачальных смерцяў. Нечаканых... У маёй сястры балела сэрца... Калі яна пачула пра Чарнобыль, адчула: "Вы гэта перажывеце, а я – не". Яна памерла праз некалькі месяцаў... Урачы нічога не змаглі растлумачыць. З яе дыягназам яшчэ доўга можна было жыць..."
"Я баюся жыць на гэтай зямлі. Далі мне дазіметр, а навошта ён мне? Памыю бялізну, яна ў мяне бялюткая – дазіметр звініць. Згатую страву, спяку пірог – звініць. Пасцялю пасцель – звініць. Навошта ён мне? Я кармлю дзяцей – і плачу. "Чаго ты, мамка, плачаш?"
Двое дзетак, двое хлопчыкаў. Ні ў ясельках, ні ў садках – увесь час па бальніцах. Старэйшанькі: ці то дзяўчынка, ці то хлопчык. Лысенькі. Я – і да ўрачоў, і да бабак. Шаптух, знахарак. Самы маленькі ў класе. Яму нельга бегаць, гуляць, калі хто незнарок ударыць, пацячэ кроў, ён можа памерці. Хвароба крыві, я яе нават не вымаўлю. Ляжу з ім у бальніцы і думаю: "Памрэ". Пасля зразумела, што гэтак думаць няможна. Плакала ў туалеце. Усе мамы ў палатах не плачуць. У туалетах, у ванным пакоі. Вярнуся вясёлая:
– У цябе ўжо шчочкі паружавелі. Папраўляешся.
– Мамачка, забяры мяне з бальніцы. Я тут памру. Тут усе паміраюць.
Дзе мне плакаць? У туалеце? А там чарга... Там усе такія, як я..."
"На Радаўніцу... У дзень памінання... Нас пусцілі на могілкі. Толькі на могілкі, а заходзіць у свае двары, міліцыя загадвала, нельга. Дык мы хоць здалёк паглядзелі на нашы хаты... Перажагналі іх..."
"Раскажу вам, што такое наш чалавек. Адзін прыклад. У "брудных" раёнах... У першыя гады магазіны завалілі грэчкай, кітайскай тушонкай, і людзі радаваліся, выхваляліся, што, маўляў, нас цяпер адсюль не выганіш. Нам тут добра! Забруджвалася глеба нераўнамерна, у адным калгасе і "чыстыя", і "брудныя" палі. Тым, хто працуе на "брудных", плоцяць больш, і ўсе просяцца туды... На "чыстыя" ехаць адмаўляюцца...
Нядаўна быў у мяне ў гасцях брат з Далёкага Усходу. "Вы, – кажа, – тут, як "чорныя скрынкі"... Людзі-скрынкі..." "Чорныя скрынкі" ёсць у кожным самалёце, у іх запісваецца ўся інфармацыя аб палёце... Мы думаем, што мы жывём, размаўляем, ходзім, ядзім... Кахаем... А мы запісваем інфармацыю!.."
"Я – дзіцячы ўрач. У дзяцей усё інакш, чым у дарослых. У іх, напрыклад, няма паняцця, што рак – гэта смерць. Гэты вобраз у іх не ўзнікае. Яны ўсё пра сябе ведаюць: дыягназ, назвы ўсіх працэдураў, лекаў. Ведаюць больш, чым іхнія мамы. Мне здаецца, што калі яны паміраюць, у іх такія здзіўленыя твары... Ляжаць з такімі здзіўленымітварамі..."
"Урачы мяне папярэдзілі, што мой муж памрэ. У яго лейкоз. Рак крыві.
Ён захварэў, як вярнуўся з чарнобыльскай зоны. Праз два месяцы. Яго з завода туды паслалі. Прыйшоў з начной змены:
– Раніцою ад'язджаю.
– Што ты там будзеш рабіць?
– Працаваць у калгасе.
Зграбалі сена ў пятнаццацікіламетровай зоне, выбіралі буракі, капалі бульбу.
Вярнуўся. Паехалі да ягоных бацькоў. Памагаў бацьку тынкаваць печ. I там упаў. Выклікалі "хуткую", завезлі ў бальніцу – смяртэльная доза лейкацытаў. Адправілі ў Маскву.
Прыехаў адтуль з адной думкаю: "Я памру". Стаў болей маўчаць. Пераконвала. Прасіла. Словам маім не верыць. Тады я нарадзіла яму дачку, каб паверыў. Я сны свае тады не разгадвала. То мяне вядуць на эшафот, то я ўся ў белым... Прачнуся раніцою, пагляджу на яго: як жа я застануся адна? Нельга шмат думаць пра смерць... Ганю гэтыя думкі... Калі б я ведала, што ён захварэе, зачыніла б усе дзверы, стала б на парозе. Замкнула б на дзесяць замкоў..."
"Ужо два гады блукаем мы з маім хлопчыкам па бальніцах. Ні чытаць, ні слухаць пра Чарнобыль не хачу. Я ўсё бачыла...
Маленькія дзяўчынкі ў бальнічных палатах гуляюць у лялькі. Лялькі ў іх заплюшчваюць вочы, лялькі паміраюць.
– Чаму лялькі паміраюць?
– Бо гэта нашы дзеці, а нашы дзеці жыць не будуць. Яны народзяцца і памруць.
Майму Арцёмку сем гадоў, а на выгляд яму даюць пяць. Заплюшчыць вочы, і я думаю, што заснуў. Заплачу: ён жа не бачыць.
А ён – азываецца:
– Мама, я паміраю ўжо?
Засне, і амаль не дыхае. Я стану перад ім на калені.. .Перад ложкам...
– Арцёмка, расплюшчы вочкі... Скажы што-небудзь...
"Ты яшчэ цёпленькі..." – думаю сама сабе. Расплюшчыць вочы. Зноў засне. I гэтак ціха. Як памёр.
– Арцёмка, расплюшчы вочкі... Я не даю яму памерці..."
"Нядаўна святкавалі мы Новы год. Сабралі багаты стол. Усё сваё: вяндліна, сала, мяса, агурочкі марынаваныя, толькі хлеб з магазіна. Нават гарэлка свая, самаробная. Сваё, як у нас жартуюць, чарнобыльскае. З цэзіем, стронцыем упрыкуску. А дзе што ўзяць? Магазіны ў вёсках з пустымі паліцамі, а калі што і з'явіцца, дык з нашымі зарплатамі і пенсіямі не падступішся.
Прыйшлі да нас госці. Нашы добрыя суседзі. Маладыя. Адзін настаўнік, другі – калгасны механік з жонкай. Выпілі. Закусілі. I пачаліся песні. Не змаўляючыся, заспявалі рэвалюцыйныя песні. Песні пра вайну. "Утро красит нежным светом стены древнего Кремля", – маю любімую. I атрымаўся харошы вечар. Такі, як раней.
Напісала пра гэта сыну. Ён у нас вучыцца ў сталіцы. Студэнт. Атрымліваю адказ: "Мама, я ўявіў сабе гэтую карціну... Вар'яцкую... Чарнобыльская зямля... Наша хата... Блішчыць навагодняя ёлка... А людзі за сталом спяваюць рэвалюцыйныя і ваенныя песні... Як быццам няма ў іх ззаду ні Гулага, ні Чарнобыля..."
Мне стала страшна не за сябе. За сына. Яму няма куды вярнуцца..."
|
